Book Title: Pravachansara Saptadashangi Tika
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090384/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 1 - jJAna tatva prajJApana | maMgalAcaraNapUrvaka graMthakartAko pratijJA 6 vItarAgacAritra upAdeya hai aura samacAri heya hai gAthA na0 7 cArivakA ma rUpa vAriya aura AtmAkI ekatAkA kathana zrI pravacanasAra kI viSayAnukramaNikA ha amAkA zubha azubha aura zu 10 pariNAma vastukA svabhAva hai 11 13 14 15 zuddha AtmA zuddha aura subhAdi bhAvoMkA phala yogaphalakI prazaMsA prazaMsA pRSTha naM0 AtmAkA svarUpa 16 zuddhAtmasvabhAva prAptikI AramAdhInatA 10 svayaMbhU AtmA buddhAtmabhAva prAptikA atyaMta avinAzIpanA aura kacit utpAdavyaya zrIvyamuktatA 21 atIndriyajJAnarUpaparimita honese kevalI bhagavAna saba pratyakSa hai 23 AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna sarvagata hai 24 AtmAko pramANa na mAnane meM upasthita donoM pakSoM meM aniSTa doSa 1 VINATATI 11 12 13 16 18 21 23 19 svayaMbhU AtmAke indriyoMke binA jAna ora zrAnanda kaise hotA hai ? isa saMdehakA nirAkaraNa 33 20 tatA ke kAraNa zuddhAtmA sukhaduHkha kI atyanta asaMbhavatA zArIrika 25 27 gy. 35 36 4 41 26 jAnakI bhAMti AtmAkA bhI nyAyaliya sarvagatatva 27 AmA aura jJAna ke eka-abhyatva 27 jJAna aura jayake paraspara gamanakA niSedha 21 padArthoMmeM apravRta AtmAkA padArthoMmeM pravRtta honA siddha karanevAlA sakticitrya 30 jJAna kA pradAyoM ne spaSTIkaraNa 31 padArtha jJAnameM vartate hai isakA spaSTIkaraNa 32 AtmAko padArthoMke sAtha eka dUsare meM pravRtti honepara bhI parakA grahaNasyAga kiye citA tathA parasya pariyamita hue binA sabo dekhate jAnane se paraspara atyanta bhinnatA 32 kevalajJAnIko aura zrutajJAnIko avizeSarUpa dikhAkara vizeSa AkAkSA kSobhakA kSaya 35 jJAnake zrutAdhikRta bhedakA dUrIkaraNa 36 jJAna kyA hai aura kyA hai, isakA vyaktIkaraNa 37 dravyoMkI atIta aura anAgata paryAyeM bhI tAtkAlika paryAyoMkI bhAMti jJAnameM bartatI avidyamAna paryAyoMkI kacit vidyamAnatA 39 avidyamAna paryAyoMkI jAnakA dRDhIkaraNa 40 indriyajJAnake hI naSTa aura anutpanna ke jAnane kI azakyatA 41 atIndriya jJAnake liye sarvavidha yoMkI saMbhavataH 42 pariNamasvarUpa kiyA jJAnameMse nahIM *********AAMA .............................. 43 45 47 48 4 51 53 55 57 61 63 66 67 15 na 70 72 wwwwwwwwww Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 jJeyArthapariNamanasvarUpa kriyA aura usakA phala kahAMse utpanna hotA hai isakA vivecana 44 kevalI bhagavAnake kriyAse bhI kriyAphalakI anutpatti 45 tIrthaMkaroM ke puNya vipAka kI akiMcitkaratA 46 kevalI bhagavAna kI bhAMti samasta jIvoMke svabhAvavighAtakA abhAva honekA niSedha 47 atIndriyajJAnakA sarvajJarUpase abhinandana 48 sabako nahIM jAnevAlA ekako bhI nahIM jAnatA 46 ekako nahIM jAnanevAlA sabako nahIM jAnatA 50 kramazaH pravartamAna jJAnake sarvagatapanekI asiddhi 51 yugapat pravRttike dvArA hI jJAnake sarvagatatvakI siddhi 52 jJAnIke jJaptikriyAkA sadbhAva honepara bhI kriyAphalarUpa bandhakA niSedha 53 jJAnase abhinna sukhakA svarUpa varNana karate hue jJAna aura sukha ke heyopAdeyatAkA vicAra 54 atIndriyasukha sAdhanIbhUta atIndriyajJAnakI upAdeyatA 55 indriyasukhakA sAghanIbhUta indriyajJAnakI yatA 57 indriyajJAna pratyakSa nahIM hai aisA nizcaya 58 parokSa aura pratyakSake lakSaNa 56 pratyakSajJAnakI pAramArthika sukharUpatA parinAmake dvArA kheda saMbhava hone se kevalajJAnake, aikAMtika sukhaniSedhakA khaMDana 61 kevalajJAnakI sukhasvarUpatAkA nirUpaNa 62 kevalajJAniyoM ke hI pAramArthika sukha hotA hai, aisI zraddhA karAnA 63 parokSajJAniyoM ke apAramArthika indriyasukha kA vicAra 64 indriyoM ke rahana taka svabhAvase hI duHkha (5) 74 76 77 76 59 25 25 84 86 85 60 6 1 64 ha6 68 102 103 104 106 111 113 hone kI nyAyayuktatAkA vinizcaya 65 mukta AtmAke sukhakI prasiddhi ke liye, zarIrakI sukhasAdhanatAkA khaMDana 67 AtmA svayaM hI sukhapariNAmakI zaktivAlA hai, ataH viSayoMkI akiMcitkaratA kA dyotana 68 AtmAke sukhasvabhAvatvakA dRSTAMta dvArA dRr3har3hI karaNa 66 indriyasukhasvarUpa sambandhI vicArako lekara, usake sAdhana ke svarUpakA kathana 70 indriyasukhakA zubhopayogasAdhyarUpameM kathana 71 indriyasukha kI duHkharUpameM siddhi 72 indriyasukhake sAdhanabhUta puNyake utpAdaka zubhopayogakI duHkha ke sAdhanabhUta pApake utpAdaka azubhopayogase avizeSatA kA kathana 74 puNyakI duHkhabIjakAraNatA 76 puNyajanya indriyasukhakI duHkharUpatA 77 puNya aura pApakI avizeSatAkA nizcaya 78 zubha aura azubha upayogakI avizeSatA ke nirNAyaka va azeSa duHkhakA kSaya karane ke dRr3ha nizcayIkA samasta rAgadveSako dUra karate hue zuddhopayoga meM nivAsa 76 mohAdike unmUlana ke prati pUrNa kaTibaddhatA 80 mohakI senAko jItanekA upAya 81 ciMtAmaNi ratna pAkara bhI pramAda merA luTerA hai, yaha vicAra kara jAgRta rahanA 82 pUrvokta gAthAoM meM varNita yahI eka, bhagavantoMke dvArA svayaM anubhava karake pragaTa kiyA huA niHzreyasakA pAramArthikapantha hai aisA nizcaya 115 117 120 122 123 125 126 127 130 134 136 137 136 140 143 145 83 zuddhAtmA ke zatru mohakA svabhAva va usake prakAra 84 tInoM prakArake mohako aniSTa kAryakA kAraNa kahakara usakA kSaya karanekA AsUtraNa 148 147 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S eedomarates ne mAga 07 090 eshablastND00mARMADURAISrawatanSARIUDHAJion 85 rAgadapamohako ina cinhoM ke dvArA pahicAna 105 sattA aura dravya kI abhinnatA yukti kara utpanna hote hI naSTa kara denA yogya hai 150 106 pazaya aura anyatvakA lakSaNa 200 86 moha kSaya karane ke dUsare upAyakA vicAra 151 107 atavabhAvakA udAharaNa parvakA spaSTIkaraNa 7 jinendra ke zabda brahma meM arthokI vyavasthA 108 sarvathAbhAva atadbhAvakA lakSaNa nahIM hai kisa prakAra hai isakA vivecana 104 sattA aura dravya ke guNa-guNitvako siddhi 207 88 mohakSayake upAyabhata jinezvaropadezakI 110 gaNa aura gaNoM ke anekatvakA khaNDana prApti hone para bhI arthakriyAkArI puruSArthakA 111 dravyakA sadutpAra aura asadutpAda hone meM kartavya 155 avirodha 86 sva-parake vivekakI siddhise hI mohakA kSaya 112 ananyapanA hone se satpAdakA nizcaya 213 ho sakatA hai ata: svaparavibhAgasiddhi ke 113 anyapanA hone se asadutpAdakA nizcaya liye prayatna karAnA 114 eka hI dravya meM anyatva aura ananyatvakA 60 sabaprakArase svaparake vivekakI siddhi Agamase avirodha hai karane yogya hai, isaprakArase upasaMhAra 158 115 samasta virodhoMko dara karane vAlI saptabhaMgI 219 61 jineMdrokta aryoM ke zraddhAna binA dharmalAbha 11116 jIvako manuSyAdi paryAyoMkI kriyAphala rUpa se anyatAkA kathana 12 sAmya kA dhamatva siddha karake maiM svayaM 118 manuSyAdi paryAyoM meM jIvake svabhAvakA sAkSAt dharma hI haiM aise bhAva meM nizcala parAbhava kisa kAraNa se hotA hai, usakA rahanA nirNaya 2---jJeyatattvaprajJApana 116 jIvakA dravyarUpa se avasthitapanA hone para bhI 63 padAyakA samyaka dravyagaNaparyAya svarUpa 165 paryAyoMse anavasthitapanA 227 14 svasamaya-parasamayakI vyavasthA 166 120 jIvake anavasthitapane kA kAraNa 226 65 dravyakA lakSaNa 121 pariNAmAtmaka saMsAra meM kisa kAraNa se 66 svarUpAstitva kA varNana padagalakA saMbandha hotA hai ki jisase vaha 67 sAdRzya-astitvakA kathana 176 saMsAra manudhyAdiparyAvAtmaka hotA hai isakA 68 dravyoM se dravyAntarakI utpatti hone kA aura samAdhAna 231 dravya se sattAkA arthAntaratva hone kA khaNDana 182 122 paramArtha se AtmA ke dravyakarma kA akatatva 233 hai utyAdabyayanovyAtmaka hone para bhI 'sata' 123 va kaunamA svarUpa hai jisa rUpa AtmA dravya hai 185 pariNanita hotA hai isakA kathana 235 100 utpAda, vyaya aura prauvyakA paraspara 124 jJAna, karma aura karmaphalakA svarUpa varNana avinAbhAva 127 kara unako AtmArUpase nizcita karanA 27 101 utpAdAdikA dravya se arthAntaratvakA khaNDana 160 126 zuddhAtmatattvako upalabdhikA abhinandana 102 utpAdAdikA kSaNabheda haTAkara dravyatvakA dyotana 162 karate hue dravyasAmAnyake varNanakA upasaMhAra 240 103 dravya ke utpAda-vyaya-dhrauvyakA anekadradhya 127 dravya ke jIvAjIvatvarUpa vizeSakA nizcaya paryAya tathA eka dravyaparyAyake dArA vicAra 165 128 dravyake lokAlokatvarUpa bhedakA nizcaya 246 225 R REASiskulsan uspesadi S Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SENDARDailashBRUASSORIES 126 kriyA va bhAva tathA kevala bhAva kI apekSAse 155 AtmAko atyanta vibhakta karane ke liye dravyakI vizeSatA 248 paradravyake saMyoga ke kAraNakA svarUpa 130 guNa-vizeSase dravya-vizeSa hone kA kathana 250 157 zubhopayoga kA svarUpa 266 131 bhUrta aura amUrta gaNoM kA lakSaNa tayA saMbaMdha 952 158 azubhopayogakA svarUpa 132 mUrta pudgaladravyakA guNa 253 156 paradra vyasaMyogake kAraNake vinAzakA abhyAsa 302 133 amUrta dravyoMke guNa 256 160 zarIrAdi paradravya meM bhI madhyasthatAkA prayoga 304 135 dravyakA pradezavatva aura apradezavatvarUpa vizeSa 256 161 zarIra, vANI aura manakA paradravyapanA 306 136 pradezI aura apradezI dravyoMkA nivAsakSetra 261 162 AtmAke paradravyatvakA abhAva aura paradravya 137 pradezavatva aura apradezavatva kisa prakArase saMbhava hai kartRtvakA abhAva isakA prajJApana 263 163 paramANadravyoMkI piMDaparyAyarUpa pariNati kA kAraNa 138 kAlANu ke ekapradezitvakA niyama 136 kAla padArtha ke dravya aura paryAya 267 167 AtmA pudagaloke piNDakA kartA nahIM 316 140 AkAzake pradezakA lakSaNa 266 168 AtmA pudgalapiNDoM kA lAnevAlA nahIM 317 141 tiryapracaya tathA Urdhvapracaya 166 AtmA pudagalapiNDoM meM karmatva kA karanevAlA 142 kAlapadArtha ke utpAdvyaya dhrauvyakI siddhi 143 sarva vRtyazoMmeM kAlapadArthakA utpAdavyaya- 170 AtmA pudgaladravyAtmaka zarIrakA kartA nahIM 321 dhrauvyapanA 276 71 AtmAke zarIratvakA abhAva 322 144 kAlapadArtha ke pradezamAtratvakI siddhi 277 172 jIvakA asAdhAraNa svalakSaNa 323 145 AtmAko vibhakta karane ke liye vyavahAra- 173 snigdharUkSatvakA abhAva hone se amurta AtmAke jIvatvake hetukA vicAra 280 baMdha kaise ho sakatA hai ? aisA pUrvapakSa / 146 prANa kaunase haiM, unakA nirdeza 174 uparokta pUrvapakSakA uttara 175 bhAvabaMdhakA svarUpa 147 prANoMkA jIvatvahetutva aura podgalikatva 284 176 bhAvabandha aura dravyabandhakA svarUpa 146 prANoMke paudgalika karmakA kAraNagnA 150 paudagalika prANoMko saMtatikI pravRttikA 177 pudagalabandha, jIvabandha aura una donoM ke bandhakA svarUpa aMtaraMgahetu 288 334 178 dravyabandhakA hetu bhAvabandha 151 paugalika prANoMkI saMtatikI nivRttikA aMtaraMgahetu 176 bhAvabandhakA nizcayabandhapanA .286 152 AtmAko atyanta vibhaktatAkI siddhike liye 180 rAgadvaSamoharUpa viziSTa pariNAmase dravyabaMdha 33: vyavahArajIvatvakI hetu bhUta anekadravyAtmaka 181 zubha azubha viziSTapariNAmako tathA aviziSTa paryAyoMke svarUpakA upavarNana 261 pariNAmako, kAraNa meM kAryakA upacAra karake 153 paryAyake bheda kAryarUpase batalAnA 340 154 arthanizcAyaka astitvakA svaparavibhAgake 182 jIvakI svadra vya meM pravRtti aura paradra dhyase heta ke rUpa meM udyotana 264 nivRttikI siddhi ke liye svaparavibhAga 342 mer 282 331 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -eurs 401 358 18 / kIvakI svadravya meM pravattikA nimitta aura 207 antaraGga bahiraGga liGgoMko grahaNa kara paradravya meM pravattikA nimitta svaparake zrAmaNyaprApti ke liye aura kyA kyA hotA vibhAgakA jJAna va ajJAna hai 184 AtmAkA karma kyA hai isakA nirUpaNa 345 208 avicchinna sAmAyika meM ArUr3ha huA bhI zramaNa 185 'pUdagala pariNAma AtmAkA karma kyoM nahIM kadAcit chedopasthApanAke yogya hai hai ?' isa saMdehakA dUrIkaraNa 210 dIkSAguru va niryApaka guru kA nirdeza 186 pudagala koke dvArA AtmA kase grahaNa kiyA 211 chinnasayamake pratisaMdhAnako vidhi jAtA hai aura chor3A jAtA hai ? isakA 213 zrAmaNyake chedakA Ayatana hone se paradravyanirUpaNa pratibandhakA parihAra kara nirdoSapravRttikA 187 padgalakarmokI vicitratAko kauna karatA hai ? vidhAna isakA nirUpaNa 214 dhAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatana honese 350 svadravya meM hI pravartane kI vidheyatA 188 akelA hI AtmA bandha hai isakA prarUpaNa 403 352 215 zrAmaNyake chedakA Ayatana hone se yatijanA186 nizcaya aura vyavahArakA avirodha 354 sanna sUkSmaparadravyapratibandhako bhI niSedhyatA 404 160 azuddha nayase azuddha AtmAkI prApti 216 cheda kyA hai, isakA upadeza 406 161 zuddha nayase zuddha AtmAkI prApti 217 chedake ataraMga aura bahiraMga do prakAra 162 dhruvatvake kAraNa zuddhAtmA hI upalabdhavya hai 360 408 218 sarvathA aMtaraMga cheda pratiSedhya hai 406 163 adhra vapanA hone sa AtmAtirikta anya upa 216 upadhi ataraga chedakI bhAMti tyAjya hai 411 labdhavya nahIM 220 upadhikA niSedha aMtaraMga chedakA hI niSedha hai 413 164 zuddhAtmAkI upalabdhise kyA hotA hai isakA 222 kisIko kahIM kabhI kisIprakArase koI eka varNana 364 upadhi aniSiddha bhI hai 165 mohagraMthi ke TUTane se kyA hotA hai isakA varNana 3 223 aniSiddha upadhikA svarUpa 416 166 ekAgrasacetana rUpa dhyAnakI AtmarUpatA 367 224 utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM 420 167 sakalajJAnI kyA dhyAte haiM ? aisA prazna 366 225 apavAdake vizeSa 168 uparokta prazna kA uttara 101 226 aniSiddha zarIramAtra upadhike pAlanakI 166 mokSakA mArga zuddhAtmopalambha hai 373 vidhi 424 200 pUrvapratijJAkA nirvAha karate hue, mokSamArgabhUta 227 yuktAhAravihArI sAkSAt anAhAravihArI zuddhAtmapravRttikA pauruSa 374 426 3-caraNAnuyogasUcikA cUlikA 228 zramaNake yuktAhAritvakI siddhi 428 201 duHkhoMse mukta hone ke liye zrAmaNyako aMgI 226 yuktAhArakA vistRta svarUpa kAra karane ko preraNA 230 utsarga aura apavAda kI maitrI dvArA AcaraNa 202 zramaNa honekA icchuka kyA kyA karatA hai 381 kI susthitatA 205 yathAjAtarUpadharatvake bahiraMga aura aMtaraMga do 231 utsarga aura apavAdake virodhase AcaraNa kI liMgoMkA upadeza duHsthitatA 422 388 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Assessmanasamastians 451 SSSSSSS 232 mokSamArgake mUlasAdhana bhUta AgamameM vyApAra 436 karanekA vidhAna 233 AgamahInake karmakSaya kI asaMbhavatA 442 254 zubhopayogakA gauNa-mukhya vibhAga 234 mokSamArga para calanevAloM kI Agama cakSupatA445255 bhopayogake kAraNa kI viparItatAselakI 235 AgamacakSase saba kucha dikhAI detA hI hai 447 viparItAkA pradarzana 484 236 AgamajJAna, tatpUrvaka tattvArthazraddhAna aura 254 zabhopayogakai aviparIta phalakA kAraNa bhUta tadubhayapUrvaka saMyatatvake eka sAtha hone meM mokSa aviparIta kAraNa mArgatva hone kA niyama 261 aviparIta phalakA kAraNabhUta aviparIta 227 AgamajJAna tatvArthathaddhAna aura sayatatvakI kAraNa kI upAsanArUpa pravRtti sAmAnya-vizeSaayogapadya meM mokSamArgatva nahIM tayA karane yogya hai 238 AgamajJAna-tatvArthazraddhAna-saMyatattva ke yugapata 263 zramaNAbhAsoM ke prati samasta pravattiyoM kA honepara bhI, AtmajJAnameM mokSamArgako niSedha sAdhakatamatAkA dyotana 265 zramaNAbhAsakA paricaya 236 AtmajJAnazUnyake sarva AgamajJAna, tatvArtha 265 zrAmaNya se samAna zramaNoM kA anumodana na karane zraddhAna tathA saMyatatvakI yugapattAko bhI vAlekA vinAza akicitkaratAkA nirUpaNa 266 zrAmaNya se adhika zramaNoMke prati zrAmaNya meM 240 AgamajJAna tatvArthazraddhAna-saMyatatva aura hona kI taraha AcaraNa karane vAlekA vinAza AtmajJAna ke eka sAtha hone meM saMyatapanA 267 jo zramaNa zrAmaNyameM adhika ho vaha apane se 241 vAstavika saMyatakA lakSaNa hIna zramaNake prati, samAna jaisA 242 ukta cAroMke yogapadyameM prApta ekAgragatatAkA AcaraNa kare to usakA vinAza mokSamArgarUpase samarthana 268 asatsaga niSedhya hai 243 anekAgratAke mokSamArgatva ghaTita nahIM hotA 464 266 laukika jana kA lakSaNa 44 ekAgratAke mokSamArgatvakA avadhAraNa 270 satsaMga karane yogya hai 245 zubhopayogiyoMkI zramaNarUpa meM gauNatA 271 saMsAra tatva 246 zubhopayogI zramaNoMkA lakSaNa 272 mokSa tatva 247 zubhopayogI zramaNoMkI pravRtti 471 246 sabhI pravRttiyAM zubhopayogiyoMke hI hotI hai 474 273 mokSatatvakA sAdhanatatva 506 250 saMyamako virodhI pravRtti hone kA niSedha 274 mokSatatva ke sAdhana tatvakA sarvamanoratha ke sthAnake rUpa meM abhinandana 251 pravRttike viSayake do vibhAga 252 pravRttike kAlakA vibhAga 478 275 ziSyajanako zAstra ke phala ke sAtha jor3ate hue 253 zramaNoMko vaiyAvRtyake nimitta hI lokasaMbhASaNa zAstrakA samApana 501 or S 21 ad - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlamAMARRIAL zrI pravacanasArako varNAnukrama gAthAsUcI - gAthA gAthA naM0 pRSTha naM. gAthA naM0 233 / 442 272 140 133 244 40 53 121 150 152 115 207 202 231 146 266 256 231 288 40 362 381 436 282 424 176 267 213 41 163 216 50 88 65 pRSTha naM0 gAthA 21 AgamahINo samaNo 507 AgAsamaNuNiviTTha 150 AgAsassavagAho 466 AdA kammamalimaso AdA kammamalimaso dharedi 64 AdANANapamANaM 261 AdAya taM pi liMga 216 Apiccha baMdhuvaggaM 165 AhAre va vihAre 466 idiyapANo ya tathA 401 ihalogaNiravekkho 70 iha vivihalakkhaNANaM 306 udayagadA kammaMsA 406 uppajjadi jadi NANaM 172 uppAdaTTidibhaMgA vijjate 416 uppAdaTidibhaMgA uppAdo paddhaMso uppAdo ya viNAso 463 uvaogamao jIvo 464 uvaogavisuddho jo 406 uvaogo di hi 323 uvakuNadi jo vi uvayaraNaM jiNamagge 466 uvaradapAvo puriso 486 ekkaM khalu taM bhattaM 460 ekko va duge bahugA. 20 egateNa hi deho / 302 egamhi saMti samaye 445 eguttaramegAdI 446 ede khalu mUlaguNA aisayamAdasamutthaM ajadhAcAravijutto aTTha ajadhAgahaNaM aTThasu jo Na mujjhadi atthaM akkhaNivadidaM asthi amuttaM muttaM atthittaNicchidassa atthi tti ya Natthi tti attho khalu davvamao adhigaguNA sAmaNNe adhivAse va vivAse apadesaM sapadesaM apadeso paramANU apayattA vA cariyA apariccattasahAveNuppAda appaDikuTTha uvadhi appA uvaogappA appA pariNAmappA abbhuTThANaM gahaNaM abbhu? yA samaNA ayadAcAro samaNo arasamarUvamagaMdha arahaMtAdisu bhattI avavadadi sAsaNatthaM avididaparamatthesu asubhovayogarahidA asuhodayeNa AdA asuhovaogarahido AgamacakkhU sAhU AgamapuvA diTThI 101 223 126 142 160 248 273 155 125 262 18 175 263 218 15 156 331 25 268 172 474 246 265 257 260 246 225 256 226 141 422 488 430 271 116 276 311 364 12 156 234 236 143 164 206 Amreme % Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) 232 436 jadha jATa 205 384 137 162 360 227 426 201 144 277 78 238 453 107 111 SSOORDAR 254 116 186 c60 anx60 168 104 116 / 171 126 227 151 166 135 256 117 134 285 148 112 81 213 221 143 eyaggagado samaNo evaM jiNA jiNidA evaM NANappANaM evaM paNamiya siddha evaM vididattho evaMvihaM sahAve esa surAsuramaNusiMda esA pasatthabhUdA eso tti Natthi eso baMdhasamAso ogADhagADhaNicido orAlio ya deho kattA karaNaM kamma kammattaNapAoggA kammaM NAmasamakkhaM kAlassa vaTTaNA se kiccA arahatANaM kidha tamhi Natthi ki kicaNa tti takka kulisAuhacakkadharA kuvvaM sabhAvamAdA kevaladeho samaNo gaNadodhigassa viNayaM geNhadi Neva Na geNhadi va......paraM cattA pAvAraMbha caradi Nibaddho NiccaM cArittaM khalu dhammo chadumattha vihida cheduvajutto samaNo chedo jeNa Na vijjadi jadi kuNadi kAyakhedaM jadi te Na saMti jadi te visayakasAyA jadi paccakkhamajAyaM jadi saMti hi puNNANi jadi so suho 224 jadha jAdarUvajAdaM 373 jadha te NabhatpadesA jassa asaNamappA 376 jassa Na saMti 137 jaM aNNANI kamma 210 jaM kevalaM ti NANaM 5 jaM takkAliyamidaraM 481 ja davvaM taNNa guNo 221 ja parado viNNa NaM 354 ja pacchado amuttaM 317 jAdaM sayaM samatta 322 jAyadi va Na Nassadi 240 jiNasatthAdo aTTha 316 jIvA poggalakAyA 223 jIvo pariNamadi 256 jIvo pANaNibaddho 5 jIvo bhavaM bhavissadi 415 jIvo vavagadamoho 420 jIvo sayaM amutto 126 jutto suheNa AdA 345 je ajadhAgahidatthA 428 jeNeva hi saMjAyA 468 je pajjayesu Ni radA 347 jesiM visayesu radI 53 jo iMdiyAdivijaI 136 jo evaM jANittA 403 jo khalu davvasahAvo 11 jo khavidamohakaluso 484 jo jANadi arahaMtaM 366 jo jANadi jiNide 416 jo jANadi so NANaM 475 jo Navi jANa di evaM 51 jo Na vijANa di 487 jo NihadamohagaMThI 67 jo NihadamohadiTThI 130 joNDANaM NiravekkhaM 76 jo moharAgadose 68 125 271 184 228 266 185 151 164 166 115 288 364 207 214 106 166 ediossecast 80 140 266 157 256 212 222 250 0 35 56 343 0 0 183 48 165 365 258 36 4 163 447 88 155 HIRMILARANETHEYENE Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) 120 270 229 160 110 504 27 206 154 W 08 100 118 153 72 5 114 217 127 105 264 237 465 Ord F 451 220 244 182 153 147 462 472 oo jo hi sudeNa ThANaNisejjavihArA Na cayadi jo du Natthi guNo tti va Na tthi parokkhaM Natthi viNA pariNAma Na paviTTho NAviTTho Na bhavo bhaMgavihINo NaraNArayatiriyaM NaraNArayatiriyasurA NaraNArayatiriya Na vi pariNamadi Na Na havadi jadi sahavvaM Na havadi samaNo tti Na hi AgameNa Na hi Niravekkho Na hi maNNa di jo NANappagamappANa NANappamANamAdA NANaM aTThaviyappo NANaM atyaMtagayaM NANaM appa tti madaM NANI NANa sahAvo NANaM deho Na maNo NAhaM poggalamaio NAhaM homi paresi.."saMti NAhaM homi paresi Nigga thaM pavva ido Nicchidasuttatthapado NiddhattaNeNa duguNo giddhA vA lukkhA vA NihadadhaNaghAdikammo No saddahati sokkhaM takkAligeva sabve tamhA jiNamaggAdo tamhA NANaM jIvo tamhA taha jANittA 86 55 tamhA duNasthi koi 176 tamhA samaM ga NAdo 356 taha so laddhasahAvo taM sabbhAvaNibaddha tikkAlaNiccavisama timiraharA jai diTTI 48 te te kampattagadA 187 te te savva samaga 225 te puNa udiNNataNhA 263 tesi bisuddhadaMsaNa 127 davaTTieNa savvaM 61 davvaM arNatapajjaya 166 davvaM jIvamajIvaM davvaM sahAvasiddha davvAmi guNA tesi 413 davvAdipasu mUDho dasaNaNANacarittesu 157 dasaNaNANuvadeso diTTA pagadaM vatthu 237 dupadesAdI khaMdhA 106 devajadigurupUjAsu 45 dehA vA daviNa deho ya maNo 304 dhammeNa pariNadappA 308 pakkhINaghAdikammo 358 payadamhi samAraddhe 387 pappA iTTa visaye paradavvaM te akkhA paramANupamANa vA pariNamadi cedaNAe 312 pariNamadi jadA 366 pariNamadi jeNa 111 pariNamadi yamarsTa 63 pariNamadi sayaM 158 pariNamado khalu 61 pariNAmAdo baMdho 374 pariNAmo sayamAdA 242 248 261 167 124 61 27 163 123 362 28 160 161 11 162 16 211 65 204 269 268 57 236 123 165 167 W6WM 366 117 102 455 235 350 12 72 197 & mmu 104 21 200 180 122 233 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laERaeesapna sa 106 240 103 146 147 45 128 247 158 253 186 61 471 301 480 346 160 185 203 107 145 280 177 188 / 230 275 433 178 76 352 336 134 182 176 215 404 138 26 203 176 245 102 pavibhattapadesatta paMcasamido tigutto pADubbhavadi ya pANAbAdhaM jIvo pAhiM caduhiM puNNaphalA arahaMtA poggalajIvaNibaddho phAso raso ya gaMdho phAsehiM puggalANaM bAlo yA buDDho bujjhadi sAsaNameyaM bhaNidA puDhavibhatte vA khamaNe bhaMgavihINo ya bhAveNa jeNa jIvo maNuAsurAmariMdA maNuvo Na hodi maradu va jiyadu mucchAraMbhavijuttaM mujjhadi vA rajjadi muttA i diyagejjhA mutto rUvAdiguNo moheNa va rAgeNa ratto baMbadi kamma rayaNamiha iMdaNIlaM rAgo pasatyabhUdo rUvAdiehiM rahido rogeNa vA chudhAe liMgaggahaNetesi ligehiM jehiM davvaM logAlogesu Nabho vaNNarasagaMdhaphAsA vadasamididiyaroSo vadivadado taM tesaM 200 vaMdaNaNamaMsaNehi 457 visayakasAogADho 165 vejjAvaccaNi mittaM 287 sa idANi kattA 284 sattAsaMbaddhaMde 77 sadavaTThidaM sahAve 246 saddavvaM sacca guNo 100 sapadesehi samaggo 334 sapadeso so appA sapadeso so appA 513 saparaM vAdhAsahiyaM 342 sabbhAvo hi sahAvo samao du appadeso samaNaM gaNi guNaDDhe 333 samaNA suddhavajuttA 113 samavedaM khalu davva 215 samasattubaMdhuvaggo 408 samma vididapadatthA 388 sayameva jahAdicco savvagado jiNavasaho 252 savvAbAdhavijutto 328 savve AgamasiddhA savve vi ya arahaMtA sapaMjjAda NivvANaM 483 suttaM jiNovadiTTha 330 suddhassa ya sAmaNNaM suvididapadatthasutto 367 suhRpariNAmo puNNaM 250 sese puNa titthayare 261 sokkha vA puNa dukkhaM 253 sokkhaM sahAvasiddha 364 vadi va Na havadi 267 hINo jadi ko AdA 265 385 467 162 456 113 217 206 241 272 243 122 43 371 131 173 84 176 148 337 447 145 255 174 511 23 252 340 210 130 136 132 126 0 411 sh Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA dharmaH svayamiti ityAdhyAsya zubhopayoga ityucchedAtparapariNate: ityevaM caraNaM purANapuruSaH ityevaM pratipatta rAzaya jAnannapyeSa vizvaM jainaM jJAnaM jJayatattva jJeyokurvannaJjasA tantrasyAsya zikhaNDi kalazakAvyoMkI varNAnukrama sUcI chanda naM0 5 17 8 15 16 4 10 11 18 pRSTha naM0 164 505 243 438 dravyAntaravyatikarA 463 nizcityAtmanyadhikRta 63 paramAnandasudhArasa 376 vaktavyameva kila 376 sarvavyApyekacidrUpa 505 helollupta mahAmoha dravyasAmAnyavijJAna dravyasya siddhau caraNasya dravyANusAri caraNaM chanda naM0 rda 13 12 7 6 3 14 1 2 pRSTha naM0 243 378 376 243 164 1 412 1 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi pRSTha / 18 ) zuddhi-azuddhi-patra paMkti azuddhi karatI huI lakSaNabhUna khukhakA dahakI paMkti 18 pRSTha 101 108 azuddhi kRtajJAtA huvAte vizuddhi abikAra pranya pvataMtrapanA Ara indriyagrAma Atmake dvArA vvApakara kRtajJatA batAte vizuddha avikAra anya svataMtrapanA aura indriyajJAna AtmAke zuddhi karatA huvA lakSaNabhUta sukhakA dehakI miTa na jauMka jAne se miTa gauMca 0 0PY FM chAne 140 141 kSIyamAna niSkriya akamparUpa se vyApakara 141 141 142 151 152 Adata Adrata and hotA 164 hotA hotI hotI trikAla kSIyamANa niSkriya avamparUpa se pariNAma uyapadavivaraNa sabhyAsa thA caMdra jisameM dhyaya anasthita honA usA grAha payAyAthika vidha aba 170 175 167 202 205 800008050000000000000000000300 ubhayadavivaraNa abhyAsa gAthA caMdrA jisane vyaya avasthita hotA usI grAhya paryAyArthika virodha have chedAt tikAla aga jAnanA pati sapraveza samata karambita dikalpa prabuddhi kedhalI viyogaja jAnatA ati sapradeza samasta 5 00000 216 216 217 vikalpa abuddhi kevalI viyoga cedAt 242 248 252 252 dhama dharma 253 kArakarambita paryA varNa paryAya gamana gagana 67 67 253 256 257 262 thA yA bAlI vAlA 101 26 pupgala pudgala Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audioaa. .. . .. Mana- t imhaMORikaran azuddhi pRSTha paMkti azuddhi pRSTha paMkti sessivadisind kisI bhI kAraNa kiso bhI kAraNa jampa bhA 275 275 277 o or jassa bhI Air Irr 28 ition pradeza dhyavahAra 280 27 11 caha vyahAra vaha paba jIvatva 281 nidhikAra payathAjAta jAnarUpadhara yathAjAvarUpa AlAcanaviSa vadamididiya chedopasthAzyA niveza pragiti dra nyAyika noraMba dhikathA jisake tatpratyayaka anna jIvAva svabhAva 400 sdabhAva bAgha 311 000000000000MGIRIewwwwwwsawaininesian IANTValentinen- 16 kahanA tAdAtmya karanA tAvA patroM ora kyoM nidhikAra ayathAjAta 388 jAtarUpadhAratva yadhAjAtarUpa AlocanaviSa yadama mididiya chedopasthApanA 266 nirdeza pragati dvAdhika 404 nIraMga 404 vikathAvoM meM 405 jirAke hai 410 tatpratyaka 410 nahIM 413 nirganya 421 422 mArga 422 yogya kAhArapane kI 431 hisAkA 433 ahisAyaM draSyAthikanaya 441 jisane padArthoM ko 442 parAsmajJAna 442 ekatA savedama ho rahe aura 357 nimittamAtra hai, AtmA 348 unakA kartA nahIM kammarajehi halAhala 352 totra tIyAnubhAga karamarajehi hAlAhala m 10 nirganya citra mAga yogya yuktAhArapanehI hiNakA aSTipAyeM dravyAthikanaya m mmmmm nItra tIbAnubhAga m PRc& atampaya ataramaya 358 sahajAnandam jAtA paramAdhyasthya sahajAnandAmRta hotA paramArAdhyastha azuddhatA padArtha Aminorit jisameM padArthoMko paramatmajJAna sakatA saMvedana aguttattA padArtha 366 368 446 sAya sanata avAdi adhamodaya ata janazarIra 372 381 382 sAtha satata anAdi avamodayaM aba janakadhArIra 383 14 zra 471 HTTime zrama upadeza upaTeza DoordP RIT Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E azuddhi zuddhi zaddhi pRSTha paMkti zuddhi pRSTha paMkti abpale alpa 27. azuddhi utRtIya abhyutyA zramaSA 463 dakhe 476 tRtIya abhyutthA zramaNA 465 zunya kAraNA 480 484 485 kAraNa zUnya dikhalAte chadmastha jAtI tattvopAsaka zramaNa azubhopa vikhalAte chadmasya jAto tattvopAsaka mg azubhIpa vAla hoya vAlA hoya 466 501 501 501 501 artha 486 10 vaha dhaha saMgati '461 sagati se. 505 iantactarmananewmome mananmintama Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAdazrImadbhagavatkundakundAcAryapraNItaH pravacanasAraH 1. jJAnatatna-prajJApanam zrImavamRtacandrasUrikRtatatvapradIpikAvRttiH Houseumakalinsanilimmisthurimaithun (maGgalAcaram) sarvavyApyekacidra pasvarUpAya praatmne| svopalabdhiprasiddhAya jJAnAnandAtmane namaH // 1 // helolluptamahAmohatamastomaM jayatyadaH / prakAzayaJjagattattvamanekAntamayaM mahaH // 2 // paramAnandasudhArasapipAsitAnAM hitAya bhavyAnAm / kriyate prakaTitatattvA pravacanasArasya vRttiriyam // 3 // adhyAtmayogI nyAyatIrtha pUjya zrI guruvarya zrImatsahajAnandakRta saptadazAGgI TIkA sarvavyApyeka ityAdi...- artha--sarvavyApI eka citsvarUpamaya, svopalabdhise prasiddha jJAnAnaMdAtmaka utkRSTa prAtmAko namaskAra ho / bhAvArtha---yahA~ prAtmAke sahajasvarUpako namaskAra kiyA gayA hai, kyoMki isI sahaja svarUpake Azrayase mokSamArga meM pragati kara mokSa prApta kiyA jAtA hai evaM svarUpake anurUpa vikAsa hotA, ataH inhIM vizeSaNoM dvArA sarvajJa vItarAga paramAtmAko namaskAra kiyA gayA hai / prasaMgavivaraNa-pravacanasAra grantha rAjakI tattvapradIpikA TIkA karate samaya zrI amRta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha khalu kazcidAsanasaMsArapArAvAraH samunmIlitasAtizayavivekajyotirastamitasamastaikAntavAdavidyAbhinivezaH pAramezvarImanekAntavAdavidyAmupagamya muktasamastapakSaparigrahatayAtya HERE - - caMdrajI sUrike dvArA jJAnAnandaprarUpaka graMthake prArambhameM jJAnAnandAtmaka prAtmAke utkRSTa sahaja svarUpako namaskAra kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) parama prAtmapadArtha eka caitanyasvarUpamaya hai / (2) yaha eka caitanya svarUpa prAtmAke saba guNa paryAyoMmeM vyApaka hai / (3) parama AtmapadArtha apane sahaja svarUpake anubhavase suparicita hotA hai| (4) parama AtmapadArtha jJAnAnandAtmaka hai / (5) paramAtmA jJAna dvArA lokAlokameM sarvatra vyApaka hai to bhI vaha eka caitanyasvarUpamAtra hai, apane prAtmapradezoMmeM hI parisamApta hai / (6) paramAtmA aAtmasvabhAvake anurUpa ho pUrNa vikasita hai ataH AtmasvabhAvake parijJAnase ho paramAtmAkA paricaya hotA hai / (7) paramAtmA utkRSTa jJAnamaya aura utkRSTa prAnandamaya hai / siddhAnta-(1) jJAnamukhena sarvajJeyavartI prAtmAkA paricaya hotA hai / (2) prAtmAke saba guraNa paryAyoMmeM vyApaka eka caitanyasvarUpa hai / (3) svarUpakI upalabdhise paramAtmapadArthakI prakRSTa siddhi hotI hai / (4) paramAtmAkA svarUpa paramakASThAprApta jJAnAnanda hai / (5) AtmA kA sahaja svarUpa sahaja jJAnAnandasvabhAva hai / dRSTi--(1) sarvagatanaya [172] / (2) sAmAnya naya [167] / (3) pumaSakAranaya [183] / (4) zuddhanizcayanaya [46] / (5) paramazuddhanizcayanaya [44-45] / prayoga-sahaja jJAnAnandamaya svarUpako dRSTi karake isa advaitanamaskArake prasAdase zaraNya sahajaparamAtmatattvako apane meM prasiddhi karanA / helollupta ityAdi--artha---lIlAmAtrameM naSTa kiyA hai mahAmoharUpI andhakAra jisane aisA yaha anekAntamaya teja jagatsvarUpako prakAzita karatA huaA jayavaMta hotA hai / bhAvArthaanekAnta dRSTise prakAza karane vAlA jJAna yathArtha vastusvarUpako jatAtA hai jisase gahana mohAndhakAra sugamatayA naSTa ho jAtA hai / __ prasaMgavivaraNa-pUrva maMgalAcaraNa chandameM jJAnAnandAtmaka utkRSTa prAtmatattvako namaskAra kiyA thA / aba ajJAnAndhakArako dUra kara usa AtmatattvakA paricaya karAne vAle ane. kAntamaya tejakA jayavAda kiyA hai / tathyaprakAza-(1) vastu anekadharmAtmaka hai| (2) vastuke aneka dharmoMkA parijJAna aneka dRSTiyoMse hotA hai / (3) aneka dRSTiyoMse aneka dharmokA paricaya honese vastukA bodha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnakara gA pravacanasAraH 3 ntamadhyastho bhUtvA sakalapuruSArthasAratayA nitAntamAtmano hitatamAM bhagavatpaMcaparameSThiprasAdopa hotA hai / (4) svataMtra svasvasattAmAtra padArthoM kA paricaya honese mohAndhakAra naSTa ho jAtA hai ) ( 5 ) mohAndhakAra naSTa honepara utkRSTa prAtmatattva meM Adara hotA hai / sahajaparamAtmatattva kI upAsanA se paramakASThAprApta jJAna aura Ananda prakaTa hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) anekAntamaya tejase vastukA yathArtha jJAna hotA hai / dRSTi - ( 1 ) sakalAdezI syAdvAda / prayoga -- syAdvAda se vastunirNaya karake moha grajJAna naSTa kara sva sahaja jJAnAnandako jayavaMta karanA / paramAnanda ityAdi - - zrartha- utkRSTa prAnandarUpI amRtarasake pyAse bhavya jIvoMke hita ke liye vastusvarUpako prakaTa karane vAlI pravacanasArakI yaha vRtti arthAt TIkA kI jA rahI hai / bhAvArtha - pravacanasArakI yaha TIkA yathArtha svarUpako prakaTa karane vAlI honese bhavya jIvoM ko parama Ananda dene vAlI hai / prasaMgavivaraNa - pUrva chaMda meM anekAntamaya tejakA, vastusvarUpako prakAzanekA tathya batA kara jayavAda kiyA thaa| aba usI anekAntavidhise tattvako prakaTa karane vAlI pravacanasArakI TIkA racI jAnekA lakSya batAyA gayA hai / tathyaprakAza - (1) svasvadravyaguraNaparyAyamaya vastukA parijJAna honese para vastuke prati AkarSaNa nahIM rahatA hai / ( 2 ) paravastuke prati grAkarSaNa naSTa ho jAnepara grAtmavastukI abhi mukhatA hotI hai / ( 3 ) grAtmatattva ke prabhimukha jIvako prAtmatvake zrAzrayase parama Ananda prakaTa hotA hai / ( 4 ) paramAnandasudhArasa ke pyAse bhavya jIvoM ke hitake liye yaha TIkA racI jA rahI hai / siddhAnta - - ( 1 ) kisIkI racanAse anya koI lAbha uThAye to vahA~ usake liye racanA kI jAnekA vyavahAra hotA hai / dRSTi - 1 - parasaMpradAnatva grasadbhUta vyavahAra (132) / prayoga - pravacanasAra grantha va usakI TIkAkA svAdhyAya apanepara tathyako ghaTita karate hue karanA aura zrAtmIya Anandase tRpta hone kI vRtti banAnA / zratha ityAdi / artha- - aba nikaTa hai saMsArasamudrakA kinArA jisakA prakaTa ho gaI hai sAtizaya viveka jyoti jisakI, naSTa ho gayA hai samasta ekAntavAdavidyAkA Agraha jisake aisA koI mahApuruSa (zrI kundakundAcAryadeva ) paramezvara jinendradevakI anekAntavAdavidyAko Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sahajAnandazAstramAlAyAM janyAM paramArthasatyAM mokSalakSmImakSayAmupAdeyatvena nizcinvan pravartamAnatIrthanAyakapuraHsarAn bhagavataH paMcaparameSThinaH praNamanavandanopajanitanamaskaraNena saMbhAvya sarvArambheNa mokSamArga saMpratipadyamAnaH pratijAnIte--- prApta karake samasta pakSaparigrahase mukta ho jAnese pratyanta madhyastha hokara sarva puruSArthoM meM sArapanA honese AtmA ke liye pratyanta utkRSTa hitatama, bhagavAna paJca parameSThoke prasAdase upajanya paramArthasatya avinAzI mokSalakSmIko upAdeyarUpase nizcita karatA huA pravartamAna tIrthake nAyaka zrI mahAvIra svAmI pUrvaka bhagavaMta paMca parameSThiyoMko praNamana vandanase hone vAle namaskAra ke dvArA vinaya karake sarva udyamase mokSamArgako prApta hotA huA pratijJA karatA hai / bhAvArtha - zrI kundakundAcAryadeva vartamAnadharmatIrthanAyaka mahAvIra bhagavAnako praNAma kara zeSa samasta tIrthaMkara va paJca parameSThiyoM ko praNAma kara sarva udyamase apanA lakSya prakaTa kareMge / tathyaprakAza - ( 1 ) jisakA saMsArasAgara se pAra honA nikaTa hai vahI mokSamArgako prApta hotA hai / (2) jisake sAtizaya viveka jyoti prakaTa huI hai vahI anekAntavAdako vidyA ko prApta kara sakatA hai / ( 3 ) jisake kisI bhI ekAntavAdakA prAgraha nahIM rahA vahI pakSa parigraha dUra kara niSpakSa ho sakatA hai / ( 4 ) mokSalakSmI hI prAtmAko hitarUpa hai / ( 5 ) samasta puruSArthoM meM sAra mokSodyama hai / siddhAnta -- ( 1 ) mokSalakSmI paJca parameSThI ke prasAdase upajanya hai / (2) paJca parameSThIkA praraNamana vandanase hone vAle namaskArase vinaya kiyA jAtA hai / dRSTi - zrAzraye zrAzrayI upacAraka vyavahAra [ 151 ] / prayoga - vivekajyoti prakaTa karake ekAntavAdahaTha chor3akara paJca parameSThIko upAsanA se pratmAbhimukhatAkI pAtratAke vAtAvaraNa meM samatAsaMpAdanakA pauruSa karanA / aba gAthAsUtroMkA avatAra hotA hai - [ eSaH ] yaha maiM [ surAsuramanuSyendravaMditaM ] surendroM, surendroM aura narendroMse vandita tathA [ dhautaghAtikarmamalaM ] jinhoMne ghAtikarmamalako dho DAlA hai, aise [tIrthaM] tIrtharUpa aura [ dharmasya kartAraM ] dharmake kartA [ vardhamAnaM ] zrI varddhamAna svAmIko [praNamAmi] namaskAra karatA huuN| [ punaH] aura [ vizuddhasadbhAvAn ] vizuddha sattAvAle [sasarvasiddhAn] sarvaM siddhabhagavantoM sahita [zeSAn tIrthaMkarAn ] zeSa tIrthaMkaroMko [ca] aura [ jJAnadarzanacAritratapovIryAcArAn ] jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra yukta [zramaraNAn ] zramaraNoMko namaskAra karatA hUM / [ tAn tAn sarvAn ] una una sabako [ca] tathA [bhAnuSekSetre vartamAnAn ] manuSya kSetra meM vidyamAna [ zrarhataH ] grarahantoMko [ samakaM samakaM ] sAtha hI sAtha yAne samudAyarUpase aura [ pratyekaM eva pratyekaM ] pratyeka pratyekako yAne vyaktigata [ vande ] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA AAR pravacanasAra: atha sUtrAvatAra: esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammasma kattAraM // 1 // sese puNa titthayare sasavvasiddha visuddhasabhAve / samaNe ya gANadasaNacarittatakvIriyAyAre // 2 // te te savve samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTate parahaMte mANuse khette // 3 // kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / amAvayavaggANaM sAhUNaM cedi savvesiM // 4 // tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi samma jatto NivvANasaMpattI // 5 // yaha maiM indroM dvArA, vaMdita ripudhAtikarmamalavyapagata / tIrthamaya dharmakartA, vaddha mAna devako praNama // 1 // zeSa tIrtheza va sakala, vizuddhasadbhAvamaya susiddhoNko| darzana jJAna carita tapa, vIryAcAreza zramaNoMko // 2 // nAmasaMjJa-eta, surAsuramaNusiMdavaMdida, dhodaghAikammamala vaDDhamANa, tittha, dhamma, kattAra, sesa, puNa, titthayara, sasavvasiddha, visuddhasabbhAva, samaNa, ya, NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAra, ta, ta, savva, bandanA karatA huuN| [iti] isa prakAra [arhadbhayaH] ahaMtoMko [siddhebhyaH] siddhoMko [tathA gaNadharebhyaH] prAcAryoMko [adhyApakavargabhyaH] upAdhyAyavargako [ca] aura [sarvebhyaH sAdhubhyaH] sarva sAdhuoMko [namaH kRtvA] namaskAra karake [teSAM] unake [vizuddhadarzanajJAnapradhAnAzramaM] vizuddha darzanajJAnapradhAna prAzramako [samAsAdya] prApta karake [sAmyaM upasaMpadya] maiM samabhAvako prApta karatA hUM [yataH] jisase [nirvANasaMprAptiH] nirvANakI prApti hotI hai| TokArtha-yaha svasaMvedanapratyakSadarzanajJAnasAmAnyAtmaka maiM pravartamAna tIrthanAyakatAke kAraNa prathama hI surendroM, asurendroM aura narendroMke dvArA vandita honese tIna lokake eka mAtra guru ghAtikarmamalake dho DAlanese jagatapara anugraha karanemeM samartha anaMtazaktirUpa paramezvaratAse yukta tIrthatAke kAraNa yogiyoMko tAranemeM samartha, dharmake kartA honese zuddha svarUpapariNatike vidhAtA parama bhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara, paramapUjya, sugRhItanAma zrIvarddhamAnadevako Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM RATAKAraanta T una una sabako yugapat, athavA pratyeka ekazaH prrnnmuu| mAnuSa kSetrameM susthita, bandU arahaMta devoMko // 3 // arahaMtoM siddhoMko, praNamana karake tathA gaNezoMko / upAdhyAya vargoko, tathA sakala sAdhuvRndoMko // 4 // unake vizuddha darzana, jJAna pradhAnI cidAzrama hi pAkara / sAmya zrAmaNya pAUM, jisase zivalabdhi hotI hai / / 5 / / eSa surAsuramanuSyendravanditaM dhautaghAtikarmamalam / praNamAmi vardhamAnaM tItha dharmasya kartAram / / 1 / / zeSAn punastIrthaMkarAn sasarvasiddhAn vizuddhasadbhAvAn / zramaNAMzca jJAnadarzanacAritratapovIryAcArAn / / 2 / / tAMstAn sarvAn samakaM samakaM pratyekameva pratyekam / vande ca vartamAnAnahato mAnuSe kSetre // 3 / / kRtvAhadbhyaH siddhezyastathA namo gaNadharebhyaH / adhyApakavargebhyaH sAdhubhyazceti sarvebhyaH / / 4 / / teSAM vizuddhadarzanajJAnapradhAnAzramaM samAsAdya upasaMpadye sAmyaM yato nirvANasaMprAptiH / / 5 / / eSa svasaMvedanapratyakSadarzanajJAnasAmAnyAtmAhaM surAsuramanuSyendravaMditatvAtrilokaikaguru, dhautaghAtikarmamalatvAJjagadanugrahasamarthAnantazaktipAramaizvaryaM, yoginAM tIrthatvAttAraNasamartha, dharmakartRtvAcchuddhasvarUpavRttividhAtAra, pravartamAnatIrthanAyakatvena prathamata eva paramabhaTTArakamahAdevA. samagaM, samagaM, pattega, eva, pattega, ya, vaTTata, arahaMta, mANusa, khetta, arahaMta, siddha, taha, Namo, gaNahara, ajjhAvayavagga, sAhu, ca, idi, savva, ta, visuddhadaMsaNaNANapahANAsama, samma, jatto, NivvANasaMpatti / dhAtupraNAma karatA hUM / tatpazcAt inhIM paMcaparameSThiyoMko, usa usa vyaktimeM (paryAya meM) vyApta hone vAle sabhIko, vartamAna meM isa kSetrameM utpanna tIrthaMkaroMkA abhAva honese aura mahAvidehakSetrameM unakA sadbhAva honese manuSyakSetrameM pravartamAna tIrthanAyakoMke sAtha vartamAnakAlako gocara karake, yugapad yugapad arthAt samudAyarUpase praura pratyeka pratyekako arthAt vyaktigata rUpase mokSalakSmIke svayaMvara samAna parama nirgranthatAkI dIkSAke utsavake ucita maMgalAcaraNabhUta kRtikarmazAstropadiSTa vandanoccArake dvArA pArAdhatA huuN| aba isa prakAra arahanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya tathA sarva sAdhunoMko praNAma aura vandanoccArase pravartamAna dvaitake dvArA, bhAvyabhAvaka bhAvase utpanna atyanta gAr3ha itaretara milanake kAraNa samasta svaparakA vibhAga vilIna ho jAnese pravRtta hai advaita jisameM aisA namaskAra karake, unhIM arahaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya, sarvasAdhUproMke vizaddhajJAnadarzanapradhAna honese sahajazuddhadarzanajJAnasvabhAva vAle prAtmatattvakA zraddhAna jJAna lakSaNa vAle samyagdarzana aura samyagjJAnake sampAdaka pAzramako prApta karake samyagdarzanajJAnasampanna hokara, kaSAyakaraNa vidyamAna honese jIvako puNyabandhako prAptike kAraNabhUta kramApatita bhI sarAga cAritrako dUra ullaMghana karake, samasta kaSAyaklezarUpI kalaMkase bhinna honese nirvANaprAptike kAraNabhUta vItarAgacAritra nAmaka sAmyako prApta karatA huuN| samyagdarzana, samya PATES Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RATTIMI pravacanasAraH AShanchisaudaipaniswapdeos dhidevaparamezvaraparamapUjyasugRhItanAmazrIvardhamAnadevaM praNamAmi // 1 // tadanu vizuddhasadbhAvatvAdupAtapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyazuddhadarzanajJAnasvabhAvAn zeSAnatItatIrthanAyakAn sarvAn siddhAMzca, jJAnadarzanacAritratapovIryAcArayuktatvAtsaMbhAvitaparamazuddhopayogabhUmikAnAcAryopAdhyAyasAdhutvaviziSTAn zramaNAMzca praNamAmi // 2 // tadanvetAneva paMcaparameSThinastattadvayaktivyApinaH sarvAneva sAMpratametatkSetrasaMbhavatIrthakarAsaMbhavAnmahAvidehabhUmisaMbhavatve sati manuSyakSetrapratibhistI. rthanAyakaiH saha vartamAnakAlaM gocarIkRtya yugapAgapatpratyekaM pratyekaM ca mokSalakSmIsvayaMvarAyamANaparamanairgranthyadIkSAkSaNocitamaMgalAcArabhUtakRtikarmazAstropadiSTavaMdanAbhidhAnena saMbhAvayAmi / / 3 / / maMja-vaMda stutau tRtIyagaNI, pa nama namrIbhAve prathamagaNI, sam A sIya prAptyarthe, uva saM paya gatau / prAti. padika-etat, surAsuramanuSyendravaMdita, dhautadhAtikarmamala, varddhamAna, tIrtha, dharma, kartR, zeSa, punaH, tIrthaGkara, sasarvasiddha, vizuddhasadbhAva, zramaNa, ca, jJAnadarzanacaritratapovIryAcAra, tat, sarva, samaka, samaka, pratyeka, eva, pratyeka, ca, vartamAna, arhat, mAnuSa, kSetra, arhat, siddha, tathA, namaH, gaNadhara, adhyApakavarga, sAdhu, ca, iti, sarva, tat, vizuddhadarzanajJAnapradhAnAzrama, sAmya, yataH, nirvANasamprApti / ubhayapadavivaraNa-esa eSaH-prathamA ekavacana / surAsuramaNusiMdavaMdidaM surAsuramanuSyendravanditaM-dvitIyA ekavacana / dhodaghAikammamalaM dhautaghAtikarmamala-dvi0 e0 / paNamAmi praNamAmi-vartamAna laT uttama puruSa ekvcn| vaDaDhamANaM varddhamAna, ti tIrtha-dvi0 e0 / dhammassa dharmasya-SaSThI e0| kattAraM kartAraM-dvi0 e0 1 sese zeSAna, ti sasavvasiddhe sasarvasiddhAn, visuddhasabbhAve vizuddhasadbhAvAn-dvitIyA bahuvacana / samaNe zramaNAn, NANadasaNacarittatavavIriyAyAre jJAnadarzanacaritratapovIryAcArAn, te te, tAn tAn, savve sarvAn-dvi0 bahu0 / samagaM samagaM, samakaM samaka-avyaya / pattegaM pratyeka-dvi0 eka0 / vaMdAmi vandAmi-vartamAna laT uttama puruSa eka0 / gjJAna aura samyakcAritrako aikyasvarUpa ekAgratAko maiM prApta huA hUM, yaha isa pratijJAkA artha hai / isa prakAra yaha (zrImadbhagavatkundakundAcArya deva) sAkSAt mokSamArgako prApta huaa| tAtparya----pArAdhyakI ArAdhanA kara parama abheda aArAdhanAkA pratijJApana huaA hai / __ prasaMgavivaraNa--prAcArya zrI kundakundadeva pravacanasAra gAthAgraMtha kI racanA karane vAle haiM so usase pahile sarvaprathama tIrthanAyaka mahAvIra bhagavAnako praNAma karake phira samasta ArA. dhya deva guruvoMko praNAma karake graMtharacanAke prayojanabhUta samatAbhAvako pratipannatAkI bhAvanA kara rahe haiN| - tathya prakAza--(1) ArAdhyake ArAdhakako svayaM apanA prAtmA svasaMvedanapratyakSagamya hai so apane Apako dekhatA huA kaha rahA hai ki yaha maiM varddhamAna devako praNAma karatA huuN| (2) varddhamAna prabhuko trilokagurutAkA sarvajana vidita pramANa yaha hai ki prabhu tIna lokoMke indroM dvArA vaMdita haiM / (3) ghAtiyA karmoMke dUra honese varddhamAna prabhumeM saMsArI prANiyoMkA anugraha karane meM samartha anaMta zaktikA pAramaizvarya prakaTa huaA hai| (4) caubIsaveM tIrthaMkara zrI varddhamAna svAmIkA tIrtha isa samaya barta rahA hai isa kAraNa ye yogiyoMke tIrtha haiM, dharmakatA haiM l maamannanorancommama Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM athaivamarhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhUnAM praNativandanAbhidhAnapravRttadvaitadvAreNa bhAvyabhAvakabhAvavijambhitAtinirbharetaretarasaMvalana balavilInanikhilasvaparavibhAgatayA pravRttAdvaitaM namaskAraM kRtvA / 4 / teSAmevAhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhUnAM vizuddhajJAnadarzanapradhAnatvena sahajazuddhadarzanajJAnasvabhAvAtmatattvazraddhAnAvabodhalakSaNasamyagdarzanajJAnasaMpAdakamAzramaM samAsAdya samyagdarzanajJAnasaMpanno bhUtvA, jIvatkaSAyakaNatayA puNyabandhasaMprAptihetubhUtaM sarAgacAritraM kramApatitamapi dUramutkramya sakalakaSAyakalikalaGkaviviktatayA nirvANasaMprAptihetubhUtaM vItarAgacAritrAkhyaM sAmyamupasaMpadye / samyagdarzanajJAnacAritraikyAtmakaikAgryaM gato'smIti pratijJArthaH / evaM tAvadayaM sAkSAnmokSamArga saMpratipannaH // 5 // ya ca, idi iti, taha tathA, jatto yata:-avyaya / vaTTa te vartamAnAn, arahate arhataH-dvi0 eka0 / mANuse mAnuSe, khette kSetre-saptamI e0 / kiccA kRtvA-asamAptikI kriyA / arahaMtANaM arhadbhyaH, siddhANAM siddhebhyaH, gaNaharANaM gaNadharebhyaH, ajjhAvayaggANaM adhyApakavargebhyaH, sAhUNaM sAdhubhyaH, savvesi sarvebhya:-caturtho bahu0 / Namo namaH-avyaya / tesiM teSAM-SaSThI bahu0 / visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM vizuddhadarzanajJAnapradhAnAzrama-dvi0 eka0 / samAsejja samAsAdya:-asamAptikI kriyA / upasaMpayAmi upasaMpadya-vartamAna laT uttama puruSa eka0 / samma sAmyaM-dvi0 eka0 / NivvANasaMpattI nirvANasaMprApti:-prathamA eka0 / niruktisamAsakriyate iti karma, tIrtha karotIti tIrthaMkaraH tAna, sarvaca siddhAzceti sarvasiddhAH taiH sahitAH sasarvasiddhAH tAn, vizuddhaH sadbhAvaH yeSAM te vizuddhasadbhAvAstAn, jJAnaM ca darzanaM ca cAritraM ca tapazca vIyaM ca jJAnadarzanacAritratapovIryANi teSAM AcAraH yeSAM te tAn, ekaM eka prati iti pratyekaM / / 1-5 // aura isI kAraNa kRtajJAtAprakAzanameM prathama ho inako praNAma kiyA gayA hai / (5) varddhamAna devako praNAma karaneke anaMtara hI turaMta sarva parameSThiyoMko praNAma kiyA gayA hai / (6) sabhI pArAdhya samAna haiM, ataH sabako eka sAtha hI praNAma karanekI umaMga huI hai, phira bhI pratyekakI vaMdanA sAtha hai / (7) pratyeka ArAdhyako vandanAke bhAva binA samudAyako vaMdanAkA prasaMga nahIM A paataa| (8) yadyapi isa kAla meM yahA~ tIrthaMkara nahIM hai to bhI pArAdhaka atyanta bhaktike balase DhAI dvIpameM videhakSetrameM pravartamAna tIrthanAyakoMke sAtha vartamAnakAla jor3atA huaA samakSo. kRta pArAdhyoMko praNAma karatA hai| (6) pArAdhya parameSThiyoMko praNAma vandanAke zabdoM dvArA dvaitanamaskAra hotA hai / (10) ArAdhyake svarUpakI pArAdhanAke balase svaparavibhAga vilIna ho jAnepara svarUpArAdhanameM advaitanamaskAra hotA hai / yahA~ prAtmA hI ArAdhya hai va AtmA hI pArAdhaka hai| (11) samyagdarzanajJAnasampanna hokara Age bar3hanekA pauruSa honepara bhI kaSAyakaNa kI jIvitatAke samaya viziSTa puNyabandhakI prAptikA kAraNabhUta sarAgacAritra A par3atA hI hai to bhI jJAno usakA ullaMghana kara nirvANaprAptikA kAraNabhUta vItarAgacAritranAmaka samatAbhAvako prApta karatA hai / (12) graMthakartAne isI sAmyabhAvakI bhAvanA kI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M pravacanasAra: ARHarance athAyameva bItarAgasarAgacAritrayoriSTAniSTaphalatvenopAdeyaheyatvaM vivecayati-- saMpajjadi NivvANaM devAsuramaNuyarAyavihavehiM / jIvassa carittAdo daMsaNaNANappahANAdo // 6 // nRsurAsurendra vaibhava-pUrvaka nirvANa prApta hotA hai / darzanajJAnapradhAnI cArita seye hi jIvoMko // 6 // saMpadyate nirvANaM devAsuramanujarAjavibhavaH / jIvasya caritrAddarzanajJAnapradhAnAt // 6 // ___ saMpadyate hi darzanajJAnapradhAnAccAritrAdvItarAgAnmokSaH / tata eva ca sarAgAddevAsuramanunAmasaMjJa---NivvANa, devAsuramaNuyarAyavihava', jIva, caritta, daMsaNaNANappahANa / dhAtusaMjJa - saM pajja gatau prathamagaNI, nira vA vAyusaMcaraNayoH / prAtipadika-nirvANa, devAsuramanuja rAjavibhava, jIva, cAritra, darzanajJAnapradhAna / mUladhAtu-saM pada gatau divAdi, nis vA gatigandhanayoH adAdi / padavivaraNa-saMpajjadi saMpadyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / NivvANaM nirvANa-pra0 e0 / devAsuramayarAyavihavehiM devA siddhAnta--- (1) advaitanamaskArameM dhyAtA dhyeyakA vikalpa na rahakara mAtra aAtmasvarUpa kA Adara hai| dRSTi- 1- avikalpanaya, jJAnajJeyAdvaitanaya (162, 176) / prayoga--samatApuJja aArAdhya parameSThiyoMkI dvaita ArAdhanAse Age bar3hakara svarUparucimAtra advaita aArAdhanAmeM avikAra svarUpakA anubhava karanA // 1-5 // ___aba ye hI (kundakundAcAryadeva) vItarAgacAritrakI iSTaphala rUpase aura sarAgacAritra kI aniSTaphala rUpase upAdeyatA va heyatAkA vivecana karate haiM- [jIvasya] jIvako [darzanajJAnapradhAnAt] darzanajJAna pradhAna [cAritrAt ] cAritrase [devAsuramanujarAjavibhavaiH] devendra, asurendra aura narendrake vaibhavoMke sAtha [nirvANaM] nirvANa [saMpadyate prApta hotA hai / __ tAtparya---darzanajJAnapradhAna cAritrase aneka vaibhavoMse gujarakara nirvANakI prApti hotI TIkArtha-darzanajJAnapradhAna vItarAga cAritrase, mokSa prApta hotA hai, aura darzanajJAnapradhAna sarAgacAritrase devendra, asurendra, narendra ke vaibhavaklezarUpa baMdhakI prApti hotI hai / isaliye mumukSutroMko iSTa phala vAlA honese vItarAgacAritra upAdeya hai, aura aniSTa phala vAlA honese sarAgacAritra heya hai| prasaMgavivaraNa-pUrva gAthAmeM batAyA thA ki maiM samatAko prApta hotA hUM , jisase ki nirvANakI prApti hotI hai / aba isa gAthAmeM nirvANaprAptikA sAdhana batAyA gayA hai / tazyaprakAza-(1) zuddhacitsvarUpameM ramanA cAritra hai / (2) bhAvasaMsArameM DUbe hue Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 narwasnaanamasom am r iticismanand sahajAnandazAstramAlAyAM jarAjavibhavaklezarUpo bandhaH / ato mumukSurageSTaphalatvAdvItarAgacAritramupAdeyamaniSTaphalatvAtsarAgacAritraM heyam // 6 // suramanujarAjavibhavaiH-tRtIyA bahu / jIvassa jIvasya--10 e0 / carittA do cAritrAt-paMcamI e0 / dasaNaNANappahANAdo darzanajJAnapradhAnAt-paM0 e0 / nirukti-ni:zepeNa vAnaM nirvANa, dIvyati devaH, surati suraH, manoH jAtaH manujaH, vizeSeNa bhavanaM vibhavaH, jIvati jIvaH, caraNaM cAritraM / samAsa-divAzca asurAzca manujAzca devAsuramanujA) teSAM rAjAnaH devA0, teSAM vibhavAH taiH, darzanazAne pradhAne yatra tat tasmAt / / 6 / / prANIkA uddhAra kara nirvikAra zuddha catanya meM dhAraNa karane vAlA cAritra hai, ataH cAritra dharma hai / (3) moha aura kSobhakA zAmaka honese cAritra zama hai / (4) rAga dveSa pariNatise nivRtti karane vAlA honese cAritra sAmyabhAva hai / (5) zuddhAtmazraddhAnarUpa samyaktvakA vinAzaka darzanamoha moha kahalAtA hai| (6) nivikAra nizcala jAnavRttirUpa cAritrakA vinAzaka cAritramoha kSobha kahalAtA hai / (7) jisake samyagdarzana jJAna huyA hai usIke cAritra hotA hai / (8) jisa sAdhuke kaSAyakaraNa jIvita hai usakA cAritra sarAgacAritra hai / (6) jisa sAdhuke rAgakA abhAva ho gayA usakA cAritra vItarAgacAritra hai / (10) vItarAgacAritrase mokSa hotA hai / (11) sarAgacAritrase devendra asurendra narendrake vaibhavaklezarUpa baMdha hotA hai| (12) sarAgacAritrase hone vAle bandhakA kAraNa rAgAMza hai, cAritrAMza bandhakA kAraNa nahIM / (13) sarAgacAritrase devendrAdi vaibhava prApta hote, phira bhI vaha jJAnI nirgrantha puruSa ho jAtA hai / (14) samyaktvameM maraNa karane vAlA asuroMmeM va asurendroM meM utpanna nahIM hotA, kintu samyagdRSTi jIva nidAna baMdha se samyaktvakI virAdhanA karake asuroMmeM utpanna hotA hai / (15) nizcayase vIta. rAgacAritra upAdeya hai va sarAgacAritra heya hai / siddhAnta-(1) vItarAgacAritrase mokSa hotA hai / dRSTi-- 1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikana ya, zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya [24, 24ba] / prayoga-samyagdarzanajJAnasampanna hokara jJAtA draSTA rahanekA pauruSa karanA aura prAraMbhameM vahA~ pAne vAle sarAgacAritrake vikalpako upekSA kara vItarAgacAritramaya honekA dhyAna banAnA // 6 // aba cAritrakA svarUpa vyakta karate haiM--- [cAritraM] cAritra [khalu] vAstavameM [dharmaH] dharma hai / [yaH dharmaH] jo dharma hai [tat sAmyam] vaha sAmya hai, [iti nirdiSTam] aisA kahA gayA hai| [sAmyaM hi] sAmya [mohakSobhavihInaH] mohakSobharahita [prAtmanaH pariNAmaH] prA. tmAkA pariNAma hai| * SE 565 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH atha cAritrasvarUpaM vibhAvayati cArittaM khalu dhammo dhammo jo samo tti nniditttto| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo||7|| cAritra dharma dharma bhi, sAmya batAyA va sAmya bhI kyA hai / moha kSobhase virahita, avikRta pariNAma prAtmAkA // 7 // cAritraM khalu dharmo dharmo yastatsAmya miti nidiSTam / mokSobhavihInaH pariNAma Atmano hi sAmyam / / 7 / / svarUpe caraNaM cAritraM / svasamaya pravRttirityarthaH / tadeva vastusvabhAvatvAddharmaH / zuddhacaitanyaprakAzanamityarthaH tadeva ca yathAvasthitAtmaguraNatvAtsAmyam / sAmyaM tu darzanacAritramohanIyodayApAditasamastamohakSobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH // 7 // nAmasaMjJa--cAritta, khalu, dhamma, ja, ta, sama, itti Niddiva, mohakkhohavihINa, pariNAma, appa, ha, sama / dhAtusaMjJa-Ni disa prekssnne| prAtipadika cAritta, khalu, dharma, yat, tat, sAmya iti nidiSTa, mohakSobhavihIna, pariNAma, Atman, khalu, sAmya / mUladhAtu-nira diza dezane / padavivaraNa---cAritaM cAritrapra0 e0 / khalu khalu-avyaya / dhammo dharma:-pra0 eka0 / jo so yaH saH samo sama:-pra0 eka0 / itti iti-- avyaya / NiddiTTho nirdiSTa:--pra0 eka0 kRdanta kriyaa| mohanakhohavihINo mohakSobhavihInaH pariNAmo pariNAmaH samo sama:-pra0 e0 / appaNo AtmanaH-paSThI eka0 / niruktisamAsa-caraNa cAritraM,mohakSobhazca mohakSobho tAbhyAM vihInaH mohakSobhavihInaH / / 7 / / / tAtparya-sahajAtmasvarUpa meM ramanA samyakcAritra hai, yahI dharma hai| TIkArtha--svarUpa meM caraNa karanA (ramanA) cAritra hai / svasamayameM pravRtti karanA (apane svabhAvameM pravRtti karanA) aisA isakA artha hai| vahI vastukA svabhAva honese dharma hai| zuddha caitanyakA prakAza karanA aisA isakA artha hai / vahI yathAvasthita AtmaguraNa honese sAmya hai / aura sAmya darzanamohanIya tathA cAritramohanIyake udaya se utpanna hone vAle samasta moha aura kSobhake abhAvake kAraNa jIvakA atyanta nivikAra pariNAma hai| prasaMgavivaraNa---pUrva gAthAmeM batAyA thA ki nirvANakI prApti cAritrase hotI hai| aba usI cAritrakA svarUpa isa gAthAmeM batAyA gayA hai / tathyaprakAza --- (1) cAritrake phalako batAkara utthAnikAmeM kahA hai ki aba cAritrake svarUpako vizeSa rUpase huvAte haiM isameM apanA bhAva va udyama batAyA gayA hai / (2) apane prAtmasvarUpameM ramaNa cAritra hai / (3) apane prAtmasvarUpa meM ramaNa svasamayavRtti hai| (4) apane AtmasvarUpameM ramaNa dharmadhAraNa hai / (5) apane AtmasvarUpameM ramaNake mAyane zuddha caitanyakA prakAzana hai / (6) apane AtmasvarUpameM ramaNa sAmyabhAva hai / (7) apane prAtmasvarUpameM ramaNa TRICK Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sahajAnandazAstramAlAyAM prathAtmanazcAritratvaM nizcinoti-- pariNamadi jeNa davvaM tatkAlaM tammaya tti paNNattaM / tamhA dhammapariNado aAdA dhammo muNeyavvo // 8 // dravya jisa bhAvase pari-raNamatA usa kAla tanmayo hotaa| isase hI dharmapariNata prAtmAko dharma hI mAno // 8 // pariNamati yena dravyaM tatkAlaM tanmayamiti prajJaptam / tasmAddharmapariNata AtmA dharmo mantavyaH / / 8 / / yatkhalu dravyaM yasminkAle yena bhAvena pariNamati tat tasmin kAle kilauSNyapariNatAyaHpiNDavattanmayaM bhavati / tato'yamAtmA dharmeNa pariNato dharma eva bhavatIti siddhamAtmanazcAritratvam // 8 // nAmasaMjJa-ja, dava, tatkAla, tammaya, iti paNNatta, ta, dhammapariNada, AdA, dhamma, mugeyava / dhAtusaMjJa-pari Nama prabatve zabde ca, pa nnanA avabodhane, muNa jJAne / prAtipadika-yat, dravya, tatkAla, tanmaya, iti, prajJapta, tat, dharmapariNata, Atman, dharma, mantavya / mUladhAtu-pari-Nama prahatve, dru gatau bhvAdi, pra jJapa jJAne jJApane curAdi, mana jJAne divAdi / ubhayapadavivaraNa....pariNamadi pariNamati-vartamAna laT anya paruSa ekavacana / jeNa yena-tu0e0 / davvaM dravyaM-pra0 e0 takkAlaM tatkAla-avyayA tammaya tanmayaM-pra0 e0 / itti iti-avyaya / paNNattaM prajJaptam-pra0 e0 kRdanta kriyaa| tamhA tasmAt-paM0 e0 / dhammapariNado dharmapariNataH-pra0 e0 / AdA dhammo muNeyavvo AtmA dharmaH mantavyaH-pra0 e0 / nirukti-dravati guNaparyAyAna gacchati iti dravyaM / atati satataM jAnAti iti aatmaa| samAsa (dharmaNa pariNataH iti dharmapariNataH // 8 // jIvakA nirvikAra pariNAma hai / (8) cAritra dharma hai, samyagdarzana dharmakA mUla hai / siddhAnta--(1) cAritra AtmAkA nirvikAra zuddha caitanyaprakAza hai / dRSTi-- 1- zuddhanizcayanaya (46) / prayoga-----apane avikAra sahaja svarUpameM prAtmabhAvanAke dRr3ha bhAvase zuddha jJAnamAtra bartanA // 7 // aba AtmAke cAritrapanekA nizcaya karate haiM- [dravyaM] dravya jisa samaya [yena] jisa bhAva rUpase [pariNamati] pariNamatA hai [tatkAlaM] usa samaya [tanmayaM] usa maya hai [iti] aisA [prajJaptaM] jinendradevake dvArA kahA gayA hai; [tasmAt] isaliye [dharmapariNataH prAtmA] dharmapariNata AtmAko [dharmaH mantavyaH] dharma samajhanA cAhiye / tAtparya---mAtra jJAtA draSTA rahanerUpa dharmase pariNata prAtmA svayaM dharma hai, svayaM cAritra TIkArtha-vAstavameM jo dravya jisa samaya jisa bhAvarUpase pariNamana karatA hai, vaha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH atha jIvasya zubhAzubhazuddhatvaM nizcinoti-jIvo pariNamadi jadA he suheNa vA suho asuho / suddhA tadA suddho havadi hi pariNAmasambhAvo // 6 // jaba pariNAmasvabhAvI, jIva zubha azubha zuddha bhAvase yaha / 13 pariNamatA taba hotA, jIva hi zubha azubha zuddha tathA // // jIvaH pariNamati yadA zubhenAzubhena vA zubho'zubhaH / zuddhena tathA zuddho bhavati hi pariNAmasvabhAvaH // 2 11 yadAyamAtmA zubhenAzubhena vA rAgabhAvena pariNamati tadA japAtApiccharAgapariNata nAmasaMjJa jIva jadA suha asuha vA suddha tadA hi pariNAmasabhAva / dhAtusaMjJa va sattAyAM pari Nama dravya usa samaya uSNatA rUpase pariNamita loheke golekI bhAMti usa maya hai; isaliye yaha AtmA dharmarUpa pariNamita honese dharma hI hai / isa prakAra AtmAkA cAritrapanA siddha huA / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki nizcayataH caritra hI dharma hai / aba isIke sambandha meM isa gAthAmeM kahA gayA hai ki cAritra dharmase pariraNata prAtmA hI svayaM dharma hai / tathyaprakAza - (1) cAritrabhAvase pariraNamA AtmA svayaM cAritramaya hai / (2) zrAtmA aura cAritra alaga alaga nahIM haiM / (3) jisa kAlameM jo dravya jisarUpa pariNamatA hai usa kAlameM vaha dravya usa maya hai / ( 4 ) udAharaNa meM spaSTa hai ki uSNatA se pariNata lohagolA uSNatAmaya hai / siddhAnta - ( 1 ) zuddhaparyAyake kAlameM dravya azuddhaparyAyamaya hai / ( 2 ) zuddhaparyAyapariNata AtmA zuddhaparyAyamaya hai / / 2- zuddha nizcayanaya [ 46 ] | dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya [ 47 ] prayoga - maiM apane Apa kevala raha kara kisa rUpa ho sakatA hUM aise cintanase mAtra jJAtA draSTA rUpa manana karake paryAyadhyAna chor3akara paryAyakI srotabhUmi sahajasiddha cinmAtra apaneko anubhavanekA pauruSa karanA ||8|| jIvakA zubhapanA, azubhapanA zrIra zuddhapanA nizcita karate haiM [ pariNAmasvabhAvaH ] pariNAmasvabhAva [ jIvaH ] jIva [ yadA] jaba [ zubhena vA azubhena] zubha yA azubha bhAvarUpase [ pariNamati ] pariNamatA hai [ zubhaH prazubhaH ] taba zubha yA azubha hI hotA hai, [ zuddha ena ] aura jaba zuddhabhAvarUpase pariNamatA hai [ tadA zuddhaH hi bhavati ] taba zuddha svayaM hI hotA hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } sahajAnandazAstramAlAyAM sphaTikavat pariNAmasvabhAvaH san zubho'zubhazca bhavati / yadA punaH zuddhenArAgabhAvena pariNa pratve / prAtipadika - jIva, yadA, zubha, azubha, vA, zuddha, tadA, hi, pariNAmasvabhAva / mUladhAtu- pari ma prahRtve, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa jIvo jIvaH prathamA ekavacana / pariNamadi pariNamati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| jadA yadA tadA vA hi-avyaya / suheNa zubhena asuheNa azubhena 14 tAtparya - zubha prazubha zuddha pariNamanake samaya jIba zubha azubha tathA zuddha hI hai / TIkArtha -- jaba yaha AtmA zubha yA azubha rAgabhAvase pariNamatA hai taba japA kusuma yA tamAla puSpake lAla yA kAle raMgarUpa pariNamita sphaTikako bhA~ti, pariNAmasvabhAva yaha jIva zubha yA azubha hotA hai aura jaba vaha zuddha prarAgabhAva se parimita hotA hai taba zuddha rAgapariNata ( raMgarahita) sphaTikakI bhA~ti, pariNAmasvabhAva honese zuddha hotA hai yAne usa samaya prAtmA svayaM hI zuddha hai / isa prakAra jIvakA zubhatva azubhatva aura zuddhatva siddha huA / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jo dravya jisa kAla meM jisa maya hotA hai / atra AtmA ke viSaya meM usIkA rUpase pariNamatA hai vaha dravya usa kAlameM usa spaSTIkaraNa isa gAthAmeM kiyA gayA hai / tathya prakAza-- - ( 1 ) jIva pariNamatA hai isa kathanase spaSTa hai ki jIva nitya hai, kintu apariNAmI kUTastha nitya nahIM hai / (2) jIva pariNamatA hai isa kathanase spaSTa hai ki jIva pUrva paryAya ko chor3akara navIna paryAya meM prAtA rahatA hai / (3) jIva pariNamatA hai isa kathana se spaSTa hai ki jIva jisa paryAyarUpa pariNamatA hai usa samaya vaha usa paryAyamaya hai / (4) jIva jaba zubhabhAvase pariNamatA hai taba jIva zubha hai / (5) jaba jIva prazubhabhAva se parimatA hai taba vaha azubha hai / ( 6 ) jaba jIva zuddhabhAvase pariNamatA hai taba jIva zuddha hai / ( 7 ) jaba jIva zubha, azubha yA zuddhabhAvase pariNamatA hai taba yaha jIva svayaM zubha, azubha yA zuddha hai, anya kisIne zubha, azubha yA zuddha nahIM kiyA / (8) jIvakA zubha azubha honA karmadazAkA nimitta pAkara hotA hai, kyoMki zubha azubha bhAva jIvakA svabhAvAnurUpa pariNamana nahIM hai / ( 6 ) jIvakA zuddha pariNamana honA upAdhike prabhAva meM arthAt jIvakI kevalatAmeM huI sthiti hai, kyoMki zuddhabhAva jIvakA svabhAvAnurUpa pariNamana hai / (10) lAla pIlA upAdhike sAnnidhya meM hI sphaTikamariNa lAla pIlA rUpa pariNamatA hai aise hI upAdhikarmadazA ke sAnnidhya meM jIva zubha azubha bhAvarUpa pariNamatA hai / ( 11 ) lAla pIlA upAdhike na rahanepara ( dUra honepara ) sphaTika maNi svabhAvAnurUpa svaccha pariNamatA hai, aise hI karmaupAdhike na rahane para jIva svabhAvAnurUpa zuddha svaccha jJAnAdirUpa pariNamatA hai / ( 12 ) prathama, dvitIya, tRtIya guNasthAnoM meM uttarottara ghaTatA huA zubhopayoga hai / (13) caturtha, paJcama, SaSTha guNasthAna meM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zA pravacanasAraH 15 mati tadA zuddhArAgapariNatasphaTikavalariNAmasvabhAvaH san zuddho bhavatIti siddha jIvasya zubhAzubhazuddhatvam / / 6 / suddheNa zuddhena - tRtIyA eka0 | suho zubhaH asuho azubhaH suddho zuddhaH prathamA eka0 / havadi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / pariNAmasabhAvo pariNAmasvabhAvaH prathamA eka0 / niruvita jIvati iti jIvaH, zobhate iti zubhaH, zuddhyati iti zuddhaH / samAsa pariNAmaH svabhAvaH yasya saH pariNAmasvabhAvaH || 6 || uttarottara svacchatA ke liye bar3hatA huA zubhopayoga hai / (14) saptama guNasthAnase bArahaveM guNasthAna taka svacchatA va sthiratAmeM bar3hatA hugrA zuddhopayoga hai / (15) kevalI bhagavAnake zuddhayogakA phala Atmottha jJAna va grAnandakA paripUrNa pariNAma hai / siddhAnta - ( 1 ) pariNAmasvabhAva dravya pariNamatA rahanA hai / ( 2 ) karmAdhike sA nnidhya meM jIva zubha azubhabhAvarUpa pariNamatA hai / (3) upAdhike abhAva meM jova zuddha bhAvamaya hotA hai / 2- upAdhisApekSa grazuddha dRSTi - 1 - utpAdavyayasApekSa azuddhadravyAthikanaya (25) / dravyArthikanaya (24) / 3 upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya ( 24 a ) | prayoga -- zubha azubha bhAvoMko aupAdhika va kSobhamaya jAnakara unase upekSA karake sahaja siddha sahajazuddha sahajabuddha ekasvabhAva cinmAtra grantastattvakI aura upayoga rakhanekA pauruSa karanA // 6 // pariNAmako vastuke svabhAvarUpase nizcita karate haiM - [ iha ] isa loka meM [ parirAmaM vinA ] pariNAma ke binA [ zrarthaH nAsti ] padArtha nahIM hai, [ zrathaM vinA ] padArtha ke binA [ pariNAma: ] pariNAma nahIM hai, [ arthaH] vAstava meM padArtha [ dravyaguNaparyayasthaH] dravya guNa paryAya meM rahane vAlA aura [ zrastitvanirvRttaH ] utpAdavyayIvyamaya astitva se banA huA hai / tAtparya - dravya guNa paryAyAtmaka padArtha sat hai / TokArtha -- vAstava meM pariNAma ke binA vastu sattAko dhAraNa nahIM karatI, kyoMki vastu kI dravyAdike dvArA pariNAmase bhinna upalabdhi nahIM hai / pariNAmarahita vastu gadheke sIMgake samAna hai tathA pariNAmarahita vastuko dikhAI dene vAle gorasa dUdha, dahI vagairaha ke pariNAmoM ke kyoMki sAtha virodha AtA hai / vastuke binA pariNAma bhI astitvako dhAraNa nahIM karatA, svAzrayabhUta vastuke prabhAva meM nirAzraya pariNAmako zUnyatAkA prasaGga prAtA hai / vastu to UdUsAmAnyasvarUpa dravya meM, sahabhAvI vizeSasvarUpa guNoMmeM tathA kramabhAvI vizeSasvarUpa paryAyoM meM avasthita utpAdavyayaghrauvyamaya astitva se banI huI hai; isaliye vastu pariNAmasvabhAva vAlI hI hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 16 sahajAnandazAstramAlAyAM atha pariNAma vastusvabhAvena nizcinoti Natthi viNA pariNAma attho atthaM viNeha prinnaamo| davvaguNapajayattho attho atthittaNivvatto // 10 // pariNamana binA vastu na, pariNati bho hai nahIM binA vastU / dravyaguraNaparyayasthita, vastU astitvase nirmita // 10 // nAsti vinA pariNAmamartho'tha vineha pariNAmaH / dravyaguNaparyayastho'rtho'stitvanirvRttaH / / 10 / / na khalu pariNAmamantareNa vastu sattAmAlambate / vastuno dravyAdibhiH pariNAmAt pRthagupalambhAbhAvAnniHpariNAmasya kharazRGgakalpatvAd dRzyamAnagorasAdipariNAmavirodhAcca / ____ nAmasaMjJa-Na, viNA, pariNAma, attha, iha, davvaguNapajjayattha, attha, atthittaNivatta / dhAtusaMjJa-asa sattAyAM prathamagaNI / prAtipadikana, vinA, pariNAma, artha, iha, dravyaguNaparyayastha, artha, astitvanivRtta / muladhAtu- asa bhuvi adAdi / ubhayapadavivaraNa-Na na viNA vinA iha-avyaya / atthi asti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / pariNAma-dvitIyA ekavacana / attho artha:-prathamA eka0 / atthaM arthadvitIyA ek0| pariNAmo pariNAma: dalvaguNapajjayattho dravyaguNaparyayasthaH attho arthaH atthittaNibbatto prasaMgavivaraNa ---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jIva jaba zubha, azabha va zuddha bhAvase pariNamatA hai taba vaha zubha, azubha va zuddha hai| aba isa gAthAmeM usIkI puSTike liye sAmAnya niyama dvArA kahA gayA hai ki pariNAma to (pariNamana to) vastuke svabhAvase hotA hI rahatA hai| tathyaprakAza ---(1) paryAya na ho to vastu hI kucha nahIM hai / (2) dhruva vastu na ho to paryAya kaise va kahA~ ho ? (3) padArthako abhedadRSTi se dhra va dekhanepara traikAlika akhaNDa dravya kahA jAtA hai / (4) padArthako bhedadRSTi rakhakara dhra va aMza dekhanepara guNa vidita hote haiM / (5) padArthakA abheda pariNamana dekhanepara eka samayameM eka akhaMDa pravaktavya paryAya vidita hotA hai / ( 6 ) padArthakA bhedadRSTi se pariNamana dekhanepara eka hI samaya meM aneka paryAya (pratyeka guNake paryAya) vidita hote haiM / (7) dravya guNa paryAyameM sthita artha sat hai / (8) vastuke dravya, kSetra, kAla, bhAva vastuse bhinna upalabdha nahIM haiM / (6) zuddhAtmopalabdhi rUpa zuddha pariNamanake binA zuddha jIvapadArtha nahIM hai / (10) zuddha jIvapadArthake binA zuddhAtmopalabdhirUpa zuddha pariNamana nahIM hai / (11) yaha paramAtmapadArtha prAtmasvarUpa dravya va sahaja jJAnAdi guNa va kevalajJAna Adi paryAyoMmeM avasthita sat hai / (12) vastu dravyaguNaparyAyamaya hai| (13) vastuko abheda, anvaya, vyatireka, pradeza Adi aneka dRSTiyoMse parakhanepara akhaMDa dravya, akhaNDa paryAya, aneka guNa va aneka paryAyeM jJAta hotI hai, para ye bhinna sat nahIM, inake pradeza bhinna nahIM / (14) traikA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: 17 antareNa vastu pariNAmo'pi na sattAmAlambate / svAzrayabhUtasya vastunobhAve nirAzrayasva pariNAmasya zUnyatvaprasaGgAt / vastu punarUrdhva tAsAmAnyalakSaNaraNe dravye sahabhAvivizeSalakSaNeSu guNeSu kramabhAvivizeSalakSaNeSu paryAyeSu vyavasthita mutpAdavyayadhIvyamayAstitvena nirvartitaM nirvRttimacca, grataH pariNAmasvabhAvameva ||10|| astitvanirvRttaH pra0 e0 / nirukti arthate nizcIyate iti arthaH / samAsa- dvivyaM ca guNaM ca paryAyazceti dravyaguNaparyayAH teSu tiSThati iti dravyaguNaparyayasthaH, astitvena nirvRttaH iti astitvanirvRttaH / / 10 / lika UrdhvapravAharUpa sAmAnya dravya hai / ( 15 ) traikAlika sAtha sAtha rahane vAle vizeSa guNa haiM / (16) kramazaH hone vAle vizeSa paryAyeM haiM / ( 17 ) utpAdavyayadhrauvyayukta padArtha sat hai / (16) abhedarUpa dravya va bhedarUpa guraNa dhrauvyAMzarUpa haiM / (16) prabheda paryAya va bhedarUpa paryAya utpAdavyayarUpa haiM / (20) grAtmAko ekAntataH kUTastha nitya dhruva mAnanepara grAtmAko mokSa mArga kI AvazyakatA hI kyA ? (21) grAtmAko kSaNakSayI mAnanepara grAtmAko mokSamArga kI AvazyakatA hI kyA ? (22) AtmA utpAdavyayaghrIvyayukta hai, ataH prajJAna pariNAma se haTa kara jJAnapariNAmameM prAkara AtmIya grAnanda pAneke liye mokSamArgakI va mokSamArga meM pragatikI AvazyakatA hotI hai / siddhAnta - ( 1 ) vastu utpAdavyayadhIvyayukta hai / ( 2 ) padArtha pariNAmasvabhAva honese nirantara pariNamatA rahatA hai / (3) pratyeka vastu anAdyananta hai / dRSTi - ( 1 ) utpAdavyayasApekSa azuddha dravyArthika naya [ 25 ] / ( 2 ) dravyatvadRSTi [206] / ( 3 ) Urdhva sAmAnyanaya [ 16 ] | prayoga - azubha pariNAmase haTakara zubhapariNAmase gujarakara dravya guNaparyAyake bheda se pare dravyaguNaparyAya samavasthita apane aMtastattvako abheda anubhavaneke liye paramavizrAma karanA ||10|| | aba cAritra pariNAma ke sAtha saMparka aura saMbhava vAle zuddha aura zubha pariNAmakA grahaNa tathA tyAgake liye unakA phala vicArate haiM- [dharmeNa pariNatAtmA ] dharmase pariNata svarUpa [AtmA]] AtmA [yadi ] yadi [ zuddhasaMprayogayutaH ] zuddha upayoga meM yukta hai to [nirvANasukhaM] mokSasukhako [ prApnoti ] prApta karatA hai [ zubhopayuktaH vA ] aura zubhopayoga vAlA hai to [ svargasukhaM] svargake sukhako prApta karatA hai / tAtparya - dharmase pariNata AtmA sAkSAt yA paramparayA nirvANasukhako prApta hotA hai / TIkArtha - jaba yaha AtmA dharmapariNata svabhAva vAlA hotA huA zuddhopayogapariNatiko dhAraNa karatA haiM taba virodhI zaktise rahitapanA honeke kAraNa apanA kArya karaneke liye samartha cAritra vAlA honese sAkSAt mokSako prApta karatA hai, parantu jaba vaha dharmapariNata svabhAva vAlA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sahajAnandazAstramAlAyAM atha cAritrapariNAmasaMparkasambhavavatoH zuddhazubhapariNAmayorupAdAnahAnAya phalamAlocayati dhammeNa pariNadappA appA jadi sddhsNpyogjudo| pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va saggamahaM // 11 // dharmapariNatasvabhAvI, hai yadi zuddhopayogayuta prAtmA / nirvANAnanda lahe, zubhopayogI lahe surasukha // 11 // dharmeNa pariNatAtmA AtmA yadi zuddhasaMprayogayutaH / prApnoti nirvANasukhaM gubhopayukto vA svargasukham / / 11 / / yadAyamAtmA. dharmapariNatasvabhAvaH zuddhopayogapariNati mudvahati tadA niHpratyanIkazaktitayA svakAryakaraNasamarthacAritraH sAkSAnmokSamavApnoti / yadA tu dharmapariNatasvabhAvo'pi zubhopayoga nAmasaMjJa-dhamma pariNadappa appa jadi suddhasaMpaogajuda NivyANasaha sahovajutta va saggasuha / dhAtusaMja--pa Ava prAptau tRtIyagaNI / prAtipadika-dharma pariNatAtman Atman yadi guddhasaMprayogayuta nirvANasukha zubhopayukta svargasukha / mUladhAtu-pra Apla vyAptau svAdi / nirukti- dharati iti dharmaH, niHzeSeNa hokara bhI zubhopayoga pariNatike sAtha yukta hotA hai taba virodhI zaktise sahitapanA honese svakArya karanemeM asamartha aura kathaMcit viruddha kArya karane vAle cAritrase yukta jIva, jaise agni se garma kiyA huA ghI kisI manuSyapara DAla diyA jAve to vaha usakI jalanase duHkhI hotA hai, usI prakAra vaha svargasukhake bandhako prApta hotA hai, isa kAraNa zuddhopayoga upAdeya hai aura zubho. payoga heya hai| prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM prAtmaramaNarUpa cAritraprAptike prayojanase vastukA va vastuke pariNAmasvabhAvakA varNana kiyA thaa| aba isa gAthAmeM cAritramArgake samparkameM pAye hue AtmAko zubha pariNAmake bhI tyAgake liye va zaddha pariNAmake pAneke liye zuddhopayoga va zubhopayogake phalakI AlocanA kI hai| tathyaprakAza- (1) gAthAkI utthAnikAmeM "pAlocayati'' kriyA dekara zuddhopayoga va zubhopayogake phalakI AlocanA kI hai / (2) guNa va doSako yathAvat dikhAnekA nAma pAlocanA hai / (3) prAtmAkA svabhAva aAtmasvabhAvarUpa dharmase pariNata honA hai| (4) yathAyogya ghAtikarmaprakRti vipAkake abhAva meM prAtmA mokSamArgameM lagatA hai / (5) sAkSAt mokSamArga mohakSayaja zuddhopayoga hai / (6) yathAzakti dharmamArgameM calate hue bhI prAtmA zubhopayoga pariNatise saMgati karatA hai to vaha svargAdi sukhoMkA bandhana pAtA hai / (7) zubhopayogakA phala bhoganeke pazcAt yaha jJAnI paramasamAdhisAmagrIke sadbhAvameM zubhopayogAtIta zuddhopayogase sAkSAt mokSa pAtA hai| (8) azubhopayogase haTakara zubhopayogase gujarakara mAtra zuddhopayogase mokSa hotA hai / (6) azubhopayoga atyaMta heya hai, zubhopayoga heya hai, zuddhopayoga atyanta upAdeya hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: 16 pariNatyA saMgacchate tadA sapratyanIkazaktitayA svakAryakararaNAsamarthaH kathaMcidviruddha kAryakAricAritraH zikhitaptaghRtopa siktapuruSo dAhaduHkhamiva svargasukhabandhamavApnoti / zrataH zuddhopayoga upAdeyaH zubhopayogo heyaH // 11 // vAnaM gamanaM nirvANaM / samAsa-pariNatazcAsau AtmA ceti pariNatAtmA, zuddhazcAsau saMprayogaH iti zuddhasaMprayoga:, tena yutaH, nirvANasya sukhaM nirvANasukhaM, zubhena upayuktaH zubhopayukta:, (svargasya sukhaM svargasukhaM / ubhayapadavivaraNa - dhammeNa dharmeNa - tRtIyA eka0 / pariNadappA pariNatAtmA appA AtmA suddhasaMpaogajudo zuddhasaMprayogayutaH suhovajutto zubhopayuktaH prathamA eka pAvadi prApnoti vartamAna anya0 eka0 kriyA / vviANasuhaM nirvANasukhaM saggasuhaM svargasukhaM- dvitIyA ekavacana // 11 // siddhAnta - ( 1 ) zuddhopayogakA phala svAtmopalabdhirUpa siddhikA lAbha hai / (2) zubho - payogakA phala kAlpanika sukhakA bandhana hai / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (46) / 2 - azuddha nizcayanaya (47) / prayoga - zravikArasvabhAva sahaja caitanyasvarUpako pratIti ruci anubhUti ke mArga pravarta kara zuddhopayogavRttike lAbhake liye AtmavizrAma karanA // 11 // aba cAritrapariNAma ke sAtha samparkakA prabhAva honese atyanta heyabhUta prazubha parinAmakA phala vicArate haiM - [ zubhodayena ] azubha udayase [AtmA] AtmA [ kunara: ] kumanuSya [ tiryag] tiryaMca [ nairayikaH ] aura nArakI [bhUtvA ] hokara [duHkhasahasra : ] hajAroM duHkhoMse [ sadA amidrataH ] sadA pIr3ita huA [ zratyaMtaM bhramati ] saMsAra meM atyanta bhramaNa karatA hai / tAtparya - prazubha pariNAmake phalameM pApake udayase jIva durgatiyoM meM duHkhI hotA huA bhramaNa karatA hai / TIkArtha jaba yaha grAtmA kiMcit mAtra bhI dharmapariNatiko prApta na karatA hugrA zubhopayoga pariNatikA avalambana karatA hai, taba yaha kumanuSya, tiryaMca praura nArakI ke rUpameM paribhramaNa karatA huA, tadrUpa hajAroM duHkhoMke bandhanakA anubhava karatA hai; isaliye cAritrake lezamAtrakA bhI prabhAva honese yaha prazubhopayoga atyanta heya hI hai / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthAmeM cAritrapariNAma samparka vAle zuddha pariNAmake grahaNake liye aura cAritrapariNAmasaMbhava vAle zubha pariNAmake tyAgake liye una donoM pariNAmoM ke phalakI AlocanA kI thI / aba isa gAthA meM atyaMta heya azubhopayogake phalakI prAlocanA kI gaI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jisake raMca bhI dharma pariNati nahIM aura azubhopayogakA pariraNamana hai ve khoTe manuSya, tiryaMca va nArakoMmeM bhramaNa kara mahAn duHkha bhogate haiM / ( 2 ) jahA~ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha cAritrapariNAmasaMparkAsaMbhavAdatyantaheyasyAzubhapariNAmasya phalamAlocayati asa hodayeNa yAdA kuNaro tiriyo bhavIya goriyo| dukkhasahasse hiM sadA abhidhudo bhamadi yaccaMtaM // 12 // azubhodayase AtmA, kunara va tiryaMca nArakI hokara / pIDita bhramatA azabho-payoga atyanta heya ataH // 12 // azubhodayenAtmA kunarastiryagbhUtvA nairayikaH / duHkhasahasraH sadA abhidruto bhramatyatyantam / / 12 / / yadAyamAtmA manAgapi dharmapariNatimanAsAdayanna zubhopayogapariNatimAlambate tadA kumanuSyatiryaGnArakabhramaNarUpaM duHkhasahasrabandhamanubhavati / tatazcAritralavasyApyabhAvAdatyaMtaheya evAyamazubhopayoga iti / / 12 / / ___ evamayamapAstasamastazubhAzubhopayogavRttiH zuddhopayogAdhikAramArabhate / nAmasaMjJa---asuhodaya, atta, kuNara, tiriya oraiya, dukkhasahassa, sadA, abhidhuda, accataM / dhAtusaMjJa--bhava sattAyAM prathamagaNI, bhama bhramaNe prathamagaNI / prAtipadika-azubhodaya, Atman, kunara, tirazc, nairayika, duHkhasahasra, sadA, abhidrutaH, atyantaM / mUladhAtu-bhU sattAyAM, bhramu calane bhvAdi, bhramu anavasthAne divAdi / ubhayapadavivaraNa-asuhodayeNa azubhodayena-tR0 ek0| AdA AtmA kUNaro kunara: tiriyo tiryaka raiyo nairayika: abhidhudo abhidra ta-prathamA eka0 / dakkhasahassehi duHkhasahasra:-tu0 baha0 / bhavIya bhUtvA-asamAptikI kriyA / bhamadi bhramati bhrAmyati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / accataM atyaMtaavyaya / nirukti-narati nRNAti iti vA naraH, utkarSeNa ayanaM udy)| samAsa-(azubhasya udayo azubhodayaH, duHkhAnAM sahasrANi duHkhasahasrANi taiH / / 12 / / cAritrakA raMca bhI aMza nahIM vahA~ azubhopayoga hotA hai / (3) azubhopayogameM paMca indriyoMko abhilASAse sambaMdhita tIvra saMkleza hotA hai yA viSayoMke bAdhakoMpara dveSa jagatA hai| (4) azubhopayoga atyanta heya hai, isakA to raMca bhI saMparka na honA cAhiye / (5) jahA~ cAritra kA kucha saMparka hai vahA~ cAritrake sAdhakoM va sAdhanoMse anurAga hai vaha zubhopayoga hai| (6) paratattvoMke prati anurAga honA baMdhana hai so yaha zubhopayoga heya hai / (7) niHpratyayanIka zakti vikasita na honekI sthitimeM jJAnIke zubhopayoga AtA hai usase upekSA kara jJAnI avikArasvabhAva sahaja caitanyasvarUpako prAtmarUpa anubhavaneko dhuna rakhatA hai / (8) jahA~ samasta zubha azubha upayogakI vRtti dUra ho gaI vahAM hI zuddhopayogakI vRttipara adhikAra banatA hai| , siddhAnta-(1) azubhopayogakA nimitta pAkara kArmANavargaraNAvoMmeM azubha prakRtiyoMkA bandha hotA hai| (2) azubha aghAtI prakRtiyoMke udayakA nimitta pAkara AhAravargaNAvoMmeM khoTI zarIraracanA hotI hai / (3) ghAtiyA prakRtiyoMke udayakA va asAtAvedanIyake udayakA nimitta pAkara jIvameM sahasroM duHkhoMkI vedanA hotI hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAraITAARTHATANAM T ARATHIROHIPUNarpanMAHEN BE pravacanasAraH tatra zuddhopayogaphalamAtmanaH protsAhanArthamabhiSTauti aDsayamAdasamutthaM visayAtIdaM aNova:maNataM / avvucchiNNAM ca suhaM suddha vayogappasiddhANaM // 13 // atizaya prAtmasamudbhava atItaviSayI ananta va anupama / avyaya prAnanda mile, prasiddha zuddhopayogako // 13 // atizayamAtmasamutthaM viSayAtItamanaupamyamanantam / avyucchinnaM ca sukhaM zuddhopayogaprasiddhAnAm / / 13 / / prAsaMsArA'pUrvaparamAdbhutAhAdarUpatvAdAtmAnamevAzritya pravRttatvAtparAzrayanirapekSatvAdatyantavilakSaNatvAtsamastAyatinirapAyitvAnnarantaryapravartamAnatvAccAtizayavadAtmasamutthaM viSa. nAmasaMjJa-aisaya Adasamuttha viSayAtIda aNovama aNaMta avvucchiNNa ca suha suddha vaogappasiddha / dhAtusaMjJa-a vi ut cchida chedane tRtIyagaNI, pa sijjha nisspttau| prAtipadika-atizaya Atmasamuttha viSayAtIta anaupamya ananta anyucchinna ca sukha zuddhopayogaprasiddha / mUladhAtu-~a vi ut chidir dvedhIkaraNe rudhAdi, praSidha gatyA svAdi, vidhu sarAddhau divAdi / ubhayapadavivaraNa-aisayaM atizayaM A samu. dRSTi---- 1, 2, 3- nimittadRSTi (53 a) / kA prayoga ----azubhopayogako dUra kara avikArasvabhAva mogha kAraNasamayasArake abhimukha honA // 12 // / isa prakAra pUjya zrIkundakundAcArya samasta zubhAzabhopayoga vRttiko jinane aise hote hue zuddhopayogavRttiko AtmarUpa karate hue zuddhopayoga adhikAra prArambha karate haiN| usameM pahale zuddhopayogake phalakA AtmAke protsAhanake liye abhistavana karate haiM- [zuddhopayogaprasiddhAnAM] zuddhopayogase niSpanna hue AtmAoMkA arthAt arahaMta aura siddhoMkA [sukhaM] sukha [atizayaM] atizaya [aAtmasamutthaM] aAtmotpanna [viSayAtItaM] viSayAtIta [anaupamyaM] anupama [anantaM] ananta va avinAzo [avyucchinnaM ca] aura aTUTa hai| tAtparya----zuddhopayogake phala meM yaha prAtmA AtmIya ananta Ananda prApta karatA hai / TIkArtha-anAdi saMsArase apUrva parama adbhuta prAhlAdarUpa honese, AtmAkA hI prAzraya lekara pravartamAna honese, parAzrayase nirapekSa honese, atyanta vilakSaNa honese samasta aAgAmI kAlameM kabhI bhI nAzako prApta na honese, aura nirantara pravartamAna honese zuddhopayoganiSpanna hue AtmAnoMke atizayavAna, aAtmasamutpanna, atIndriya, anupama ananta va aTUTa sukha arthAt Ananda hotA hai, isa kAraNa vaha sukha sarvathA vAMchanIya hai|| - prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM cAritrapariNAmakA samparka asaMbhava honese atyaMta heya azubhapariNAmase haTanA batAyA gayA thA aba azubhopayogase haTakara zubhopayogase gujarakara SHRUNRIBE Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM yAtItamanaupamyamanantamavyucchinnaM ca zuddhopayoganiSpannAnAM sukhamatastatsarvathA prArthanIyam ||13|| tthaM AtmasamutthaM visayAtIda viSayAtItaM aNovamaM anaupamyaM anaMtaM anantaM avyucchiSNaM avyucchinnaM suhaM sukhaM pra0 eka0 / suddhapaogappasiddhANaM zuddhopayogaprasiddhAnAM paSThI bahu0 / nirukti zudhyati iti zuddha upayojanaM upayogaH, prakarSeNa siddhyati iti prasiddhAH teSAM / samAsa- na aupamyaM yasya iti anaupamyaM / zuddhazcAsau upayogaH zuddhopayogaH tena prasiddhAH teSAM / / 13 / / 22 usa upalabhya zuddhopayogake phalako isa gAthAmeM batAyA gayA hai jisase ki zuddhopayoga vRtti honeke liye vivekIko protsAhana mile / tathyaprakAza - ( 1 ) paripUrNa zuddhopayoga ho jAnese grAtmA prarahaMta va siddha avasthAko prApta karate haiM arthAt prabhu ho jAte haiM / (2) zuddhopayogakA phala prabhu ho jAnA hai / ( 3 ) prabhu kA prAnanda apUrva hai, yaha Ananda prabhu honese pahile kabhI prApta ho hI nahIM sakatA / ( 4 ) prabhu . kA zrAnanda atyanta nirAkulatAmaya honese parama zradbhuta prahlAdarUpa hai / ( 5 ) prabhukA zrAnanda apane Apa kevala vikAra zuddha zrAtmAke Azrayase hI hotA hai / ( 6 ) prabhukA Ananda svAdhIna hai kyoMki vaha Ananda kisI bhI parapadArthake, sparzarasAdi viSayake va saMkalpavikalpake zrAzrayakI apekSAko kabhI bhI raMcamAtra nahIM karatA / (7) prabhuke AnandakA udAharaNa saMsAra meM kahIM mila hI nahIM sakatA, kyoMki jo prabhu nahIM unake sukhase atyanta vilakSaNa hai prabhukA Ananda | ( 8 ) prabhukA zrAnanda kabhI bhI naSTa na hogA, kyoMki prabhukA Ananda svAbhAvika hai / ( 2 ) prabhukA zrAnanda niraMtara hI banA rahatA hai, kisI bhI samaya kamI yA bAdhA nahIM AtI, kyoMki vahAM bAdhaka kucha bhI upAdhi nahIM hai / (10) vItarAga va sarvajJa honese prabhukA prAnanda aparimita hai, ananta hai / ( 11 ) parama sahaja Ananda zuddhopayogase hI prApta hotA / ( 12 ) zuddhopayoga hI sarvathA upAdeya hai / siddhAnta - ( 1 ) avikArasvabhAva sahajasiddha caitanyasvarUpakI prabheda prArAdhanA se AtmIya parama sahaja Ananda prakaTa hotA hai / dRSTi - ( 1 ) zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyArthika naya, zuddhanizcayanaya [ 24 ba, 46] / prayoga - sAMsArika sukhoMko sarvathA prasAra jAnakara unase haTakara parama sahaja Ananda ke dhAma nija sahaja jJAnasvabhAvakI ArAdhanA karanA / / 13 / / aba zuddhopayogapariNata AtmAkA svarUpa kahate haiM: - [suviditapadArthasUtraH ] padArthoMko aura sUtroMko jinhoMne bhalI bhA~ti jAna liyA hai, [ saMyamatapaH saMyutaH ] jo saMyama aura tapase yukta haiM, [vigatarAgaH ] rAgarahita haiM [ samasukhaduHkhaH ] sukha-duHkha jinako samAna haiM, [ zramaraNaH ] aisA zramaNa [ zuddhopayogaH iti bhariNata0] zuddhopayogI hai aisA kahA gayA 1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PEED Danient SEAN ENTATE pravacanasAraH atha zuddhopayogapariNatAtmasvarUpaM nirUpayati suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovanogo ti // 14 // yaha artha sUtra jJAtA, saMyama tapa yukta rAgase virahita / sukha dukhameM samahi zramaraNa, hotA zuddhopayogI hai // 14 // suviditapadArthasUtraH saMyamatapaHsaMyuto vigata rAgaH / zramaNaH samasukhaduHkho bhaNitaH zuddhopayoga iti // 14 // sUtrArthajJAnabalena svaparadravyavibhAgaparijJAnazraddhAnavidhAnasamarthatvAtsuviditapadArthasUtraH, . nAmasaMjJa---suvididapayatthasutta saMjamatavasaMjuda vigadarAga samaNa samasuhadukkha bhaNida suddhavaoga tti / dhAtusaMjJa-su vida jJAne prathamagaNI, bhaNa kathane prthmgnnii| prAtipadika-suviditapadArthasUtra saMyamatapaHsaMyuta vigata rAga zramaNa samasukhaduHkha bhaNita zuddhopayoga iti / mUladhAtu-vidla jJAne, bhaNa zabdArthe / tAtparya-jJAnI, saMyamI, virAga, sukha duHkhameM samAna zramaNAtmA zuddhopayoga hai| TIkArtha--sUtroMke artha ke jJAna balase svadravya aura paradravya ke vibhAgake parijJAna meM zraddhAna aura AcaraNa meM samarthapanA hone se padArthoMko aura unake vAcaka sUtroMko jinhoMne bhalIbhAMti jAna liyA hai, samasta chaha jIvanikAyake hananake vikalpase aura paMcendriya sambaMdhI abhilASA ke vikalpase aAtmAko haTA karake prAtmAke zuddha svarUpameM saMyamana karanese aura svarUpavizrAnta nistaraMga caitanyapratapana honese jo saMyama aura tapase yukta haiM, sakala mohanIyake vipAkase viveka kI bhAvanAko svacchatAse nirvikAra prAtmasvarUpako pragaTa kiyA honese jo vItarAga haiM aura paramakalAke avalokanake kAraNa sAtA vedanIya tathA asAtA vedanIya ke vipAkase utpanna hone vAle sukha-duHkha janita pariNAmoMkI viSamatA anubhava nahIM honese jo samasukhaduHkha haiM, aise zramaNa "zuddhopayoga" aisA kahe jAte haiN| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zuddhopayoga jinake prasiddha ho gayA hai una uttama prAtmAvoMko svAdhIna avinAzI prAtmotpanna parama Ananda prApta hotA hai / aba isa gAthAmeM nirUpita kiyA hai ki zuddhopayogapariNata aAtmAkA svarUpa kaisA hotA SHIRANASVEER OM 8085 tathyaprakAza-(1) nirUpita sUtrArtha ke jJAnake balase prAtmA svadravya va paradravyakA vibhAga jAnane meM samartha hotA hai / (2) svadravya va paradravyako alaga alaga svataMtra svataMtra sadrUpa jAnane vAlA AtmA svaparavibhAgakA zraddhAna karatA hai| (3) svadravyakA yathArtha zraddhAna hote hI prAtmA samyagjJAnI hotA hai / (4) svadravyakA yathArtha zraddhAnI jJAnIkA svabhAvake anurUpa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM sakalaSaDjIvanikAyanizambhanavikalpAtpaMcendriyAbhilASavikalpAcca vyAvAtmanaH zaddhasvarUpe saMyamanAt svarUpavizrAntanistaraGgacaitanyapratapanAcca saMyamatapaHsaMyutaH, sakalamohanIyavipAkavivekabhAvanAsauSThavasphuTIkRtanivikArAtmasvarUpatvAdvigata rAgaH, paramakalAvalokanAnanubhUyamAnasAtAsAtavedanIyaviSAkanirvatitasukhaduHkha janitapariNAmavaiSamyatvAtsamasukhaduHkha: zramaNaH zuddhopayoga ityabhidhIyate / / 14 // ubhayapadavivaraNa- suvididapayatthasutto suviditapadArthasUtraH saMjamatavasaMjudo saMyamatapaHsaMyutaH vigadarAgo vigatarAga: samaNo zramaNaH samasuhadukkhaM samasukhaduHkhaH suddhavaogo zuddhopayoga:-pra0 eka0 bhaNido bhaNitaHpra0 e0 kRdanta kriyaa| nirukti--sUtrayati iti sUtraH, rajyate iti rAgaH, zrAmyati iti zramaNaH) samAsasuvidite padArthasUtre yena saH, saMyamaH tapaH ceti saMyamatapasI tAbhyAM saMyutaH, same sukhaHdukhe yasya saH, zuddhazcAsau upayogaH zuddhopayogaH / / 14 // - upayoga hone lagatA hai| (5) svabhAvake anurUpa upayoga rakhaneko dhuna vAlA prAtmA apaneko prANAsaMyama va indriyAsaMyamase haTAkara zuddhAtmasaMvedanake balase nija zuddhasvarUpa meM saMyata hotA hai / (6) jaba prAtmA zuddha svarUpameM saMyata hotA hai taba svarUpa meM sthiratAke kAraNa vikalpa. rahita hotA huA caitanyasvarUpameM pratApavaMta hotA hai / (7) avikAra AtmasvabhAvake abhimukha hokara apanA pratApa pAne vAlA avikAra zuddhAtmatvakI bhAvanAke balase prAtmA rAgadveSAdi vikAroMse rahita ho jAtA hai / (8) mokSamArgameM pragatizIla antarAtmA apane avikAra citsvarUpake saMcetanake svAdameM tRpta hotA huA sukha-duHkhAdi sthitiyoMmeM samAna nirapekSa ho jAtA hai / (6) samatAkA sAdhana upAdhi aura vikArase bhinna apaneko mAtra caitanyasvarUpamaya nirakhanA hai / (10) avikAra sahajasiddha AtmasvarUpakA saMcetana vaha parama kalA hai jisake prasAda se parama samatA upalabdha hotI hai / (11) sukha duHkhameM samAna vigatarAga zuddhAtmatvameM upayukta zramaNa svayaM zuddhopayoga hai / .. siddhAnta--(1) svaparavivekabalase svako ekatvavibhakta nirakhakara mAtra AtmasvabhAva meM upayukta hokara AtmA siddhi pAtA hai / - dRSTi-- 1- jJAnanaya (164) / prayoga- zaddhopayogake lAbhake liye jJAnasaMyamI virAga sukha duHkha meM samAna honA Avazyaka hai // 14 // ___ aba zuddhopayogako prAptike anantara hone vAle zuddha prAtmasvabhAvake lAbhako prazaMsA karate haiM--[yaH] jo [upayogavizuddhaH] upayogavizuddha arthAt zuddhopayogI hai [AtmA] vaha prAtmA [vigatAvaraNAntarAyamoharajAH] jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura moharUpa rajase Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: zratha zuddhopayoga lAbhAnantarabhAvavizuddhAtmasvabhAva lAbhamabhinandati-udyogavisuddho jo vigadAvaraNaM tarAyamoharayo / bhUdo sayamevAdA jAdi paraM goyabhUdANaM ||15|| upayogazuddha AtmA, vigatAvaraNAntarAyamoha svayaM / * jJeyabhUta sakalArthoM ke pUre pArako pAtA / / 15 / / upayogavizuddha yo vigatAvaraNAntarAyamoharajAH / bhUtaH svayamevAtmA yAti pAraM jJeyabhUtAnAm / / 15 / / yo hi nAma caitanyapariNAmalakSaNenopayogena yathAzakti vizuddho bhUtvA vartate sa khalu pratipadamudbhidyamAnaviziSTa vizuddhizaktirudgranthitAsaMsArabaddhadRDhatara mohagraMthitayAtyantanirvikAracaita nAmasaMjJa - uvaogavisuddha ja vigadAvaraNaMtarAyamoharaaM bhUda sayaM eva appa para royabhUya / dhAtusaMjJabhava sattAyAM, jAgatau / prAtipadika upayoga vizuddha, yat, vigatAvaraNAntarAyamoharajas, bhUda, svayaM, eva, Atmana, pAra, jJeya, bhUta / mUladhAtu bhU sattAyAM, yA praapnne| ubhayapadavivaraNa uvaogavisuddho upayogavizuddhaH jo yaH vigadAvaraNaMta rAyamoharao vigatAvaraNAntarAyamoharajAH - prathamA e0 / bhUdo bhUtaH - pra0 eka0 rahita [ svayameva bhUtaH ] svayameva hotA huA [ jJeyabhUtAnAM ] jJeyabhUta padArthoM ke [pAraM yAti ] pAra ko prApta hotA hai / tAtparya - zuddhopayoga ke phala meM grAtmA nirmala aura sarvajJa ho jAtA hai / TIkArtha -- jo caitanya pariNAmasvarUpa upayogake dvArA yathAzakti vizuddha hokara vartatA hai, vaha AtmA pada padapara arthAt pratyeka paryAya meM jisake viziSTa vizuddhi zakti pragaTa hotI jAtI hai, aisA hotA huA anAdi saMsArase baMdhI huI dRr3hatara mohagranthi chUTa jAnese pratyanta nirvikAra caitanya vAlA aura samasta jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAyake naSTa ho jAne se nirvighna vikasita AtmazaktivAna svayameva hotA huA jJeyatAko prApta padArthoke antako pA letA hai / yahAM yaha lakSyabhUta grAtmA jJAnasvabhAva hai, aura jJAna jJeya pramANa hai; isaliye samasta jJeyoMke bhItara rahane vAlA jJAna jisakA svabhAva hai aise AtmAko grAtmA zuddhopayogake prasAdase hI prApta karatA hai / 25 prasaGgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM zuddhopayoga ke svarUpake viSaya meM kahA gayA thA / aba isa gAthA meM zuddhopayogake lAbha aura anantara hone vAle zuddha AtmasvabhAvakA abhinandana kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) isa gAthAko utthAnikA meM 'abhinandati' kriyAse yaha dhvanita huA hai ki prAcAryadeva vizuddhAtmasvabhAva ke prati hI pUrNa anurAga honese usako isa ullAsa se kahate haiM ki usakA abhinandana ho rahA hai, apanemeM sarva pradezoM meM grAhlAdita ho rahe haiM / (2) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM nyo nirastasamastajJAnadarzanAvaraNAntarAyatayA niHprativimbhitAtmazaktizca svayameva bhUto jJeyatvamApannAnAmantamavApnoti / iha kilAtmA jJAnasvabhAvo jJAnaM tu jJeyamAtraM tataH samastajJeyAntarvatijJAnasvabhAvamAtmAnamAtmA zuddhopayogaprasAdAdevAsAdayati // 15 // kRdanta kriyaa| sayaM svayaM eva-avyaya / AdA AtmA-pra0 ek0| jAdi yAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / paraM pAraM-dvitIyA eka0 / raNeyabhUdANaM jJeyabhUtAnAM-paSThI bahu0 / nirukti-(vizeSaNa zudhyati iti vizuddhaH jJAtuM yogyaM jJeyaM) samAsa-upayogena vizuddhaH upayogavizuddha vigataM AvaraNaM antarAyaH moharajaH yasyeti vigatAvaraNAntarAyamoharajAH / 15 / / jisako zuddhopayogake svarUpakI khabara hai aura zuddhopayogake phalakI ruci hai vahI bhavya puruSa zuddhopayogake lAbhake anantara prakaTa hue nirmala aAtmasvabhAvakA abhinandana kara sakatA hai| (3) nirmoha zuddhAtmatvakA pariNamana zuddhopayoga hai| (4) mohakA niHzeSatayA vinAza pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka prathama zukladhyAna rUpa zuddhopayogase ho jAtA hai / (5) zeSa ghAtiyA karmoMkA niHzeSatayA vinAza ekatvavitarka avIcAra nAmaka zukladhyAna rUpa zuddhopayogase ho jAtA hai / (6) zuddhopayogase niHzeSa ghAtiyA karmokA kSaya honepara kevalajJAna hotA hai / (7) zuddhopayogase sarvajJatA prApta ho jAtI hai / (8) zuddhopayogase hI zuddhAtmasvabhAvakA lAbha hotA hai, ataH zuddhAtmasvabhAvalAbha zuddhopayogakA phala hai / siddhAnta-( 1 ) zuddhopayogase niHzeSatayA ghAtiyA karmokA kSaya hotA hai / (2) zuddhopayogase zuddhAtmasvabhAvakA lAbha hotA hai| dRSTi---- 1- nimittadRSTi (53 a) / 2- upAdAnadRSTi (46 b)| __ prayoga-zuddhopayogake phalasvarUpa zuddhAtmasvabhAvalAbhake liye abikAra sahaja caitanyasvarUpameM AtmatvakA anubhava banAye rahanA // 15 // praba zuddhopayogase hone vAle zuddhAtmasvabhAvakA lAbha anya kArakoMse nirapekSapanA (svataMtra) honese atyanta prAtmAdhIna hai yAne leza mAtra svAdhIna nahIM hai yaha pragaTa karate haiM[tathA] isa prakAra [saH prAtmA] vaha AtmA [labdhasvabhAvaH] svabhAvako prApta [sarvajJaH] sarvajJa [sarvalokapatimahitaH] aura sarva lokake adhipatiyoMse pUjita [svayameva bhUtaH] svayameva hunA honese [svayaMbhUH bhavati] svayaMbhU hai [iti nirdiSTaH] aisA jinendradevake dvArA kahA gayA hai| tAtparya-svabhAvako prApta sarvajJa deva svayaM prabhu honese svayaMbhU hai / TokArtha---zuddha upayogakI bhAvanAke prabhAvase samasta ghAtikarmoMke naSTa honese prApta kiyA hai zuddha ananta zaktivAna caitanyasvabhAvako jisane aisA yaha vizuddha AtmA--(1) zuddha anantazaktiyukta jJAyaka svabhAvake kAraNa mvataMtrapanA honese grahaNa kiyA hai kartRtvake adhikAra EE Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH 27 atha zuddhopayogajanyasya zuddhAtmasvabhAvalAbhasya kArakAntaranirapekSatayA'tyantamAtmAyattattvaM dyotayati-- taha so laddhasahAvo savvaNhu svvlogpdimhido| bhUdo sayamevAdA havadi sayaMbhu tti NidiTTo // 16 // zuddha cidbhAvadarzI sarvajJa samasta lokapatipUjita / huprA svayaM yaha prAtmA, ataH svayaMbhU kahA isako // 16 // tathA sa labdhasvabhAvaH sarvajJaH sarvalokapatimahitaH / bhUtaH svayamevAtmA bhavati svayambhUriti nirdiSTa: / / 16 / / ayaM khalvAtmA zuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdhazuddhAnantazakticitsvabhAvaH, zuddhAnantazaktijJAyakasvabhAvena svatantratvAdgRhItakartRtvAdhikAraH, zuddhA nAmasaMjJa-taha ta laddhasahAva savvaNhu sabalogapadisahido bhUda sayaM atta sayaMbhu tti NihiTTa / dhAtusaMjJa-bhava sattAyAM, maha pUjAyAM / prAtipadika-tathA tat labdhasvabhAva sarvajJa sarvalokapatimahita bhUta svayaM ko jisane aisA / (2) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpase pariNamita honeke svabhAvake kAraNa svayaM hI prApyapanA honese yAne svayaM hI prApta honese karmatvakA anubhava karatA huA / (3) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpase pariNamita honeke svabhAvase svayaM hI sAdhakatama arthAt utkRSTa sAdhana honese karaNapanAko dhAraNa karatA huA / (4) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpase pariNamita honeke svabhAvake kAraNa svayaM hI karma dvArA samAzrita honese arthAt nijapariNamana svayaM ko hI dene meM AtA honese sampradAnapaneko dhAraNa karatA huyA / (5) zuddha anantazaktimaya jJAnarUpameM pariNamita honeke samaya pUrva meM pravartamAna vikalajJAnasvabhAvakA nAza honepara bhI sahaja jJAnasvabhAvase svayaM hI dhra vatAkA avalambana karanese apAdAnapaneko dhAraNa karatA huA aura (6 ) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpase pariNamita honeke svabhAvakA svayaM hI AdhAra honese adhikaraNapaneko AtmasAt karatA huA svayameva chaha kArakarUpa honese athavA utpatti apekSA se dravya-bhAvabhedase bhinna dhAtikarmoMko dUra karake svayameva AvirbhUta honese 'svayaMbhU' kahalAtA hai| ataH nizcayase parake sAtha AtmAkA kArakatAkA sambandha nahIM hai jisase ki zuddhAtmasvabhAvalAbhake liye sAmagrI khojaneko vyagratAse parataMtra honA par3e, phira kyoM zuddhAtmasvabhAvako prAptike liye bAhya sAdhana DhUMr3hane kI vyagratAse jIva vyartha hI parataMtra hue jA rahe haiN| * prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM zuddhopayogake lAbhake anantara isa zuddhAtmasva. bhAvalAbhakA abhinandana kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM usI zuddhopayogajanya zuddhAtmasvabhAvalAbhakI pUrNa nirapekSatA va prAtmAdhInatAkA varNana kiyA gayA hai / '' tathyaprakAza--(1) zuddhAtmasvabhAvalAbha arthAt paramAtmatvavikAsako anya nahIM kara 20... Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sahajAnandazAstramAlAyAM nantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena prApyatvAt karmatvaM kelayana, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena sAdhakatamatvAt karaNatvamanuvibhrANaH, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena karmaNA samAzriyamAraNatvAt saMpradAnatvaM dadhAnaH, zuddhAnaMtazaktijJAnavipariNamanasamaye pUrvapravRttavikalajJAnasvabhAvApagame'pi sahajajJAnasvabhAvena dhra vatvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAnaH, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvasyAdhArabhUtatvAdadhikaraNatvamAtmasAtkuriNaH, svayameva SaTkArakIrUpeNopajAyamAnaH, utpattivyapekSayA dravyabhAvabhedabhinna ghAtikarmANyapAsya svayamevAvirbhUtatvAdvA svayaMbhUriti nirdizyate / ato na nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakatvasambandho'sti, yataH zuddhAtmasvabhAvalAbhAya sAmagrImArgaraNavyagratayA parataMtrairbhUyate / / 16 / / eva Atman svayaMbhu iti nidiSTa / mUladhAtu-bhU sattAyAM, maha pUjAyAM / ubhayapadavivaraNa-taha tathA eva sayaM svayaM tti iti-avyaya / so saH-pra0 eka0 / laddhasahAvo labdhasvabhAva: sabbaNha sarvajJaH savvalogapadimahido sarvalokapatimahitaH AdA AtmA sayaMbhU svayaMbhu-pra0 eka0 / bhUdo bhUta:-pra0 e0 kRdanta kriyaa| havadi bhabati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / Ni ddiTTo nirdiSTa:-prathamA ekavacana kRdanta kriyaa| nirukti-sarva jAnAti iti sarvajJaH, svayaM bhavati iti svayaMbhuH) samAsa-labdhaH svabhAvaH yena saH labdhasvabhAva:, (sarvalokAnAM patayaH sarvalokapatayaH taiH mhitH|| 16 / / jAtA, kintu yahI prAtmA zuddha anantazaktimAna jJAyakasvabhAvI honeke kAraNa svatantratayA karatA hai / (2) zuddhAtmasvabhAvalAbha kisI anyakA kAma nahIM hai, kintu svayaM hI zuddha anaMta jJAnAdirUpa pariNamaneke kAraNa isI AtmAkA kAma hai / (3) zuddhAtmasvabhAvalAbha kisI anya sAdhanAse nahIM banatA hai, kintu zuddha anaMta jJAnAdirUpa pariNata honeke svabhAvake kAraNa parama sAdhanarUpa svayaMse ho banatA hai| (4) zuddhAtmasvabhAvalAbha kisI dUsareke liye nahIM hotA hai, kintu zuddhAtmasvabhAvakA phala paramasahajAnaMda svayaM hI AtmA pAtA hai, ataH vaha lAbha svayaM ke liye hotA hai| (5) zuddhAtmasvabhAvalAbha kisI dUsareke liye nahIM diyA jAtA hai, kiMtu vaha zuddhAtmasvabhAvalAbha svayaMke liye hI dene meM AtA honese svayaM ke liye hI diyA jAtA hai / (6) zuddhAtmasvabhAvalAbha kisI anyase nahIM nikalatA hai, kintu dhra va sahaja caitanyasvabhAvamaya isI prAtmAse prakaTa hotA hai / (7) zuddhAtmasvabhAva kisI anya meM nahIM hotA, kintu zuddhAtmasvabhAvakI prakaTatAke pariNamanakA AdhAra svayaM hI yaha prAtmA hai, isI svayaM prAtmAmeM shuddh|tmsvbhaavlaabh hotaa| (8) zuddhAtmasvabhAvalAbha sajAtIya vijAtIya samasta dravyAntaroMse atyanta nirapekSa hai| (8) zuddhAtmasvabhAvalAbha svayaM hI svayaMmeM svayaMse svayaMke liye svayaM ke dvArA hotA hai, ataH yaha lAbha atyanta svAdhIna hai / (10) apane vAstavika lAbhake liye anya sAmagrI DhuMdanese lAbha ho hI nahIM sakatA / (11) zuddhAtmasvabhAvake lAbhake liye anya sAmagrI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: atha svAyambhuvasyAsya zuddhAtmasvabhAvalAbhasyAtyantamanapAyitvaM kathaMcidutpAdavyayaprauvyayuktatvaM cAlocayati- bhaMgaviNo ya bhavo saMbhavaparivajido vigAso hi / vijjadi tasseva puNo ThidisaMbhavaNAsasamavAyo // 17 // bhaMgarahita hai saMbhava saMbhavavarjita vinAza hokara bhI / 1 26 zuddhake dhrauvya saMbhava, vyayakA samavAya rahatA hai // 17 // bhaGgavihInazca bhavaH sambhavaparivarjito vinAzo hi / vidyate tasyaiva punaH sthitisambhavanAzasamavAyaH ||17|| asya khalvAtmanaH zuddhopayogaprasAdAt zuddhAtmasvabhAvena yo bhavaH sa punastena rUpeNa pralayAbhAvAdbhagavihInaH / yastvazuddhAtmasvabhAvena vinAzaH sa punarutpAdAbhAvAtsaMbhavaparivarjitaH / hai / nAmasaMjJa - bhaMgavihINa ya bhava saMbhavaparivajjiva viNAsa hi ta eva puNo ThidisaMbhavaNAsasamavAya / dhAtusaMjJa vajja varjane, vijja sattAyAM / prAtipadika- bhaGgavihIna ca bhava saMbhavaparivarjita vinAza hi tat eva punar sthitisaMbhavanAzasamavAya / mUladhAtu-- vida sattAyAM divAdi, vRjI varjane / ubhayapadavivaraNa -- bhaMga vihINI bhaMgavihInaH bhavo bhavaH saMbhavaparivajjido sambhavaparivarjitaH viNAso vinAzaH NidisaMbhavaNAsasamavAo sthitisambhavanAzasamavAyaH - prathamA eka0 / ya ca hi eva puNo punaH avyaya / tassa tasya SaSThI DhUMr3hane vAlA paratantra hai / 12 - paratantra jIva zuddhopayogako prApta nahIM kara sakate, phira zuddhopayogakA phala paratantrako milanA kaise saMbhava ho sakatA hai ? siddhAnta - - 1 - paramAtmatvavikAsa sahaja caitanyasvabhAvakI abhedopAsanAse prakaTa hotA sadaiva hai / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya, zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya, jJAnanaya [ 46, 24ba, 164] / prayoga - sahajaparamAtmatattva ke sahajAnandamaya svabhAvarUpa vikAsake liye cinmAtra sahaja paramAtmatattvakI jJapti, dRSTi, pratIti, ruci va ArAdhanA karanA ||16|| aba isa svayaMbhU zuddhAtmasvabhAvakI prAptike atyanta avinAzIpanA aura kathaMcit arthAt koI prakArase utpAdavyayadhrauvyayuktatAkA vicAra karate haiM -- [ bhaMgavihInaH ca bhavaH ] zuddhAtmasvabhAvako prApta AtmA ke vinAzarahita utpAda hai, aura [ saMbhavaparivarjitaH vinAzaH [hi] utpAdarahita vinAza hai [ tasya eva punaH ] usake hI phira [ sthitisaMbhavanAzasamavAyaH vidyate ] dhauvya, utpAda aura vinAzakA samavAya arthAt ekatrita samUha vidyamAna hai / 1 tAtparya -- zuddhAtmA ke zuddhatva naSTa nahIM hotA, azuddhatva A nahIM sakatA, Atmatva Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sahajAnaMdazAstramAlAyAM prato'sya siddhatvenAnapAyitvam / evamapi sthitisaMbhavanAzasamavAyo'sva na vipratiSidhyate, bhaGgarahitotpAdena saMbhavavarjitavinAzena tadvayAdhArabhUtadravyeNa ca samavetatvAt ||17|| eka0 / vijjadi vidyate - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / nirukti-- bhajanaM bhaGgaH, bhavanaM bhavaH, vinazanaM vinAzaH / samAsa (bhiMgena vihInaH bhaMgavihIna) sambhavena parivarjitaH sambhavaparivarjitaH, sthitiH sambhavaH nAza: ceti sthitisambhavanAzAH teSAM samavAyaH sthitisambhavanAzasamavAyaH / / 17 / / TIkArtha- vAstava meM isa zuddhAtmasvabhAvako prApta grAtmA zuddhopayogake prasAdase zuddhAtmasvabhAvarUpase jo utpAda hai, vaha punaH usa rUpase pralayakA prabhAva honese vinAzarahita hai; aura jo utpAda hai, vaha punaH usa rUpase pralayakA prabhAva honese vinAzarahita hai aura jo zuddhAtmasvabhAva rUpase vinAza hai vaha punaH utpattikA abhAva honese utpAdarahita hai / isa kAraNa usa AtmA ke siddharUpase avinAzIpana hai / aisA honepara bhI usa zrAtmAke utpAda, vyaya aura dhrauvyakA samavAya arthAt ekatra honA virodhako prApta nahIM hotA, kyoMki vaha vinAzarahita utpAdake sAtha, utpAdarahita vinAzake sAtha aura una donoMke AdhArabhUta dravyake sAtha samaveta hai arthAt tanmayatAse yukta ekameka hai / prasaMgavivaraNa - anantara pUrva gAthA meM zuddhAtmasvabhAva ke lAbhako svAyaMbhuva siddha kiyA thA / aba isa gAthAmeM "svAyaMbhUva zuddhAtmalAbhakA kabhI bhI vinAza na hogA" isa samarthana ke sAtha sAtha usakI kathaMcit utpAda vyaya - dhrauvyAtmakatAkA bhI vicAra kiyA gayA hai / tathya prakAza-- - ( 1 ) zuddhAtmasvabhAva zuddhopayoga ke prasAdase prakaTa hotA hai / ( 2 ) azuddhAtmabhAvakA abhAva bhI zuddhopayoga ke prasAdase huA hai / ( 3 ) zuddhAtmasvabhAva ke prakaTa hone para usakA kabhI bhI pralaya nahIM hogA / ( 4 ) azuddhAtmabhAvakA prabhAva honepara azuddhAtmabhAva kI kabhI bhI saMbhavatA nahIM hogI / ( 5 ) prazuddhAtmabhAvakA pralaya honA va zuddhAtmasvabhAvakA AvirbhAva honA yahI siddhapanA hai / ( 6 ) siddhapanA sadaiva kAyama rahegA / ( 7 ) isa paramAtmadravyakA siddhaparyAyarUpase utpAda huA hai, saMsAraparyAyarUpase vinAza huA hai va aise utpAdavyaya ke AdhArabhUta svadravyatvase dhauvya rahatA hai / siddhAnta - ( 1 ) prabhu zuddhAtmabhAva se haTakara zuddhAtmasvabhAvavikAsarUpa hue haiM / (2) prabhu sadA avinAzI haiM / dRSTi - 1 - sAdinityaparyAyArthikanaya [ 36 ] / 2- utpAdavyayagoNasattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya [22] / prayoga - prazuddhAtmabhAva ke vinAzake liye va zuddhAtmasvabhAva ke vikAsake liye zuddhopayogake bIjarUpa AtmasvabhAvArAdhanA karanA / / 17 / / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma.DAInaIMIMIRELAIMER pravacanasAra: spandane 1 SAREERS36malini dance athotpAdAditrayaM sarvadravyasAdhAraNatvena zuddhAtmano'pyavazyaMbhAvIti vibhAvayati uppAdo ya viNAso vijadi savvassa attttjaadss| pajAegA da kavi aho khalu hodi sabbhUdo // 18 // saMbhava vyaya donoM bhI, rahate haiM sakala artha sArthomeM / paryAyavivakSAse, ve hI sadbhUta nizcayase // 18 // utpAdazca vinAzo vidyate sarvasyArthajAtasya / paryAyeNa tu kenApyarthaH khalu bhavati sadbhutaH / / 18 / / yathAhi jAtyajAmbUnadasyAGgadaparyAyeNotpattiSTA / pUrvavyavasthitAMgulIyakAdiparyAyeNa ca vinAzaH / pItatAdiparyAyeNa tUbhayatrApyutpattivinAzAvanAsAdayataH dhra vatvam / evamakhila nAmasaMjJa-uppAda ya viNAsa savva aTThajAda pajjAya du ka bi aTTha khalu snbhuud| dhAtusaMjJa -- vijja sattAyAM / prAtipadika-utpAda ca vinAza sarva arthajAta paryAya kim api artha khalu sadbhata / maladhAtavida tattAyAM, bhU sttaayaaN| ubhayapadadhivaraNa-~-uppAdo utpAdaH viNAso vinAza:-prathamA ekavacana / vijjadi vidyate hodi bhavati-vartamAna anya puruSa eka0 kriyA / savvassa sarvasya aTThajAdassa arthajAtasya aba utpAda Adi tInoM (utpAda, vyaya aura dhrauvya) sarva dravyake sAdhAraNa hai, isa. liye zuddha AtmA kevalI bhagavAna aura siddha bhagavAnake bhI avazyambhAvI hai, yaha vizeSa rUpase huvAte haiM, vyakta karate haiM---[sarvasya] sarva [arthajAtasya] sarvapadArthakA [utpAda:] kisI paryAya se utpAda [vinAzaH ca] aura kisI paryAyase vinAza [vidyate] hotA hai; [kena api paryAyeraNa tu] aura kisI paryAyase [arthaH] padArtha [khalu sadbhUtaH bhavati] vAstavameM dhra va hai| tAtparya....pratyeka padArtha utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai / TIkArtha-jaise ki uttama svarNakI bAjU bandarUpa paryAyase utpatti dikhAI detI hai, pUrva avasthArUpase vartane vAlI aMgUThI ityAdika paryAyase vinAza dekhA jAtA hai, aura pIlApana ityAdi paryAyase donoMmeM yAne bAjUbanda aura aMgUThI meM utpatti vinAzako prApta na honese dhrauvyatva dikhAI detA hai / isa prakAra sarva dravyoMke kisI paryAyase utpAda, kisI paryAyase vinAza aura kisI paryAyase dhrauvya hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / isa kAraNa zuddha AtmAke bhI dravyakA lakSaNabhUta utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa astitva avayambhAvI hai / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM zuddhAtmasvabhAvalAbhakI avinAzitA va kathaMcit utpAdavyayadhrauvyayuktatA batAI gaI thii| aba isa gAthAmeM "utpAdAditraya sarvadravyoMmeM pAyA jAtA hai so zuddhAtmAke bhI avazya hote haiM" yaha varNana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- sabhI dravyoMmeM apekSAvoMse utpAda vyaya dhrauvya eka sAtha rahate haiM / 2- jaise- pudgalapiNDakA svarNarUpase utpAda, svarNamiTTI rUpase nAza va pudgalapiNDarUpase / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sahajAnandazAstryAlAyAM dravyANAM kenacitparyAyeNotpAdaH kenacidvinAzaH kenacidvyamityavaboddhavyam / zrataH zuddhAtmanospyutpAdAditrayarUpaM dravyalakSaraNabhUtamastitvamavazyaMbhAvi / / 18 / / SaSThI e0 / pajjAyeNa paryAyena keNa krena-tRtIyA eka0 / aTTo artha: sabbhUdo sadbhUtaH - prathamA ekavacana / ya ca du tu khalu-avyaya / nirukti (pari ayate gacchati paryAyaH, praryate iti arthaH / samAsa - arthAnAM jAtaH samUhaH arthajAtaH tasya / / 18 / / dhrauvya hai / 3 - jaise- saMsArI jIvakA manuSyaparyAyarUpase utpAda devaparyAyarUpase vinAza va jIvadravyarUpase dhrauvya hai / 4- paramAtmAkA siddhaparyAyarUpase utpAda saMsAraparyAyarUpase vinAza vazuddhAtmadravyarUpa se dhrauvya hai / 7- paramAtmAkA navIna kevala jJAnAdi paryAyarUpase utpAda, pUrva kevalajJAnAdi paryAyarUpase vinAza va zuddhAtmadravyarUpa se dhrauvya rahatA hai / agurulaghu guNoMke nimittase hone vAlI SaDguNa hAni vRddhirUpa pariNamanake kAraNa paramAtmA ke pratisamaya utpAda vyaya dhrauvya bartatA hai / - paramAtmadravya ke dhrauvya rahate hue bhI sama svAbhAvika paryAyoM ke rUpase utpAdavyaya hotA rahatA hai / siddhAnta - 1 - pratyeka sat utpAdavyayadhrauvya trilakSaNasattAmaya hai / 2- paramAtmadravya sama svAbhAvika paryAyoM ke rUpase pariNamate rahate haiM / dRSTi - 1 - utpAdavyayasApekSa prazuddha dravyArthikanaya [ 25 ] / nitya zuddhaparyAyArthikanaya [ 36 ] | prayoga - sahajAnandamaya sama svAbhAvika paryAyoMke rUpase pariNamate rahane ke liye TaMkokI eka jJAyakabhAvasvarUpa antastattva meM Atmatva anubhavanA // 18 // zuddhopayoga prabhAvase svayaMbhU ho cuke isa zuddha AtmAke indriyoMke binA jJAna paura zrAnanda kaise hotA hai ? isa saMdehako dUra karate haiM: - [ prakSoraNaghAtikarmA] jisake ghAtikarma naSTa ho cuke haiM, [ zratIndriyaH jAtaH] jo pratIndriya hai, [ anantavaravIryaH ] ananta uttama vIrya vAlA, aura [ adhikatejAH ] jisake kevalajJAna aura kevaladarzana rUpa teja adhika arthAt ananta hai [sa] vaha svayaMbhU grAtmA [jJAnaM saukhyaM ca ] jJAna aura sukharUpa [ pariNamati ] pariNamatA rahatA haiM | tAtparya -- svayaMbhU paramAtmA ke ananta jJAna va ananta Ananda nirantara rahatA hai / TIkArtha- zuddhopayoga sAmarthyase ghAtikarma kSayako prApta hue haiM jisake, kSAyopazamika jJAnadarzana ke sAtha saMparka rahita honese jo pratIndriya ho gayA hai, samasta antarAyakA kSaya hone se jisake ananta uttama vIrya hai, samasta jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmakA pralaya ho jAnese adhika (naMta ) hai kevalajJAna aura kevaladarzana nAmaka teja jisake, aisA yaha svayaMbhU AtmA -2 2- upAdhinirapekSa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH intert19019.nipair.2015... 15000 ....Antimi athAsyAtmanaH zuddhopayogAnubhAvAtsvayaMbhuvo bhUtasya kathamindriyavinA jJAnAnandAviti saMdehamudasyati-- pakkhINavAdikammo aNaMtavaravIritro ahiytejo| jAdo adidiyo so gANaM sokkhaM ca pariNAmadi // 16 // prakSoNaghAtikarmA, anantavara vIrya adhika tejasvI / huyA pratIndriya isase, ho jJAnAnanda pariNAmatA // 16 // prakSINaghAtikarmA anantabaravIyo'dhikatajAH / jAto. tIndriyaH sa nAnaM saukhyaM ca pariNati / / 16 // ___ayaM khalvAtmA zuddhopayogasAmarthyAt prakSINadhAtikarmA, kSAyopazamijJAnadarzanAsaMpRktasvAdatIndriyo bhutaH sannikhilAnta rAyakSayAdanalavaravIryaH kRtsnajJAnadarzanAvaraNa pralayAdadhikakevala. jJAnadarzanAbhidhAnatejAH samasta mohanIyAmAbAdatyaMtanirvikArazuddha caitanyasvabhAvamAtmAnamAsAdayana . nAmasaMja-pavakhINaghAdikamma aNaM tavaravIria ahiyateja jAda adidia ta NANa soksa ca / dhAtusaMza-vikha kSatre, jA prAdurbhAva, pari gama pravatve / prAtipadika.....prakSoNaghAtikarman anantavaravIrya adhikalejas jAta 1 atIndriya tat jJAna saukhya ca mUladhAtu-kSi kSaye, jani prAdurbhAve, pari sama pravatve 1 ubhayapadavivaraNa-pakkhINaghAdikammo prakSoNaghAtikarmA aggaMtabaravIrio anantavaravIrya: ahiyatejo adhikatejA:pra0 e0 / jAdo jAta:- eka danta kriyA / adidio atIndriyaH so saH-prathamA eka / NANaM jAne samasta mohanIyake abhAvake kAraNa atyanta nirvikAra zuddha caitanyasvabhAva bAle prAtmAkA anubhava karatA huA svayameva svaparaprakAzakatArUpa jJAna aura anAkulatArUpa mukha hokara pariNAmita hotA hai / isa prakAra prAtmAkA jJAna aura grAnanda svabhAva hI hai / aura svabhAvake anapekSapanA honese indriyoMke binA bhI grAhamAke jJAna aura prAnanda hotA hai| prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki utpAda vyaya dhrauvya sarva dravyameM hote haiM so zuddhAtmAke arthAt paramAtmAke bhI ye tInoM hote haiM / aba isa gAthAmeM zuddhopayogake pratApase svayaMbhU hue zuddhAtmAke indriyoMke binA jJAna prAnanda kaise ho sakatA hai isa sandehako khatma kara diyA hai| tathya prakAza----(1) yaha prAtmadravya adhikArasvabhAva sahaja jJAnadarzanAtmaka caitanyasvarUpa hai| (2) anAdi kamopAdhibandhanake nimittase isa jIvakA jJAna aura mAnanda prA. cchAdita ho gayA hai / (3) jisakA jJAna aura Ananda AcchAdita hai vaha zarIradhArI hI hai / (4) zarIrabandhana bhI karmopAdhike nimittase calA A rahA hai / (5) zarIrabaddha jIva karmopAdhikSayopazamake anusAra indriyoMke Azrayase kucha alpa jJAna va anya sukharUpa pariNamatA hai / (6) yaha jIva vastusvarUpake parijJAnase vaisI dRSTikA abhyAsa karatA huA kabhI avikAra ar t Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S sahajAnandazAstramAlAyAM svayameva svapara prakAzakatvalakSaNa jJAnamanAkulatvalakSaNaM saukhyaM ca bhUtvA pariNAmate / evamAsmano jJAnAnando svabhAva eva / svabhAvasya tu parAnapekSasvAdindriyavinApyAtmano jJAnAnandI saMbhavataH // 16 // sovakhaM saurU-0e0 pariNadi pariNamati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA 1 nirukti-kriyate iti karma | samAsa-prakSohAni bAlikarmANi yasya saH prakSINacAtikarmA, anantaM varavIrya yasya sa: anaMtabaravIryaH, adhika tejaH yatra sa; adhikatejAH indriya atikrAntaH atiindriyH)|16|| svabhAva nija sahaja jJAnadarzanAtmaka AtmasvarUpakA anubhava kara letA hai / (7) avikAra sahajacitsvabhAvakA anubhava kara lene vAle jJAnI prAtmAko dhuna svarUparamaNa ko ho jAtI hai / (8) svarUparamaNako dhuna vAlA jJAnI etadartha sarva parigrahakA na AtmasvabhAvakA prasaMga chor3a detA hai / (6) nirgrantha digambara zramaNake nirvikalpasamAdhi arthAt zuddhopayogake pratApase karmaprakRtiyoMkA kSaya ho jAtA hai / (10) samasta ghAtiyA karmAkA kSaya ho cukata ho aAtmA kevalajJAnI ho jAtA hai / (11) kevalajJAna kevala AtmAke dvArA ho jAnatA hai, indriyoM dvArA nhiiN| (12) AtmAko jJAnarUpa va prAnandarUpa pariNamanemeM indriyAdika para nimitnoMkI apekSA nahIM hotI hai| (13) jJAna kA svarUpa svaparaprakAzakatA hai aura AnandakA svarUpa nirAkulatA hai / (14) upAdhirahita jJAna aura Ananda paripUrNa aura ananta hotA hai, kyoMki svabhAvako parakI apekSA nahIM hotii| (15) kevalajJAnI paramAtmA paripUrNa jJAna rUpa va paripUrNa AnaMda. maya hokara svayaM hI pariNamate rahate haiM / (16) svayaMbhu paramAtmAmeM indriyoMke binA hI asIma jJAna aura asIma aAnanda bartasA rahatA hai| (17) svabhAvapariNamanameM parako apekSA raMcamAtra bhI nahIM hotii| siddhAnta--(1) zuddhopayogake sAmarthyase dhAtiyA karmokA niHzeSa kSaya hotA hai / (2) ghAtiyA kamoMkA kSaya honese ananta jJAna darzana prAnanda va zaktimaya parigamana hotA hai / dRSTi----1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya [24 ba] / 2- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya [24] / prayoma-zAzvata sahaja paripUrNa jJAnAnandake lAbhake liye avikAra jJAnAnandasvabhAva antastatvakA jJAna banAye rahanekA sahaja pauruSa karanA // 16 // aba atIndriyatAke kAraNa hI zuddha prAtmAke zArIrika sukha duHkha nahIM hai yaha vyakta karate haiM---[kevalajJAni::] kevalajJAnIke [dehagataM] zarIrasambandhI saukhyaM] sukha vA punaH duHkhaM] va duHkha [nAsti] nahIM hai, [yasmAt] kyoMki [atIndriyatvaM jAta] atIndriyatA utpanna huI hai [tasmAt tu tat jJeyam] isaliye prabhukA jJAna va Ananda atIndriya hI jAnanA cAhiye / raRIOne w Dammamer wwwne Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: azAtIndriyasvAdeva zuddhAtmanaH zAroraM sukhaM duHkhaM nAstIti vibhAvayati---- sokkhaM vA pugNa dukkhaM kevalagANimma zAtthi dehagadaM / jamhA adidiyattaM jAdaM tamhA du taM zoyaM // 20 // kevalajJAno prabhuke, huA pratIndriyapanA hai isa kAraNa / zArIrika sukha athavA, dukha bho nahi kevalo prabhuke // 20 // saukhya kA punadukha kevalajJAnino nAsti behagatam / gharamAdatIndriyatvaM jAtaM taramA tajjJeyam // 20 // kAyata evaM zuddhAtmano jAtavedasa ica kAlAyasagolotkulitapudgalAzeSavilAsakalpo nAstIndriyagrAmastata evaM dhoradhanadhAtAbhighAta raMgarAsthAnIyaM zarIragataM sukhaduHkhaM na syAt // 20 // nAmaza-sokva vA puNa dudhakha ke varaNaNi Na dehagada ja adidiyana jAda ta dula goy| dhAtusaMjaasa sattAyo, jA prAdurbhAva / prAtipadika . saukhya yA punar duHkha javalazAnin na dahagata yat atIndriyatva jAta tat tu shey| muladhAtu-...asA bhuvi, jani prAdurbhAve / ubhayapada vivaraNa-----sokkhaM saukhyaM dukkhaM duHkhaM dehagada dehAta-prathamA ekavacana / kevalaNANisrA kevalajAnina:-ThI eka0 / jamhA yasmAt tamhA tasmAtpacamI eka vANana tu-avyaya / atyi arita-pratamAna laTa 3 puruSa ekala tat-prathamA eka / goyaM jayaM-pra0 e0 kRdanta kiyaa| nirukti-dihyate iti dehaH / samAsa--(dahe gataM degataM 20 / tAtparya - atIndriyapanA honese prabhuke sukha aura duHkha nahIM hai, kintu atIndriya hI ananta jJAna va Ananda hai| TIkArtha---jaise agniko loheke goleke tapta pudgaloMkA samasta vilAsa nahIM hai usI prakAra zuddha prAtmAke arthAt kevalajJAnI bhagavAna ke indriyasamUha nahIM hai| isa kAraNa jaise agni ko ghanake ghora prAdhAtoMkI paramparA nahIM hai, isI prakAra zuddha yAtmAke zarIra sambandhI sukha kA S kA prasaMgavivaraNa ---- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki paramAtmA indriyoMke binA hI manantazakti ananta paripUrNa jJAnAnandako anubhavattA hai ! aba isa mAthAmeM batAyA gayA hai * ki atIndriya honese paramAtmAke zArIrika sukha duHkha nahIM haiM / naI sadhyaprakAza---(1) paramAtmAkA jJAna aura prAnanda svAbhAvika hai, atIndriya hai, paripUrNa hai| (2) jaise lohe ke sambandha kA abhAva honese agni kA ghanaghAlase piTanA nahIM hotA pose hI indriyagrAma na honese bhagavAna ke zArIrika sukha duHkharUpa ApadA nahIM rhtii| (3) siddha bhagavAnake to zarIra nahIM hai vahAM to zArIrika sukha duHkhakA va indriyaja jJAna prAnanda kA saMdeha bhI kisoko nahIM ho sktaa| (4) arahaMta bhagavAnake zarIrakA sambandha to hai, kintu kSAyopazamika jJAna darzana na honese prabhu atIndriya haiM, jJAnAvaraNAdi dhAtiyA karmokA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :36 sahajAnandazAstramAlAyAM atha jJAnasvarUpaprapaJcaM ca kramapravRttaprabandhadvayenAbhidadhAti / tatra kevalimatIndriyajJAnaparipatatvAtsarvaM pratyakSaM bhavatIti vibhAvayati---- pariNamado khalu gANaM paJcakakhA savvadavvapajjAyA / so va te vijAdi uggahapuvvAhiM kiriyAhi // 21 // jJAnaparita prabhU, saba pratyakSa haiM dravyaparyAyeM / so ve grahAdika pUrvaka nahiM jAnate kramase // 21 // pariNamamAnasya khalu jJAnaM pratyakSAH sarvadravyaparyAyAH / sa naiva tAn vijAnAtyagrahabhiH kriyAbhiH // yato na khalvindriyANyAlambyAvagrahAcAyapUrvaka prakrameNa kevalI vijAnAti, svayameva samastAvaraNakSakSaNa evAnAdyanantAhetukAsAdhAraNabhUtajJAnasvabhAvameva kAraNatvenopAdAya tadu nAmasaMjJa pariNamanta khalu paccavakha savyadavvapajjAya taNa evaM uggahayA kiriyA / dhAtusaMjJa fa jA avabodhane / prAtipadika- pariNamamAna khalu jJAna pratyakSa sarvadravyaparyAya taNa evaM ta avagrahapUrvA kriyA / mUladhAtuvi jJA avabodhane / ubhayapada vivaraNa- pariNamado pariNamamAnastha-paSTI eka pariNa mamAna antargata kriyAvizeSaNa | khaluna eva anyaya / paccavakhA pratyakSAH - prathamA bahu | sadA. kSaya honese ananta jJAna darzana grAnanda zakti vAle haiM unakA zarIrase kucha prayojana nahIM hai / ataH zArIrika sukha duHkha nahIM / (5) arahaMta bhagavAnake ghAtiyA karmakA prabhAva honese anaMta Ananda hai vahA~ zudhAdi duHkha nahIM hai / (6) arahaMta bhagavAna ke paramodArika dehameM sUkSma sarasa sugaMdha nokarma vargakA sambandha ( nokarmAhAra) hotA rahatA hai, zrataH sahajAnantAnandamaya bhagavAna ke kabalAhArAdi sukhakA kSobha nahIM / ( 7 ) bhagavAna ke atIndriya ananta jJAna aura atIndriya grananta zrAnanda hai / siddhAnta --- (1) prabhuke AtmIya zrananta jJAna va Ananda hai / (2) prabhukA jJAna va Ananda svAbhAvika hai / dRSTi - 1- zuddha nizcayanaya [46] 2- svabhAvaguNavyaJjanaparyAyadRSTi [212] | prayoga - bhagavAnake svAdhIna jJAna Anandake svarUpako nirakhakara apane upalabdha jJAta vasukhako bhI indriyanimittaka honepara bhI grAtmA se hI huA nirakhanA // 20 // aba jJAna ke svarUpakA vistAra aura sukhake svarUpakA vistAra kramazaH pravartamAna do sthaloMke dvArA kahate haiM / inameM se pahale atIndriya jJAnarUpa pariNamita honese kevalI bhagavAna ke saba pratyakSa hai yaha pragaTa karate haiM - [ khalu ] vAstava meM [ jJAnaM pariraNamamAnasya ] jJAnarUpase arthAt kevalajJAnarUpase pariNamita hote hue kevalI bhagavAna ke [ sarvadravyaparyAyAH ] sava dravyaparyAyeM [ pratyakSAH ] pratyakSa haiM [ saH ] vaha [ tAn ] unheM [ zravagrahapUrvAbhiH kriyAbhiH ] avagrahAdi Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mainAlI pari praviNatkevalajJAnopayogIbhUya vipariNamate, tato'syAkramasamAkrAnta samasta dravyakSetra kAlabhAvatayA samakSasaMvedanAlamvanabhUtAH sarvadravyaparyAyAH pratyakSA eva bhavanti // 21 // pravacanasAraH kusyeon yA sarvadravyaparyAyAH prathamA bahu0 / somaH pra eka te tAna hitIyA bhur| vijAnAdi vijAnAtivartamAna laT anya puruSa eka kiyA / uggahRpucAhi kiriyA avagrahapurvAbhiH kriyAbhiH tRtIyA bahu | nirukti--jAnAti iti thA jAnAti anena iti jJAnaM vivAsA kiyaa| samAsa-vyANi paryAyAH sarvadravyaparyAyAH avagrahaH pUrva bAgAMnA avagrahaH / / 22 / / kriyA [naeNva vijAnAti ] nahIM jAnatA / tAtparya- kevalI ke jJAnameM sarva sat apakSa jJeya haiM, vahA~ parokSavidhi vAlA jJAna hotA hI nahIM hai / Bag TIkArya -- kevalI bhagavAna indriyoMkA grAlambana kara avagraha-hA-yatrAya pUrvaka kramase nahIM jAnatA, kintu svayameva samasta AvaraNa ke kSapake ameM hI anAdi ananta ahetuka aura asAdhAraNa jJAnasvabhAvako ho kAraNarUpa se upAdAna karake usake Upara praveza karane vAle kevalajJAnopayogarUpa hokara pariNamate haiN| isa kAraNa unake samasta dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA grahaNa honese pratyakSa jJAnake grAlambanabhUta samasta dravya paryAya pratyakSa hI haiM / prasaMgavivaraNa- anaMtarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki atIndriyapanA honese zuddhAtmA ke zArIrika sukha duHkha nahIM hai / grava isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki atIndriya jJAnapariNata hote se zuddhAtmA jJAna meM sarva padArtha pratyakSa pratibhAsita hote haiM / tathyaprakAza -- ( 1 ) prabhuke jJAna meM sarva jJAta honekA kAraNa indriyoMkA Alambana na lekara svayaM sahaja jAnanA hai| (2) prabhukA jJAna kevala anAdi ananta hetu vija sahaja jJAnasvabhAvarUpa AtmA upAdAna kAraNakA vyaktarUpa hai / ( 3 ) sahajajJAnasvabhAvapara kevalajJAnopayogakA praveza hokara zuddhAtmA anaMtakAla taka nirantara kevalajJAna nAmaka svabhAvaguNavyaMjana paryAya hotA hI rahatA hai / ( 4 ) zuddhAtmA ke paripUrNa svaccha kevalajJAna meM samasta padArtha prameyatvaguNamaya honese eka hI sAtha pratibimbita ( pratibhAsita) hote haiM / ( 5 ) zuddhAmArka nirupAvi kevalajJAna meM apanI sahaja kalAke kAraNa AtmapradezoM meM sarvajJeyA zAracitrita honese sarvadravyapayaya pratyakSa hI jJAta hote haiM / (6) kevalajJAna hone kA bIja avikAra svasaMvedana jJAna arthAt zuddhopayoga hai / (7) padArthokI eka sAtha jAnakArI na hokara kamase kucha jAnakArI honekA kAraNa jJAnako kSAyopazamikatA thI vaha kamajorI bhagavAna nahIM rhiiN| (8) jJAnAvaraNa karmake niHzeSa kSaya ho jAneke nimittase utpanna hue kevalajAnakI kalA berokaToka sarvajJatA meM vilAsa karatI hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sahajAnandazAstramAlAyA athAsya bhagavato'tIndriyajJAnapariNatatvAdeva na kiMcitparokSaM bhavatItyabhipreti--- tthi parokkhaM kiMci vi samaMta savvakvaguNAsamiddhassa / akkhAtIdassa sadA sayameva hi NANajAdassa // 22 // kucha bhI parokSa nahiM hai, samanta sarvAkSa guraNasamRddhoMke / jJAyaka pratIndriyoMke, svayaM sahaja jJAnazIloMke // 22 // nAsti parokSa vicidapi samantata: sarvAkSaguNasamRddhasya / akSAlItasya sadA svayameva hi jJAnajAtasya // 22 // prastha khalu bhagavataH samastAvaraNakSayakSaNa evaM sAMsArikaparicchittiniSpattibalAdhAnahetubhUtAni pratiniyataviSayagrAhoNyakSAriga tairatItasya, sparzarasagandhavarNazabdaparicchedarUpaH sama nAmasaMja----Na parokkha kici vi samaMta savvavaskhaguNasamiddha avakhAtIta sadA sayaM evaM hi NANa jaad| dhAtusaMja---asa' sattAyAM / prAtipadika-na parokSa kicit api samantataH sAkSaguNasamRddha akSAtIta sadA svayaM eva hi jJAnajAta / mUladhAtu--asA muvi akSa vyAptI addha tRtau / ubhayapadavivaraNa--Na na kiMci siddhAnta--(1) kevalajJAna sahajajJAnasvarUpa upAdAna kAraNa se hI prakaTa hotA hai| (2) zuddhAtmA sarva padArthoko jAnatA hai| (3) kevalajJAna samasta jJAnAvaraNake kSayase prakaTa hotA hai| dRSTi-1-- zuddhanizcayanaya [46] 1 2- svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra [105] / 3- nimittadRSTi, upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya [53, 24] / prayogaapane Apako sahaja vikasita rakhaneke liye sahaja jJAnasvabhAvameM AtmatvakA upayoga karanA // 21 // ___ aba atIndriya jAnarUpa pariNatapanA honese hI bhagavAnake kucha bhI parokSa nahIM hai, aisA abhiprAya vyakta karate haiM----sadA akSAtItasya] sadA indriyAtIta [samantataH sarvAkSaguraNasamRddhasya sarva porase arthAt sarva prAtmapradezoMse sarva indriyaguNoMse samRddha [svayameva hi jJAnajAtasya] svayameva jJAnarUpa hue una kevalI bhagavAnake [kicit api] kucha bhI [parokSaM nAsti parokSa nahIM hai| tAtparya-indriyAtIta svayaM jJAnarUpa hue kevalI prabhuke kucha bhI parokSa nahIM hai| TIkArtha-samasta prAvaraNake kSayake kSaNa meM hI sAMsArika jJAnakI niSpatti karanemeM balAdhAna hetubhUta, sapane-apane nizcita viSayoM ko grahaNa karane vAlI indriyoMse atIta, sparza rasa gaMdha varNa aura zabdake jJAnarUpa sarva indriyaguNoMke dvArA sarva orase samarasa rUpase samRddha aura jo svayameva samasta rUpase svaparake prakAza karane meM samartha avinAzI lokottara jJAnarUpa hue aise kevalI bhagavAnake samasta dravya, kSetra, kAla, bhAvakA akramika grahaNa honese kucha bhI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH 36 REAAMAYANKA rasatayA samantataH sarverevendriyaguNaH samRddhasya, svayameva sAmastyena svaparaprakAzanakSamAnazvaralokottarajJAna jAtastha, akramasamAkAntasamastadravyakSetrakAlabhAvatayA na kiMcanApi parokSameva syAt / / 22 / / kiMcit vi api samaMta samantataH sadA mayaM svayaM eva hi-avyaya / asthi asti--vartamAna lada anya puruSa ekavacana kriyA / parokvaM parokSa-prathamA eka0 / sadhvakkhamuNasamiddhassa sarvAkSaguNa samaddhasya akkhAtI dassa akSAtItasya NANajAdassa jJAnajAtasya-SaSThI eka0 / nirukti-akSaNoti vyApnoti jAnAti iti akSaH, Ardhat iti RddhaM / samAsa-sarve akSAH sarvAkSArateSAM guNAH sakSiguNA: saiH samRtaH tasya (akSa atikrAntaH akSAtItaH tasya / / 22 // parokSa hI nahIM hai| prasaMgavivararara -----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAnake atIndriya jJAna honese sarva padArtha pratyakSa ho jAte haiN| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke pratIndriyajJAna honese ho kucha bhI parokSa nahIM hai / tathyaprakAza-(1) Rpase kucha kucha padArthoM kA kucha kucha jAnanA arthAt parokSa jJAna indriyoM ke prAzraya ke kAraNa hotA hai, kintu indriyoMse atIta bhagavAnake atIndriya jJAnameM kucha bhI parokSa nahIM hotA / (2) jJAna kA kArya jAnanA hai, jAnanekI svayaM koI sImA nahIM hotI, jJapti sImAke nimitta aura saMbaMdhakoMkA kevalI prabhuke abhAva hai, ataH kevalIke jJAna meM saba spaSTa pratyakSa hai / (3) pramukA jJAna trilokatrikAlavartI samasta padArtho ko spaSTa jAnanese tathA avinazvara honese lokottara hai| siddhAnta..... (1) jJAnAvaraNAdi upAdhirahita kevalajJAna sakala pratyakSa hai| dRSTi-1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya [24] / prayoga----sahajajJAnasvabhAvake anurUpa vikAsa pAneke liye sahaja jJAnasvabhAvakI abheda ArAdhanA karanA / / 22 / / aba prAtmAke jJAnapramANapaneko aura jJAnake sarva gatapaneko udyotate haiM--- [AtmA] prAtmA [jJAnapramANaMjJAna pramANa hai [jJAnaM] jhAna [yapramAravaM] jJeya pramANa [uddiSTa] kahA mayA hai [jJeyaM lokAlokaM] jJeya lokAloka hai [tasmAt] isaliye [jJAnaM tu] jJAna [sarvagataM] sarvagata yAne sarva vyApaka hai / tAtparya----jJAna athavA prAtmA jJAnarUpase samasta lokAlokameM vyApaka hai / TIkArtha-'samaguNaparyAyaM dravyaM' isa vacanake anusAra prAtmA jJAnase hInAdhikatArahita rUpase pariNamita hai, isaliye jJAnapramANa hai, aura jJAna jJeyaniSTha honese, dAhyaniSTha-dahanako . Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sahajAnandazAstramAlAyAM athAtmano jJAnapramANatvaM jJAnasya sarvagatatvaM codyotayati zrAdA gANapamAgAM gANaM goyppmaannmudditttt| gaNeyaM loyAloyaM tamhA gANaM tu savvagayaM // 23 // prAtmA jJAnapramANa hi, jeMyapramANa hai jJAna batalAyA / lokAloka jJeya hai, jJAna humA sarvagata isase // 23 // AtmA jJAnapramANaM jJAtaM jayapramANamuddiSTam / jJeyaM lokAlokaM tasmAjjJAnaM tu savaMgatam / / 23 / / ___ yAtmA hi 'samaguNaparyAyaM dravyam' iti vacanAt jJAnena saha hInAdhikatvarahitatvena pariNatatvAttatparimANaH, jJAnaM tu zeyaniSThatvAbAhyaniSThadahanadattasparimANaM; jJeyaM tu lokAlokavibhAgavibhaktAnantaparyAyamAlikAlIDhasvarUpasUcitA vicchedopadazitadhIcyA SaDdradhyo sarvamiti yAvat / tato ni:zeSAvaraNakSayakSaNa eva lokAlokavibhAgavibhaktAsamastavastvAkArapAramupagamya tathaivApracyutatvena vyavasthitatvAd jJAnaM sarvagatam / / 23 / / nAmasaMjJaH--atta NANapamANa NANa zeyappamANa uTTi goya loyAloya, ta, mANa, tu, savvagaya / dhAtusaMja- ut disa prekSaNo, sA avabodhane / prAtipadika-...-Atman jJAnapramANa jJAna jJeyapramANa uddiSTa jJeya lokAlokata jhAna tu sarvagata / mUladhAtu-- jJA avabodhane, ut diza atisarjane / ubhayapadavivaraNa-AdA * AtmA-prathamA e mANapamANaM jJAnapramANaM gANaM jJAnaM zeyappamANaM jayapramANa-pra0 e 0 / uddiSTa uddiSTa--- pra0 eka0 kRdanta kriyaa| geyaM jJeyaM-pra0 eka0 kRdanta niyaa| loyAloyaM lokAloka gANaM jJAnaM sadhvagayaM sarvagata- prathamA eka tamhA tasmAtU...paMcamI eka | nirukti--jJAtuM yogyaM jJeyaM, lokyate dravyANi yatra sa lokaH / samAsa-lokazca alokAzca lokAloko tayoH samAhAraH lokAloka, sarvasmin gataM sarvagatam / / 23 / / bhAMti jJeyapramANa hai / jJeya loka aura alokake vibhAgase vibhakta ananta paryAyamAlAse pAligita svarUpase sUcita (jJAta), vinAyA hote rahanepara bhI dikhAyA hai dhrauvya jisane aisA dravya samUha, yahI to saba kahalAtA hai| isaliye ni:zeSa prAvaraNake kSayake samaya hI loka aura alokake vibhAgase vibhavata samasta vastuoMke aAkAroMke pArako prApta karake usI prakAra acyuta rUpase vyavasthitapanA honese jJAna sarvapata hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki pratIndriya jJAna honese bhagavAnake kucha bhI parokSa nahIM hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jJAna sarvagata hai aura prAtmA jJAnapramANa hai| tathyaprakAza-(1) dravya apane guNaparyAya barAbara hai arthAt dravya guruparyAyoMse abhinna hai / (2) prAtmA jJAnasvarUpa hai so prAtmA jJAnapramANa hai / (3) jJAna jJeyAkArake jAnanasva. * rUpa hI to hai so jJAna jJeyapramANa hai jaise ki agni jala rahI cIjake barAbara hai| (4) jJeya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARRELERS pravacanasAraH hoffician prathAtmano jJAnapramANatvAnabhyupagame dvau pakSAvupanyasya dUSayati-- Tags NANappamANamAdA aa badi jasseha tassa so yaadaa| hINo vA ahiyo vA gANAdo havadi dhuvameva // 24 // hINo jadi so AdA taNNAgAmacedaNaM gaNa jANadi / ahiyo vA gANAdo gANegA viNA kahaM gAdi // 25 // (jugala) jJAnapramANa hi AtmA, jo nahi mAne usake yaha aatmaa| adhika jJAnase hogA, yA hogA hIna kyA mAno // 24 // yadi hona kahoge to, jJAna acetana huaA na kucha jAne / yadi adhika kahoge to, jJAna binA jAnanA kaise // 24 // jJAnapramANamAtmA na bhavati yasyeha tasya sa AtmA / hIno bA adhiko vA jJAnAdbhavati avameva / / 28 / / HTTARAI hoto yadi sa AtmA tada jJAnamacetanaM na jAnAti / adhiko vA jJAnAt jJAnena vinA bAtha jAnAti / / 25 / / yadi khalvayamAtmA hono jJAnAdityabhyupagamyate, tadAtmano'tiricyamAnaM jJAnaM svAzrayanAmasaM--pravaNappamANa ala Na ja iha ta na atta hINa vA ahia yA gANa dhuva eva hINa jadita atta taNANa acedaNa Na ahia vA mANa viNA kahaM / dhAtusaMja .. haba sattAyAM, jANa avadhAdhane, nA ayasamasta lokAloka hai arthAt jJeya samasta sat hai, chahoM prakArake saba dravya haiN| ( 5 ) jJAnakA svabhAva jo bhI sat ho sabako jAnanekA hai / (6) jahA~ samasta jJAnAbaraNAkA kSaya ho cukA vahA~ jJAna pUrNa vikasita ho jAtA hai / (7) jJAna kA pUrNa vikAsa hue bAda jJAna sadaiva pUrNa vikasita. rhegaa| aba prAtmAkA jJAnapramANapanA na mAnanemeM do pakSoMko upasthita karake doSa batalAte hai| iha] isa jagatameM [yasya] jisake mata meM [prAtmA] aAtmA jAnanamAraNaM] jAnapramANA ni bhavati] nahIM hotA hai [tasya] usake matameM [saH zrAtmA] vaha AtmA [dhra vam eva] nizcita hI [jJAnAta honaH vA] jJAnase hIna [adhikaH vA bhavati] athavA adhika honA caahiye| [yadi] yadi [saH AtmA] vaha prAtmA [honaH] jJAnase hona ho [tat] to vaha [jJAna] jJAna [pracaMtanaM] acetana huA na jAnAti] kucha nahIM jAnegA, [jJAnAt adhikaH vA] aura yadi prAtmA jJAnase adhika ho to yaha prAtmA [jJAnena vinA] jAnake binA [kathaM jAnAti] kaise jAnegA ? tAtparya-prAtmA jJAnapramANa hai jJAnase hIna yA adhika nahIM hai / TokArtha---yadi yaha AtmA jJAna se hona mAnA jAtA hai. to yAtmAse Age bar3ha jAne A25000%20ane GORBANARASTRAMRAPARISHNAA Riwww MORRORISMANA M KullAyA SHREE S Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sahajAnandazAstramAlAyAM bhUtacelanadravyasamavAyAbhAvAdacetanaM bhavadrUpAdiguNakalpatAmApatnaM na jAnAti / yadi punarjJAnAdadhika iti pakSaH kakSIkriyate tadAvazyaM jJAnAdatiriktatvAt pRthagbhUto bhavan ghaTapaTAdisthAnIyatAmApanno jJAnamantareNa na jAnAti / tato jJAnapramANa evAyamAtmAbhyupagantavyaH / / 24-25 / / bodhane / prAtipadika jJAnapramANa Atman na yat iha tat tat Atma hIna vA adhika vA jJAna dhruva eva hIna yadi tat Atman tat jJAna acetanana adhika vA jJAna vinA kathaM / mUladhAtu- bhU sattAyAM jJA ava bodhane, citIsaMjJAne / ubhayapadavivaraNa NANapyamANaM jJAnapramANaM pra0 e0 yA na iha vA jadi yadi kaha kathaM viNA vinA-avyaya / jasrA yasya tarasa tasya SaSThI eka / so saH pra0 eka0 hINI hInaH ahio adhika:- pra0 e0 | grANAdoM jJAnAt-paMcamI e0 / harvAda bhavati vartamAna saT anya puruSa ekavacana kriyA / dhruvaM dhruvaM avyaya / taSyAyaM acetanaM tadjJAnaM amelanaM pra0 eka0 jANAdi jAnAti vartamAna anya0 eka0 kriyA / NA jJAnena - tRtIyA eka jANAdi jAnAti vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA ||24-25 / / vAlA jJAna apane AzrayabhUta cetana dravyakA sambandha na rahanese rUpAdi guNako samAnatAko prApta acetana hotA huA nahI jAnegA; aura yadi yaha AtmA jJAnase adhika hai aisA pakSa rakhA jAtA hai to avazya hI ( AtmA ) jJAnase Age bar3ha jAnese jJAnase pRthak hotA huA ghaTapaTAdi jaisI vastu sadRzatAko prApta huA jJAnake binA nahIM jAnegA / isaliye yaha grAtmA jJAnapramANa hI jAnanA cAhiye / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM yuktipUrvaka batAyA gayA thA ki jJAna sarvagata hai / aba isa gAthA meM AtmAko jJAnapramANa na mAnanepara kyA doSa hote haiM unakA varNana kiyA gayA hai / tathyaprakAza ---- ( 1 ) pradezApekSayA zrAtmA saMsArAvasthAmeM dehapramANa vistAra meM hai / (2) pradezApekSatayA zrAtmA mokSAvasthA meM caramadeha pramANa hai / ( 3 ) guNapekSayA AtmA sarvatra jJAnapramANa hai / ( 4 ) paramAtmAkA jJAna sarva jJeyapramANa hai / ( 5 ) pradezApekSayA AtmA kabhI baTabIja pramANa hai / ( 6 ) grAtmA kAdAcitka samudghAta avasthAke sivAya kabhI bhI dehase adhika nahIM hai / ( 7 ) guNApekSayA yadi prAtmA jJAnapramANase choTA hai to zrAtmAse bAharakA jJAna cetana AtmAkA AdhAra na pAne vAlA acetana huA kucha jAna na sakegA / (8) AtmA yadi jJAnapramANase adhika hai to jJAnase bAharakA zrAtmA jJAnazUnya honese kucha na jAna sakegA / siddhAnta - - ( 1 ) paramAtmA sarvajJeyAkArAkrAnta hai / ( 2 ) AtmA jJAna dvArA sarva jJeyoMmeM gata hai / dRSTi--- 1 - prazunyanaya ( 174 ) / 2 - sarvagata naya ( 171 ) / prayoga- jJAnakA svataMtra vilAsa hone deneke liye apaneko sahaja jJAnamAtra anubhavanA // 24-25 // -------- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH mAtmano'pi jJAnavat sarvagatatvaM nyAyAyAtamabhinandati - savvagadI jivasaho savye viya taragayA jagadi yahA / mayAdo yajiNo visayAdo tassa te bhaNiyA ||26|| 43 sarvagata jinavRSabha hai. kyoMki sakala artha jJAnameM gata hai / jina jJAnamaya hai zrutaH, ve sarva viSaya kahe usake // 26 // 1 ariat frequeH sarvepi na sadmatA jagatyarthAH / jJAnamayAjino viSayatvAmyate bhaNitAH // 26 // jJAnaM hi trisamayAvacchinna sarvadravyaparyAyarUpavyavasthitavizrvajJeyAkArAnAkrAmat sarvagatamuktaM tathAbhUtajJAnamayIbhUya vyavasthitatvAdbhagavAnapi sarvagana eva / evaM sarvagatajJAnaviSayatvAnAmasaMjJa -- savvagaja jiNavarAha saba vigatagmaya jagada ahU NANamaya jiNa viSaya ta va maMdi dhAtusaMjJa.... maNa kathane / prAtipadika sarvagata jinapara sarva api ca jagat artha jJAnamayatva jina viSayatva tat bhnnit| mUladhAtu bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa - labbagao jiNavasaha sarvagataH jinavRSabha:-aba jJAna kI bhA~ti AtmAkA bhI sarvagatapanA nyAyase prApta huA, yaha batalAte haiM[janavRSabhaH ] jinavara [ sarvagataH ] sarvagata hai [ca] aura [jagati ] agala ke [sarve api zrarthAH ] sarva hI padArtha [ tadgatAH ] jinavaragata haiN| [ jinaH jJAnamayatvAt ] jina jJAnamaya hai zrataH [ca] aura [te] ve yAne saba padArtha [viSayatvAt ] jJAnake viSaya haiM isa kAraNa saba padArtha [tasya ] jinavarake viSaya [ bhariNatAH ] kahe gaye haiM / tAtparya -- jJAnakI vyApakatA honese jJAnamaya prAtmAko bhI vyApaka kahA gayA hai / TIkArtha--- jJAna vikAlake sarvadravya paryAyarUpa pravartamAna samasta jJeAkAroMko prAkramatA humrA arthAt jAnatA hugrA sarvagata kahA gayA hai| aura aise sarvagata jJAnake viSaya honese sarvagata jJAnase prabhinna una bhagavAnake ve viSaya haiM, aisA zAstrameM kahA honese sarva padArtha bhagavAna gata hI haiM arthAt bhagavAnameM prApta haiM / vahAM nizvayanayase granAkulatAlakSaNa sukhake saMvedanakA adhi SThApanese sahita zrAtmAke barAbara ho jJAna svatattvako chor3e binA samasta jJeyAkAroMke nikaTa gaye binA, bhagavAna sarva padArthoMko jAnate hue bhI vyavahAranayase bhagavAna sarvagata haiM aisA kahA jAtA hai tathA naimittikabhUta jJeyAkAroMko Atmastha dekhakara sarva padArtha Atmagata haiM aisA upacAra kiyA jAtA hai, parantu paramArthataH unakA eka dUsare meM gamana nahIM hotA, kyoMki sarva dravyako svarUpaniSThatA hai / yahI krama jJAnameM bhI nizcita kiyA jAnA cAhiye / prasaMgavivaraNa naMtarapUrva gAthAdvaya meM yuktipUrvaka grAtmA ke jJAnapramANa hone kA sama rthana kiyA gayA thA / aba isa gAthA meM jJAna dvArA AtmA ke sarvavyApaka panekA kathana kiyA gayA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandayAstramAlAyAM sarve api sarvagatajJAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viSayA iti bharigatatvAttadgatA evaM bhavanti / tatra nizvayanayanAnAkulatva lakSaNa saukhya saMvedanazvAdhiSThAnatvAvacchinnAtmapramAjJAnastratattvAparityAgena vizvazeghAkArAnanupagamyAvabudhyamAno'pi vyavahAranayana bhagavAn sarvagata iti vyapadizyate / tathA namittikabhUtajJeyAkA rAnAtmasthAnavalokya sarva'rthAstadgatA ityupacaryate na teSAM paramArthato'nyonyagamanamasti sarvadravyANAM svarUpaniSThatvAt / ayaM ko jJAne'pi ni praveyaH // 26 // 84 prathamA eka. mana aTTA sa tadgatAH arthA:-pra0 / jagadi jagata-sAtamI ekamAdI jJAnamayatvAt 10 e0 jiNAM jina: / vimayAdI viSayatvAt-paM0 e0 / tasma tamya SaSThI eka te te bahu / bhaNidA bhaNitAH pra0 bahu kRdana kiyaa| nirukti (sarva gataH sarvagata) arthaiti arthAH jJAnena nivRta jJAnamaya nammAt / samAsa jineSu vRSabha: zreSTha: jinaNyAsavRpati vAjinavRpaH smin gatAH tadgatA // 26 // tathyaprakAza....... (1) trilokatrikAlavartI sarva padArthoM meM pahuMcA huA jJAna sarvagata hai / ( 2 ) sarvagatajJAnamaya bhagavAna bhI sarvagata haiM / (3) sarva padArtha jJAnameM prativimvita honese sarvajJeya jJAnagata hote haiM / ( 4 ) nizcayase zrAtmA bAhara kisI bhI jJeyameM nahIM pahuMcakara apane hI pradezoM meM jJAnasvabhAvase sarvaviSayaka jJAna karatA hai / ( 5 ) sarva jJeya jAna liye jAne ke kAraNa bhagavAnako vyavahAranayase sarvagata kahA gayA hai / (6) nizcayase sarva jJeya padArtha apane apane pradezoM hI rahate haiM / (7) jAnanarUpa nizvayataH jJAnake viSayabhUta jJeyAkAra Atmastha haiM / (8) avahArayase sarvajJeyoko Atmagata kahA gayA hai / siddhAnta - - (1) grAtmA jJAnamukhena sarvajJeyavartI hai / (2) ma jJeya padArtha apane apane svarUpameM hI rahate haiN| dRSTi - 1- sarvagatanaya (171 ) 2- svadravyAdigrAhaka dravyAthika naya (28) | prayoga - sarva jJeyoka jAnaneke svabhAva vAle jJAnaguNase prabhinna apane AtmAko apane svarUpameM niSTha nirakhanA / / 26 / / aba AtmA aura jJAnake ekatva va anyatvakA cintana karate haiM--- [jJAnaM mAtmA] jJAna AtmA hai [ iti mataM ] aisA jinendradevakA mata hai | | AtmAnaM vinA ] AtmA binA [jJAnaM na vartate ] anya kisI bhI dravyameM jJAna nahIM hotA, [tasmAt ] isa kAraNa [jJAnaM zrAtmA ) jJAna AtmA hai; [AtmA] aura zrAtmA [jJAnaM vA ] jJAna hai [ zranyat vA ] zrathavA anya hai yAne sukhAdi guNarUpa hai / tAtparya-jJAna to grAtmA hai hI, kiMtu grAtmA jJAnarUpa bhI hai tathA darzana zrAnaMda zrAdi Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanakAraH veeWARISTIBISAWAIIMalotricks 885 prathAtmajJAnayorekatvAnyatvaM cintayati -.. gANaM appa tti madaM vadi gAAga viNA | appAm / tamhA gaNAga appA appA gAMva agavA // 27 // kahA jJAna prAtmA hai, kyoMki na hai zAna binA AtmAke / isase jJAna hai AtmA, prAtmA jJAna da anya bhI hai / / 27 / / jhAnamAtmeti mA staMta jJAnaM vibhA nAtmAnama : AERA jAnamAtmA AtmA jJAna yA apahA : 27 yataH zeSasamastacetanAcetanavastu samavAyasambandha nikamuktayA'nAdyanaMtastra bhAvasiddha samadAyasaMbandhakamAtmAnamAbhimukhyenAvalAvya pravRttasyAt taM vinA prAtmAnaM jJAnaM na dhArayati, tato jJAnamAtmaiva syAt / AtmA tvanaMtadharmAdhiSThAnatvAt jJAnadharmadvAreNa jJAna manya dharmadvAreNAnya. nAmasaMjJa.....yANa apa ni mada garaNa viNA arANa appa ag| dhAtasaMjJa... manna abavodhane. vatta bartane / prAtipadika --- jJAna Atman iti mata jAna dinAna Atman ta NANa azya gANa abhya / mUladhAtu---vRtu vartana, jA avabAMdhane / ubhayapadavivaraNa ...NANa jJAna-prae | appA AtmA zANa jAna-pra0pa0 | appA AtmA--pra0e| ni rUpa bhI hai| TokArthaki zeSa samasta cetana tathA acetana paratunoMke sAtha samavAyasambandha na honese tathA anAdi anaMta svabhAvasiddha samavAyasambaMdhamaya eka prAtmAkA ati nikaTAyA (abhinna pradezarUpase) avalambana karake pravartamAna honese Atmake binA jJAna apanA astitva nahIM rakha sakatAH isaliye jJAna prAtmA hI hai / parantu prAtmA granaMta dharmoM kA AdhAra honese jJAnadharmake dvArA jJAna hai aura anya dharmake dvArA anya bhI haiM / aura phira yahA~ anekAnta balavAna hai / yadi ekAntase jJAna prAtmA hai yaha mAnA jAya to jJAna guNa prAtmadravya ho jAne hAnakA prabhAva ho jAyegA, aura aisA hone se prAtmAke acetanatA pA jAyegI athavA vizeSa / guNakA abhAva honese prAtmAkA abhAva ho jAyegA / yadi sarvathA prAtmA jJAna hai yaha mAnA jAya to nirAzrayatAke kAraNa jJAnakA prabhAva ho jAyegA athavA AtmAkI zeSa paryAyoMkA prabhAva ho jAyegA, aura unake sAtha hI adhinAbhAvI sambaMdha vAle AtmAkA bhI prabhAva ho / jaayegaa| . prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM jJAnamukhena prAtmAko sarvagata batAyA gayA thaa| aba AtmA aura jJAna ke ekatva va anyatvakA isa gAthAmeM varNana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) prAtmapadArtha ke binA jJAna apanA svarUpa nahIM pAtA, ata: jJAna prAtmA hI hai / (2) prAtmA anaMtadharmAtmaka hai, una anaMta dhamoMmeM eka jJAna bhI dharma hai / (3) prAtmA anaMta dharmokA prAzraya honese jaise jJAna prAtmA hai vaise hI darzana sukha prAdi bhI prAtmA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DoAARAMMIS sahajAnandazAstramAlAyAM dapi syAt / ki cAnekAnto'tra balavAn / ekAntena jJAnamAtmeti jJAnasyAbhAvo'cetamatvamAtmano vizeSaguNAbhAvAdabhAvo vA syAt / sarvathAtmA jJAnamiti nirAzrayatvAt jJAnasyAbhAva prAtmanaH zeSaparyAyAbhAvastadabinAbhAvinastasyApyabhAvaH syAt / / 2 / / iti Na na 3 vA-avyaya / apANaM AtmAna-dvi0 e0 / tamhA tasmAt 60 e0 / NANaM jJAnaM appA AtmA appA AtmA gANaM jJAna aNNa anyada-pra. eka | nirukti ...atati satataM gachati jAnAti iti AtmA, jAnAti iti jJAyate anena iti vA aptimAthA jhAnam // 27 // ho hai / ( 4 ) jJAna guraNase hI sarva vyavasthA hotI hai ata: anaMtAdharmamaya hone para bhI jJAnako mukhyatAse AtmAko jJAnamaya kahA jAtA hai / (5) abhedadRSTi se sarva pariNamana jJAnapariNamana rUpase ghaTita ho jAte haiM / (6) bhedadRSTi se sarva pariNAmana bhinna-bhinna guNoM ke pariNamanarUpase vidita hote haiM / (7) yadi sarvathA jJAnako hI AtmA kahA jAya to prAtmA jJAna guNamAtra ho rahA, phira AtmAmeM aAnaMda prAdi guNa nahIM raha sakate / (8) yadi aAtmA meM jJAnaguNa hI mAnakara pAnaMda vIrya prAdi dharmoM kA prabhAva mAnA jAya to una saba guNoMkA abhAva honese prAtmAkA bhI abhAva ho jaaygaa| (6) anya guNoMkA abhAva honese prasakta aAtmAkA prabhAva honese AdhArake abhAvameM prAdheyabhUna jJAnaguNakA bhI prabhAva ho jAyagA / (10) prAtmA cyAeka hai, jJAna nyAya hai, ataH jJAna AtmA hai, aAtmA jJAna hai anya bhI hai| siddhAnta --(1) AtmA zAzvata jJAnasvabhAvameM niyata hai / (2) prAtmA darzana jhAna Adi anaMta guNa vAlA hai| dRSTi ----1- niyalinaya (177) / 2-- 'paryAyanaya (bhedanaya) (153) / prayoga---jJAna darzana Adi guNoMse prAtmAkA paricaya kara jJAna dvArA jJAnamAtra apane ko anubhavanA // 27 // aba jJAna aura jJeyake paraspara gamanakA niSedha karate haiM, arthAt jJAna aura jJeya eka dUsaremeM praveza nahIM karate aisA kahate haiM.---- [jJAnI] AtmA [jJAnasvabhAvaH] jJAnasvabhAva hai [arthAH hi] aura padArtha [jJAninaH] AtmAke [jJeyAtmakAH] jJeyasvarUpa haiM ye rUpANi iba cakSuSoH] cakSuvoMmeM rUpakI taraha [anyonyeSu] eka dUsaremeM [na eva vartante] nahIM vartate / tAtparya-paramArthataH na jJAnameM jJeya jAtA hai aura na jJeyameM jJAna jAtA hai| TokArtha---yAtmA aura padArtha svalakSaNabhUta pRthaktvake kAraNa eka dUsaremeM nahIM bartate haiM, parantu unake mAtra netra aura rUpI padArthakI bhAMti jJAnajJeyasvabhAva sambandhase hone vAlI eka dUsare meM pravRtti mAtra kahA jA sakatA hai / jaise netra aura unake viSayabhUta rUpI padArtha paraspara praveza kiye binA hI jJeyAkAroMko grahaNa aura samarpaNa karaneke svabhAva vAle haiM, usI prakAra S wapingManomiAahilaenimmisplitictimsanilipmeanipa w algaran MARATommyinpaswi m weapmapmapianmmmmmmtAkA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ELAM pravacanasAra: ANNESBFsAmA AAWARA / patha zAnajJeyayoH parasparagamanaM pratihanti ..... gANI gANasahAvo aTThA goyapagA hi zAsmi / rUvANi va cakkhUNaM govaNNoNyo me vati // 28 // jJAnI jJAnasvabhAvI, jJAnIke jayarUpa artha raheM / cakSa meM rUpakI jyauM, ve nahi anyonyameM rahate // 2 // mAtI jJAnasvabhAvo'rthA saMthAtmakA hi jJAninaH / rUpANIva cakSugoM: naiRAnyonyeSu yatante / / 28 / / MA jAnI cArthAzca svalakSaNabhUtapRthaktvato na mizro vRttimAsAdayanti kiMtu teSAM jJAnajJeyasvabhAvasaMbandhasAdhitamanyonyavRttimAtramasti cakSurUpavat / yathA hi cakSaSi tadviSayabhUtarUpidravyAmi ca parasparapravezamantareNApi jJeyAkAra grahaNasamarpaNapravaNAnyavamAtmA'rthAzcAnyonyAvRttimantareNApi vizvajayAkAragrahaNasamarpaNapravaNaH / / 2 / / Male nAmasaMjaH pANi NANasahAba aTTa geyapaga hi gANi kava va cakSu Na eba agoNa | dhAtusaMjabana vartana / prAliyavika-jJAnin jJAnasvabhAva artha jJeyAtmaka hi jJAnin kapa iva cakSa na eka anyonya / muladhAta - vRtu vartane / umayapadavivaraNa-~-gANI jJAnI mANasahAyo jJAnasvabhAva:-pra0 e0 / anTA arthA; sayamamA jeyAtmakA:-prathamA bahu0 / gANisa jJAnina:-galI ekala | ruvANi rUpAni-prathamA bahu0 / 'va "eka mina eva hi avyaya / caklUNa-paSThI baha0, cakSupo:-SaSThI dvivacana / ayogyasu anyotyeSu saptamI baha // vRddha ti vartante-bartamAna laT anya puruSa bahuvacana kiyaa| nirukti-jJAtuM yogyaH yaH, rUpyate Miti rUpa naSTa iti cakSuH / samAsa-jJAna svabhAva: yasyA jJAnasvabhAvaH // 28]] mAtmA aura padArtha eka dUsaremeM praviSTa hue binA hI samasta jheyAkAroMke grahaNa aura samarpaNa karatake svabhAva vAle haiN| a asaMgavivaraNa-- anaMtarapUrva gAthAmeM prAtmA aura jAnakA ekamAtra na anyapanA batAyA Minal yA / saba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jJAnI jJeyoMko apanI svabhAvakalAse jAna letA hai, lekina na jJAnI jJeyake pradezoM meM jAtA hai, na jJeya jJAnI ke yAne prAtmAke pradezoM meM jAtA hai / / tadhyaprakAza---(1) pratyeka dravya anya dravyoro bhinna hai| (2) prAtmAkA svabhAva hI hamA hai ki jo jJeya ho usake viSaya meM aAtmA jAna letA hai / (3) jo sat haiM vahI jJeya hotA hai, asana jaya ho hI nahIM sakatA so yaha satkA svabhAva hai ki vaha jaya ho jAtA hai| (4) mAtmA aura saba sat padArthoM meM jJAna jJeya honerUpa hI sambandha samajhameM AyA / (5) AtmA va padA kA jJAna jJeya sambandha honepara bhI ve eka dUsareke pradezoM meM praveza nahIM karate / (6) cakSu vAlI jagaha hI rahatA, dRzya padArtha apanI hI jagaha rahate, phira bhI cakSu dvArA padArtha dikha jAtA hai, isa udAharaNa dvArA jJAtA va jJeyameM anyonyapravezakA abhAva bilkula spaSTa hai| siddhAnta ---(1) pratyeka dravya Atmadravyase bhinna ho hai / (-) pratyeka dravya apane-apane OMOMOM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM athArtheSvavattasyApi jJAninastadvattisAdhakaM zaktivaicitryamudyotayati..... Na paviTTho raNAviTTho gANI yesu rUvAmiva cakkhU / jANadi passadi NiyadaM akkhAtIdo jagamasesaM // 26 // nahiM magna amagna nahI, jJAnI jJeyoM meM rUpa cayUvat / indriyAtIta vaha to, jAne dekhe samastoMko // 26 // na praviSTo nAvATo jAnI jayeSu rUpamiya cakSuH / jAnAti pazyati niyatamakSAnIto jagadazeSam / / 26 / / ___ yathAhi cakSU rUpiyAriga svapradezairasaMspRzadapraviSTaM paricchedyamAkAramAtmasAt kurvanna cAviSTaM jAnAti pazyati ca, evamAtmApyakSAtItatvAtprApyakAritAvicAragocaradaratAmavAlo nAmasaja-Na paviTa Na AviTTha NANi raNeya rUva iva cakkha Niyada akkhAtIda jaga asesa / dhAtusaMjJa--visa pravezane, jANa avadhodhana pAsa darzane / prAtipadika....na praviSTa na aviSTa jJAninu jaya rUpa iva cakSuSu niyata akSAtIta jagat azeSa / muladhAtu--jA avabodhane. izir dshne| ubhayapadavivaraNa--- na hI pradezoM meM apane hI svarUpase pariNAmate rahate haiM / dRSTi---1-paradravyAdigrAhaka zuddha dravyAthikanaya (26) / 2-agurulaghutvadRSTi (207) / prayoga--apaneko parase atyaMta pRthaka aura apane svarUpamAtra anubhavanA cAhiye / / 28 / / jJAnI padArtho meM pravRtta nahIM hotA, tathApi jisase usakA anya padArthoM meM pravRtta honA siddha hotA hai usa zaktivaicitryako udyota karate haiM..--[cakSuH rUpaM iva] jaise cakSu rUpako jJeyoMmeM apraviSTa rahakara tathA apraviSTa na rahakara jAnatI, dekhatI hai usI prakAra jJAnI] prAtmA pakSAtItaH] indriyAtIta hotA huA [prazeSaM jagat] samasta lokAlokako [jJeyeSu] jJeyoMmeM [na praviSTaH] apraviSTa rahakara [na praviSTaH] tathA apraviSTa na rahakara [niyataM] nirantara [jAnAti pazyati] jAnatA dekhatA hai| ___ tAtparya--prAtmA jJAnApekSayA jJeyoM meM praviSTa hokara va pradezApekSayA zeyoMmeM apraviSTa hokara jAnatA dekhatA hai| TokArtha--jisa prakAra cakSu rUpI dravyoMko svapradezoM dvArA dvArA sparza na karatA huA apraviSTa rahakara tathA jJeyAkAroMko prAtmasAt karatA huaA apraviSTa na rahakara jAnatA dekhatA hai; usI prakAra prAtmA bhI indriyAtotapanAke kAraNa chU kara jAnane dekhane ke vicAra viSayase bhI dUra huprA jJeyabhUta samasta vastuoMko svapradezoMse sparza na karatA huA praviSTa na rahakara tathA zaktivaicitryake kAraNa vastumeM vartate samasta jJeyAkAroMko mAno mUlameM se ho ukhAr3akara bhakSaNa karatA huA apraviSTa na rahakara jAnatA dekhatA hai / isa prakAra isa vicitra zakti vAle AtmAke padAthoMmeM apraveNakI taraha praveza bhI siddha hotA hai / lahtdavwiththichiothitomommaithuntihanim mmotianswwwmmmRimitatidaimommitmpitimarimmedia Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH KALRAKA ivara anya THERONPATI SMS jJeyatAmApannAni samastavastUni svapradezarasaMpRzanna praviSTaH zaktivaicitryavazAto vastuvatinaH samastajayAkArAnunmUlya iva kavalayanna cApraviSTo jAnAti pazyati dha / evamasya vicitrazaktiyogino zAnino'rtheSvapraveza iva prabezo'pi siddhimavatarati // 26 // praviSTa: aviTaTho aviSTa:-prathamA ekavacana kRdanta kriyaa|nnaannii jJAnI-0 ekA01 yesu jayedhu-saptamI bahu / ruvaM paM-hita o cavadhU cakSuH-.pra.0 e0 1 jANa di jAnAti pasrAdi pazyativatamAna laTa anya puruSa ekavacana kriyaa| yida niyataM-avyaya kriyAvizeSaNa / akkhAtIdA akSA Ho To | jagadu jagat asesaM azeSa--dvi eka nirukti ----prakarSeNa viSTaH praviSTaH,na viSTa; aviSTaH / ) samAsa- akSa atikrAntaH akSAtItaH // 26 / / RAN prasaMga vivaraNa-----anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI va jJeyakA paraspara praveza nahIM hai / aba isa gayAmeM batAyA gayA hai ki jJAnI prathoMmeM apraviSTa hokara bhI praviSTa humA padArthoMko jAnatA hai| tathyaprakAza- (1) bahirzayAkAra to jJeyapadArthoM meM ho hai, jJAtAse bAhara hI hai| (2) patta yAkAra jJAtAkI jJeyoMke viSayameM jAnanerUpa khudakI pariNati hai / (3) jJAtA antarjeyAkAroM meM praviSTa hai, antayAkAra jJAtAmeM praviSTa hai / (4) bahirjeyAkAra jJAtAmeM praviSTa nahIM, bhAtA bahiyAkAroMmeM praviSTa nahIM / (5) jJAnakI svAbhAvika kalA hI hai aisI ki jJAnameM jJeyoM ko jhalakanA par3atA hI hai / (6) jJeya padArthakA astitva usI padArthameM hai| (7) jJeyapadArthaviSyaka jhalaka jJAtAmeM hai / (8) samakSa sthita padArthake anurUpa pratibimba darpaNameM hai, samakSa sthita padArtha padArthameM hI hai / (8) darpaNAko prakRti hI aisI hai ki darpaNA meM samakSasthita padArthoM ko malakanA hI par3atA hai| siddhAnta -- (1) jJAtA apane Apake pradezoM meM hI rahakara apane pApake pariNAmako hI jAnatA hai / (2) mAtA jJAnamukhena jJeyapadArthoMmeM praviSTa huyA unheM jAnatA hai / dRSTi..... 1-- zunizcayanaya [46] / 2-- sarvagatanaya [171], parAdhikaraNatva asadudbhUta vyavahAra [134] / prayoga---bahirjeyAkArase pRthak anta yAkAraparimAta apaneko nirakhakara anta yAkAra pariNamanake strotabhUta sahaja caitanyasvabhAvako prAtmarUpa anubhavanA / / 26 // - aba isa prakAra jJAna padArthoM meM pravRtta hotA hai, yaha saMbhAvita karate haiM---[yathA jaise iha] isa jagasameM [dugdhAdhyuSitaM] dUdhake madhya par3A huprA [indranIla ratnaM] indranIla ratna [svamAsA] apanI prabhAke dvArA [tadapi dugdhaM] usa dUdhako [abhibhUya] vyApakara [vartate] vartatA hai, [tathA usI prakAra [jJAna] jJAna arthAt jJAtRdravya [artheSu] padArthoM meM vyApta hokara WATRO de / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .......... 50 sahajAnandazAstramAlAyAM ajJAnamartheSu vartata iti saMbhAvayatiraNamiha iMdaNIlaM duddhajjhasiyaM jahA sabhAsAe / abhibhUyataM piduddha di taha gANamatthe ||30|| jyauM nIla ratna payameM basA svakAntise vyApakara payako / vartatA jJAna tyoM hI, grathoMmeM vyApakara rahatA // 30 // ratnamihendranIla dugdhAdhyuSitaM yathA svabhAsA / abhibhUya tadapi dugdhaM vartate tathA jJAnamartheSu // 30 // yathA kilendranIlaratnaM dugdhamadhivasatsvaprabhAbhAreNa tadabhibhUya vartamAnaM dRSTaM, tathA saMve namapyAtmano'bhinnatvAt katraMzenAtmatAmApatna karaNAMzena jJAnatAmApannena kAraNabhUtAnAmarthAna kAryabhUtAna samastajJeyAkArAnabhivyApya vartamAnaM kAryakAraNatvenopacaryaM jJAnamayanibhibhUya vartata ityucyamAnaM na vipratiSidhyate // 30 // nAmasaMjJa -- rayaNa iha iMdaNIla duDhajbhasiya jahA sabhAsA ta pi duha taha pANa attha / dhAtusaMjJabhava sattAyAM vatta varNane / prAtipadika-ratna iha indranIla dugdhAdhyuSita yathA svabhAs tat dugdha tathA jJAna artha : mUladhAtu-bhU sattAyAM vRtu vartate / ubhayapada vivaraNa- rayaNaM ratnaM iMdaNIla indranIla buddhajjhasiyaM dugdhAdhyuSitaM prathamA eka0 / jahA yathA pi api taha tathA avyaya / sabhAsAe svabhAsA - tRtIyA eka0 / yadi vartate - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / NANaM jJAnaM pra0 eka0 / atthesu artheSu saptamI bahuta / nirukti- duhyate yat dugdhaM / samAsa- dugdhai adhyuSitaM dugdhAbhyuSitaM, svasya bhA: svabhAH tena svabhASA // 30 // vartatA hai / tAtparya - prAtmA jJAnaprabhA dvArA samasta vizvako prakAzita karatA hai, ataH jJAna sarvavyApaka kahA jAtA hai / TokArtha -- jaise dUdha meM par3A huA indranIla ratna apane prabhAsamUhase dUdhako vyApakara tA huA dekhA gayA hai, usI prakAra saMvedana arthAt jJAna bhI AtmAse abhinna honese kartAzraMzase AtmatAko prApta hotA huA jJAnapaneko prApta karaNa-aMzake dvArA kAraNabhUta padArthoM ke kAryabhUta samasta jJeyAkAroMko vyApakara vartatA hai, ataH kArya meM kAraNakA upacAra karake yaha kahanA pratiSiddha nahIM hotA ki jJAna padArthoko vyApakara vartatA hai / prasaMgavivaraNa naMtarapUrva gAyA meM batAyA gayA thA ki jJAna padArthoMmeM praviSTa na hokara padArthoM meM praviSTa jaisA hotA huA padArthoMko jAnatA hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jJAna kisa prakAra prathameM vartatA hai / tathyaprakAza - - ( 1 ) bahirjJeya to bAhara sthita yAne bhinna sattA vAle sabhI padArtha haiM / (2) bahirjJeya kAraNoMke ( viSayoMke ) kAryabhUta antarjJeya bhI upacArase artha kahalAte haiM / ( 4 ) wwwww ....... Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra jJAne vartanta iti saMbhAvayati- jadi te Na saMti aTThA gANe gANaM Na hodi savvagayaM / savvarAyaM vA gANaM kahaM gA gAgAdaTiyA caTTA // 31 // 5.1 ve zrartha jJAnameM nahi ho to nahi jJAna sarvagata hogA / jJAna sarvagata hai to kyoM na hue artha jJAnasthita // 31 // "yadi te na santyarthA jJAte jJAnaM na bhavati sarvagatam / vA jJAnaM kathaM jJAnasthitA arthAH // 31 // yadi khalu nikhilAtmIyajJeyAkA rasamAdvAreNAvatorNAH sarva na pratibhAnti jJAne tadA tantu srvgtmbhyupgmyet| abhyupagamyeta vA sarvagatam / tahi sAkSAt saMvedana mukurundabhUmi nAmasaMjJa-jadita Na aTUTa NAya savvarAya kahe jAya / dhAtusaMjJa-asa mattAyAM, ho batAyAM / prAtipadika--yadi tat na artha jJAna sarvagata kathaM jAnasthita mUladhAtu asa bhuvi bhU sattAyAM / ubhayagrantayabhUta prameM jJAna bartatA hai yaha kathana nirdoSa haiM / (5) prantarjJetrAkAra bahirjayAkAroMke hI anurUpa hai, ataH hijJeyoM meM jJAna jAtA hai yaha kathana upacArase yukta hai / (6) ananta jJeyoM se bhare hue vizva meM rahatA huA yaha bhagavAna grAtmA apanI jJAnaprabhAse samasta jJeyako prakAgita karatA hai| (7) dUdhase bhare hue bhagone meM par3A huA indranIla ratna bhI to apanI prabhA samasta dUdhako nIla varNa kara detA hai / (8) nizcayase indranIla ratna apane Apako ho nIla vargakiye hue haiM / (6) nizcayase grAtmA athavA jJAna apane Apako hI jJeyarUpa kiye hue hai / (10) upacArase indranIla ratna aura usako prabhA pAtrastha samasta dUdhameM vyApaka hai / (11) upacArase AtmA aura usakA jJAna lokAlokavartI samasta jJeyoMmeM vyApaka hai / siddhAnta-- 1- AtmA apane hI dravya, kSetra, kAla, bhAva meM hai / 2- prAtmA jJAnamukhena samasta jJeyoMmeM hai / dRSTi- 1- svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya [26] / 2- sarvagatanaya [ 171 ] + prayoga-- sarvajJeyAkArAnurUpa aMtarjJeyAkAraparigata AtmAko nirakhakara sarvajJAnasvabhAva vAle matabhUta grantastattvakI ArAdhanA karanA ||30|| aba isa prakAra padArtha jJAnameM vartate yaha saMbhAvita karate haiM ( kahate haiM ) - [ yadi ] yadi [te dharmAH] ve padArtha [jJAne na saMti ] jJAnameM nahIM haiM to [jJAnaM] jJAna [sarvagataM ] sarvagata [na bhavati ] nahIM ho sakatA, [vA] aura yadi [jJAnaM sarvagataM ] jJAna sarvagata hai to [ arthAH ] padArtha [jJAnasthitAH] jJAnasthita [kathaM na ] kaise nahIM haiM arthAt avazya haiM / tAtparya--jJAna sabako jAnanese sarvagata kahalAtA hai to padArtha jJAnasthita siddha ho Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARATORS 52 sahajAnandazAstramAlAya kAvatIrNapratibimbasthAnIyasvIyasvIyasaMvedyAkArakAraNAni paramparayA pratibimbasthAnIyasaMvedyA. kArakAraNAnIti kathaM na jJAnasthAyino'ryA nizcIyante // 31 // padavivaraNa...... jAdi yadi Na na kahaM kathaM-avyaya / te te aTThA arthA:-prathamA baha0 / NAge jAne-saptamI eka0 / NANaM jJAnaM sabvagathaM sarvagataM-pra0 e0 / NATiyA jJAnasthitA: aTThA arthA:-prathamA bahu0 / nirukti-aryante nizcIyante iti arthAH / samAsa-sarveSu gataM sarvagataM, jJAne sthitAH iti jJAnasthitAH / / 31|| jAte haiN| 8:5::::: : 50.00- 2008-2008 TokArtha---yadi samasta svajJeyAkAroMke samarpaNa dvArA avatarita hote hue samasta padArtha jJAna meM pratibhAsita na ho to vaha jJAna sarvagata nahIM mAnA jA sakatA / aura yadi vaha jJAna sarvagata mAnA jAya to phira (padArtha) sAkSAt jJAnadarpaNa bhUmikAmeM avatarita pratibimbakI bhA~ti apane-apane jJeyAkAroMke kAraNabhUta aura paramparAse pratibimbake samAna jJeyAkAroM ke kAraNabhUta ye saba padArtha kaise jJAnasthAyI nizcita nahIM hote arthAt avazya hI jJAnasthita nizcita hote haiN| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAna arthomeM (padAthoMmeM) rahatA hai / aba isa mAthAmeM batAyA gayA hai ki artha (padArtha) jJAnameM rahate haiN| tathyaprakAza----(1) jJAnameM hone vAlA ansarjeyAkAra jJAnakI hI avasthA hai| (2) darpaName hone vAlA pratibimba darpaNako hI avasthA hai / ( 3 ) darpaNameM pratibimba samakSasthita padArtha ke sAnnidhyakA nimitta pAkara hotA hai / (4) jJAnameM hone vAlA jJeyAkAra padArthoMke jJeyAkArakA nimitta pAkara hotA hai / (5) darpaNastha pratibimba kAryameM samakSasthita bAlakAdika kAraNakA upacAra karake kahA jAtA hai ki bAlakAdika darpaNameM hai / (6) antarjeyAkAra kAryameM bahirjeyAkAra kAraNakA upacAra karake kahA jAtA hai ki jJAna meM bAhya padArtha athavA bahirjeyAkAra haiN| (7) jJeya padArthoMne apanA AkAra jJAnako samarpita kara diyA hai| (8) samakSasthita bAlakAdikoMne apanA prAkAra darpaNako samarpita kara diyA hai / (6) jeya padArthoMkA nimitta pAkara jJAnane svayaM apane meM apanA jJeyAkAra banAyA hai / (10) samakSasthita bAlakAdikoMkA sAnnidhya pAkara darpaNane svayaM apane meM pratibimba banAyA hai| siddhAnta--(1) vAstabameM jJAna apane Apako hI jAnatA hai / (2) vyavahArata: jJAna bAhya padArthoMkA jJAtA hai / dRSTi-1-- zuddhanizcayanaya, prapUrNa zuddhanizcayanaya [46, 468] / 2- svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra, aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra [105, 105] / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M inisanepal pravacanasAra: 53 na athavaM jJAnino'bhaiH sahAnyonyavRttimattve'pi paragrahaNamokSaNapariNamanAmAvena sarva pAyato'dhyavasyatazcAtyantaviviktatvaM bhAvayati geNhadi Neva Na mucadi Na paraM parigAmadi kavalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jANadi savvaM NiravasesaM // 32 // nahi gahatA nahi tajatA, pariNAmatA hai na kevalI prko| yaha to sarva taraphase, jAne dekhe azeSoMko // 32 // hAni nava na macarti na paraM pariNamati kebandI bhagavAn / pazyati samantataH sa jAnAti sarva nimtrakoSam / / 2 / ayaM khalvAtmA svabhAvata eva paradravyagrahaNamokSaNapariNAmanAbhAvAtsva tattvabhUtakebala. jAnasvarUpeNa vipariNamya niSkamponmajjaujyotijatyimaNikalpo bhUtvA'va linumAnaH samantataH nAmajJa-a eva Na para kevali bhagavaMta samadadIna saya niravasesa / dhAtusaMjJaH-gaha grahaNa, maca tyAge, pari gamaH prAGgatve, pAsa darzane, jANa avabodhane / prAtipadika----na eva na para kevalina bhagavanna sama prayoga-jJAna aura jJeyakA aisA ho svabhAva hai ki jJAnameM jJeyoMko jhalakanA hI par3atA hai, phira bhI mAnanda jJeyake jhalakaneke kAraNa nahIM, kintu jJAnako avikAratA ke kAraNa hai aisA jAnakara jJeyake prati raMca bhI prAkaSita na honA, avikAra sahaja jJAnasvabhAvakI ho aArAdhanA aba isa prakAra prAtmAkA padArtho ke sAtha eka dUsaremeM vartanA honepara bhI parakA grahaNa tyAgarUpa pariNamanakA abhAva honese arthAt pararUpa pariNamita hue binA sabako dekhane jAnate haye prAtmAkA atyanta viviktapanA huvAte haiM, bhAte haiM, kahate haiM-- kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAna [para] parako [na evaM grahAti] na to grahaNa karatA [na mucati] aura na chor3atA ni paripamati] tathA na pariNamita hotA [sa:] vaha to [niravazeSa sarva niravazeSa rUpase sabako samantataH] sarva morase arthAta prAtmapradezoMse [pazyati jAnAti dekhatA jAnatA hai / tAtparya-prabhu sabako mAtra dekhatA jAnatA hai, na kisI parako grahaNa karatA, na kisI parako chor3atA aura na kisI parapadArtharUpa pariNamana krtaa| TIkArtha---vAstabameM yaha prAtmA svabhAvase hI paradravyake grahaNa tyAgakA tayA paradravya rUpase pariNamana honekA abhAva honese svatattvabhUta kevalajJAnasvarUpase pariNata hokara niSkampa ubharane vAlI jyoti vAlA uttama mariNa jaisA hokara rahatA huA, sarva orase yAne sarva prAtma. pradezose darzanazAnazakti sphUrita hai jisake aisA hotA huA, niHzeSa rUpase samasta hI prAtmA ko prAtmAse AtmAmeM saMcetatA hai, jAnatA hai, anubhava karatA hai / athavA eka sAtha hI sarva / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM sphuritadarzanajJAnazaktiH, samastameva niHzeSatayAtmAnamAtmanAtmani saMceta yate / athavA yugapadeva sarvArthasArthasAkSAtkaraNena zatiparivartanAbhAvAt saMbhAvitagrahaNamokSaNalakSaNakriyAvirAma: prathamameva samastaparicchedhAkArapariNatatvAt punaH paramAkArAnta ra pariNamamAnaH samantato'pi vizvamazeSa pazyati jAnAti ca evamasyAtyantaviviktatvameva // 32 // ntata: tat sarva niravazeSa / mUladhAtu----mulla mokSaraNe. graha upAdAne. pari Nama pravatve, zir prekSaraNe, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa-~oNhAda gRhAli muMcadi muMcati pariNamadi parizamati pecchati pazyati jANadi jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / Na na eva-adhyaya / paraM saca sarva niravasesaM niravazeSadvi0 eka0 / samatado samatata:-avyaya / nirukti-keyalaM asya asti iti kavanI // 32 // padArthoM ke samUhakA sAkSAtkAra karanese jJaptiparivartanakA abhAva honese grahaNa tyAgarUpa kriyA virAmako prApta huI hai jisake aisA hotA humA, pahalese hI samasta jJeyAkArarUpa pariNatapanA honese phira anya prAkArAntararUpase nahIM pariNamita hotA huyA sarva prakAra se azeSa vizvako mAtra dekhatA jAnatA hai, isa prakAra AtmAkA padArthoMse atyanta bhinnapanA hai ho / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki gurtha jJAna meM vartate hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jJAnIkA arthoke sAtha anyonyavRttimAnapanA honepara bhI sarvako dekhate jAnate hue samasta parapadArthose jJAnI atyanta nirAlA rahatA hai / __ tathyaprakAza--(1) mAtAkA padArthoke sAtha vyavahArase grAmagrAhaka sambandha hai / (2) jJAtAkA padArthoke sAtha samparkAdi nahIM hai / (3) vastuta: paramAtmA va sabhI prAtmA kisI bhI paradravyako grahaNa nahIM kara sakatA, ataH prAtmA paradravyoMse bhinna hI hai / (4) jaba kisI parapadArthakA grahaNa hI nahIM to paramAtmA va sabhI prAtmA kisI parapadArthako chor3atA hai yaha kahanA bhI bekAra hai, ataH prAtmA paradravyoMse bhinna hI hai / (5) paramAtmA va sabhI prAtmA parapadArthoke viSaya meM jAnakArIbhara rakhatA hai, kiMtu kisI bhI paradrayarUpa pariNama nahIM sakatA, ataH prAtmA paradravyoMse bhinna hI hai / (6) paramAtmA sarva prAtmapradezoMse apaneko hI anubhavate haiM, ata: pratyeka prAtmA sarva parapadArthose bhinna hI hai| (8) paramAtmA sabhI padArthoMko yugapat jAnate haiM, unheM kucha bhI jAnanA zeSa nahIM rahatA so jJaptiparivartana na hone ke kAraNa anya mAMkArarUpa bhI na pariNamatA huA samasta parapadArthose yaha atyanta bhinna hI hai / (6) kevalI bhagavAna va pratyeka prAtmA samasta parapadAthoMse atyanta bhinna hai / (10) pratyeka prAtmA jJAnasvabhAva ke kAraNa apane hI pradezoM meM apane hI dvArA jAnana vikalparUpase pariNAmate rahate haiM / (11) samasta jJeya padArtha apane catuSTayameM rahate hue apane apane pariNamanase pariNabhate rahate 8688003885608888 KHADKhiliPANMAAVARIABARiiiiiii . . . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAraH . 5.5 ar kevalajJAnazrutajJAninoravizeSadarzanena vizeSAkAMkSAkSomaM kSapayati-jo hi sude vijAdi appANaM jANagaM sahAveNa / taM sukevalimisiyo bhAMti loyappadIvayarA // 33 // jo hi jAnatA zrutase AtmAko hai svabhAvase jJAyaka : loka pradoSaka RSigaNa usako zrutakebalI kahate // 33 // yo dina vijAnAtyAtmAnaM jJAyakaM svabhAvena / taM zrutakevalinamRSayo bhaNanti lokapradaparAH // 33 // yathA bhagavAn yugapatpariNata samasta caitanya vizeSazAlinA kevalajJAnenAnAdinidhana niSkAraNAsAdhAraNasva saMcetyamAna caitanyasAmAnya mahimna zvetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtmana grAtmatA nAmasaMjJa jahi suda appa jANaga ta suyakevala risi loyappadIvara dhAtusaMjJa - vi jANa ava bodha, maNa kathane / prAtipadikayat hi zruta Atman nAyaka svabhAva tat zrutakevala RSi lokapradIeka mUladhAtu-vijJA avabodhane, bhaga sadhdArthe / ubhayapadavivaraNa- jo yaH prathamA eka hi-avyaya / siddhAnta - - ( 1 ) pratyeka AtmA apane dravya kSetra, kAla, bhAvase sat honeke kAraNa apane meM hI apane rUpase pariNamate rahate haiM, jAnate rahate haiM / ( 2 ) pratyeka AtmA samasta paradravyoM rUpase sat na honese sarva parase pratyanna bhinna hai / dRSTi--- 1 - svadravyAdigrAhaka zuddha dhyArthikanaya [28] 2- paradravyAdigrAhaka zuddha dravyAthikanaya [26] | prayoga -- padArthoMko jAnanA, apanA svabhAva nirakhakara kisI parake prati saMbaMdha nasA nanA AkarSaNa na karanA va sarva parapadArthoMse nirAlA svayaMko sahajAtmasvarUpa nirakhanA ||3naa aba kevalajJAnokA aura zrutajJAnIkA pravizeSarUpa dikhaneke dvArA vizeSa grAkAMkSA ke kSobhako naSTa karate haiM- [yaH hi ] jo vAstavameM [ zrutena ] zrutajJAnake dvArA [ svabhAvena jJAyakaM ] svabhAvase jJAyakasvabhAva [ zrAtmAnaM ] AtmAko [vijAnAti ] jAnatA hai [ taM] use [lokapradIpakarA: ] lokake prakAzaka [ RSayaH ] RSigaNa [ zrutakevalinaM bharapanti ] zrutavalI kahate tAtparya --- kevalI va zrutakevalokI mUla mahimA anAdyanaMta ahetuka sahaja celanyasvarUpamaya kevala apane Apako apane ApameM anubhavane meM hai / TIkArtha--- jaise bhagavAna yugapat pariNata samasta caitanyavizeSayukta kevalajJAnake dvArA anaMta ahetuka asAdhAraNa svasaMvetyamAna caitanyasAmAnya mahimA vAle tathA cetaka svabhAva se ekatva honese kevala zuddha, prakhaMDa grAtmAko grAtmA zrAtmAmeM anubhavane ke kAraNa kevalI haiM, usI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhajAnandazAstramAlAyAM smani saMcetanAt kevalI, tathAyaM jano'pi kramapariNamamANakatipayacaitanyavizeSazAlinA shrutH| jJAnenAnAdinidhananiSkAraNAsAdhAraNasva saMcetyamAnacaitanya sAmAnyamahimnazcetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtmana prAtmanAtmani saMcetanAt zrutakevalI / alaM vizeSAkAMkSAkSobheNa, svarUpaniyacalarevAvasthIyate // 33 // sudeNa thulena-tRtIyA enAla | vijAgadi vijAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| agANaM AtmAnaM jANagaM jJAyana-vi0 eka0 / sahAveNa svabhAvena-tRtIyA e0 / taM muyakeli zrutakevalinaM-dvitIyA eka0 / isiNoM RSiNo loyarapadIvayarA lokapradIpakarA:-prathamA baha0 / bhaNati bhaNanti-vartamAna laTa anya puruSa bahubacana kriyaa| nirukti---zrUyate yat zrutaM, jAnAtIti jAyaka: / samAsa--svasya bhAvaH svabhAva: tena, lokasya pradIpaM kurvanti iti lokapradIpakarA: / / 33 / / prakAra yaha puruSa bhI kramaza: pariNamita hote hue kitane hI caitanya vizeSoM se yukta zrutajJAnake dvArA, anAdyanaMta ahetuka asAdhAraNa svasaMvedyamAna caitanyasAmAnya mahimA vAle tathA cetaka svabhAvake dvArA ekatva honese kevala zuddha akhaNDa prAtmAko prAtmAse AtmAmeM anubhavaneke kAraNa zrutakevalI hai / ataH vizeSa AkAMkSAkA kSobha vyartha hai, aba to hama svarUpanizcala hue .. hI rahate haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM prabhukI samasta paradravyoMse atyanta viviktatA dikhAI thI / aba isa gAthAmeM kevalajJAnI va zrutajJAnomeM mUla rItiko samAnatA dikhAkara vizeSa prAkakSiAke kSobhako samApta kiyA hai| tazyaprakAza--(1) nirAbaraNa honese pUrNa vikasita kevalajJAnake dvArA kevalI bhaga* vAnako vastutaH AtmAvA parijJAna hotA hai / (2) jJAnAvaraNake kSayopazamase ekadeza vikasita svasaMvedanarUpa bhAvazrutake dvArA chadmastha jJAnIko prAtmAkA parijJAna hotA hai / (3) jaise kevalajJAna pramANa hai, aise hI kevalajJAna praNIta padArtha prakAzaka zrutajJAna bhI parokSa pramANa hai| (4) jisameM eka sAtha samasta caitanyavizeSa vikasita haiM aise kevalajJAnake dvArA kevala arthAt zuddha prAtmAko jAnanese prabhu kevalI kahalAte haiN| (5) jisameM kramase caitanyavizeSa vikasita hote rahate haiM, aise kevala jJAnake dvArA kevala AtmAko jAnanese antarAtmA zrutajJAnI athavA zrutakevalI hai / (6) kevalajJAnI bhI apaneko jAnatA, zrutajJAnI bhI apaneko jAnatA, phira adhika arthAt parapadAthoMke jAnanekI icchAkA kSobha karanA bilkula bekAra hai / (7) vivekI jana adhika jAnane kI icchAkA kSobha na karake svarUpameM hI nizcala rahanekA puruSArtha karate haiM 1 (8) svasaMvedanajJAnarUpa bhAvabhutajJAna kevalajJAnotpattikA cIja hai / siddhAnta--(1) AtmA sarvatra apane Apako hI anubhavatA hai / (2) paramAtmA kevala HOUR S ITAutdasurwwwwwaran Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SSES pravacanasAraH 7 2556SIC MARA atha jJAnasya zrutIpAdhibhedamudasyati---- suttaM jiNobadinai poggaladabvappagehiM vayagohiM / taM jANaNA hi gANaM suttassa ya jANaNA bhaNiyA // 34 // pudgalamaya vacanoMse, jo jina upadeza use sUtra kahA / jJAna hai jJapti usakI, usako hI sUtra jJAna kahA // 34 // sUtra jinopadiSTa pudgaladravyAtmakardhacanaiH / tajjJaptihi jJAnaM mutrasya ra jJaptimaNinA / / 34 // prataM hi tAvatsUtram / tacca bhagavadahelsarvajJopajhaM syAtkArane tanaM podgalika zabdabrahma / tajjJaptiAhi jJAnam / zrutaM tu tatkAraNatvAt jJAnatvenopacayaMta eva / evaM sati sutrasya jJaptiH nAmasaMja....sutta jiNoba viTTha pogaladadhvappaga kyaNa taMjANaNA hi NA sutta ya bhnniyaa| dhAta saMjJa bhaNa kathane, uva disa prekSaNe dAne ca / prAtipadika-- sUtra jinopadiSTa puragaladravyAtmaka vacana jAnake dvArA apaneko anubhavate haiM / (3) antarAtmA zrutajJAnake dvArA apaneko anubhavate haiM / (4) bahirAtmA darzanamohamizrita jJAnake dvArA vikAraparyAya rUpa meM apareko anubhavate haiM / iSTi----1-- upAdAnadRSTi [46ba] / 2- zuddhanizcayanaya [46] / -- apUrNa zuddha nizcayataya [46ba] / 4- azuddha nizcayanaya [47] / .: prayoga-~-parapadArthako to maiM anubhavatA hI nahIM taba bAharameM kucha jAnane va pravRttiko icchA chor3akara apaneko nirapekSa sahanasiddha caitanyasvabhAvamAtra nirakhanA / / 33 / / aba jJAnake zruta-upAdhikRta bhedako dUra karate haiM----[ pudgaladravyAtmakaH vacanaH] pudgala dravyAtmaka vacanoMke dvArA [jinopadiSTaM] jinendra bhagavAna ke dvArA upadiSTa [sUtraM] mUtra hai tajjJaptiH hi] usakI jAnakArI [jAnaM] jJAna hai [ca] aura vahI [sUtrasya jJaptiH] sUtrakI jJapti (zrutajJAna) [bhariNatA] kahI gayI hai| tAtparya---- jJAna kA svarUpa mAtra jAnanA hI hai| / TokArtha-pahale to zruta hI sUtra hai, aura vaha sUtra bhagavAna ahaMta sarvajJake dvArA up| viSTa, syAtkAracinhayukta, paudgalika zabdabrahma hai / usakI apti yAne jAnakArI so jJAna hai / sUtra to jJAnakA kAraNa honese jJAnake rUpase upacarita kiyA jAtA hai aisA honepara sUtrako jJapti so zrutajJAna hai. yaha phalita hotA hai / aba sUtra to upAdhi honese Ahata nahIM kiyA jAtA, taba zapti hI zeSa raha jAtI hai, aura vaha jJapti kevalo aura zrutakevalIke prAtmAke saMcetanameM / samAna hI hai / isa prakAra jJAna meM zruta-upAdhikRta bheda nahIM hai / MAR prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jaba AtmA apaneko ho SSCRICSSINHAWANCE 20592525 PRODISHRA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..................... 55 sahajAnandazAstramAlAyAM zrutajJAnamityAyAti / zratha sUtramupAdhitvAnnAdriyate iptirevAvaziSyate / sAca kevalinaHzruta kevalinazvAtmasaMceta tulyaiveti nAsti jJAnasya zrutopAdhibhedaH // 34 // tajjJapti hi jJAna sUtra ca jJapti bhaNitA / mUladhAtu-bhaNa raNa-suttaM sUtraM jiNotradiTTa jinopadiSTa-prathamA eka vacanaiH - tRtIyA bahu0 / saMjANaNA tajjJaptiH prathamA eka eka0 ca hi-avyaya / jAgaNA jJaptiH pra0 e0 / bhaNiyA aNitA-pra0 e0 kRdanta kiyA / niruktisUtrayate iti sUtram jayati karmArAtIn iti jinaH / samAsa (jinena upadiSTaM iti jinopadiSTaM ) pudgaladravyaM AtmA yeSAM te pudgaladravyAtmakAH taiH vasya aptiH tajjJaptiH / / 34 / / zabdArtha, upa viza atisarjane / ubhayapadavivapagaladavvapagehi pudgaladravyAtmakaH vayoha jAgaM jJAnaM pra0 eka0 / sutasya sutrastha - SaSThI jAnatA hai taba bAhyapadArtha ke jAnanekI thAkAMkSAkA kSobha karanA vyartha hai / aba isa gAthAmeM jJAna meM se zrutako upAdhi bhI dUra karake jJAnakI vizuddhatAkA grahaNa karAyA gayA hai / tathyaprakAza --- 1 - zabdarUpa dravyazrutako vyavahArase jJAna kahA hai| 2- arthaparicchedana rUpa bhAvatako nizcayase jJAna kahA gayA hai / 3- mudgaladravyAtmaka divyadhvanike vacanoM dvArA jinendrabhagavAnake hue upadezako dravyazruta kahate haiM / 4- dravyazrutake prAdhArase bhavya jIvoMko jo arthavijJAna hotA hai vaha bhAvazruta haiM / 5- dravyazruta ke AdhArase bhI jo jJAna huA hai vaha jJAna to zrAtmAkA hai, dravyazruta to vahA~ upAdhirUpamAtra hai / 6-sUtrakI jAnakArI aisA kahanepara bhI jAnakArI pariNati sUtrakI nahIM hai, kiMtu zrAtmAkI hai 7 - bhAvazrutameM mAtra jJAna hI dekhA jAya, sUtra upAdhiko na ginA jAya to vahA~ mAtra "jJapti" ho zeSa hai, pravartamAna hai 5-jJapti to kevalI aura zrutajJAnIke zrAtmA ke saMcetanarUpa nizcayavRttikI paddhati meM samAna hI hai / 6-jJAnasvarUpameM zruta upAdhikRta bheda nahIM hai / siddhAnta -- 1 - vAstava meM jJAna to prakhaNDa eka pratibhAsasvarUpa hai / 2- upayogataH nirupAdhi jJAna paripUrNa vikasita kevalajJAna jJAna hai / 3- upayogataH sopAdhi jJAna matijJAnAdika jJAna hai / dRSTi-- 1 - zuddhanaya [ 168] 2 - zuddha nizcayanaya [ 46 ] / 3 - azuddhanava [167 ] / prayoga -- sAdhana AdhAra Adi na dekhakara jJAnameM mAtra jJAnasvarUpa nihAranA ||34|| aba AtmA aura jJAnakA kartRtva karaNatvakRta bheda haTAte haiM- [ yaH jAnAti ] jo jAnatA hai [ saH jJAnaM ] so jJAna hai [ jJAnena] jJAnake dvArA [zrAtmA] AtmA [jJAyakaH bhavati ] jJAyaka hai [na] aisA nahIM hai; [svayaM] jJAyaka svayaM hI [jJAnaM pariNamate ] jJAnarUpa pariNamita hotA hai [ sarve ]:] aura sarva padArtha [ jJAnasthitAH ] jJAnasthita haiM / tAtparya - jJAnasvarUpa jJAyaka svayaM hI svayaMke dvArA jAnatA hai, yahA~ bartAva karaNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Datio h ibiMHARASTARAMMAgameplasm RRLI pravacanasAraH prathAtmajJAlayoH kartRkaraNatAkRtaM bhedamapanudati - jo jAdi mo mAga hA vadi gANoNa jANago aadaa| NANaM pariNamadi sayaM aTTA gAgAThiyA savve // 35 // jo jAne so jAna hi, jJAnase banatA na AtmA jJAyAha / svayaM jJAnamaya hotA, jJAnasthita sarva artha vahAM // 35 // / yo jAnAti sA zAne na bhavati jJAnena nAyaka AtmA / jJAnaM pariNAmate svayamArthA jJAnasthitA: / / 35 / / apRthagbhUtakartR karaNatvazaktipAramaizvarya yogisvAdAtmano ya eva svayameva jAnAti sa eva jAnamantaunasAdhakatamogAtvazakteH svataMtraya jAtavedaso dahanakriyAprasiddhezavyapadezavat / na tu yathA pRthagvatinA dAbeNa lAvako bhavati devadattastathA jJAnena jAyako bhavatyAtmA / tathA / satyubhayoracetanatvamavetanayoH saMyoge'pi na paricchittiniSpattiH / pRthaktvavartinorapi paricchedA. . nAmasaMjJa.....ja ta Na NAza jANama atta pahANa sayaM NATTiya sadhya / dhAtusaMjJA..jANa avabodhane, havaH sattAyAM, pari grAma prasatve / prAtipadika . yat sat jJAna na jJAyaka Atman svayaM artha jJAnasthita sarva | mulaghAtu-jJA avabodhane, bhU sattAyAM, pari Nama prakSutve / upayapadavivaraNa- jo yaH so sa: jAgo jJAyaka: bhinna nahIM haiN| TokArtha-apRthagbhuta kartRtva aura karaNatvakI zaktirUpa pAramazvarya se yukta honese jo svayameva jAnatA hai yAne jJAyaka hai, vahI jJAna hai jaise ki sAdhakatama umAlvazakti jisameM antarlIna hai aisI svataMtra agni ke dahana kriyAkI prasiddhi honese uSNatA kahI jAtI hai / parantu, jaise pRthagvartI dAMtalIse devadatta kATane vAlA kahalAtA hai usI prakAra puthagthatI jJAna se prAtmA jAnane vAlA yAne jJAyaka hai aisA nahIM hai / yadi aisA ho to donoMke acetanatA pA jAyegI aura do acetanoMkA saMyoga hone para bhI jJapila utpanna nahIM hogI / aAtmA aura jJAnake pRthasvartI honepara bhI yadi AtmAke jJapti honA mAnA jAye to parajJAnake dvArA parako jJapti ho jAyegI aura isa prakAra rAkha ityAdike bhI zazikI niSpatti niraMkuza ho jAyegI / aura kyA, ki apanese abhinna samasta jJeyAkArarUpa pariNata jJAna usarUpa svayaM pariNamita hone vAle, kAryabhUta samasta jJeyAkAroMke kAraNabhUta samasta padArtha jJAnavartI hI kathaMcita hote haiN| so ava jJAtA aura jJAna ke vibhAgako kliSTa kalpanAse kyA prayojana hai ? prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAme prAtmamanana ke prayojanameM jJAnako zruta upAdhiko dUra kiyA thaa| aba isa gAthAmeM prAtmA aura jJAna meM kartRkaraNapanekA bheda dUra karAyA hai| tathyaprakAza---(1) prAtmA kA hai, jJAna kAraNa hai aisA vyavahAra hone para bhI prAtmA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 myupagame paraparicchedena parasya paricchittirbhUtiprabhRtInAM ca paricchittiprasUtiranaGkuzaH syAt / kica---svato'vyatiriktasamastaparicchedyAkAraparigataM jJAnaM svayaM pariNAmamAnasya kAryabhUtasamastajJeyAkArakAraNIbhUtAH sarve'tha jJAnavartina evaM kathaMcidbhavanti, kiM jJAtRjJAna vibhAgaklezakalpa nayA || 35 / / sahajAnandazAstramAlAyAM gANaM jJAnaM pra0 e0 | AdA AtmA-prathamA eka0 jAgeNa jJAnena tRtIyA eka pANaM jJAna adhyaya pariNamate kriyAkA vizeSaNa / pariNamadi pariNamati jApadi jAnAti vadi bhavati vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / Nana sayaM svayaM avyaya / aTThA arthAH gANaThiyA jJAnasthitAH savve sarve - prathamA bahu0 / nirukti--aryante nizcIyante iti arthAH / samAsa / jJAne sthitAH jJAnasthitAH // 5 // aura jJAna bhinna-bhinna nahIM hai / (2) bhinna jJAnake dvArA AtmA jJAnI nahIM hotA / (3) AtmAmeM bhinna jJAnakA samayAya mAnanepara usakA grAtmAmeM hI kyoM samavAya hotA hai isakA koI uttara nahIM ho sakatA / ( 4 ) jJAnake samavAyase pahile AtmA jJAnI hai yA jar3a hai donoM hI vicAra nirAdhAra haiM / (5) yadi bhinna jJAnase AtmA jJAnI mAnA jAya to bhinna jJAnase ghaTa paTa Adi bhI jJAnI bana jAyeMge | ( 6 ) grAtmA hI upAdAnarUpase jJAnarUpa pariNamatA hai / ( 7 ) zrAtmA jJAnamaya haiM, usakA paricaya karAneke liye lakSaNa prayojanAdibhedase bheda karake samajhAyA jAtA hai | ( 5 ) yahI AtmA kI paramezvaratA hai ki abhinna kartAkaraNa zakti se yaha svayaM jAnatA hai / siddhAnta - ( 1 ) jJAnasvarUpa AtmA apane dvArA apane Apako jAnatA hai dRSTi-- 1 - kArakakAra kibhedaka sadbhUtavyavahAra [ 73 ] / prayoga apane ko apane dvArA apane ApameM jJaptipariNata nirakhaneke dvArase abhedopAsanA karate hue abhinnakAraka prakriyAMsa uttIrNa hokara jJAnamAtra anubhavanekA pauruSa karanA ||35|| aba jJAna kyA hai aura jJeya kyA hai, yaha vyakta karate haiM-- [tasmAt ] isa kAraNa [jIvaH jJAnaM ] jIva jJAna hai [jJeyaM ] aura jJeya [ tridhA samAkhyAtaM ] bhUta bhAvI vartamAna paryAyase tIna prakAra meM prasiddha kAlika [ dravyaM ] dravya haiM [ punaH dravyaM iti ] vaha jJeyabhUta dravya arthAt [AtmA] AtmA yAne sva [paraH ca ] aura para [ pariNAmasambaddhaH ] pariNAmasaMyuta haiM / tAtparya--- jJAna to sva AThamA hai aura zeSa sva AtmA, para AtmA va samasta pracetana padArtha ye saba haiM, sabhI dravya jJAna yA jJeya yA ubhaya rUpase nirantara pariNamate rahate haiM / TokArtha - cUMki jJAnarUpase svayaM pariNamita hokara svataMtratayA hI jAnatA hai isaliye jova hI jJAna hai, kyoMki anya dravya jJAnarUpa pariNamila hone tathA jAnanemeM asamartha haiM / aura jJeya, parta cukI, varta raho aura vartane vAlI vicitra paryAyoMke prakArase trividha kAlakoTiko Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: sAtha ki jJAna ki jJeyamiti vyakti tamhA gANaM jIvo zoyaM dabvaM tihA samakkhAdaM / dabvaM ti puNo zrAdA paraM ca pariNAmasaMbaddha // 36 // jIva jJAna hai isase, trikAlagata dravya jJeya batalAye / pariNAmabaddha prAtmA, tathA itara dravya yoM mAno // 36 // tasmAjajJAna jIvo kSetra dravyaM vidhA rAmANyAtam / dravyamiti punarAtmA parazca pariNAmasaMbaddhaH / / 36 / / yataH paricchedarUpeNa svayaM vipariNamya svataMtra evaM paricchinatti tato jIva eva jJAnamatyadravyANoM tathA pariragantuM paricchettuM cAzakteH / jJeyaM tu vRttavartamAnatiSyamANavicitraparyAthaparamparAprakAreNa vidhAkAlakoTispazitvAdanAdyanantaM dravya, tattu jJeyatAmApadyamAnaM dhAtmaparavi. kalpAta / iSyate hi svaparaparicchedakatvAdavabodhasya bodhyasyevaMvidhaM vaividhyam / nana svAtmani kriyAvirodhAta kathaM nAmAtmaparicchedakatvam / kA hi nAma kriyA ko dRzazca virodha: ? kriyA nAmasaMja-taNANa jIva poya bamva tihA samakkhAda ti puNo AdA para ca pariNAmasambaddha / dhAtusajazA avabodhane, saM baMdha bandhane / prAtipadika..... tat jJAna jIva jJeya dravya tridhA samAsyAta iti punasa Asana para ca pariNAmasambaddha / mUladhAtu -- jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa ...tamhA tasmAt-paMcamI e0 1 sparza karatA huA honese anAdi ananta dravya hai| yaha jJeyako prApta sva aura para aise do bheda se do prakArakA hai / jJAna svaparajJAyaka hai, isaliye jJeyakI aisI dvividhatA mAnI jAtI hai| prazna--apane meM kriyAke ho sakanekA virodha honese AtmAke svajJAyakatA kase ghaTita hotI hai ? uttara- kaunasI kriyA hai, aura kisa prakArakA virodha hai ? jo yahA~ praznameM virodhI kriyA kahI gaI hai. vaha yA to utpattirUpa hogI yA jJaptirUpa hogii| utpattirUpa kiyA 'koI svayaM apanemeM se utpanna nahIM ho sakatA' isa grAgama kathanase viruddha hI hai; parantu jJaptirUpa kiyA kA prakAzana niyAse ho pratyavasthitapanA honese jJaptikriyA meM virodha nahIM A sktaa| jaise ki prakAzyatAko prApta parako prakAzita karate hue prakAzaka dIpako sva prakAzyako prakAzita karane ke sambandha meM anya prakAzakako anAvazyakatA nahIM hotI, kyoMki usake svayameva prakAzana kriyAko prApti hai; isI prakAra jJeyapaneko prApta parako jAnate hue jJAyaka prAtmAko svajJeyake jAnane ke sambandhameM anya jJAyakakI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki svayameva jJAna kriyAko vahA~ prApti hai / prazna--- prAtmAke dravyajJAnarUpatA aura saba dravyoMke prAtmajJeyarUpatA, kaise bana jAtI hai ? uttara-pariNAma vAle honese prAtmAke dravyajJAnarUpapanA aura dravyoMke prAtmajayarUpapanA sahI hai / cUMki prAtmA aura dravya pariNAmose saMbaddha haiM, isa kAraNa prAtmAke OM 3 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAnandazAstramAlAyAM hyatra virodhino samutpattirUpA vA jJaptirUpA vA / utpattikA hi tAvannaka svasmAtprajAyata ityAgamAdvirudeva / jJaptirUpAyAstu prakAzAnani yayaiva pratyavasthitatvAnna satra vipratiSedhasyAvatAraH / yayA hi prakAzakasya pradIpasya paraM prakAzyatAgApanna prakAzayataH svasmin prakAzye na prakAzakAntaraM mRgyaM, svayameva prakAzana kriyAyAH samupalabhAt / tathA paricchedakasyAtmanaH paraM paricchedyatAmApanna paricchindataH svasmin paricchedhe na paricchedakAntara mRgyaM, svayameva paricche. dana kriyAyAH samupalambhAt / nanu kuta prAtmano dravyajJAnarUpatvaM dravyANAM ca gyAtmajJeyarUpatvaM ca ? pariNAmasaMbandhatvAt / yataH khalu AtmA dravyApi ca pariNAmaH saha saMbadhyante, tata Atmano dravyAlambana jJAnena dravyANAM tu jJAnamAlambya jJeyAkAre pariNatirabAdhitA pratapati / / 36 / / NANaM jJAnaM danyaM yaM-prathamA eka0 / jIvo jIvaH AdA AtmA-prathamA eka / goyaM jeya-prathamA eka0 kRdanta kiyA / tihA bidhA puNo punaH ti iti va avyaya / samakkhAdaM samAlyAtam-prathamA eka0 kRdanta kriyA ! paraM paraH pariNAmasaMbaddhaM pariNAmasaMbaddha:-50 e0 | nirukti --jJAtuM yogya jJeyaM, prANa : jIvati iti jIvaH duni paryAyAn gacchati iti dravyaM / samAsa- (pariNAmena sambaddhaH pariNAmasamvantaH / 36 / / dravyaviSayaka jJAnase aura dravyoMke jJAnakA avalambana lekara jJeyAkArarUpase pariNati abAdhita hotI huI pratApavaMta vartatI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM aAtmA aura jJAna meM bartR karaNatAkRta bheda dUra kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM jJAna kyA hai aura jJeya kyA hai yaha vyakta kiyA gayA hai / tathyaprakAza--- 1- jAnane vAlA koI eka prAtmA jJAna hai to svayaM yaha sva prAtmA tathA zeSa saba prAtmA, aura samasla pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, AkAza dradhya va prasaMrUyAtakAla dravya ye saba jJeya haiM / 2- cA~ki AtmA hI upAdAnarUpase jJAnarUpa pariNAmatA hai aura padArthoM ko jAnatA hai. ata: AtmA hI jJAna hai / 3-samasta jJeya utpAda vyaya-dhrauvyAtmaka haiM / 4-- jJAna svayaM apane pApako bhI jAnatA hai / 5-- yadi jJAna dUsare jJAnake dvArA jAnA jAya to vaha dUsarA jJAna bhI tIsare jJAnake dvArA jAnA jAyagA tIsarA bhI cauthe se yoM anavasthA honese anizcita jJAna kucha bhI na jAna skegaa| 6-jJapti kriyA jJaptimeM se utpanna nahIM hotI, vaha aAtmadravyase utpanna hotI / 7-- jJaptikriyA jAna nasvarUpa hai ata: usase sva para donoM kA jJAna hotA hai| -paryAya meM se paryAya utpanna nahIM hotA, paryAya dravyameM se utpanna hotA, kintu paryAya to kAryasvarUpa hI hai usake kAryabhe parApekSatA nhiiN| -prakAza paryAya dIpakase utpanna hotA hai, kintu prakAzaparyAya sva parako prakAzita karane meM kisI parakI apekSA nahIM karatA / 10-- jAnana paryAya AtmAmeM se utpanna hotA hai, kintu jAnanaparyAya stra parako jAnane meM kisI parakI apekSA nahIM karatA hai / 11-paryAyakI utpatti svaparapratyayaka hai, kintu Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: 63 prayAtivAhitAnAgatAnAmapi dravyaparyAyANAM tAdAtvikavat pRthaktvena jAne vRttimudyotayatitakkAligeva savve sadasandA hi pajayA tAsi / te te gANe visesado davvajAdIgaNaM // 37 // dravyajAtiyoMke saba vartamAna pravartamAna paryAyeM / aaraat jyoM, vizeSase jJAnameM varteM // 37 // tAtkAlikA iva sarva sadasatA hi paryAyAstAsAm vartate te jJAne vizeSana davyajAtInAm // 27 // fara foranstInAM trisamayAvacchinnAtmalAbha bhUmikatvena kramapratapatsvarUpasaMpada: sadbhUtAsadbhUtatAmAyAnto meM yAvantaH paryAyAstaM tAvantastAtkAlikA ivAtyantasaMkareNApya nAmasaMjJa- takkAliMga iva sa sadasava hi pajjaya tANa vido vyajAdi / dhAtusaMjJa-sa vartata / prAtipadika- tAtkAlika iva sarva sadasadbhuta hi paryAya vA rAt jJAna vizeSataH dravyajAti / utpanna paryAya apane kAryameM nirapekSa hai / 12- sabhI padArtha prameyatva guNAsvabhAva se jJAna meM jJeya hote haiM / 13 - jJAtA AtmA jJAnaguNa svabhAvase sat viSayaka jJAna karatA rahatA hai / sabhI padArtha apane apane svarUpa meM svabhAvAnurUpa pratApavaMta pravartA karate haiM / 14 siddhAnta- 1 - zrAtmA dvArA jeya AtmA hai| 2 zrAtmA ke dvArA jJeya sarva sat haiM / dRSTi-- 1 - kArakakAra kibhedaka sadbhUta vyavahAranaya [ 73] / 2- svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra [ 105 ] | WW prayoga - svayaM sahaja jo jJeya ho so hogro, apaneko to sahaja jJAnasvabhAvamAtra dhanubhavatA // 36 // ne gariat pratIta aura anAgata paryAyeM bhI tAtkAlika paryAyoMkI bhA~ti pRthak rUpa se jJAnameM honeko udyotita karate haiM yAne dikhAte haiM-- [tAsAm dravyajAtInAm ] una jIvAdi vyAtiyokI [te sarve ] ve samasta [ sadasaddbhUtAH hi ] vidyamAna aura avidyamAna [paryAyAH ] paryAye [tAtkAlikAH iva] vartamAna paryAyoMkI taraha [ vizeSataH ] viziSTatA pUrvaka arthAt apane te bhinna-bhinna svarUpase [jJAne vartante ] jJAnameM vartatI haiM / tAtparya kevalajJAna samasta dravyoMkI samasta paryAyoMko yugapat jAnatA hai / TokArtha- vAstava meM samasta ho dravyajAtiyoMke paryAyoMkI utpattikI maryAdA tInoM kAlImai AtmalAbha kI bhUmikAse yuktapanA honeke kAraNa kramapUrvaka tapatI huI svarUpasampadA anit, fararaat aura zravidyamAnatAko prApta jo jitanI paryAyeM haiM, ve saba tAtkAlika arthAt vartamAnakAlIna paryAyoMkI bhA~ti atyaMta mizrita honepara bhI nizcita haiM saba paryAyoMke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahajAnandabhAstramAlAyAM vadhAritavizeSalakSaNA ekakSaNa evAvabodhasIdhasthitimavataranti / na khalvetadayuktaM dRSTAviroghAt / dRzyate hi chadmasthasyApi vartamAnamiva vyatItamanAgataM vA vastu cintayatA saMvidAlambitastadAkAra: / kiMca citrapaTosthAnIyatvAt saMvidaH / yathA hi citrapaTacAmativAhitAnAmanupamUladhAtu-vRtu vartane / ubhayapadavivaraNa---lakkAligA latkAlikA: sacce ma madasambhavA sadasadbhUtA: pajjayA paryAyA:--prabahAtAsi tAsA-paSThI vaha / te-prabaha pAraNe jJAne-saptamI eka0 / visesado vizeSataH avyaya paMcabhyarthe / dAvajAdI dravyajAnaunAM...ThI bh| nirakti-sari ayante iti viziSTalakSaNa jinake aisI ve eka kSaNa meM hI mAnamaMdirameM sthitiko prApta hotI hai / vAstavameM yaha ayukta nahIM hai; kyoMki 1- usakA dRSTake sAtha avirodha hai| jagatmeM vartamAna vastuko taraha bhUta aura bhaviSyat vastukA citavana karate hue chadmasthake bhI jJAnaniSTha jJeyAkAra dekhA jAtA hai / 2-- aura kyoMki jJAna citrapaTake samAna hai so jaise citrapaTa meM atIta, anAgata aura vartamAna vastuoMke pratibhAsya prAkAra pakSAta eka kSaNameM hI bhAsita hote haiN| isI prakAra jJAnarUpI bhittimeM bhI atIta anAgata aura vartamAna paryAyoMke jJeyAkAra sAkSAt eka kSaNameM hI bhAsita hote haiM / (3) aura kyA ki sarva jJeyAkAroMko vartamAnatA paviruddha hai| jaise citrapaTa meM naSTa aura anutpanna vastumoke pAlekhyAkAra vartamAna ho haiM, isI prakAra jJAna meM atIta aura anAgata paryAyoMke jJeyAkAra vartamAna ho haiM / prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM jJAna aura jJeyakA nirdezana kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki prabhuke jJAna meM vartamAna paryAyoMkI taraha bhUta bhaviSyako paryAyeM bhI rahatI haiN| tathyaprakAza----(1) citrapaTa meM bhUta, vartamAna, bhaviSyake mahApuruSoMke citra likhita hoM to dikhane meM to saba vartamAna jaise haiM / (2) prabhukre jJAna meM bhUta, vartamAna, bhaviSyakI saba paryAya pratibhAsita haiM to jAnanemeM to saba vartamAnakI taraha usI samayameM haiM / (3) chadAsya puruSa bhI jaba bhUta bhaviSyako paryAyoMkA manameM cintana kara rahA ho taba una bhUta bhaviSya paryAyoMkA pratibhAsa to vartamAnako taraha uso samayameM hai / (4) kevalajJAnI samasta paradravya paryAyoMko jAnanamAtrarUpase jAnate haiM, tanmaya hokara nhiiN| (5) kevalajJAnI to kevalajJAnAdi guNoMke prAdhArabhUta apanI paripUrNa vikasita paryAyako hI svasaMvedanAkArase tanmaya ho jAnate haiM / (6) sAdhaka puruSa bhI apane nizcayaratnatrayaparyAyako hI tanmaya hokara jAnate haiM. anya dravya guNa paryAyoMko jAnanamAtrarUpase jAnate haiM / (7) mAtmAkI jJAnazakti aisI hI adbhuta hai ki jisase nirAkaraNa jJAnI AtmA sarva trilokatrikAlavartI samasta padArthoko jAnatA hI hai| nAmrauD Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINMENT pravacanayAra: 802825 sthitAnAM vartamAnAnAM ca vastunAmAle lyAkArAH sAkSAdekakSaNa evAvabhAsante, tathA saMvidbhittAvapi / kiMcha sarvajJeyAkArANAM tAdAtvikatvAvirodhAt / yathA hi pradhvastAnAmanuditAnA na vastUnAmAlelyAkArA vartamAnA eva, tathAtIlAnAmanAganAnAM ca paryAyAraNAM jJeyAkArA vrtmaan| eda bhavanti / / 37 // paryAyAH / samAsa-tasya kAlaH tatkAlaH tatra bhavAH tAtkAlikA dravyANAM jAtayaH dravyazAlayaH lAyAM // 37 // (a) jJeya padArthokI prameyatvazakti aisI hai ki jisase triloka trikAlavartI samasta padArtha nirAvaNa jJAna meM jJeya hote hI haiM / - siddhAnta---(1) nirAvaraNa jJAnI prAtmAme triloka trikAlavartI samasta padArtha prativimbita hote haiM / (2) paramAtmA apane paripUrNa vikasita paryAyako hI tanmaya hokara jAnate / dRSTi---1- prazUnyanaya [14] / 2- muddhanizcayanaya [46] prayoga---jisameM jJeya pratibhAsita haiM aise nija vikAsako hI tanmayatAse jAnatA hUM aisA nizcaya karake bAdya padArthose apanA sambandha na mAnakara nirvikalpa hone kA gama sahaja pauruSa karanA / / 37 / / aba avidyamAna payAyoMko kathaMcit vidyamAnatA dhAraNa karAte haiM (batalAte haiMghi paryAyAH] jo paryAyeM [hi vAstavameM [saMjAtAH na eva] utpanna nahIM huye haiM, nayA [ye] jo pAyeM khitu] vAstavameM [bhUtvA maSTAH] utpanna hokara naSTa ho gaye haiM. [te] ve [asadbhUtAH paryAyAH] avidyamAna paryAyeM [jJAnapratyakSAH bhavanti jJAna meM pratyakSa hote haiM / tAtparya-pratIta aura anAgata paryAya prabhuke jJAna meM spaSTa pratyakSa hote haiN| TokArtha----jo paryAyeM abhI taka bhI utpanna nahIM huye aura jo utpanna hokara naSTa ho gaye haiM ve paryAya vAstavameM avidyamAna honepara bhI jJAna ke prati niyata honese jJAna pratyakSatA ko anubhavate yApAra stambhameM utkIrNa, bhUta aura bhAvI devoMkI bhAMti apane svarUpako praka. patayA jJAnako arpita karate huye vidyamAna ho hai| A prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki prabhuke jJAna meM bhUta bhaviSyako pAya bhI bartamAnaparyAyako taraha jJeya haiN| aba isa gAthAmeM asadbhUta paryAyoM ko prabhujJAnameM / sadabhUta banA diyA gayA hai| tathyaprakAza---.-- pratIta va bhaviSyat paryAya asadbhUta kahalAte haiM, kyoMki ve vartamAtameM abhI nahIM haiM / 2-- asadbhUta paryAyeM bhI bhagavAna ke vartamAna jJAna meM viSayabhUta haiM, ataH HAR Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EXAMS sahajAnandazAstramAlAyAM athAsadbhutaparyAyANAM kathaMcitsadbhUtatvaM vidadhAti-- je gova hi saMjAyA je khalu NA bhavIya pajAyA / te hoti asambhUdA pajAyA NANapakkhA // 38 // jo utpanna huye nahi, jo hokara naSTa ho gaye ve saba / asadbhUta paryAyeM, jJAna mAhi pratyakSa haiM ye / 38 // ye naiva hi saMjAtA ye khalu naSTA bhUtvA paryAyA: ! te bhavanti asadbhUnA: paryAyA: jJAnapratyakSAH / / 38 / / ca khalu nAdyApi saMbhUtimanubhavanti, ye cAtmalAbhamanubhUya vilayamupagatAste kilAsadbhUtA api paricchedaM prati niyatatvAt jJAna pratyakSatAmanubhavantaH zilAstambhotkogabhUtabhAvidevavadaprakampApitasvarUpAH sadbhUtA eva bhavanti / / 38 / / nAmasaMja---jaNa eva saMjAya ja khalu bhaTTa pajjAya ta asambhUda pajjAya gAyanavAla dhAtusaMjabhatra sattAyAM ho satAyAM, massa nAze, jA prAdubhadi / prAtipadika ....yala na eva saMjAna khannu naTa phyAna tat asadabhUta paryAya nAnapratyakSa / mUladhAtu-jani prAdurbhAda, Naza adarzane divAdi, bhU manAyA / ubhayapadavivaraNaje ye jAyA saMjAtA: NaTThA naSTA: pajjAbA paryAyA: azabhUdA asadbhAra: NAyaka bayakhA jJAnapratyakSA:-prathamA bahu0 / Na na eva hi khalu avyaya / bhavIya bhUtvA-asamAptikI kriyA avyaya / hosi bhavantivartamAna laT anya puruSa bahuvacana kiyaa| nirukti-akSaM AtmAnaM pratItya utpadyamAnAH pratyakSA: / samAsa(jJAne pratyakSAH jJAnapratyakSA (na sadbhutA: asatbhUtAH / / 3 / / asadbhUta paryAyeM bhI bhagavAna ke jJAnameM sadbhUta haiM / 3-bhagavAnake jJAna meM jaise vartamAna paryAya pratyakSa haiM. aise hI bhagavAna ke jJAnameM anIta va bhAvI paryAyeM bhI pratyakSa haiM 1 4-zilAmeM ukerI gaI bhUta vartamAna bhaviSyat tIrthaMkaroMkI pratimAyeM zilAmeM to ve saba vartamAna hI haiM / 5- prabhu ke jJAna meM prativimbita bhUta vartamAna bhaviSyat paryAyeM prabhuke jJAna meM to vartamAna hI haiM / trilokatrikAlavI samasta padArtha paramAtmAke jJAna meM eka sAtha hI prativimbita haiM va agni jala jaise paraspara viruddha padArtha bhI eka hI sAtha eka hI jJAna meM yAtmAke unhIM pradezoM meM raha rahe haiM yahI paramAtmAkA pAramazcarya hai| siddhAnta--(1) bhagavAna ke pAramaizvarSamaya jJAnameM bhUta, bhaviSya, vartamAna sabhI arthoM kA eka sAtha prAtibhAsyatvarUpa prAkramaNa hotA hai / dRSTi- 1- azUnyanaya [174] / prayoga- jJAna ke sahaja svaccha vilAsake anubhava ke liye avikAra sahaja jJAnasvabhAva kI prAtmarUpameM upAsanA karanA / / 38 // aba avidyamAna paryAyoMkI isI jJAna pratyakSatAko dRr3ha karate haiM--- [yadi vA] yadi Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravanna mAra: arpatadevAsadbhUtAnAM jJAnapratyakSatvaM dRSyati--- jadi panavakhamajAyaM pajAyaM palayaM ca gAgAssa / gA hadi vA taM gAgAM divvaM ti hi ke paraveti // 36 // yadi prajAta pralayita pani pratyakSa jJAnameM nahi ho / to vaha jJAna divya hai, kauna rUpaNa kare aisA // 36 // di pratyakSo jAta: paryAyaH pralayatana jJAnaya ! na na na kAnamA divyamiti hi ke prarUpayanti !3!! yadi khalbasaMbhAvitabhAvaM saMbhAvitabhA ka pA mAlamaprativimbhitAkhaNDitapratApapramAktitayA prasabhenaiva nitAnta mAkramyAkramasamAgatambAnasthamAtmAnaM pratiniyataM jhAnaM na karoti, tadA tasya kulagatanI dinyatA syAt / granda prAmasya paricchedasya sarvametadupapa nAmasaMja-jadi pavAya ajAya pahajAra nAmA dinaka jadi ca Na vA lihiyadi manA ti hi / dhAtusaMjJa---jA prAdRmAMce. va sattAyaI. va badanAya ! prAtipadika..... yat nava hi ajAta sAya pralayita jAna jJAna divya iti hi kim ! mulavAta-janI prArbhAve, ma sattAyAM pra rUpa kriyAyAM / ubhayapadavivaraNa-adidi ca na vA ti ta hi-akArA ! cavalaM pratyakSa ajAyaM ajAta: pajjArya pAryAya. palaiya alayita:-prathamA eka0 / NANakasa bAnamba-paSTI ! pANaM jJAna-dvi0 ekadivvaM diya--- " eka ke ke-pra0 40 / pavili prarUpayanti-vartamAna siTa anya puruSa bahuvacana kriyA : nirUkti-4. jAraH ajAtaH samAsa akSaM prati iti pratyakSam / / ajAtaH paryAyaH anutpanna paryAya [ca] aura prilayitaH na paryAya [jJAnasya kevalajJAnake pratyakSaH na bhavati] pratyakSa na ho to tat mAtA jAnako [divyaM iti hi] divya hai aisA ke prarUpayaMti kauna prarUpaNa kara sakate haiM ? MAR tAtparya ---dikSya kevalajJAna meM bhUta bhaviSyana paryAya bhI spaSTa jJAta haiN| TIkArtha----jisane astitva kA anubhava nahIM kiyA, aura jisane astitva kA anubhava kara liyA hai aise anutpanna aura naSTa pAya samuhako yadi jAna apanI nivighna vikasita, prakhaDitaH pratApayukta prabhuzakti ke dvArA banAta atyanta prAkramita kare yAne jAne tathA ve paryAyeM apane svarUpasarvasvako prakramase arpita kareM arthAta eka hI sAtha jJAnameM jJAta hoM, isa prakAra zadi unheM apane prati niyata na kare arthAt pratyakSa na jAne, to usa jJAnakI divyatA kisa prakAra ho? isa kAraNa parAkASThAko prApta jJAna ke liye yaha saba ThIka banatA hai / prasaGgavivaraNa.---pranaMtara pUrva mAthAmeM batAyA thA ki prabhujJAna meM asadbhUta pAyeM bhI sadbhUta ho jAte haiN| aba isa gAthAmeM asadbhuta payAyoko jJAnapratyakSatAko dRr3ha kiyA hai| SSSS RAKAR Y S Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyA athendriyajJAnasyaiva pralomamanutpannaM ca jJAtumazakyamiti vitarkayati atthaM akkhaNivadidai IhApubvehiM je vijaagti| ' tesiM parokkhabhUdaM NAdumasakkaM ti paNNattaM // 43 // indriyaniyamita prayoM, ko IhApUrva jAnate haiM jo| unake jAnanameM nahi, parokSake artha pA sakate // 40 // athamanipatitamIhAga vijAnanti / teSAM parolabhUtaM jJAtumazakyamiti prAptam // 40 // ye khalu viSayaviSayisannipAtalakSaNamindriyArthasannikarSamadhigabhya kramopajAyamAnenehAdi.) nAmasaMjJa-yatva akvaNivadida IhApUntra ja ta parokkhabhUda asakka li paNNatta / dhAtusaMjJa--Ni paDa matane, vi jANa avabodhane, kA avabodhane / prAtipadika-artha akSanipatita IhApUrva yat tat parokSabhUta hai| tathyaprakAza.... ( 1 ) kevalajJAnakI yaha divyatA hai, alaukikatA hai ki vaha vartamAnaparyAya kI taraha pratIta anAgata paryAyoMko bhI binA kramake, binA indriya manake, binA vyavadhAnake sAkSAt pratyakSA karatA hai| (2) yadi paripUrNa vikasita jJAna triloka trikAlavartI saba padAthoM ko eka sAtha spaSTa na jAne to vaha jJAna hI nahIM / (3) kevalI bhagavAna paradravyaparyAyoMko jAnanamAtra rUpase jAnatA hai / (4) kevalo bhagavAna tanmayatAse to sahajAnaMdamaya nija zuddhAtmA * meM svaparyAyako jAnatA hai| (5) jJAnI jana paradravya guNa paryAyavA parijJAna jAnanamAtrarUpase karatA hai / (6) jJAnI jana tanmayatAse to kevala sva meM saMvedana paryAyako jAnatA hai| siddhAnta ----(1) prabhu antarjeyAkArapariNata apane Apako jAnanese prAtmajJa hai / (2) prabhu trilokatrikAlagata sarva dravya paryAyoMko jAnanese sarvajJa haiN| dRSTi---1-- zuddha nizcayanaya [46] / 2- svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra 8888888888 ission prayoga---jJAnako sahaja vikasita kalAko anubhavaneke liye jJAnake sahaja svabhAvako AtmasvarUpameM anubhavanA / / 36 // ___ aba naSTa aura anutpannako jAnanA azakya indriyajJAnayo ho hai, yaha vitakita karate haiM arthAt yuktipUrvaka nizcita karate haiM--- [ye] jo [akSanipatitaM] indriyagocara [artha] padArtha ko [IhApUrveH] IhAdika dvArA [vijAnanti] jAnate haiM, [teSAM] unake liye parokSabhUtaM] parokSabhUta padArthako [jJAtu] jAnanA [azakyaM] azakya hai [iti prajJaptaM] aisA sarvajadevane kahA hai| tAtparya-indriyajJAna hI bhUta bhaviSyat paryAyoMko nahIM jAna sktaa| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prakrameNa paricichandanti te kilAtivAhitasvAstitvakAla manupasthitasvAstitvakAlaM vA yatho ditalakSaNasya grAhyagrAhakasaMbandhasyAsaMbhavataH paricchettuM na zaknuvanti // 40 // pravacanasArA adAkya iti prajJaptaH / mUladhAtuni pata pavane, vinA avabodhane japa sAne jJApanena / upapadavivaraNa atya artha apaNivadidaM adanipatita- dvitIyA eka hAyehi tRtIyA / jethe bahu0 1 vijAti vijAnanti valaMgAna anya puruSa bahuvacana / sitepaH paSThI bahu / parobasabhUdaM parokSabhUta- dvi0 eka0 pAdaM jJAtuM avazya kudanta hetvarthe / asa apazyaM prathamA ekavacana / ti itiavyaya / puSNasaM prajJaptaM pra0 eka0 danta kiyaa| nirukta IhA (na gavayaM akSama / samAsa -- IhA pUrva yeSA te taiH / / 40 / / TokArtha - viSaya aura viSayakA lakSaNa hai jisakA aise indriya aura padArthake satriko prApta karake, jo kramase utpanna IhAdikake prakramase jAnate haiM jinakA astitva bIta gayA hai, tathA jinakA astitva kAla upasthita nahIM huA hai unheM nahI jAna sakate, kyoMki pratIta pranAgata padArtha aura indriyake viSayaviSayisannipAta lakSasa vAle grAhyagrAhakasambandhakI prasaMbhavatA haiN| prasaMgavivaraNa -- pranaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prabhu jJAnameM pratIta pranAgata rUpa sadbhUta paryAyeM bhI pratyakSa haiM / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki indriyajJAna hI pratIta anAgatako jAnaneke liye azakta hai / tathyaprakAza ---- ( 1 ) indriyajJAna atIta, pranAgata, amUrta sUkSma padArtho ko nahIM jAna sakatA, kyoMki indriyoMkA una padArthoM ke sAtha sambandha va samakSapanA nahIM ho sakatA / (2) indriyAM mUrtako va mUrta meM bhI sthUlako va sthUla meM bhI sannidhiko va unheM bhI kamase viSaya kara pAtI haiM, ataH indriyajJAnase sarvajJa honA asaMbhava hai / (3) rAgAdivikalparahita svasaMvedanajJAna ho sarvajJatAko nippattikA kAraNa hai / ( 4 ) jo puruSa indriyasukhoM meM, sAnobhUta indriyajJAnameM nAnA manoraNa trikalparUpa mAnasika jJAnameM grAsakti karate ve sarvajJapada prApta nahI kara sakate / ( 3 ) indriyajajJAna hona jJAna hai aura heya hai| siddhAnta - ( 1 ) indriyaja jJAna aupAdhika va vikRta jJAna hai / dRSTi1 vibhAvaguNaJjanaparyAyadRSTi [213] + prayoga indriyasukhako va indriyasukhasAdhanIbhUta indriyajJAnako sakalaGka hIna va heya jAnakara usase upekSA kara niSkalaGka, ucca va upAdeya atIndriya AnaMda va pratIndriya jAnakI niSpatti ke liye pratIndriya sahajAnaMdamaya sahajajAnasvabhAvako ArAdhanA karanA / / 40 / / atIndriye jJAnake liye jo jo kahA jAtA hai vaha vaha saMbhava hai, yaha bhale prakAra * Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 sahajAnaMdazAstramAlAyAM athAtIndriyajJAnasya tu yadyaducyate tattatbhavatIti saMbhAvayati---- apadesaM sapadesa muttamamuttaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gayaM ca jANadi taM gAgAmadidiyaM bhaNiyaM // 41 // kAyika prakAya bhUtika, amUrta sAt bhAvi naSTa paryAyeM / sabako hi jAnatA jo. zAna atIndriya kahA usako // 41 // apradezaM sapradeza murtamamUrta ca parvayamajAtam / pralayaM gataM ca jAnAti tajjJAnamatIndriyaM bhoNatam // 41 // indriyajJAnaM nAma upadezAntaHkaraNendriyAdIni virUpakAtvenopalabdhisaMskArAdona aMtaraGgasvarUpakAraNatvenopAdAya pravartate / pravartamAnaM ca sapraneza mevAdhyavasyati sthUlopalambhakatvAnApradezam / mUrtamevAvagacchati tathAvidhaviSayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam / vartamAnameva paricchi nAmasaMka-..apadesa sapadeza suta amula ca pajapa ajAda palaya gaya taNANa adidiya bhaNiya / dhAtasaMjJa---jANa avabodhane, bhaNa kathane / prAtipadika-apradeza pradeza mUrta amutaM ca paryaya ajAta pralaya gata huvAte haiM, spaSTa karate haiM-[prapradezaM] jo jJAna pradezako sapradezaM] sapradezako [bhUta] murtako [amUrta ca] aura amUrtako tathA [ajAtaM] anutpanna paryAyako [ca] aura [pralayaMgataM] naSTa [paryAya ] paryAyako [jAnAti jAnatA hai [tat jJAna] vaha jJAna [atIndriyaM] atIndriya [bharipatam] kahA gayA hai| tAtparya----pratIndriya kevalajJAna ekapradezI bahupradezo mUrtika amUrta bhUta bhaviSyat sabako jAnanA hai| TIkArtha---indriyajJAna upadeza, antaHkaraNa aura indriya ityAdiko bhinna va bAhya kAraNatAse aura labdhi, saMskAra ityAdiko antaraGga svarUpa kAratAse grahaNa karake pravRtta hotA hai; aura vaha pravRtta hotA huyA sapradezako hI jAnatA hai, sthUla ko jAnane vAlA honese apradezako nahIM jAnatA, vaha mUrtako hI jAnatA hai, mUrtika viSayake sAtha usakA sambandha honese vaha amUrtako nahIM jAnatA, vaha vartamAnako hI jAnatA hai, viSaya-viSayoke sannipAtakA sadbhAva honese vaha pravartita ho cukane vAle ko aura bhaviSya meM pravRtta hone vAleko nahIM jAnatA / parantu jo anAvaraNa anindriya jJAna hai, usake apane apradeza, sapradeza, mUrta aura amUrta (sarva padArtha) tathA anutpanna evaM vyatIta paryAyasamUha, jJeyatAkA atikramaNa na karanese yaha saba jJaya hI hai, jaise prajvalita agni ke aneka prakArakA Idhana, dAhyatAkA atikramaNa na karanese dAhya ho hai / prasaGgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM indriyajajJAna kI hInatAkA citraNa kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM atIndriya jJAnakI udAttatAkA varNana kiyA gayA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra: 71 ARRESPREE ka natti viSayaviSayisannipAtasadbhAvAnna tu vRttaM vaya'cca / yattu punaranAvaraNamanindriyaM jJAnaM tasya samidhUmadhvalasyevAnekaprakAratAliGgitaM dAhya dAhyatAnatikramAbAhyameva yathA tathAtmanaH apradeza sapradeza mUrtamamUrtamajAtamativAhitaM ca paryAyajAtaM jJeyatAnatikramAtparicchedyameva bhavatIti / / 4 / / tat zAna atIndriya bhaNita / mUladhAtu--zA azyodhana, maNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa-apadasa apradeza sapadesa saMpradeza muttaM bhUta amuttaM amurta pajmayaM paryAya ajAdaM ajAla palayaM pralayaM gayaM gata-dvitIyo eka0 / jANAdi jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka.0 kiyA / saM tat NANaM jJAna adidiyaM atIndriyaM-pra0 ekA / maNiya bhaNita-pra0 eka0 kRdanta kiyaa| nirukti-prakaNa layanaM pralayaH taM / samAsa-na pradeza: yatra sa apradeza bahupradeza ityarthaH, indriyaM atikrAntam atIndriyaM / / 41 / / tathyaprakAza---(1) indriyajJAna upadeza, mana, indriyoMko kAraNarUpa ityAdi bAhya artha kA prAzraya pAkara hotA hai ataH vaha parAdhIna hai / (2) indriyajJAna tattadindriyajJAnAvaraNa kA yopazama, saMskAra prAdiko nAraNarUpase upAdAna karake pravRtta hotA hai ataH vaha atisImita hai| (3.) indriyajJAna prati sthUlakA grahaNa karane vAlA hai, prataH anantapradezI skandha ko hI jAna sakatA hai, apradezako nahIM / (4) indriyajJAna mUrta padArtha ko hI viSaya karake jAna sakatA hai, ataH vaha mUrtako ho jAna sakatA hai amUrtako nahIM ! (5) indriyajJAna viSaya viSayI kI samakSatA meM hI jAna sakatA hai, ataH vaha vartamAnako hI jAna sakatA hai / (6) atIndriyajJAna kisI bhI parapadArtha ke kAraNa vinA ho hotA hai ata: vaha svAdhIna hai| (7) atIndriya jJAna kSAyika, nirAvaraNa honese vaha pUrNa vikasita jJAna hai| (8) atIndriya jJAna sarvakA paricaTodaka honese vaha sthUlako bhI jAnatA, sUkSmako bhI jAnatA, sapravezako bhI jAnatA, apra. dezako bhI jAnatA / (E) atIndriyajJAna sarva satkA jAnane vAlA honese vaha mUrta padArthako bhI cAlatAH amatako bhI jAnatA / (10) atIndriya jJAna samaMvata pradezose jAnatA, isake liye sarva bhUta vartamAna bhaviSya jJeyatAkA ullaMghana na karanese samakSa hai, ataH vaha jJAna bhUta bhaviSya vartamAta sabako jAnatA hai / (11) atIndriya jJAna niSkalaMka, paramotkRSTa va upAdeya hai / siddhAnta---(1) paramAtmA nirAvaraNa atIndriya jJAna dvArA svAdhInatayA sarva z2ayoMko jAnatA rahatA hai| dRSTi-1- svabhAvanaya (176) / prayoga----svAbhAvika jJAnapariNamana ke avinAbhAvI sahaga aAnaMdako upalabdhike liye sahaja jJAnasvabhAvako prAtmarUpase upAsita karanA // 41 // aba jaya padArtharUpa pariNamana jisakA lakSaNa hai aisI jhaMyArthapariNAma nasvarUpa kriyA zAnameM se nahIM hotI yaha zraddhAna karate haiM, aisI zraddhA vyakta karate haiM ..... [jJAtA] jJAtA [yadi] SEAR Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM OMOM888 atha jJeyArthaparigamanalakSaNA kriyA jJAnAnna bhavatIti zraddadhAti--- pariNamadi Neyama NAdA jadi Neva khAigaM tassa / NANaM ti taM jiNiMdA khavayaMta kammamevuttA // 42 // jJeyArthoM rUpa yadi, jo pariNama jAya koi jnyaataa| usakA jJAna na kSAyika, karmakSapaka jina kaheM aisA // 42 // pariNamati jJeyamartha jJAtA yadi nava kSAyika tasya / jJAnamiti taM jinendrAH kSapayantaM karmaiyoktavantaH / / 42 / / paricchettA hi yatparicchedyamaya pariNamati tanna tasya sakala karmakakSakSayapravRttasvAbhA nAmasaMja--oya aTu NAdAra jadi Na eva khAiga ta NANa ti ta jiNida khavayaMta kamma eca utt| dhAtusaMjJa-pari Nama prahatye, vacca, vyaktAyo vAci / prAtipadika---jeya artha jJAtR yadi na eva kSAyika tat jJAna iti tat jinendra kSapayat karma eva uktavat / mUladhAtu-pari Nama prahatve, vaca paribhASo / ubhayapadavivaraNa-geyaM jJeyaM aTTha artha-dvitIyA eka0 / pariNamadi pariNati-vartamAna anya eka triyaa| mAdA jJAtA-ma0 eka0 / jadi yadi Na na eva ti iti-avyaya / khAigaM kSAyika-prathamA ekavacana / tarasa tasyayadi [jJeyaM atha] jJeya padArtharUpa pariNamati] pariNamita hotA hai to [tasya] usake [kSAyika jJAna] kSAyika jJAna [na eva iti ] hotA hI nahIM; isa prakAra [jinendrAH] jinendradevoMne [taM] use [karma eva] karmako hI [kSapayanta] anubhava karane vAlA [uktavantaH] kahA hai / tAtparya-~-jJaya padArtharUpa pariNamane vAle jIvako kSAyika jJAna nahIM hotA, vaha to bandha karane bhogane vAlA hotA hai / TokArtha-yadi jJAtA jJeya padArtharUpa pariNamita hotA ho, to use sakala karmakakSake kSayase pravartamAna svAbhAvika jAnapanakA kAramAbhUta kSAyika jhAna nahIM hai athavA use jJAna hI nahIM hai, kyoMki vyaktiza: prati padArtha padArthakI pariNattike dvArase mRgatRSNAmeM jalasamahakI kalpanA karaneko bhAvanA vAlA vaha prAtmA atyanta duHsaha karmabhArako hI bhogatA hunA hai aisA jinendradevoMke dvArA kahA gayA hai / asaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki pratIndriya jJAnake sAre hI saba prakArake padArtha jaya haiM / aba isa gAthAmeM kahA gayA hai ki jJa yArthapariNamanarUpa kriyA jJAna se nahIM hotii| tathyaprakAza-(1) bandhakA kAraNa rAga dveSa moha hai, jJAna nhiiN| (2) yaha lAla hai yaha harA hai ityAdi vikalparUpase za yArthake anurUpa pariNamana hai to vaha kSAyika zAna nahIM hai / (3) jhe yArthapariNamanarUpa kriyA tIna rUpoMmeM parakhI jAtI hai.---- 1- darzanamohasaMbaMdhita, 2- darzana moharahitacAritramohasambandhita, 3- vItarAga kSAyopazamika jJAna sambandhita / (4) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RANAMA ENGA pravacanasAra: . . . m yam viparicchedanidAnamathakA jJAna meva nAsti tasya / yataH pratyarthapariNatidvAreNa mRgatRSNAmbhobhArasaMbhAvanAkaraNamAnasaH suduHsaha karmabhAramevoSabhulAnaH sa jinendrarudgItaH // 42 // SaSThI eka0 / pANaM jJAna-pra. jiNindrA jinandrAH-10 vahu0 / khayayana kSapayaMta kAma karma-dvi0 0 | - uttA uktavanta:-prathamA bahuvacana vRdanta kriyA / nirukti jJAtu yogyaM jJeyaM, apane ini arthaH, jAnAni iti jJAtA, kSaya bhavaM kSAyinaM / samArA-jinAnAM indrAH jinendrAH / / 2 / / prAtmarUpase aGgIkRta jJayAkArake anurUpa iSTAniSTAdivikalpabhAvaparigati darzanamohasamvandhila jayArthapariNamanarUpa kriyA hai| (5) prAtmarUpase aMgIkRta na hone para bhI jJayAkArake anurUpa harSa viSAdAdi vikalpabhAva pariyAti darzanamoharahita cAritramohasaMbaMdhita jhayArthapariNamana rUpa kiyA hai / (6) vItarAma chamastha zramaNoMke kSAyopazamika jJAnameM jJAnAvaraNa dezaghAtisparddhakAvipAkavaza hone vAlI asthiratA vItarAga kSAyopazAmika jJAna sambandhita jJayArthaparimAmanarUpa kiyA hai / (7) jJayArtha pariNamana karmakA anubhavana hai jJAnakA nhiiN| (8) yadi jJAna pratyeka artharUpa pariNAma kara jAyA kare to sarva padArtha kA parijJAna sambhava hI nahIM ho sakatA / (8) bAhya jJeya padArthoMke cintanake samaya meM samAdivikalparahita svasaMvedana jJAna nahIM honese vaha cittanarUpa jJAna paramArthataH jJAna ho nahIM hai / (10) nivikAra sahaja AnaMdamaya vartate hue sahaja jAnana honA paramArthataH jJAna hai / (11) jJeya padArthoko apanAnA jJAnakA svarUpa nahIM / (2) jaya padArthoM meM rukatA jAnakA svarUpa nahI / (13) jayake sammukha upayogavRtti honA || jJAnakA svarUpa nhiiN| (14) jaise jJadha hai usa prakAra jAnanamAtra upayogadhutti honA jJAnakA svabhAva hai| siddhAnta---(1) jJayArthapariNamana lakSaNA kriyA jJAna daurbalya anya pariNati hai / (2) aneka jJayAkAroMse karamijata hone para bhI jJAna mAtra jAnanasvarUpa eka hai / dRSTi-------- vibhAvaguNanya janapayA dRSTi [213] / 2- jJAnajJa yAtanaya 1175] / prayoga--jJeyake anurUpa harSAdi vikalpa na banAkara sahaja vizrAmameM rahakara jo sahaja jAnana ho so hI hono aisA paramavizrAmakA pauruSa karanA / / 42 // sa yadi aisA hai to phira jJeya padArtharUpa pariNamana jisakA lakSaNa hai aiso jJa yArthaparimamanasvarUpa kiyA aura usakA phala kisa kAraNAse utpanna hotA hai, yaha vivecana karate haiM(ubayagatAH karmAMzAH] udayaprApta karmAza [niyatyA] niyamase. [jinayaravRSabhaH] jinavara a vRSabhoke dvArA [bhariNatAH] kahe gaye haiN| [teSu] una karbhAzoMke honepara, [vimUDhaH raktaH duSTaH yA jIva mohI, rAgo athavA dveSI hotA huaA [bandhaM anubhavati]. bandhakA anubhava karatA RECE H omedelewrituttaweetentindiawwwAMMewwwo u TM .. HMIRALASA.lia1452-.-.......... FILI.............. ......... Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha kulasta jJeyArtha parimanalakSaraNA kriyA tatphalaM ca bhavatIti vivecayati udayagadA kammaMsA jivaravasahehi tesu vimUDho ratto DhuTTo vA baMdhama saMsArI jIvoMke, udayAgata karma haiM kahe jinane / 74 yadiNA bhaNiyA / bhavadi // 43 // unameM mohI rAma, dveSI ho bandha anubhavate // 43 // udayagatAH karmAcA jinA vRSabhaiH niyatyA bhaNitAH / teSu vimUDho raktoM duSToM vA bandhamanubhavati / / 43 / / saMsAriNAM hi niyamena tAvadudayagatAH pudgalakarmAzAH santyeva / atha sa satsu teSu nAmasaMjJa udayagada kammaMsa jiNavaravasaha NiryAda bhaNiya ta vimUDha rata chuTTu vA baMdha dhAtusaMjJaanubhava sattAyAM mujbhaH mUrcchAyAM rajja rAge. dusa vaikRtye aprItI / prAtipadika udayagata karmAza jinavara vRSabha niyata bhaNita tat vimuDha rakta duSTa vA bandha / mUladhAtu - anu sattAyAM, muha vaicitye, raMja rAgebhvAdi divAdi, dvipa aprItI adAdi vA duvaikRtye divAdi / ubhayapadavivaraNa -- udayanadA udayagatAH kammaMsA karmAzAH - prathamA bahu0 / jiNavarasahehi jinavaravRSabhaiH tRtIyA bahU / NiryAdiNA niyatyAtAtparya - karmake udayakA nimitta pAkara jIva gor3I rAgI dveSI hotA hai va grAgAmI karmabandha bhI karatA hai / TokArtha-saMsArI jIva ke niyamase udayagata pudgala karmAza hote hI haiM / aura vaha saMsArI jova una udayagata karmAzoMke udita honepara saMcetana karatA hugrA moha rAga dveSameM paritapanA honese jJayArthapariNamanarUpa kriyA ke sAtha yukta hotA hai aura isIliye krivAke phalabhUta bandhako pranubhavatA hai| isa kAraNa yaha siddha huA ki gohake udayase hI kriyA aura kriyAphala hotA hai, jJAnase nahIM / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki yadi jJAtA jJeyArtharUpa parisamatA hai yAne yadi jJAtA ke jJayArthapariNamanalakSaNa kriyA hai to usake svAbhAvika jJAna hai hI nahIM / aba isa gAthAyeM batAyA gayA hai vaha jJayArthapariNamanalakSaNa kriyA kyoM hotI hai ? tathyaprakAza - ( 1 ) ya padArthoM ke pariNamanake anurUpa apanA pariNamana karanA jJeyArtha pariNamana hai / ( 2 ) ajJAniyoMkA antarjJeyArtha mohakaluSita zrAzrayabhUtanokarmAnurUpa joyAkAra hai / (3) jIva mohaparigata honese jJeyArthapariNamanakriyA ke sAtha yukta hotA hai / ( 4 ) jJeyApariNamana kriyA jJAnake kAraNa nahIM hotI hai / (5) jJeyArthapariNamana kriyA mohabhAvake kAraNa hotI hai / (6) mohabhAva mohakarmake udayakA nimitta pAkara hotA hai / ( 7 ) kramoMke udayase karmokA bandha nahIM hai / (8) karmodayana dehAdikI kriyAvorI bhI karmokA bandha nahIM hai / (6) jJayArthapariNamanakriyA ke nimittase karmokA bandha haiM / (10) mohanIya karmakA udaya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARATORSTERS pravacanasAraH 75 momwwwwwwwwwwwwwww EEEEEEEET saMcetayamAno moharAmadveSapariNatatvAt jJayArthapariNAmAna lakSaNayA kriyayA yujyate / tata eva ca kriyAphalabhUtaM bandha manubhavati / prato mohodayAta kriyAkriyAphale na tu jJAnAt // 43 // He / bhaNidA bhagitA:-pra0 bahu0 badanta kriyA / tesu tA-sa0 vatuH / vimuDho vimUda: ratto raktaH iTroM duSTa:-prathamA ekavacana / baMdha bandha-vi0 eka0 / agubhavAdi anubhavati-vartamAna atyaH eka kriyA / nirukti--jayatIti jinaH, baMdhanaM baMdhaH / samAsa-udaya gatAH udaya gatA janeSu dharA teSu vRSabhAH taiH / / 4 / / rUpa parisamana unhIM mohanIya karma prakRtiyoMmeM hotA hai| (11) mohanakRtika udaya meM vikRta prakRtimudrA upayogameM pratiphalita hoto hai / (12) saMsArI jIva usa pratiphalita prakRtimudrAko apanI vartamAna yogyatAnusAra yAtmasAt karatA hai / (53) prakRti mudrAko AtmasAt karate hI jayArthapariNamana kriyA ho jAtI hai| (14) vItarAga chadmasthoMkA zatiparivartanarUpa jJayArthapariNamana pUrva bhUta jJAnako asthiratAke saMskAravaza hotA hai / (15) rAgadveSa mohabhAva naimittika haiM, prakRtivipAkake pratiphalana haiM, AkulatAmaya haiM, parAzrayaja hai, ataH heya haiN| siddhAnta-(1) udayagata karmAzoM meM mohI rAgo dveSo jova bandhako anubhavatA hai| dRSTi-1- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya [24] / prayoga-baMdhakA kAraNa kAMdiya nahIM, dehAdi kriyA nahIM, kintu moha rAga dveSa bhAva hai aisA jAnakara naimittika vikAra bhAvoMse upayoga haTAkara avikArasvabhAvI svakIya antastatvameM upayoga lagAnA va rakhanA // 43 // / aba kevalI bhagavAnake kripA bhI kriyAphalako arthAt bandhako utpanna nahIM karatI yaha upadeza karate haiM--[teSAm arhatA] una arahanta bhagavantoMke [kAle] usa samaya [sthAnaniSayAvihArAH khar3e rahanA, baiThanA, vihAra honA dharmopadezaH ca aura dharmopadeza honA [strIraNa mAyAcAraH iva] striyoMke mAyAcArako taraha [niyatayaH] prAkRtika hI yAne prayatna binA hI hotA hai| tAtparya ----arahaMta prabhukI bihAra upadeza grAdi kriyA rAgapUrvaka nahIM, kintu prAkRtika hotI hai| TokArtha-vAstavameM jaise striyoMke, prayatnake binA bhI, usa prakArako yogyatAkA sadbhAva honese svabhAvabhUta hI mAyAke Dhakkanase DhakA humA vyavahAra pravartatA hai, usI prakAra * phevalI bhagavAnake, prayatna ke binA ho usa prakArakI yogyatAkA sadbhAva honese khar3e rahanA, kI baiThanA, vihAra honA aura dharmadezanA svabhAvabhUta hI pravartate haiM / aura yaha saba bAdalake dRSTAMta se aviruddha hai| jaise bAdalake prAkArarUpa pariNamita pudgaloMkA calanA, ThaharanA, garajanA aura EAR pAnI barasanA ye saba puruSaprayatna ke binA bhI dekhe jAte haiM, usI prakAra kevalI bhagavAnake 3888888888 4000 Magarat Siwww SAREE Rash Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 sahajAnandazAstramAlAyAM pratha kevalinAM kriyApi kriyAphalaM na sAdhayatItyanuzAstiTAseijjavihArA dhammuvadeso ya giyadayo tesiM / arahaMtANaM kAle mAyAcAro vva itthIgAM // 44 // sAmayika thAna Asana, vicaraNa dharmopadeza jinavarakA | svAbhAvika saba hotA, strIkI sAmayika mAyAvat // 44 // svAnaviSayAvihArA dharmopadezazca niyatayasteSAm arhatAM kAle mAyAcAra iva strINAm / / 44 / yathA hi mahilAnAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsaGgAvAt svabhAvabhUta eva mA yopaguNThanAguNThito vyavahAraH pravartate tathA hi kevalinAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt sthAnamAsanaM viharaNaM dharmadezanA ca svabhAvabhUtA evaM pravartante / zrapi cAviruddhameta dambhodharadRSTAntAt / yathA khalvambhovarAkArapariNatAnAM pudgalAnAM gamanamavasthAnaM garjanamambuba ca puruSaprayatnamantareNApi dRzyante tathA kevalinA sthAnAdayo'buddhipUrvakA eva dRzyante, prato'mI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvizeSA api kevalinAM kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti / / 44 // nAmasaMjJa-ThANaNisejjavihAra dhammuvadeza ya na arahaMta kAla mAyAcAra va ityI / dhAtusaMjJa dvA gtinivRtt| prAtipadika -sthAnaniSadyAvihAra dharmopadezaca niyati tat arhat kAla mAyAcAra va strI / mUladhAtu-TA gatinivRtta, ahaM pujAyAM / ubhayapadavivaraNa-ThANasejjavidvArA sthAnaniSadyAvihArA:prathamA bahuru | dhammudeo dharmopadezaH pra0 e0 / catra iva - avyaya / Nivadayo niyatayaH - pra0 bahu / tasi teSAM arahaMtANaM ahaMtAM--paSTI bahu kAle kAle-saptamI eka0 / bhAyAcAro mAyAcAraH - 10 e0 / itthINaM strINAM paSThI bahu / nirukti styAyati garbhaH asyAM iti strI / samAsa - (sthAnaM ca nipadmA ca vihArazceti sthAnaniSadyAvihArA, dharmasya upadezaH dharmopadezaH, mAyAyAH AcAraH mAyAcAraH // 44 // khar3e rahanA ityAdi prabuddhipUrvaka ho yAne icchA ke binA ho dekhA jAtA hai / isaliye yaha sthAnAdika vyApAra mahodayapUrvaka na honese kriyAvizeSa honepara bhI kevala bhagavAna ke kriyAphalabhUta bandhake sAdhana nahIM hote / prasaMga vivaraNa -- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJayArthapariNamanalakSaNA kriyA va bandharUpa kriyAphala mohAdibhAva se hotA hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kevalI bhagavAnakI kriyA prayatna binA honese kriyAphalako arthAt bandhako nahIM karatI / tathyaprakAza -- ( 1 ) kevalI bhagavAnake khar3A honA, baiThanA, bihAra karanA, ThaharanA ye harastrambandhita kriyAyeM praghAtiyA karmake udayase sahaja hI hotI haiM / (2) kevalI prabhukI divyadhvani dvArA dharmopadezarUpa vacanayogako kriyA bhI aghAtiyA karmake udayase sahaja hotI wwwwwwww Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 pravacanasAraH KARNALI S TRISAASAANCE m msmarat adhaiva sati tIrthakRtAM puNyavipAko'kicitkara evetyavadhArayati ---- puNyAphalA arahaMtA tesiM kiriyA puNaho hi aodyaa| mohAdIhiM virahiyA tamhA sA khAiga ti madA // 45 // ____ arhanta puNyaphala haiM, yadyapi unakI kriyA hi audhiko / to bhI mohAdirahita, ataH use kSAyikI mAnI / / 45 / / / guNyaphalAH ahantastedAM zriyA pUnahi audayikI / mohAdibhiH virahitA dammA ga zAmikIta malA / / 45 arhantaH khalu savAlasamyakaparipakvapuNyakalpavAda praphalA evaM bhavanti / kiyA tu teSAM yA A kAcana mA sarvAdhi tadudayAnubhAvasaMbhAvitAtmabhUtitayA kilodayikova / athavabhUtApi sA nAmasaMjJa-puNNaphAla arahaMta ta kiriyA 'puNo hi ovazya mohAdi virahiya ta na khAiga ti bhadA / pAsusajJaH-raha tyAge, kkhi' kSaye / prAtipadika -- 'pugayaphAna ahaMta tat ki pulam hi audAyikI mohAdi thihai| (3) prabhukI koI bhI kriyA icchApUrvakra nahIM hotI, kyoMki prabhuka mukSmase sUkSma bhI icchAdi mohanIya bhAvoMkA prabhAva hai / (4) prayatna binA prAkRtika hone vAlI kevalI bhagavAnakI kriyA bandhakA kAraNa nahIM hotii| (5) bandhakA kAraNa mAtra rAga dveSa moha bhAva hai 1 (6) jaise meghAkArapariNata pudgaloMkA gamana va avasthAna puruSaprayatna binA hotA hai aise hI kevalI bhagavAnakA vihAra va avasthAna icchAke binA va prayatna ke binA hotA hai / (7) jaise meghAkAra pariNata pudgaloMkA saMyoga viyogaja garjana puruSaprayatna cinA sarvAGgata: hotA hai aise hI kevalI bhagavAna kI bacanayogaja va bhavyabhAgyodayaja divyadhvani icchA ke binA abuddhipUrvaka sarvAGgataH hotI hai| (8) mohanIyakarmakA kSaya honepara zeSa tIna ghAti ke maukA kSaya honepara kevalI prabhu hotA hai so prabhuke icchA racamAtra nahIM hai / (5) icchArahita kevalI bhagavAna kI kriyA vandha kA kAraNa nahIM bana sakatI / / siddhAnta--(1) upAdhika prabhAvameM dravya kA zuddha pariNamana hotA hai| dRSTi----1-- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanara [24] / prayoga-samasta bandhanoM kA mUla kAraNa icchA hai aisA jAnakara inchArahita jJAnamAtra antastatvameM upayukta honA / / 44 / / aba aisA honepara tIrthaMkaroMke puNyako vipAka akiMcikara hI hai, yaha nizcita karate hai-[mahantaH] arahaMta bhagabAna [puNyaphalA:] puNyaphala vAle haiM [punaH hi] aura [teSAM kriyA] unako kriyA [auyikI] prodayako honepara bhI [mohAdibhi: virahitA] mohAdise rahita hai [tasmAta] isaliye [sA] vaha [kSAyiko] kSAyikI [iti matA] mAnI gaI hai| i rintiminishimARRIDuradnyaanimamminner MIMIM E000000000WARKES BowwwXXSE iwwwWOR / 888 BESE REAS ............... ... . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnaMdazAstramAlAyAM samastamahAmohamUrdhAbhiSiktarakandhAbArasyAtyantakSaye saMbhUtatvAnmoharAgadveSarUpANAmuparacakAnAmabhAvAccatanyavikArakAragatAmanAsAdayantI nityamaudayiko kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA kAryabhUtasya mokSasya kAraNabhUtatayA ca kSAyikyeva kathaM hi nAma nAnumanyeta / athAnumanyeta cettahiM karmavipAko'pi na teSAM svabhAvavidhAtAya / / 5 / / rahitA tat tat kSAyikI iti matA / mUladhAnu... raha tyAge, kSi zaye / ubhayapadavivaraNa pUSNakalA puNya. phalA: arahakA ahantaH-10 bahu / teli teSAM-ThI bahaH / kiriyA triyA odazyA audAyako-pra0 e0| puNo puna:hi ti iti-avyaya / mohAdIhi mohAdibhiH-tRtIyA bahu / birahiyA virahitA sA sA khAiga kSAyikI-prathamA eka tamhA tasmAla-paMcamI eka0 / madrA bhatA--prathamA eka kadanta tri arhantIni ahaMntaH, mohana mohaH, kSaye bhavA kSAyikI | samAsa --(mohaH AdriyeSAM te mohAdayaH saH / / 4 / / tAtparya--arahaMta bhagavAna ke praghAtikarmodayaja huI kriyAyeM bandhakA kAraNa nahIM aura ve karma niSphala naSTa ho jAte haiN| TIkArtha-.-arahanta bhagavAna vAstava meM puNyarUpI kalpavRkSaka samasta phala bhale prakAra paripakva hue haiM jinake aise hI haiM, so unako jo bhI kriyA hai vaha saba usa puNyake udayake prabhAvase utpanna honeke kAraNa praudayikI hI hai| kintu aisI honepara bhI vaha sadA praudagrikI kriyA mahAmoha rAjAko samasta senAke sarvathA kSaya honepara utpanna huI hai isa kAraNa moharAgadveSarUpI uparaMjakoMkA abhAva honese caitanyake vikArake kAraNapaneko nahIM prApta hotI huI kAryabhata bandhakI akAraNamatatAse aura kAryabhata mokSako kAraNabhUtatAse kSAyikI hI kyoM na mAnanI cAhiye ? aura jaba kSAyiko hI mAnI jAve taba karmavipAka bhI una arahantoMke sva. bhAvavidhAta ke liye nahIM hotaa| prasaGgavivaraNa----anaMtara pUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki kevalI prabhuko vihArAdi kriyA kriyAphalako nahIM sAdhatI haiM arthAt bandhakA kAraNa nahIM bntii| aba isa gAthAmeM batalAyA gayA hai ki kevalI bhagavAna kI taraha sabhI jIvoMke svabhAvavighAtakA prabhAva nahIM hai / tathyaprakAza ---- (1) arahaMta bhagavAna puNyarUpI kalpavRkSake puSTa paripakva phala haiM / (2) arahaMta bhagavAnako vihArAdi kriyA aghAtiyA puNyakarma ke udayase honeke kAraNa praudayikI hai, svAbhAvikI nahIM aura vikArabhAvapUrvaka nahIM / (3) arahaMta bhagavAnakI kriyA audayikI hone para bhI cUMki vaha kriyA samastamohakarmakA kSaya honepara huI hai ataH vahA~ uparaJjaka moha rAga dveSa raMca bhI nahIM hai / (4) jahA~ moha rAga dveSa raMca bhI nahIM hai tathA vikAroMkA va vikAroM ke nimittabhuta karmaprakRtiyoMkA mUlataH kSaya ho cukA hai vahA~ aghAtiyA karmodayase kriyA bhI ho jAya to bho kriyAphala (baMdha) nahIM hai / (5) jina adhAtiyA karmoke udayase vItarAga sakalapara. ................. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pravacanazAra: praya kevalinAmika sarveSAmapi svabhAbavidhAtAbhAvaM niSedhayati---- jadi so suho va asuho gae habadi zrAdA sayaM mahAveNa / saMsAro vi Na vijadi mavesi jIvakAyANaM // 46 // ___ yadi saMsArI AtmA, zubha azubha na ho svakIya paritise / to saMsAra bhI nahIM, hogA saba jIvavRndoMke // 16 // - yadi sa zubho vA amo na bhavati AgA svayaM svabhAvena / aMgArogi na vidyate sabaSAM jIvakAyAnAm / / yadi khalcekAnena zubhAzubhabhAvasva mAvana svayamAtmA na pariNAmate tadA sarvadeva sarvathA sAmasaMjJa---jadita suha va asuhaNa ana mayaM sahAva saMsAra viNa rAdhya jIvakAya / dhAtusaMjJa---hava sattAyAM, vijja sattAyAM / prAtipadika yadi tat gA yA azubha ga Atman svayaM svabhAva gaMmAra api na satraM jonakAya / mUladhAtu-bhU sattAyA. vida zanAyAM vivAdi / ubhayapadavivaraNa: jadi yadi va vA pA na sayaM mAtmAke vihArAdi kriyA hotI hai ve kama apana) anubhAga samApta kara khira jAte haiM ataH vaha praudayikI kriyA kSAyikI hI hai arthAt karmakSaya karAne vAlI hI hai / (6) jI kriyA kSAyikI ho jAya vaha svabhAvavidhAta karane vAlI kaise mAnI jA sakatI hai ? (7) sakalaparamAtmAke samavazaraNAdi lakSmI ca sAtizaya vihAra divyadhvani prAdi puNyapiAkase hotA hai to bhI unakA vaha puNyavipAka kiJcitvara (saMsAra phala na dene vAlA) hI hotA hai| siddhAnta... (1) saphalaparamAtmA vihArAdi kriyA vItarAgalA hone ke kAraNa kSAyikI MES / d idabandragirineshwinlsdiIIIIIm an dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikAnaya [24] / prayoga-- sarva kriyAyoMko auyikI nirakhakara va apane antastatvako avikAra tanyasvarUpa nirakhakara zAtAmAtra rahanA / / 4 / / aba kevalI bhagavAnakI taraha samasta jIvoMke svabhAvavighAtakA abhAva honekA niSedha karate haiM--[yadi] yadi [saH AtmA] baha AtmA [svayaM] svayaM [svabhAvena ] apane bhAvase [zubhaH yA prazubhaH] zubha yA azubha [na bhavati ] nahIM hotA sarveSAM jIvakAyAnAM] to samasta jIvanikAyoMke [saMsAraH api] saMsAra bhI na vidyate vidyamAna nahIM hai, yaha prasaMga AtA hai| tAtparya--vItarAga honese kevalI prabhuko auyikI kriyA bandhakA kAraNa nahIM hai, kintu rAgo mohI jIvakA vikAra vyApAra bandhakA kAraNa hai aura bandhaphalakA, sukha duHkhakA anubhava karatA hai| TokArtha--vastutaH yadi ekAntase yaha mAnA jAya ki zubhAzubhabhAvarUpa apane bhAvase Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnanda zAstramAlAyAM nividhAtena zuddhasvabhAvenaivAvatiSThate / tathA ca sarva evaM bhUtagrAmAH samasta bandhasAdhanazUnyatvA dAjavaMz2avAbhAvasvabhAvato nityamuktatA pratipadyeran / tantra nApagamyate / aAtmanaH pariNAma. __.dharmatvena sphaTikasya japAtApiccharAgasvabhAvatvavat zubhAzubhasvabhAvalyadhotanAt // 46 // svayaM vi Aga-avyaya / so saH suhI zubhaH asuhI azubhaH AdA AtmA saMsAro saMsAra:-prathamA eka0 / mahAveNa svabhAvena-tRtIyA eka0 / sanvesi gaveSAM jIbakAyANaM jIvakAyAnAM-paSThI bahu / sadadi bhavati bijjAdi vidyate vartamAna lada anya puruSa ekavacana triyA / nirukti--zobhanaM bhaH, saMsaraNaM sNsaarH| samAsa.....sthasya bhAvaH svabhAvaH / / 46 / / prAtmA svayaM pariNamita nahIM hotA, to yaha prasaMga AtA ki vaha AtmA sadA hI sarvathA nividhAta zuddha svabhAvase hI rahatA hai / aura isa prakAra sabhI joksamUha samasta bandhakAraNoMse rahita prasakta honese saMsArake abhAvarUpa svabhAvake kAraNa nityamuktatAko prApta ho jAyeMge, kintu aisA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki sphaTikamaNi ke japAkusuma aura tamAlapuSpa ke raMga-rUpa svabhAvapale kI taraha AtmAke pariNAmadharmapanA honase zubhAzubha svabhAvayuktatA prakAzita hotI hai| prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki arahaMta bhagavAnake puNyavipAkavaza sAtizaya vihArAdi kriyA hotI haiM, kintu unakA baha puNyavipAka svabhAvavidhAta na kara sakaneke kAramA akicitkara hI hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki saMsArI jIvoM kI ceSTAyeM kevalI bhagavAnako taraha svabhAvavighAta na kara sakeM aisI nahIM haiN| tathyaprakAza-....(1) prAtmAko svabhAva vikArarUpa pariNAmanekA nahIM hai / (2) mohakarmabaddha jIvameM vikArarUpa pariNamane kI yogyatA ho jAtI hai / (6) mohakamabaddha jIva karma vipAkakA pratiphalana honepara zubha azubha bhAvase svayaM na pariName to svayaM sadA zuddhadazAmeM / rahA kahalAyagA taba vo sabhI prANo nitya mukta ho gaye jo ki pratyakSaviruddha haiM, phira upadeza va tapa jJAna prAdikI AvazyakatA hI kyoM rahegI ? (5) upAdhisamparka meM sphaTika maNikI taraha karmavipAkasamparka meM jIva zubha azubha vikArarUpa khuda pariNama jAtA hai / (6) svabhAvadRSTise koI bhI jIva zubha azubha bhAvarUpa nahIM pariNamatA / (7) paryAya dRSTi meM azuddhanizcayana yase jIva zubhAzubha bhAvarUpa pariNamatA hI jJAta hotA hai / (-) jaise kevalI bhagavAna ke zubhAzubha bhAvoMkA abhAva hai aise hI saba jIvoMke zubhAzubha bhAvoMkA abhAva nahIM samajha lenA / (8) rAga dveSa mohase uparajaka saMsArI jIvoMkI ceSTAyeM svabhAvavighAtaka, bandhakArI va sukha duHkhakA anubhava karAne vAlI hotI haiM / siddhAnta - (1) karmodayavipAkake sAnnidhyameM jIva vikArarUpa pariNamatA hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra...sapjadamAGgI TIkA aya punarapi prakRtamanusRtyAtIndriyajJAna sarvajJatvenAbhinandati-- jaM takAliyabhidaraM jANadi jugavaM mamatado savvaM / pratthaM vicittavisamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM // 47 // jo bhUta bhAvi sAmprala, viSama vicitra saba arthako jAne / yugapat samaMtase usa ko kSAyika jJAna batalAyA / / 47 / / yattAlAlikAmatara jAnAti gunagAnamantataH rAbaMbha / a vividhima tat bhAnaM kSAyika bhaNitam / / 47 // / tatkAlakalitavRttikamatItodakaMkAlakalitattika cApyekAda evaM samantato'pi sklm| dhyarthajAle pRthavatvavRttasvalakSagAlakSmI kaTAkSitAnekaprakAravyativacitryamitaretaravirodhadhApitAsamAna jAtIyatvohAmitavaiSamya kSAyika jAnaM kila jAnIyAt / tasya hi kramapravRtmihatabhUtAnAM nAmasaMjJa..... tatkAliga dara jugavaM gamatado maba attha vicittacilama ta gANa khAiga bhaNiya / dhAtusaMjJa-jANa avabodhana, bhaNa kathane / prAtipadika---- yat tAtkAlika itara yugapat mamantataH mantra artha vicitraviema tat jJAna kSAyika bhaNita / mUladhAtu ----zA avabodhane, bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa-jaM MERIES ..."man. i n dRSTi-1-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya [24] / prayoga-sarva ApadAvoMkA mUla karmavipAkapratiphalanako apanAnA hai, so nirApada hone ke liye kamase, karmavipAkase va karmavipAkapratiphalanase bhinna avikAra jJAnamAtra apaneko nirakhanekA pauruSa karanA / / 46 // aba phira bhI prakararagata viSayakA anusaraNa karake atIndriya jJAnako sarvajJapanese abhinandate haiM yAne atIndriya jJAnako sarvajJatAkA guraNAnuvAda karate haiM- [yat] jo [yugapad ] eka hI sAtha samantataH] sarva prAtmapradezose [tAtkAlika] tAtkAlika [itaraM] yA pratAtkAlika vicitra viSama] aneka prakArake aura mUrta, amarta prAdi asamAna jAtike [ sarva prathaM] samasta padArthoMko [jAnAti ] jAnatA hai [tat jJAna] usa jJAnako [kSAyikaM bharigatam] dAyika kahA gayA hai| TIkArtha----vAstava meM jinameM pRSaka rUpase vartate svalakSaNarUpa lakSmIse pAlokita aneka prakAroM ke kAraNa vaicitrya pragaTa huA hai aura jina meM paraspara virodhase utpanna hone vAlo asamAnajAtIyatAke kAraNa vaiSamya pragaTa huyA hai, aise vartamAna meM vartale tathA bhUta bhaviSyat kAlameM vartane vAle samasta padArthoMko sarva AtmapradezoM se eka hI samaya meM kSAyika jJAna jAna letA hai| vaha kSAyika jJAna kramapravRttike hetubhUta, kSayopazama avasthAmeM rahane vAle jJAnAvaraNIya karmapudgaloMkA atyanta prabhAva honese vaha tAtkAlika yA atAtkAlika padArthasamUhako samakAla meM hI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sahajAnandazAstramAlAyAM kSayopazamAvasthAvasthitajJAnAvaraNIya karmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAlika matAtkAlikaM vApyarthajAtaM tulyakAlameva prakAzeta / sarvato vizuddhasya pratiniyata dezavizuddherantaH plavanAt samantato'pi prakAzata | sarvAvara rakSayAda zAvara kSayopazamasyAnavasthAnAtsarvamapi prkaasht| sarvaprakAraNAnAvaraNIya kSayAdasarva prakArajJAnAvaraNIya kSayopazamasya vilayanAdvicitramapi prakAzeta / zrasamAnajAtIyajJAnAvaraNakSayAtsamAnajAtIyajJAnAvaraNIya kSayopazamasya vinAzanAdviSamamaNi prakAzata | yattakkAlika tatkAlika idara itara sarvvaM sarva atya artha vicitravimaM vicitraviSama-dvitIyA eka juga yugapat -- avyaya / jANadi jAnAti vartamAna anya0 eka0 kriyA / taM tat NANaM jJAna khAigaM kSAyikaprakAzita karatA hai / sarvataH vizuddha kSAyika jJAna pratiniyata pradezoMko vizuddhikA sarvavizuddhi ke bhItara DUba jAnese arthasamUhako sarva grAtmapradezoMse prakAzita karatA hai / sarva AvaraNoMkA kSaya honese, deza zrAvaraNakA kSayopazama na rahane se vaha sabako bhI prakAzita karatA hai / sarva prakAra jJAnAvaraNa ke kSayake kAraNa asarvaprakArake jJAnAvaraNakA kSayopazama vilayako prApta honese vaha vicitra arthAt aneka prakArake padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai / samAnajAtIyajJAnAvarAke kSaya ke kAraNa samAnajAtIyajJAnAvaraNakA kSayopazama naSTa ho jAnese vaha viSama arthAt zrasamAnajAtike padArthoMko bhI prakAzita karatA hai / zrathavA prativistArase kucha lAbha nahIM, jisakA zranivArita phailAba hai, aisA prakAzamAna honese kSAyika jJAna zravazyameva sarvadA, sarvatra, sarvathA sarvako jAnatA ho hai / prasaMgavivaraNa- pranaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki kevalo bhagavAnako taraha sabhI saMsArI jIvoMke svabhAvavighAtakA prabhAva ho aisA nahIM hai / aba isa gAthAmeM kevalI bhagavAna ke prakaraNa ke anusAra hI prabhuke atIndriya jJAnako sarvajJapaneke rUpase abhinaMdita kiyA hai / tathya prakAza -- ( 1 ) jJAnAvaraNakarmakA pUrNa kSaya ho jAnese kSAyika jJAna tInoM kAla kI vRtti vAle saba padArthoMko jAna letA hai / ( 2 ) jJAnAvaraNakarmakA kSaya honese jJAnAvaraNa karmakI kSayopazama avasthAkA prasaMga hI nahIM, prt| kSAyika jJAna krama kramase padArthoM ko nahIM jAnatA, kintu eka hI samaya meM sabako jAnatA hai / ( 3 ) pUrNa nirvikAra honeke kAraNa dravyendriyake pradezoMse hI jAnanekA prasaMga hI nahIM, ataH kSAyika jJAna samasta AtmapradezoMse jAnatA hai / ( 4 ) sarvArthajJAnAvaraNakA kSaya honese kSAyika jJAna sabako hI jAnatA hai / (5) sarva prakAra ke jJAna ke prAvaraNakA kSaya ho jAnese sarva prakArake padArthoMko arthAt vicitra vicitra bhI saba padArthoMko kSAyika jJAna jAnatA hai / (6) vibhinna - vibhinna jAtike padArthoMke jJAnake grAvaraNa kA kSaya ho jAnese kSAyika jJAna viSama vibhinna vibhinna jAtike padArthoMko jAnatA hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pralamathavAtivistareNa, ani bAritaprasaraprakAzazAlitayA kSAyikajJAnamavazyameva sarvadA sarvatra sarvathA sarvameva jAnIyAt / / 47 / / prathamA ekavacana / bhaNiyaM bhaNitaM-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| nirukti-aryate iti arthaH taM, kSaye bhavaM kSAyikaM / samAsa-vicitraM ca viSamaM ca vicitraviSame tayoH samAhAra: vicitraviSamaM // 47 // (7) pUrNa nirAva raNa ho jAnese jJAna kA anivArya asoma phailAva ho jAtA hai, ata: kSAyika jJAna saba samaya, saba jagaha, saba prakAra sabako jAnatA hI rahatA hai| (8) paramAtmAkA jJAna arthAt kSAyika jJAna triloka trikAlavartI sarva padArthako jAnatA rahatA hai, so yaha jJAnasvabhAva kA pratApa hai isa kAraNa vahA~ vyAkulatA nahIM, pratyuta anaMta prAnaMda hai / (6) ghAtiyA karmoM kA kSaya ho jAnese jaise jJAnasvabhAva asoma vikasita ho jAtA hai aise hI prAnaMdasvabhAva bho prasIma vikasita ho jAtA hai| (10) jJAna prAnaMda Adi samasta guNoMkA asIma vikAsa nizcayataH prAtmapradezoM meM hI hai| siddhAnta--- (1) ghAtiyAkopAdhirahita paramAtmA trilokatrikAlavartI samasta jJeyAkArakarambita nirvikAra prAtmAko jAnate rahate haiM / dRSTi-1-- svabhAvaguNavyaJjanaparyAyadRSTi [212] / prayoga-niyata AtmapradezoMse kisI kisIko hI kramapUrvaka jAnaneko svabhAvapratikUla kArya jAnakara aise jAnanase virakta hokara nija sahaja jJAnasvabhAvameM upayukta hokara sahaja satya vizrAma karanA / / 47 / / aba jo sabako nahIM jAnatA vaha ekako bhI nahIM jAnatA, yaha nizcita karate haiM[ya:] jo [yugapad] eka hI sAtha [kAlikAn tribhuvanasthAna] tInoM kAlake aura tInoM lokake [arthAna] padArthoko [na vijAnAti] nahIM jAnatA, [tasya] use [saparyayaM] paryAyasahita [eka dravyaM vA] eka dravya bhI [jJAtuna zakyaM] jAnanA zakya nahIM hai| tAtparya-jo sabako nahIM jAnatA vaha eka padArthako bhI pUrA nahIM jAna sktaa| TokArtha----isa vizva meM eka AkAzadravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya, asaMkhya kAladravya aura anaMta jIvadravya haiM tathA unase bhI anaMtaguraNe pudgaladravya haiM, aura unhIMke pratyekake pratIta, anAgata aura vartamAna aise tIna prakAroMse bheda vAlI niravadhi vRttipravAhake bhItara par3ane vAlI anaMta paryAyeM haiM / isa prakAra yaha samasta yAne dravyoM aura paryAyoMkA samudAya jJeya hai inameM hI eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai / aba yahA~ jaise samasta dAhyako jalAtI huI agni samasta dAhya jisakA nimitta hai aise samasta dAhyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala PHERA / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shay 2 84 sahajAnandazAstramAlAyAM atha sarvamajAnamekamapi na jAnAtIti nizcinoti jo vijAdi jugavaM atyetikAlige tihuvatthe / pAdu tassa Na sakkaM sapajjayaM davyamegaM vA // 48 // jo jAnatA na yugapat traikAlika tribhuvanastha arthoko / vaha jAna nahIM sakatA, eka saparyatra dravyako bhI // 48 // yo vijAnAti yugapadarthAn kAlikAna tribhuvanasthAn / jJAtuM tasya na zakyaM paryayaM dravyamekaM vA // 48 // kimAdravyamekaM dharmadravyamekamadharmadravyamasaMkhyeyAni kAladravyANyanaMtAni jIvadravyANi / tato'pyanantaguNAni pudgaladravyANi / tathaiSAmeva pratyekamatItAnAgatAnubhUyamAnabhedabhivizvadhivRttipravAhaparipAtino'nantAH paryAyAH / evametatsamastamapi samuditaM jJeyaM, ihaivaika 'kicijjIvadravyaM jJAtR / atha yathA samastaM dAhya dahana dahanaH samastadAhyahetuka samastadAhyAkArapariNatasakale dahanAkAramAtmAnaM pariNamati tathA samastaM jJeyaM jAnana jJAtA samastahetuka samastajJeyAkAraparyAyaparistasakalakajJAnAkAra cetanatvAt svAnubhavapratyakSamAtmAnaM pariNamati / nAmasaMjJa - jaga jugavaM azya tikkAliga tihUvagatya ta sanaka sagajjaya davva eva vA / dhAtusaMjJavijA ghoSa, sakka sAmarthya prAtipadikavat na yugapat artha traikAlika tribhuvanasya tat na zakya satya dravya eka vA / mUlaghAtu- vizA avabodhane zak sAmarthyaM / ubhayapada vivaraNa- jo yaH pra0 e0 / vijJAdi vijAnAti vartamAna anya puruSa eka kiyA / athe arthAt tikkAlige kAlikAna tihuvatye tribhuvanasthAna - dvitIyA bahu0 / gAda jJAtu haizvartha kRdanta / vatsa tasya SaSThI eka0 / sakka dAkyaM - prathamA eka dahana jisakA svarUpa haiM, aise apanerUpa pariNamita hotI hai, vaise hI samasta jJeyako jAnatA huA AtA yAne AtmA samasta jJeya jisakA nimitta hai aise samastajJa yAkAraparyAyarUpa pariNa mila sakala eka jJAna jisakA svarUpa hai aiseM cetanatA ke kAraNa svAnubhava pratyakSabhUta nijarUpa parimita hotA hai / aisA vAstava meM dravyakA svabhAva hai| kiMtu jo samasta jJeyako nahIM jAnatA vaha AtmA jaise samasta dAhyako na jAnatI huI agni samastadAhyahetuka samastadAhyAkAraparyAya rUpa parimita sakala eka dahana jisakA prAkAra haiM aise apane rUpameM pariNamita nahIM hotI, usI prakAra samastayahetuka samasta jJeyAkArapayayarUpa pariNamita sakala eka jJAna jisakA zrAkAra hai aise apane rUpa svayaM cetanatA ke kAraNa svAnubhavapratyakSa honepara bhI pariNamita nahIM hotA, isa prakAra yaha phalita hotA hai ki jo sabako nahIM jAnatA vaha apane ko bhI nahIM.. jAnatA / prasaMga vivaraNa --- anantarapUrvaM gAyAmeM batAyA gayA thA ki kSAyika jJAna arthAt paramAHer jJAna trilokatrikAlavartI sarva prakArake sarva padArthoMko jAnatA hai / aba isa gAthAmeM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanamAra-saptadazAGgI TIkA masters-M-RRECENT BOSSHARES Hdyear enaM mila dravyasvabhAvaH / yastu samastaM jJeyaM na jAnAti sa samastaM dAhyamadahana samastadAhAla samastadAhAkAraparyAyapariNatasakalakadahanAkAramAtmAnaM dahana iva samastajJeyahetubamAmAyAkAtparyAyapariNatasakalakajJAnAkAramAtmAnaM cetanatvAt svAnubhava pratyakSatve'pi na pariNAma / evamatadAyAti yaH sabai na jAnAti sa prAtmAnaM na jAnAti / / 48 / / kA kuranta / saMpajjayaM saparyayaM dabvaM dravyaM eka-dila eka / nikti-zA yogya sAyaM. jina sthitAH tribhuvanasthAH tAn / samAsa-piyeNa lahina sapayayaM / 48 / balAyA gayA hai ki jo trilokatrikAlavartI sarva padArjako yugapat nahIM jAnatA hai vaha kA dilyako nahIM jAna sakatA hai| 2 tathyaprakAzA---(1) dravya chaha jAtike hote haiM-- aAkAzadravya, dharmadravya, adhadivya, kAlavya, jIvadravya va pudgaladravya / (2) aAkAza dravya eka hI hai va asIma cyApana hai. isa saba ityAsa vyApta va avyAsa kSetrako dRSTise lokAkAza va lokAlAza aise do vibhAga mAne jAte hai / (3) dharmadrabdha eka hI hai va lokAkAzapramANa hai, yaha jIva pudgaloMkI gati nimitamata hai / (4) adharmadravya eka hai va lokAkAza pramANa hai, yaha jIva pudgalokI vinitA nimittabhUta hai / (4) kAladravya asaMkhyAta haiM aura ve eka-eka kAlaganya lokAkAzaka -eka pradezapara hI prabasthita haiM, ye sarva dravyoMke pariNamana ke nimittabhUta haiN| (6) jIvadravya - mata hai aura ve saba lokAkAzameM hI haiM / (7) pudgala dravya jIva dravyoMse bhI anaMtAnaMta hai| Maaura ke saba lokAkAzameM hI haiM / (8) sabhI dravyoMmeM ananta paryAya pratIta ho cu, ananta paryAya bhaviSya meM hoMgI aura vartamAna paryAya eka eka hotI jAtI hai / (6) ukta samaya pAyoMkA samaha saba jJeya hai / (10) sarva jJeyoM meM kevala jIvadravya hI jJAtA haiM / (15) kucha bura goko jAnane kA svabhAva jJAnakA nahIM, jJAnakA svabhAva kAlika paryAyosahita samasta kSetroM ke jAnanarUpa prAkArase pariNAmanekA hai / (12) jo jJAtA samasta jJeyoMke jAnanarUpa prAmArase nahIM "pariNAma rahA vaha apane hI pUrNa vilAsarUpa nahIM pariNama rahA / (13) jo samasta joko nahIM jAnatA vaha eka apaneko bhI pUrNa rItyA nahIM jaantaa| (14) jo jJAtAlIma bartamAna paryAya pratibimbita sva prAtmadravyako nahIM jAnatA hai vaha pratItAnAgatavatamAlaparyAya sahita samasta dravyoM ko nahIM jAnatA vaha kisI bhI eka dravyako pUrNa rItyA nahIM jAnatA / sivAnta----(1) prAtmA svabhAvataH sarvaja yAkArAkAnta nijako nizcayataH jAlanA Ma MOMRAAGARIHAwestesteronoun m entations minindi u -....... wwwdesitani mminuism.k . haTi-1- sarvagavanaya (171) / mmmmm.in Ra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 sahajAnandazAstramAlAyAM arthakamajAnana sarva na jAnAtIti nizcinoti davyaM aNaMtapajayamegamaNaM tANi dbjaadaashi| Na vijANadi jadi jugavaM kitha so sabvANi jAgAdi // 46 // anaMta paryAyasahita, eka svayaM gavyako na jAne jo|| saba anaMta dravyoMko, vaha yugapat jAna nahi sakatA // 46 // dravyamanantapayamevAmanantAni dravyajAtAni / na vijAnAti yadi yugapat kathaM sa sarvANi jAnAti / / 46 / / prAtmA hi tAvatsvayaM jJAnamayatve satti jJAtRtvAt jJAna meya / jJAnaM tu pratyAragati pratibhAsamayaM mahAsAmAnyam / tattu pratibhAsamayAnantavizeSatvApi / te ca sarvavyAyanibandhanAH / atha yaH sarvadravyaparyAyani bandhanAnantavizeSavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUpamAtmAnaM svAnubhava pratyakSaM na karoti sa kathaM pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnanta vizeSani bandhana bhUta. nAmasaMza--dava aNaMtapajjaya ga aNaMta va jAda yadi jUga kila sana / dhAtusaM jANa avabodhane / prAtipadika-dravya anaMtaparyaya eka anaMta dravyazAla na yadi yugapat bAthaM tat sarva / mUladhAtu-vijJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa -dava dravya aNatapajayaM anaMtaparyAya-hitIyA eka0 / aNaM prayoga-svayaM sahaja jo jAnane meM prAya, prAdhe, hamako to sahana pratibhAsamaya nija AtmAko jAnanA cAhiye // 48 / / __ aba ekako na jAnatA humA jJAna sabako nahIM jAnatA, yaha nizcita karate haiM--- [yadi] yadi [anantaparyAya] ananta paryAya vAle [eka dravyaM] eka pradhyako arthAt eka prAtmadravyako [na vijAnAti] nahIM jAnatA [saH] to vaha [yugapad] eka hI sAtha [sarvAriNa anantAni dravyajAtAni samasta ananta dravyasamUhako [kathaM jAnAti] kaise jAna sakatA ? . tAtparya----sarvajJa yAkAramaya eka apane AtmAko na jAnatepara sabakA jAnanA se ho savatA ? TIkArtha-prAtmA to vAstava meM svayaM jJAnamayapanA honepara jJAtRtvake kAraNa jJAna ho hai; aura jJAna pratyeka prAtmAmeM rahatA huprA pratibhAsamaya mahAsAmAnya hai| vaha pratibhAsamaya anantavizeSoMmeM vyApI hai; aura ve vizeSa sarvadravyaparyAyanimittaka hai / aba jo aAtmA sarva dravyaparyAya jinake nimitta haiM aise ananta vizeSoM meM vyApta hone vAle pratibhAsamaya mahAsAmAnya rUpa prAtmAkA svAnubhava pratyakSa nahIM karatA, vaha pratibhAsamaya mahAsAmAnya dvArA vyApya prasibhAsamaya ananta vizeSoMke nimittabhUta sarva dravyaparyAyoMko kaise pratyakSa kara sakegA ? arthAt nahIM kara sakegA isase yaha phalita hotA hai ki jo AtmAko nahIM jAnatA baha sabako nahIM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 SEE wwwmay pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA madravyaparyAyAn pratyakSIkuryAt / evametadAyAti ya prAtmAnaM na jAnAti sa sarva na jAnAti / praya sarvajJAnAdAtmajJAnamAtmajJAnAtsarvajJAna mityavatiSThate / evaM ca sati jJAnamayatvena svasaMcetakavAdAtmano jJAtRjJa yayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsamAnayoH svasyAmavasthAyAmanyo yasavalatainAtyanta mazakyavivecanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiva pratibhAti / yadyevaM na syAt tadA - zAnasya paripUrNAtmasaMcetanAbhAvAt paripUrNasyakasyAtmano'pi jJAne na siddhayat // 46 / / Poar bajAdANi anantAni dravyajAtAni-dvitIyA bahu0 / Na na jA~da yadi kidha vAthaM jagavaM yugA adhyayaH / vijANadi vijAnAti jANAdi jAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / so mA. TA | savANi sarvANi-dvitIyA bahu0 / nirukti dravati paryAyAn iti dravyaM / samAsa-na antaH paraya m anantama driyANAM jAtAni dravyajAtAni 46 // jAnatA / aba yaha nizcita huprA ki sarvake jJAna se prAtmAkA jJAna aura prAtmAke jJAnase sarva kA jJAna hotA hai aura aisA honepara atmA jJAnamayatAke kAraNa svasaMcetaka honese, zAtA aura mana thakA vasturUpase anyatva honepara bhI pratibhAsa aura pratibhAsamAna ina donoMkA sva avasthA meM pranyonya milana hone ke kAraNa unakA bheda karanA atyanta azakya honese saba padArthasamakSa grAma meM praviSTa ho gayekI taraha pratibhAsita hotA hai, yadi aisA na ho to, arthAt yadi prAtmA ko na jAnatA ho to jJAnake paripUrNa prAtmasaMcetanakA prabhAva honese paripUrNa eka mAtmAkA bhI jJAna siddha na hogaa| prasaMgavivaraNa..anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki sabako na jAnane vAlA Elim prAramA ekAko bhI pUrNarItyA nahIM jAnatA hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki ekako gArItyA na jAnane vAlA AtmA sabako nahIM jaantaa| tathyaprakAza-(1) prAtmA svayaM jJAnamaya hai, jAtA hai, jJAna hI hai / (2) vaha jJAna sAmAnyadRSTi se prAtmagata pratibhAsamaya mahAsAmAnyarUpa hai / (3) vaha jJAna vizeSadRSTi se ananta navizeSoMmeM (arthoM meM) vyApane vAlA arthAt ananta padArthoko jAnane vAlA pratibhAsamaya hai / (4) ananta sarva padArthoke jAnane vAle jJAna ke viSayarUpa nimitta sarva dravya paryAya haiN| (5) sarva datya paryAyoMke nimittase anantavizeSoM meM vyApane vAle pratibhAsamaya mahAsAmAnyarUpa apane mAtmAko svAnubhava pratyakSa karaneke mAyane sabakA jAnanA kahate haiM 1 (6) jo sarvArthavyApI pratibhAsamaya mahAsAmAnyarUpa eka nija prAtmAko nahIM jAna pAtA vaha sarva arthoMko kaise jAna sakatA hai ? (7) sarvake jJAnase prAtmAkA jJAna hotA, prAtmAke jJAna se sarvakA jJAna hotA / E) pratibhAsapratibhAsamAnapaneke nAtese sarva padArtha prAtmAmeM jar3e huese vidita hote haiN|(8) ayanA jJAna aura sabakA jJAna eka sAtha hI hotA hai| (10) paripurNa svayaMkA jJAna na ho pyakamsumma AMAVATmedtutwwwwwwwwwwwsimob d .saar Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAhajAnanyazAstramAlAyAM atha kamakRtapravRttyA jJAnasya sarvagatatvaM na siddhayatIti nizcinareti umpAjadi jarjAda NANaM kamaso aTe paDucca gANimsa / taM gaNeva havadi NiccaM hA khAigaM gaNeva sabbagadaM // 50 // arthokA Azraya kara, kramase yadi jJAna jIvakA jAne / to vaha jJAna na hogA, nitya na sarvagata nahIM kSAyika / / 5 / / utpadyate yadi jJAna kramazo'rthAn pratItya jJAninaH / nannava bhAna nityaM na kSAdhika naiva sarvagatam / / 5.0 / / yatkila kameNakamarthamAlambya pravartate jJAnaM tadekArthAlambanAdutpanna manyArthA lambanAt nAmasaMjJa--- jAdaNANa kamaso aTTa NANitaNAva Ni Na khAga eva sadhyagada / dhAtusaMjaheva sattAyA, uda pajjaM gatau / prAtipadika... yadi jJAna kramaza: artha jJAnina tat na eva nityaM na Ayika na eka sarvagata / muladhAtu --bhu sattAyAM, ut pada gtii| ubhayapadavivaraNa--jadi yadi Na na Nicca nityaM to sabakA jJAna honA asaMbhava hai| (11) pratibhAsamAna sabakA jJAna na ho to eka pUrNa svayaMkA jJAna honA bhI asaMbhava hai| siddhAnta... sarvajJadeva vizvapratibhAsamaya nija prAtmAko hI jAnate haiN| dRSTi ---- 1-- zudbhanizcayanaya (46) / prayoga --- anya padArthako jAnanA azakya hI hai, anyapadArthaviSayaka pratibhAsamaya nija prAtmAkA hI jAnanA huA karatA hai aisA jAnakara anya padArthako jAnanekA vikalpa bhI na kara apane Apako hI nirakhanekA pauruSa karanA // 46 // aba yaha nizcita karate haiM ki kramazaH pravRttise jJAnako sarvagatatA siddha nahIM hotI ---- [yadi] yadi [jJAninaH jJAna] prAtmAkA jJAna kramazaH] kramazaH [arthAt pratItya] padAryokA avalambana lekara [utpadyate] utpanna hotA hai [tat] to vaha jJAna [na eva nityaM bhavati] na to nitya ho sakatA, [na kSAyika na kSAyika ho sakatA [na eva sarvagatam ] aura na sarvagata ho sakatA / tAtparya-brAmapravRttise jAnane vAlA jJAna nitya, kSAyika va sarvavyApaka nahIM ho sktaa| TIkArtha----jo jJAna kramaza: eka eka padArthakA abalambana lekara pravRtti karatA hai, vaha eka padArtha ke avalambana se utpanna huaA dUsare padArtha ke avalambana se naSTa huaA nitya nahIM hotA hamA tathA karmodayase eka vyaktiko prApta karake phira anya vyaktiko prApta karatA humA kSAyika bhI na hotA humA, ananta dravya, kSetra, kAla, bhAvako vyApane meM asamarthatA hone ke kAraNa sarvagata nahIM hai| 1380ww 480 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =& pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pratIyamAnaM nityamasattathA karmodayAdeko vyakti pratipannaM punarvyavatyantaraM pratipadyamAnaM zrAvikabha pyasadanantadravya kSetrakAlabhAvAnAkrAntumazaktatvAt sarvagataM na syAt // 50 // kamaso kramazaH avyaya 1 jANaM jJAnaM khAirga kSAyika sarva savaMgapra0 eka pacca pratItya- asamAptikI kriyA / gANimsa jJAninaH yaSTI eka tatprathamAera bhaga vartamAna laT anya puruSa eka / nirukti-nAnaM ambAstIti jJAnI tasya kSave gavaM vA / samAsasarvaSu gataM sarvagataM || 50 // prasaMga vivaraNa -- granantarapUrva gAthAmeM sabako bhI nahIM jAnatA / aba isa gAthA meM jAnake sarvagatapanA siddha nahIM hotA hai / batAyA gayA thA ki jo ekako nahIM jAnanA baha batAyA gayA hai ki kamalapravRttise jAnanahAra karake tathya prakAza--- ( 1 ) jo jJAna krama kramase eka eka arthakA zrAzraya karake jAnatA hai vaha sarvagata arthAt sarvajJa nahIM ho sakatA / ( 2 ) kramavartI jJAna eka arthakA jAnegA taba pahileke anya arthakA Azraya na rahA so vaha jJAna nitya na rahA to sasake padArthoM ko to nahIM jAna sakatA / ( 3 ) jo jJAna eka arthakA prAzraya karake jAnane ke bAda usako jAnana chor3akara anya arthako grAzraya karake jAnaneke bAda usakA jAnanA chor3akara anya arthako Azraya karake jAnatA hai vaha jJAna kSAyika to nahIM ho sakatA so kaise zranantayoMke jJAnatarUpaH pariNamegA / siddhAnta - ( 1 ) yaha jIva kramavartI jJAna dvArA apane Apako jAnatA hai| dRSTi--- 1- asvabhAvanava [180] / prayoga- kramavartI jJAnako apanI asvabhAvavRti jAnakara usameM sthAna karake para ko jAnanekA vikalpa na kara vizuddha pratibhAsamAtra apaneko nirakhanA || 50 // yugapat pravRttike dvArA hI jJAnakA sarvagatapanA siddha hotA hai, yaha nizcita karate -- [trakAlyanityaviSamaM ] tInoM kAlameM sadA viSama [sarvatra saMbhavaM ] sarva kSetra meM rahane vAle [[citra] vividha [sakala ] samasta padArthoMko [jainaM] jinadevakA jJAna [ yugapat jAnAti ] eka sAtha jAnatA hai [ zraho hi] aho ! kaisA adabhuta [jJAnasya mAhAtmyam ] yaha jJAnakA mAhAtmya tAtparya---yugapadavRttise jAnane vAlA jJAna hI sarvajJa hotA hai / TIkArtha- vAstava meM kSAyika jJAna sarvotkRSTatAkA sthAnabhUta utkRSTa mAhAtmya vAtA hai aura jo jJAna eka sAtha hI samasta padArthoM kA avalambana lekara letA hai vaha jJAna kokIrNanyAyase avasthita samasta vastuvoMkA jJeyAkArapanA honese jisane nityatva prApta kiyA hai, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ''. inism sahajAnandazAstramAlAyAM atha yogapadyapravRttyeva jJAnasya sarvagatatvaM sidazyatIti vyavatiSThate ... tikAlaNiccavisamaM sayalaM mavvattha saMbhavaM cittaM / jugavaM jAdi joNDaM aho hi gANassa mAhappaM // 51 // traikAlya nitya va viSama, trilokake vividha sarva arthoMko / jJAna prabhUkA jAne, yugapat yaha jJAnako mahimA / / 51 // kAlyanityavipamaM sakala rAtra saMbhava citram / yugapajjAnAti janamaho hi jJAnasya mAhAtmyam / / 51 / / kSAyikaM hi jJAnamatizayAspadobhUtaparamamAhAtmya, yatu yugapadeva sarvArthAnAlambya pravartate jAna talotkIrNanyAyAvasthitasamastavastujJeyAkAratayAdhiropitanityatvaM pratipanna samastavyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikSAyikabhAvaM kAlyena nityameva viSamIkRtAM sakalAmapi sarvArthasaMbhUtimananta jAtiprApisavaicitryAM paricchindadakramasamAkrAntAnantadravyakSetrakAlabhAvatayA prakaTIkRtAda. bhutamAhAtmyaM sarvagatameva syAt // 51 / / nAmasaMjJa-vikAlaNi cavisabha sabala savvattha saMbhava cita jugava jogaha aho hi NANa mAhApa / ghAtRsaMjJa--jANa avbodhne| prAtipadika-traikAlyanitya viSama sakala sarvatra saMbhava citra yugapat jaina aho hi mAhAtmya / muladhAtu-...-zA avabodhane / ubhayapadavivaraNa---sikkAlaNicavisamaM trakAlyanityaviSama laM sakalaM saMbhavaM citaM citra johaM jana mAhappaM mAhAtmya-pra0 1 samvattha sarvatra jagavaM yugapat aho hi-avyaya / NAsa jAnaraya-paSThI eka0 / nirukti--jayalIti jinaH, jinasyedamiti jainN| samAsa-.... vakAlye nityaM viSamaM iti kaalpnityvissm||5|| aura samasta vizeSoMko prApta kara lenese svabhAvaprakAzaka kSAyika bhAva pragaTa kiyA hai jisane aisA trikAlameM sadA viSama rahane vAle aura ananta prakAroM ke kAraNa vicitratAko prApta saMpUrNa sarva padArthoke samUhako jAnatA hamA, prakramase ananta dravya. kSetra, kAla. bhAvako prApta honese adbhuta mAhAtmya pragaTa kiyA hai jisane aisA yaha jJAna sarvagata hI hai / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki krama-kramase jAnane vAle jJAna ke sarvagatapanA nahIM siddha honA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki eka sAtha trilokatrikAlavartI samasta jJeyoMke jAnane vAle jJAnake hI sarvagalapanA siddha hotA hai| __ tathyaprakAza--(1) jJAnakA svabhAva jAnanA hai / (2) svataH jAnana meM jJeyakI chA~Ta nahIM hotI ki isako jAnanA isako nahIM jAnanA / (3) jJAnazaktipara jJAnAvaraNakarmakA yAvaraNa honese kSayopazamAnusAra jJeyakI chAMTa hotI hai / (4) jahA~ jJAnAvaraNa karmakA kSaba ho cukA hai vahA~ isa kSAyika jJAnakA asIma bikAsa svabhAvataH hotA hI hai| (5) kSAyika jJAna utkRSTa paramamAhAtmyamaya hI hai / (6) sadA sarva prathoM ko viSaya karatA hunA jAnatA . ..ists : Jimithunaghe.mmmmmmmmmmmertime.mummernmmmmmm.in.samshastrument---manprenneshumaanmainamainaramination Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000 pravacanamAra-saptadazAGgI TIkA ayaM jJAnino zatakriyAsadbhAve'pi kriyAphalabhUtaM bandhaM pratiSedhayannupasaMharativipariNamadi sA gehadi upajjadi gova tesu jANaNNava te yAdA prabaMdhago teA paNNatto // 52 // su / -- 61 pariNamatA na na gahatA, una prathameM na zrAtmA upajatA / unako vijAnatA bhI, yaha isa hI se abandhaka hai // 52 || lopi pariNamati na gRhNAti utpadyate naiva teSvartheSu / jAnannapi nAtmA bandhakIna vrajJaH // 52 // iha khalu 'udayagadA kammaMsA jiraNavaravasadehiM riyadiNA bhaNiyA / tesu trimUDho rattA duTTo vA baMdhamabhavadi // ityatra sUtre udayagateSu pudgalakarmAziSu satsu saMcetayamAnI moharAga dveSapariNatatvAt jJeyArtha pariNamanalakSaNayA kriyayA yujyamAnaH kriyAphalabhUtaM baMdhamanubhavati, na tu jJAnAditi prathamamevArthapariNamana kriyAphalavena bandhasya samarthitatvAt / tathA gaNhadi gotra pa muJcadi paraM pariNamadi kevalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jANadi savvaM ziravasesa / / ' nAmasaMjJa- - viNaNa eva ta jaTTa ta atta abaMdhana tu paNNatta dhAtusaMjJa pariNama pratvaM giSTa grahaNe, jada paJja gatI ANa avabodhanaM / prAtipadikana adhina eva tat artha tat Atman ata paNa mUladhAtu-pari gama prahRtve, graha grahaNe, ut pada gatI, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa na rahane kSAyika jJAna nitya hai / ( 7 ) sadA sarvaprakArake sarva padArthako sarvAtmapradezose jAnane vAlA jJAna sarvagata kahalAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) vyavahArase zrAtmA sarva padArthoM kA jJAtA hai / (2) zuddha nizcayase mAtmA paripUrNa pratibhAsamaya apane ApakA jJAtA hai / dRSTi -1- svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra [105 ] / 2- zuddha nizcayanaya [46 ] / prayoga sarvajJa hone kA vikalpa nahIM karanA, kyoMki vItarAga hone kA to vaha phala ho AtmIya Ananda to vItarAgatA ke kAraNa hai aisA jAnakara avikArasvabhAva sahaja antastatvamaya apanA anubhava karanA / / 51 / / jJAnIke (kevalajJAnI grAtmAke) zatikriyAkA sadbhAva honepara bhI kriyAphalarUpa kA niSedha karate hue upasaMhAra karate haiM-- [ zrAtmA] AtmA [ tAn jAnan api ] padArtho ko jAnatA huA bhI [na api pariNamati ] na to usarUpa pariNamita hotA, [ na gRhNAti ] na hI unheM grahaNa karatA, [na eva teSu prartheSu utpadyate ] aura na hI una padArthoM ke rUpa meM utpanna hotA hai [te] isa kAraNa [ abandhakaH prajJaptaH ] vaha jJAnI abandhaka kahA gayA hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sahajAnandazAstramAlAyAM ityarthapariNAmanAditriyANAmabhAvasya zuddhAtmano nirUpitatvAcArthAnaparigamato'gRtatasteSvanupadyamAnasya cAtmano likriyAsa ive'gi na khanu kriyAphalabhUto bandhaH siddhayat / / 52 / / vi api na eba-avyaya / teSu ana, artha--saptamI bahu / parizamadi pariNati gehadi gRhNAti upajadi utpadyate..vartamAna nAda anya gumapa ekAcana ciyA / jANaM jAnan-prathamA eka kRdanta kisa / tAtparya--prabhu sabako jAnate hue bhI unakA kisI se kucha saMsarga nahIM prataH sarvajJa prabhu bandha rahita haiN| TokArtha-yahA~ "udayagadA kA maMsA jigAva raba sahehi giyadiNA bhagiyA / temu vimUDhA ratto vo bA baMdhAzubhava di / / '' isa gAtha! sUtrameM "udayagata pudgala karmAzoMke honepara anubhava karane vAlA jIva moha-rAga-dveSa meM pariNatapanA honese jJeyArtha pariNa manasvarUpa kriyAke sAtha yukta holA huA kriyAphalabhUta bandhako anubhavatA hai, kintu jhAnase nahI" isa prakAra pahale hI arthapariNamana kriyAka phalarUpase bandhakA samarthana kiyA gayA hai tathA "geNhadi rova gA muJcadi rANa daraM parimAdi kevalI bhagavaM / pecchadi samatado ko jAgadi savyaM giravasesaM // " isa gAyA sUtra meM zuddhAtmAke arthapariNamanAdi kriyAaoMke prabhAvakA nirUpaNa kiyA gayA honese padArtharUpa meM pariNamita nahIM hote hue, use grahaNa nahIM karate hue aura usarUpa utpanna nahIM hote hue yAtagAke zatikriyAkA sadbhAva honepara bhI vAstavameM kriyAphalabhUta bandha siddha nahIM hotaa| __aba pUrvoktA AyA yako kAvya dvArA kahakara, kevalajJAnI grAtmAkI mahimA batAte haiMjAnan ityAdi.--.-artha-karmoko cheda jhAlA hai jisane aisA yaha prAtmA bhUta, bhaviSyat aura dartamAna samasta vizvako eka hI sAtha jAnatA huA bhI mohake abhAvake kAraNa pararUpa pari. spamita nahIM hotA, isa kAraNa atyanta vikasita jhaptike vistArase svayaM pI DAlA hai vAkAroMko jisane aisA vaha jJAnamUrti tInoM lokake padArthoM ko pRthak aura apRthaka prakAzita karatA hamA mukta hI rahatA hai / isa prakAra jJAna-adhikAra samApta huyA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki yugapavRttise hI jAnane meM zAnakA sarvagatapanA siddha hotA hai| aba isa gAthAmeM sarvajJadevake jJaptikriyA nirantara hote rahanepara bhI usake kriyAphalabhUta bandhakA pratiSedha kiyA gayA hai| tathyaprakAza---(1) jAnanakriyA honepara bhI yadi prAtmA jheMyArthapariNamana kriyAse yukta nahIM hai to usake karmabandha nahIM hotA / (2) mohanIya karmakA udaya honepara vedana karane vAlA jIva moha rAgadveSa bhAvase pariNata hotA hai / (3) moha rAgadveSase pariNasa jIva jJeyArthapariNamana kriyAse yukta hotA hai / (4) jevArthapariNAmAna kripAse yukta ho rahA jIva kriyAphala Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SA muotelistasmpowSHORanties pravacanamA?-rAptavazAlI TIkA jAganyeSa vizva yugapadapi bhava-vibhUna sAmaralaM mohAbhAvAcadAtmA pariramati para netra nilanakarmA / tenAsle mukta eva prasavilAsitAstivistArapIsaneyAkA trilokI pRthapRthagatha gautayanu jJAnamUrtiH ||4|| iti jJAnAdhikAraH / se tAnaH dvi0 bahu0 / AdA AtmA-- rAvA / abazyagI abakAyA: 6 ' Te:--Yo Do kRdanta triyA / legya tena-tRtIyA ena / nisti / tinakA kati avacana: / 5.2 / / bhUtaH bandhako atujhyatA hai / (5) mohanIyakamakA udita anubhAga upayogabhUmikAmeM pratiphalita hotA haiN| (6) pratiphalita anubhAgako svIkAra karanage moha rAma dveSa bhAva hotA hai| (7) moha rAga dveSa bhAva honese viSayabhUta jJeya padArthako parigamanake anusAra joda apanA pariNAma banAtA hai / (5) jJeya padArtha ke pariNamAna ke anusAra iSTa aniSTa grAdi bhAvarUpa pariNAma banAne ko jJayArthapariNamana kriyA kahate haiM / (6 } kebalI bhagavAna parapadArthako na to grahazA karate haiM, na chor3ate haiM, na pariNa mAte haiM, na jeya artha ke pariNa mAna ke anusAra pariNAmate haiM, ye to bala devate jAnate haiM / (10) iSTa aniSTa buddhi nakAra mAnna dekhane jAnane vAleko jJAtA draSTA kahate hai| (11) sarvajJadeva botarAga haiM, jJAtA draSTA haiM, ata: una ke jJeyArthapariNAmana kriyA nahIM hotI, vala jJaptikriyA hotii| (12) yucha bhI vikalpa na kara mAtra jAnaneko jhaptikiyA kahate (13.) sarvajJadeva ke jJaptikriyA hai, kintu sevArthaparigAmana kriyA nahIM, ata: kevalI prabhuke sarvavizvajJeyAkArAkAnta honepara bhI .mabandha nahIM hotaa| (14) prabhuyA kArya arthAt karma jAna (jAnanA) hai| (15) koI bhI kArya kiyA binA nahIM hotA / (16) nizcayataH karma aura kriyA usa eka hI dravyameM hai / (14) jJAna (jAnana) kI kriyAko jJaptikriyA kahate haiN| 1) bhagavAna jJAnako ho grahaNa karate haiM, ataH jJAna prApya honasa jJAna ho prabhukA karma hai / [16) prabhu zAnarUpa hI pariNAmila hote haiM, ataH jJAna vikArya hone jJAna hI prabhukA kama hai| (30) prabhu jJAnarUpa hI utpanna hote haiM, ata: jJAna hI nirvayaM honese jJAna hI prabhukA kama hai| (21) jJaptikriyAkA phala nirapekSa sahaja prAnanya hai / (22) jJeyArthapariNamana kriyA kA phala karmavandha hai| siddhAnta-(1) upAdhikA abhAva hone se bhagavAnakA zuddha jJAna parimana hotA hai| dRSTi--- 1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikAna ya [ 54] / prayoga..---saMsArasaMkaToMke kAraNabhUta kamabandhase haTane ke liya avikAra caitanyasvabhAvameM upayukta hokara jJAtA draSTA rahanekA pauruSa karanA // 52 // aba jJAnase abhinna sukhake svarUpako vistArapUrvaka varNana karate hue jJAna aura mukha MobsevibiteANOHemammiOMADR ASINOMPANIMALINSAHASRE6000000002pAsAsama00000000000080Y wwwAKAAMRE CRPORATikam muTIRIYA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha jJAnAdaminnasya saukhyasya svarUpa prapaJcayana jJAnasaukhyayoH heyopAdeyatvaM cintayati --- asthi amuttaM muttaM adidiyaM iMdiyaM ca atthasu / NAga ca tahA sokkhaM jaM tesu paraM ca taM gaNeyaM // 53 // arthokA jJAna va sukha, bhUtaM amUrta indriyaja pratIndriya / ho jo ina meM uttama, vahI upAdeya hai mAno // 53 // antyamUrta mumatIndriyamaMndriyaM cAyapu / jJAnaM ca tathA saukhyaM yatteSu paraM ca tat ayam // 53 / / pratra jJAnaM saukhyaM ca mUrtemindriyajaM caikamasti / itaradamUrtamanIndriyaM cAsti / tatra yada. mUrtamatIndriyaM ca tatpradhAnatvAdupAdeyatvena jJAtavyam / tArtha bhUrtAbhiH kSAyopazamikIbhihAyoga nAmasaMjJa....amukta mutta adidiya iMdiya ca attha NANa cahA sopakha jata para ca ta roya / dhAtusaMjJaasa manAyAM, nA avabodhane / prAtipadika... amUrta mUtaM atIndriya indriya na artha jJAna ca saukhya yat tathA tat para jJeya / mUladhAtu-arA bhubi, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa... amuttaM amUrta muktaM mUtaM atIndriyaM kI heyopAdeyatAkA cintana karate haiM- [artheSu jJAna] padArtha sambandhI jAna [amUrta mUta] amUrta, mUrta [atIndriyaM aindriyaM ca asti] pratIndriya aura aindriya hotA hai; [ca tathA saukhyaM] aura isI prakAra arthAt amUrta, mataM, atIndriya aura aindriya sukha hotA hai / [teSu ca yat / paraM] unameM jo utkRSTa hai [tat jJeyaM] vaha upAdeyarUpa jAnane yogya hai| __tAtparya--amUrta va atIndriya jJAna evaM sukha hI utkRSTa aura upAdeya hai| TIkArtha-~~~yahA~ eka to jJAna aura sukha mUtaM aura indriyaja hai; aura dUsarA jJAna tathA / sukha amUrta aura atIndriya hai vaha pradhAna honese upAdeyarUpa jAnanA / yahA~ pahalA jJAna tathA sukha arthAt mUrta da indriyaja jJAna aura sukha mUrtarUpa kSAyopazamika upayogazaktiyoMme usa-usa prakArakI indriyoMke dvArA utpanna hotA humA parAdhIna honese kAdAcitka, kramazaH pravRtta hone bAlA, sapratipakSa aura hAni vRddhiyukta hai, ata: gauNa hai, yaha samajhakara vaha heya hai; aura dUsarA / jJAna tathA sukha arthAt amUrta atIndriya jJAna va mukha amUrtarUpa caitanyAnuvidhAyI ekAko AtmapariNAma zaktiyoMse tathAvidha atIndriya, svAbhAvika cidAkArapariNAmoMke dvArA utpanna hotA hamA atyanta AtmAdhIna honese nisya, yugapat pravartamAna, niHpratipakSa aura hAni vRddhirahita hai, ataH mukhya hai, yaha samajhakara vaha upAdeya hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki sarvajJadevake jJaptikriyA honepara bhI karmabandha nahIM hotaa| aba isa gAthAmeM jJAnase abhinna saukhyakA svarUpa nirdiSTa kara jJAna aura saukhyameM kaunasA jJAna va saukhya heya hai aura konasA jJAna ba saukhya upAdeya hai yaha batAyA Kammar Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREmailARMERRRRRIA pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA zaktibhistathAvidhebhya indriyebhyaH samutpadyamAnaM parAyattatvAt kAdAcitkaM, kramakRtapravRtti saprati. pakSa sahAnivRddhi ca mogAmiti kRtvA jJAnaM ca saukhyaM ca heyam / itaratpunaramUrtAbhizcaitanyAnavidhAyitIbhirekAkinIbhirevAtmapariNAmaNaktibhiratathAvidhebhya: svAbhAvikacidAkArapariNAmebhya: samutpadyamAnamatyantamAtmAyattatvAnnityaM, yugapatkRtapravRtti niHpratipakSamahAni vRddhi ca mukhyamiti kRtvA zAna saukhyaM copAdeyam / / 53 / / adidiya iMdiyaM indriyaM NANaM jJAna sokta saukhyaM na yat tat-prazramA eka / royaM japa-e kadama kiyA / niksi-na mUrtI amUrta, sukhayana sukhaM tagya bhAvaH soya / samAsa indriya atikA alIridraya / / 53 / / / tathyaprakAza-(1) jJAna do prakArakA hotA hai...--- 1 - mUrta indriyaja jJAna, 2- pramUrta pratIridraya jJAna 1 (2) saukhya bhI do prakArakA hai.---- 1-- mUrta indriyaja saukhya, 2- amUrta pratIndriyaja saukhya / (3) upAdAna dRSTi se bhUta kSAyopazamika upayoga zaktiyoM dvArA nimittadRSTi se bhUta indriyoM dvArA utpanna humA jJAna va saukhya mUrta indriyaja kahalAtA hai / (4) pramUrta akelI caitanyapariNamana zaktiyoMke dvArA utpanna huaA indriyAtIta jJAna va saukhya amUrta atInidraya kahalAtA hai / (5) mUrta indriyaja jJAna va saukhya parAdhIna honese anitya hai| (6) mUtaM indriyaja jJAna va saukhya parAdhIna honese 'mase apanI pravRtti kara pAtA hai| (5) mUrsa indriyaja jJAna va sokhya ajJAnase va duHkha se sahita hai / (8) mUrta indriyaja jJAna va sAMsya hAni va vRddhi se sahita hai / (6) vinazvara kramavartI prajJAnarUpa duHkhavyApta viSama jJAna evaM saukhya heya : hai / (10) amUrta pratIndriya jJAna va saukhya pUrNa prAtmAdhIna honese nitya hai, eka sAtha paripUrNa pravartane vAlA hai, prajJAna va duHkhase bilkula rahita hai evaM hAni vRddhise rahita asIma paripUrNa honase upAdeya hai| siddhAnta(.) prabhukA jJAna va saukhya prAtmottha va svAbhAvika hai / (2) mohI prANiyoM kA jJAna va saukhya nimittApekSa evaM vikRta hai / dRSTi----1-- zuddhanizcayanaya [46] / 2-- azuddhanizcayanaya 47] / PART prayoga---heyabhUta mUrta indriyaja jJAna ba saukhyase upekSA karake upAdeya bhUta amUrta va pratIridraya jJAna evaM saukhyake lAbhake liye amUrta sahaja catanyasvarUpakA avalaMbana karanA // 53 // / aba atIndriya sukhakA sAdhanIbhUta atIndriya sAna upAdeya hai, aisA abhistavana karate hai arthAt usakA prAsthAke sAtha guNAnuvAda karate haiM-- [prekSamANasya yat] dekhane vAlekA jo / RAGAR Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM athAtIndriya saukhya sAdhanIbhUtamatIndriyajJAnamupAdeyamabhiSTauti - jaM pecchado amuttaM muttemu didiyaM pacchaNAM / sayalaM sagaM ca idaraM taM gANaM havadi paccakkhaM // 54 // jJAna pratyakSa vaha jo, draSTAkA jJAna jAnatA hove / mUrta mUrta atIndriya, pracchanna sva para samastoMko // 54 // yatprekSamANasyAmUrta mUrteSvatIndriyaM ca pracchannam / sakalaM svakaM ca itarat tadjJAnaM bhavati pratyakSam // 54 // atIndriyaM hi jJAnaM yadamUrtaM yanmUrteSvapyatIndriyaM yatpracchannaM ca tatsakalaM svaparavikalpAntaHpAti prekSata eva / tasya khalvamUrteSu dharmAdharmAdiSu mUrteSvapyatIndriyeSu paramANvAdiSu dravyapracchanneSu kAlAdiSu kSetra pracchanneSvalokAkAzapradezAdiSu kAlapracchanneSva sAMpratikaparyAyeSu, bhAvapracchanneSu sthUlaparyAyAnantarlInasUkSmaparyAyeSu sarveSvapi svaparavyavasthAvyavasthiteSvasti draSTRtva nAmasaMjJa-ja pecchaMta amutta mutta adidiya ca pacchaNNa sayala saga ca idara ta NANa paccakkha / dhAtusaMjJa - hava sattAyAM / prAtipadikayat prekSamANa amUrta mUrta atIndriya ca pracchanna sakala svaka itara tat jJAna pratyakSa / mUladhAtu bhU sattAyAM / umayapadavivaraNa --- jaM yat amuttaM amUrta adidiyaM atIndriyaM pacchanna pracchannaM sayalaM sakalaM - dvi0 eka0 / pecchado prekSamANasya SaSThI eka0 / muttesu mUrteSu saptamI bahuvacana / jJAna [zramUrta] amUrtako [ mUrteSu ] mUrta padArthoM meM bhI [pratIndriyaM ] indriyAgocara paramANu Adi ko [ ca pracchannaM ] aura pracchannako, [svakaM ca itarat ] aise sva tathA pararUpa [ sakalaM ] ina sabako jAnatA hai [ tat jJAnaM ] vaha jJAna [pratyakSaM bhavati ] pratyakSa hai / tAtparya -- pratIndriya jJAna amUrta indriyAgocara gupta sva para sabhI padArthoM ko pratyakSa rUpase jAnatA hai / TokArtha - - jo amUrta hai, jo mUrta padArthoMmeM bhI pratIndriya hai, aura jo pracchanna ( DhakA humrA) hai, usa sabako jo ki sva aura para ina do bhedoM meM samA jAtA hai usa sabako pratIndriya jJAna zravazya dekhatA hai| amUrta dharmAstikAya adharmAstikAya AdikoMmeM aura mUrta padArthoM meM bhI atIndriya paramANu AdikoMmeM tathA dravyapracchanna kAla AdikoM meM, kSetrapracchanna alokAkAzake pradeza AdikoM meM, kAlapracchanna asAmpratika ( pratIta anAgata) paryAyoM meM tathA bhAva pracchanna sthUlaparyAya antarlIna sUkSma paryAyoMmeM, sva aura parakI vyavasthAse vyavasthita una sabameM hI usa atIndriya jJAnake dRSTApana hai, pratyakSapanA honese / vAstava meM prananta zuddhikA sadbhAva pragaTa huA hai jisake aise caitanyasAmAnyake sAtha anAdisiddha sambandha vAle eka hI prakSa nAmaka grAtmA ke prati jo niyata hai jo indriyAdika anya sAmagrIko nahIM DhUMDhatA, aura jo anantazaktike sadbhAva Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Site www pravacanasAra ... saptavanAGgI TIkA pratyakSatvAt / pratyakSa hi jJAna muddhinAnantazuddhisannidhAna manAdisiddhacatanyasAmAnyasaMbandhamekamavAkSanAmAnamAtmAnaM pratiniyamitaroM sAmagrImamRgayamANamanantazaktisadbhAvato'nantatAmupagataM dahanasyeva bAhyAkArAyaNa jJAnasya jJeyA kArANAmanatikamAyathoditAnubhAvamanubhavattat kena nAma nivAyeta / atastapAdeyam / / 5.4 / / hudara itaraM taM tat NANasAnaM pratyakSa-prathamA eka / vadi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka kiyaa| nirUkti-~-prakarSaNa IkSate iti prekSamANaH tasya / samAsa indriyaM atikrAntaM atIndriyaM / / 54 / / ke kAramA anantatAko prApta hai, sA tathA dahanake dAhyAkAroMkI taraha jJAnake jJeyAkAroMkA ullaMghana na honese yathokta prabhAvakA anubhava karatA huA vaha pratyakSa jJAna kisake dvArA rokA jA sakatA hai ? ataH atIndriya zAna upAdeya hai| : prasaMgavivaraNa --...anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki indriyaja jJAna va sukha heya hai tathA atIndriya jJAna va mukha upAdeya hai / ava isa gAthAmeM upAdeyabhUta atIndriya sukha ko usake sAdhanIbhUta atIndriya jJAnako upAdeya batAyA gayA hai| kA tathyaprakAza---- (1) pratIndriya jAna amUrtako, indriyAgamya mUrtako, dravyapracchannako, kSetrAcchannako, kAlapracchannako, bhAvapracchannako sabhI sva-para padArthoko jAnatA hai / (2) dharma, adhama, AkAza, kAla va jIva padArtha amUrta haiM / (3) paramAragu va ati sUkSmaskandha indriyA. gabhya mUrta haiM / (4) kAla Adika padArtha dravyapracchanna haiN| (5) alokAkAzake pradeza prAdika kSetraptacchanna haiM / (6) bhUta bhaviSyat paryAya kAlapracchanna haiM / (7) sthUla paryAyoMmeM antalIna Famom sUkSma paryAyeM bhAvapracchanna haiN| (8) samasta padArtha sva va parakI vyavasthAmeM vyavasthita haiN| EHATI) prabhukA atIndriyajJAna saphala pratyakSa hai / (16) sakalapratyakSameM ananta jJeya jJAta hote hI sA hI jJAnasvabhAvake kAraNa va jJeyasvabhAva ke kAraNa anivArita niyama hai| siddhAnta--(1) nirupAdhi zuddha jJAna sadaiva sarvajJeyAkrAnta rahatA hI hai / dRSTi-.--1- asUnyanaya [174] / FAMI prayoga--jJAnasvabhAva ke kAraNa jJAna ko apanA vilAsa karane do, etadartha apane varta. Fun mAna upayogako prakhaNDa eka pratibhAsamAtra antastattvameM upayukta karanA // 54 // SMART aba indriyasukha kA sAdhanIbhUta indriyajJAna heya hai, aisA usako prakarSarUpase nindate haiM Sam ati indriyaja jJAnake prati heyabuddhi rakhakara usakA avaguNa kahate haiM--svayaM pramUrtaH svayaM amUrta [jIvaH] jIva [bhUtigataH] mUrta zarIrako prApta hotA huA [tena mUrtinA] usa mUrta zarIrake dvArA [yogya bhUta] yogya mUrta padArthako [avagRhya] avagraha karake [tat] use [jA. .AVAVASSASSASSSSSSSSSSS Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnanda zAstramAlAyAM prathendriya soya sAdhIbhUtamindriyajJAnaM heyaM prarindati - 68 jIvo sayaM zramutto muttigado teA muttiNA muttaM / zrogeNhittA jogaM jAyadi vA taNA jANAdi // 55 // zrAtmA svayaM amRtika, sUrti mUrtase yogya mUrtIko pravagraha hi jAne yA nahiM jAne jJAna vaha kyA hai / / 55 / / jIvaH svayamamUrtI mUrtigatastena mUrtinA mUrtam / avagRhya yogyaM jAnAti vA tanna jAnAti // 55 // indriyajJAnaM hi mUrtIpalambhakaM mUrtIpalabhyaM ca tadvAn jIvaH svayamamUlo'pi paJcendriyA tmakaM zarIraM mUrtamupAgatastena jJaptiniSpattau balAdhAnanimitatayopalambhakena mUrtena mUrta sparzAdipradhAnaM vastupalabhyatAmupAgataM yogyamavagRhya kadAcittaduparyupari zuddhisaMbhavAdavagacchati, kadAcitasaMbhavAnnAva gacchati / parokSatvAt / parokSaM hi jJAnamatidRDhatarAjJAnatamogranthi guNDanAnnimoli nAmasaMjIva sayaM amRta muttigada ta mutti mutta joga yAta Na / dhAtusaMta- aba givha grahaNe, jANa avabodhane / prAtipadika-jIva svayaM amUrta mUrtigata mUrti mUrta yogya vA tat na / mUlaghAtu- aba graha upAdAne, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa jIvo jIvaH amuktI amUrta: muttimado mUrtigataH prathamA e0 / mAti ] jAnatA hai [ vA na jAnAti ] prathavA nahIM jAnatA hai / tAtparya yaha prANI indriyoMke dvArA kabhI mUrta padArthakA zravagraha jJAna karake mAge kucha jAna bhI pAtA va nahIM bhI jAna pAtA, aisA yaha indriyaja jAna bahuta kamajora jJAna hai / TokArya - indriyajJAna mUrtakA upalambhaka hai, aura mRrtake dvArA upalabhya hai / vaha iMdriyajJAna vAlA jIva svayaM amUrta honepara bhI mUrta-paMcendriyAtmaka zarIrako prApta hotA humA, jJapti utpanna karanemeM baladhAraNakA nimitta honese upalambhaka hue usa mUrta zarIrake dvArA mUrta sparzAdipradhAna vastuko jo ki yogya ho arthAt indriyoMke dvArA upalabhya ho use zravagraha karake parokSapanA honese kadAcit usase Upara UparakI zuddhike sadbhAva ke kAraNa use jAnatA hai aura kadAcit zravagrahase Upara UparakI zuddhike zrasadbhAva ke kAraNa nahIM jAnatA hai / dekhiyecaitanyasAmAnyake sAtha anAdisiddha sambandha honepara bhI jo prati dRr3hatara ajJAnarUpa prandhakArasamUha dvArA pravRta honese saMkucita ho gayA hai va svayaM jAnaneke liye asamartha ho gayA hai aise zrAtmAkA upAtta aura pratupAsa parapadArtharUpa sAmagrIko nekI vyagratAse pratyaMta caMcala-taralaasthiratA huA, pranantazaktise cyuta honese atyanta khinna vartatA humA, mahAmoha-mahalake jIvita honese parako parimita karanekA abhiprAya karanepara bhI pada padapara ThagAIko prApta hotA huA paramArthataH na jAnane kI saMbhAvanAko prApta hai; isa kAraNa vaha haiya hai / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panna nanasAra--sanadazAGgI TIkA tasyAnAdisidvatanya sAmAnya saMbandhasyApyAtmana: svayaM paricchettamazcamasamarthasyopAttAnupAttaparapratyayasAmagrImArgasAdhyatayAtyanta bisATalatvamavalambamAnamanantAyAH zaktaH pariskhalanAnnitAntaviklavIbhUtaM mahAmohamanasyahovAdAsyatyAna parapariMgAtipratitAbhiprAyamapi pada para prAptavipralambhamanupalabhagabhAvanAmeva paramAnaMtohati / atastadraM yam // 15 // sayaM svayaM vA --avyaya / teNa lena muniyA myUtinA--tRtIyA ka0 / 'saMta joga yogya ta nan-dvi0 eka0 / ogihitA jayagRtya-asamatikI miyA / jAdi jAnAni jApAni jAnAti-vartamAna laT anya "puruSa ekavacana kiyaa| nirukti-prANavitIti jIvaH samAsa - muli gata: sumigataH ||5|| prasaMgavivaraNa-anaMtara pUrva gAthAmeM atIndriya sUkhake mAdhanIbhUta atIndriya jJAnako upAdeya batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM indriyamukhake sAdhanIbhUta indriyajJAnako heya balAyA inten NIROKSATTA : tathyaprakAza---- (1) indriyaja jJAna parokSa jJAna honese hona jJAna hai / (2) indriyana jJAna mata padArthako hI jAna sakatA hai amartakoM nhiiN| (3) indriyajajJAna marta indriyoMke dvArA banatA hai, indriyoMke binA kevala amUrtAtmazaktise nahIM / (4) indriyaja jJAna vAlA jIva svayaM amUta hokara bhI indriyAtmaka mUrta zarIrako pAtA jhumA mRtaM bana rahA hai / (5) indriyajJAna kisI vastakA navagraha karake itanA hI jAnatA hai, kabhI aura kucha kSayopazamake anusAra kucha adhika jAnatA hai, kabhI vizeSa nahIM jAnatA hai / (6) indriyajJAna jAnaneke liye prakAza Adi bAhya padArthako IDhane kI vyagratAke kAraNa kSubdha rahatA hai| (7) indriyajJAna jAnane ke liye indriyako ThIka rakhane kI vyagratAmeM cala rahatA hai| (8) indriyajJAna alpazakti vAlA honese khadakhinna hotA hai / (6) indriyajJAna parapadArthakA pariNamana karanekA abhiprAya honese icchAnukUla parapariNAmana na dekhakara pada padapara ThagA huaA rahatA hai| (10) indriyajJAna paramArthase majJAna hI hai / (11) indriyajJAna duHkhavyApta honese, asvabhAva honese heya hai / jAnana , siddhAnta-(1) indriyajJAna prazuddha honese haya hai / / dRSTi-----1-- upAdhisApekSa azuddha dravyAdhikanaya [24] / / prayoga---indriyase 4 indriyajJAnase upekSA karake sarvavizuddha jJAnamAtra antastatva meM upayukta honekA pauruSa karanA / / 5 / / ....... aba indriyoMkI mAtra apane viSayoM meM bhI yugapat pratyutta nahIM honasa indriyAna heya hI hai, yaha avadhArita karate haiM arthAt apane manameM indriyaja nako ma hAnirNaya rakha. kara indriyaja jJAnakA doSa batAte haiM--[sparzaH] sparza [ sagaMdhaH] gaMka [varNaH] lavidhi ko mahArAja Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sahajAnandazAstramAlAyAM factose athendriyAraNAM svaviSayamAtre'pi yugapatpravRttyasaMbhavAddha yamevendriyajJAnamityavadhArayati - phAso raso ya gaMdho vaNNo saho ya puggalA hoti| akkhANaM te akkhA jugavaM te gova geNhaMti // 56 // sparza rasa gaMdha varNa ru, zabda pudgala viSaya haiM prakSoMke / usako bhI ye indriya, yugapat nahi grahaNa kara sakatoM // 56 // sparzo rasazca gandho varNaH zabdazca pudgalA bhavanti / akSANAM tAnyakSANi yugapattAnnava gRhanti / / 56 // indriyANAM hi sparzarasagandhavarNapradhAnAH zabdazca grahaNayogyAH pudgalAH / athendriyairyugapatte'pi na gRhyante, tathAvidhakSayopazamanazakterasaMbhavAt / indriyANAM hi kSayopazamasaMjJikAyA: POLITamanemapOSTSDCUDEICHE nAmasaMjJa-phAsa rasa ya gaMdha vaNNa sadda ya puggala akkha ta akkha jUgavaM ta Na eva / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM, giNha graharaNe / prAtipadika----sparza rasa ca gandha varNa zabda ca pudgala akSa tat akSa yugapat tat na ev| mUladhAtu-bhU sattAyAM, graha upAdAne / ubhayapadavivaraNa----phAso sparzaH raso rasaH gaMdho gandhaH vaNNo varNa:-pra0 eka0 / ya ca jugavaM yugapat Na na eva-avyaya / puggalA pudgalA:-pra0 bahu0 / akkhANaM akSANAMvarNa [zabdaH ca] aura zabda [pudgalAH] pudgala haiM, ve [akSAraNAM bhavanti] indriyoMke viSaya haiM [tAni akSAriNa] parantu ve indriyA~ [tAn] unheM bhI [yugapat] eka sAtha [na eva gRhanti] grahaNa nahIM karatI, nahIM jAna sktii| tAtparya--indriyA~ to apane viSayako bhI eka sAtha grahaNa nahIM kara sktii| TokArtha-vAstava meM sparza, rasa, gaMdha, varNa haiM pradhAna jinameM aise pudgala va paudgalika zabda indriyoMke dvArA grahaNa karane yogya haiN| kintu, ve bhI indriyoMke dvArA eka sAtha grahaNa nahIM kiye jA pAte, kyoMki usa prakArake kSayopazamanako zakti asaMbhava hai / indriyoMko kSayopazama nAmaka antaraMga jJAtRzaktikI kauvekI aA~khakI putalokI taraha kramika pravRtti honese anekataH jAnaneke liye asamarthapanA honese dravyendriya dvAroMke vidyamAna honepara bhI samasta indriyoMke viSayoMke viSayabhUta padArthokA jJAna eka hI sAtha nahIM hotA, kyoMki indriyaja jJAna parokSa hai| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM indriyasaukhyake sAdhanIbhUta indriyajJAnako hIna dikhAkara heya batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM indriya jJAna kI heyatAke samarthana meM batAyA gayA hai ki indriyoMko apane saMkucita viSayameM bhI eka sAtha pravRtti nahIM ho sakanese indriya jJAna heya hI hai| tathyaprakAza-(1) sparzana indriyake dvArA graha yogya haiM sparzapradhAna pudgala / (2) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pariccheyAH zaktentaraGgAyAH kAkAkSitArakavat kramapravRttivazAdanekataH prakAzayitumasamarthatvAsatsvapi dravyendriyadvAreSu na yaugapadyena nikhilendriyArthAvabodhaH siddhacet, parokSatvAt // 56 // SaSThI bahu0 1 te tAni atrakhA akSANi pra0 bahu0 / te tAni dvitIyA bahu0 | hoti bhavanti hatigRhNanti-vartamAna lada anya puruSa bahuvacana kriyA / nirukti-sparzana sparzaH rasanaM rasaH, gandhanaM gandha:, varNa vargaH zabdanaM zabdaH, akSNoti iti akSaH // 56 // rasanA indriyake dvArA grahaNayogya haiM rasapradhAna pudagala / (3) prANaindriyake dvArA grahaNa yogya haiM gandhapradhAna pudgala / (4) cakSurindriyake dvArA grahaNayogya haiM pradhAna pudgala / ( 5 ) ka indriyake dvArA grahaNayogya haiM zabdaparirAta pudgala / ( 6 ) indriyA~ karatI haiM so ye grapane viSayameM bhI yugapat pravRtti nahIM kara sakatI, vAlI kSayopazamana zakti hotI hI nahIM hai / ( 7 ) jaise kovAkI A~kha kI putalIkA upayoga donoM khoMse ho rahA jaMcatA hai, aise hI sthUladRSTise kSayopazamanazaktijanya jJAnakA upayoga zIghra badalane se indriyoMke viSaya eka sAtha jJAta ho rahe jacate haiM, parantu vastutaH ve kramase hI jJAta hote haiM / ( 6 ) indriyajJAna hIna evaM kSo mahetu hone se heya hai / mAtra apane viSayako grahaNa kyoMki yugapat grahaNa karAne siddhAnta - ( 1 ) indriyajJAna hIna va parAdhIna honese azuddha hai / dRSTi - - 1 - azuddha sukSma RjusUtra pratipAdaka vyavahAra [8] 1 vibhAvaguNa vyaJjana paryAyadRSTi [213] / prayoga --- indriyajJAnako pUrNa va heya jAnakara usase upekSA karake sahaja jJAnakI dRSTike balase jJAnakA sahaja pariNamana hone denA / / 56 / / karate haiM [tAni akSAriNa] ve grAtmasvabhAvarUpa [na evaM maNizrAtmAkA [ upalabdhaM ] upalabdha na indriyajJAna pratyakSa nahIM hotA, yaha nizcita indriyA~ [paradravyaM] paradravya haiM [ AtmanaH svabhAvaH iti ] ve tAni ] nahIM kahe gaye haiM / [taiH ] unake dvArA [ zrAtmanaH ] jJAna [pratyakSaM] pratyakSa [ kathaM bhavati ] kaise ho sakatA hai ? tAtparya - zrAtmasvabhAva na honese paradravyarUpa indriyoM dvArA prApta huthA jJAna pratyakSa nahIM ho sakatA / TIkArtha --- kevala AtmAke prati ho niyata jJAna vAstava meM pratyakSa hai / parantu bhinna prastitva vAlI hone se paradravyatvako prApta grAtmasvabhAvako kicinmAtra sparza nahIM karatI huI indriyoMke dvArA upalabdhi karake utpanna ho rahA indriyajJAna AtmAke pratyakSa nahIM ho sakatA / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki indriyajJAna apane saMkucita viSaya meM bhI eka sAtha pravRtta na honese heya hai / aba isa gAthAmeM nizcaya kiyA gayA hai ki Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyA prathendriyajJAnaM na pratyakSa bhavatIti nizcinoti paradavvaM te akkhA Neva sahAvo ti appaNo bhagidA / uvaladdha tehi kadhaM paccakkhaM apaNo hodi // 57 // indriya paradravya kahIM, ve nahiM hote svabhAva AtmAke / unase jo jAnA vaha, AtmapratyakSa kaise ho // 57 / / paraTravyaM tAnyakSANi nava svabhAva ityAtmano bhaNitAni / upalabdha : kArya prAdhamAtmano bhavati / / 57 / / prAtmAnameva kevalaM pratiniyataM kila pratyakSaM, ina vyatiriktAstitvayogitayA paradravyatAmupagatarAtmanaH svabhAvatA manAgapyasaMspRzadirindrayarupalabhyopajanyamAnaM na nAmAtmanaH pratyakSa bhavitumarhati // 57 / / nAmasaMjJa-paradanya ta akkha va sahAba ti maNiya balata kAra pAcavA gaNa / dhAtusaMjabhaNa kathane, ho gattAyAM / prAtipadika----paradravya tat akSa na eva svabhAva iti Atmana bhaNita upalabdha tat kathaM pratyakSa Atman / muladhAta..... bha masAya, bhaNa zabdArthaH / ubhayapakSavivaraNa-... 'paradA paradradhya-prathamA eka / te tAni avakhA akSAmi-prathamA bahu | na eca zini kayaM kathaM-avyaya / mahAko svabhAva:prathamA eka0 / apaNo Atmana:--TThI ekaH / bhaNidA gaNitAni prathamA bahu kadanta kiyA / ucalakheM upalabdha-pra. 0 / lehiM tai:-tRtIyA bahu / paJcava pratyakSa-prathamA rAya / hodi bhavati-vartamAna saT anya puruSa ekavacana kiyA / nikti (dravati adra yat droyati paryAAn iti dvayaM sabhAsa.....paraM ca tat dravyaM ceti para dravyaM / / 27 / / indriyajJAna pratyakSa nahIM hotaa| tathyaprakAza-~-(1) jo kevala AtmAko prati niyata ho vaha jAna pratyakSa hai| (2) indriyajJAna bhinna paradradhyarUpa anAlamaspazI indriyoM dvArA para padArthoM ko upalabdha kara janya hone se pratyakSa nahIM ho sakatA / (3) jo jJAna pratyakSa nahIM usake anubhava meM sahaja prAnanda nahIM jaga sakatA / (4) jisa jJAnake sAtha sahaja prAnanda nahIM, pralyUta kSobha hai yaha jJAna (indriyajJAna) heya hai| (5) kevala prAtmAsa hI niSpanna hone vAlA nirAkaraNa jJAna sakalapratyakSa hai na upAdeya hai / (6) nirAvaraNa sakalapratyakSa jJAna bATa johanese nahIM upalabdha hotA. kintu sahaja jJAnasvabhAvameM upayukta hote hue magna hone para yahI sahaja jJAnasvabhAva svayaM pUrNa vikasita hotA humA kevalajJAnarUpa pariNamatA hai| ___ siddhAnta---(1) indriyajJAna kSobhase vyApta hai / (2) atIndriya jJAna sahaja Ananda se vyApta hai| dRSTi---- 1-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya [24] / 2- upAdhyabhAvApekSa zuddha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanagAra-guptadazAGgI TIkA atha parokSapratyakSalakSaNamupalakSyata -- jaM parado viNNAgaNaM taM tu parokkha tti maNimasu / jadi kevaleA gArDa havadi hi jIveNa paJcakakhaM // 58 // jo parase prathakA jJAna huA vaha parokSa batalAyA / 1.03 jo kevala AtmAse, jAne pratyakSa kahalAtA // 58 // yasto vijJAnaM tattu parokSamiti bhaNitamaSu / yadi kevalena jJAtaM bhavati hi jIvana pratyakSam // yasu khalu paradravyabhUtAdantaHkaraNAdindriyAsa ropadezAdupalabdheH saMskArAdAlokAdeva nimittatAmupagatAt svaviSayamupagatasyArthasya paricchedanaM tat parataH prAdurbhavatparokSamityalakSyate / rantaHkaraNamindriyaM paropadezamupalabdhisaMskAramAlokAdikaM vA samastamapi paradravyamanapekSyAramasvabhAvamevaikaM kAraNatvenopAdAya sarvadravyaparyAyajAmekapada evAbhivyApya pravartamAna paricchedana tat kevalAdevAtmanaH saMbhUtatvAt pratyakSamitvAladhyate / iha hi rAjasakhyasAdhanabhUtamidameva mahApratyakSamabhipretamiti // 58 // nAmasaMjJa-ja parado viSNANa ta tu paroksa si bhaNida aTU jadi kevala bhAda hi jIva gacca / dhAtusaMjJa--bhaNa kathane va sattAyAM / prAtipadikayat parataH vijJAna tantu parokSa iti bhaSita artha yadi kevala jJAta hi jIva pratyakSa / mUladhAtubhaga zabdArthaH bhubattAyAM / ubhayapadavivaraNa -- yad viSNAvaM vijJAnaM taM tat parokkha parIkSa0 e0 / para parataH avyaya paMcamyarthe / tuti iti jadi yadi hi-avyaya / bhaNidaM bhaNitaM prathamA eka0 kRdanta kiyA / agu artheSu saptamI bahu ke kevalena jI jIvanatRtIyA eka. | pAdaM jJAnaM paJcavakhaM pratyakSaM prathamA eka / yadi bhavati vartamAna anya eka ciyA niruSita- akSaM AtmAnaM pratItya Azritya utpadyate iti pratyakSa ivyacikanaya [ 24 ] | prayoga-- indriyajJAnakI upekSA karake jJAnasvabhAva antastattvameM upayukta honA // 57 // aba parokSa aura pratyakSa lakSako upalakSita karate haiM arthAt apane unakI saMbhA yatA nirakhakara unake svarUpako prakaTa karate haiM-- [ parataH ] parake dvArA hone vAlA [va] jo [prayeSu vijJAnaM] padArtha sambandhI vijJAna hai [ tat tu] vaha to [parokSa iti bhaNitaM ] parokSa kahA gayA hai [ yadi ] yadi [ kevalena jIvena] mAtra jIvake dvArA hI [ jJAtaM bhavati ] jJAta hotA hai [[hi pratyakSaM ] vaha jJAna vAstava meM pratyakSa hai / tAtparya --- indriyAdika parake nimittakA avalambana pAkara utpanna huA jJAna parokSa hai aura mAtra AtmA huA jJAna pratyakSa hai / TIkArtha -- nimittatAko prApta paradravyabhUta mana indriya, paropadeza, upalabdhi, saMskAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 arthatadeva pratyakSaM pAramArthika saukhyatvenopakSipati- sahajAnandazAstramAlAyAM jAdaM sayaM samaMtaM khANamatatthavitthaDaM vimalaM / rahiyaM tu proggahAdihiM suhaM ti egaMtiyaM bhaNiyaM // 56 // jAta svayaM va samataja, nirmala vistRta ananta prathamaM / zravagrahAdise rahita jJAna hi ko sukha kahA vAstava // 56 // jJAtaM svayaM samataM jJAnamanantArthavistRtaM vimalama hune lavagrahAdibhiH sukhamiti aikAntika bhaNitam // 56 // svayaM jAtatvAt samantatvAt anantArthavistRtatvAt vimalatvAt pravagrahAdirahitatvA * pratyakSaM jJAnaM sukhamaikAntikamiti nizcIyate zranAkulasyaikalakSaNatvAtsaukhyasya / yato hi parata jAyamAnaM parAdhInatayA zrasamaMtamitadvArAvaraNena katipayArtha pravRttamitarArthatyA nAmasaMjJa--jAda sayaM samaMta gANa arthAt vimana rahiya tu oggahAdi suniena bhaNiya / dhAtusaMjJa bhaNa kathane / prAtipadika-jAta svayaM samanta jJAna anantArthavistRta vimana rahita avagrahAdi sukha iti aikAntika bhaNita / mUladhAtu bhaga zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa - jA jAna samaM gANaM jJAnaM va prakAzAdika se hone vAlA svaviSayabhUta padArthakA jJAna parake dvArA pragaTa hotA huA parokSa hai aisA jAnA jAtA hai, aura jo aMtaHkaraNa, indriya, paropadeza, upalabdhi saMskAra yA prakAzAdika va paradravyakI apekSA na karake eka mAtra grAtmasvabhAvako hI kAraNa grahaNa karake sarva dravya paryAyoMke samUhako eka samaya meM hI vyApakara pravartamAna jJAna hai vaha kevala AtmAse hI utpanna honese pratyakSa hai aisA jAnA jAtA hai | yahA~ sahana sukhakA sAvanabhUta yahI mahA pratyakSa jJAna iSTa mAnA gayA hai / prasaMgavivaraNa -- granantarapUrva gAthA meM indriyajJAnake pratyakSArhatvakA niSedha kiyA thA / aba usIke spaSTIkaraNa ke liye isa gAthA meM parokSa va pratyakSakA lakSaNa kahA gayA haiM / tathyaprakAza - - ( 1 ) paradravya nimittake yoga meM padArthakA jJAna karane vAlA jJAna parIkSa kahalAtA haiM / (2) parokSajJAnake hone meM upAdAna kAraNa padArthopalabdhike saMskArase yukta vaha AtmA hai / (3) parokSa jJAna honemeM nimitta kAraNa tattadviSayakajJAnAvarakA kSayopazama Adi hai / ( 4 ) parokSajJAna honepara saMbaddha nimittakAraNa hai mana va indriyA~ | ( 5 ) parokSa jJAna hone meM bAharI nimitta kAraNa hai paropadeza, prakAza Adi / ( 6 ) mana indriya upadeza saMskAra prakAza Adi kAraNako apekSA kiye binA mAtra grAtmasvabhAvako kAraNarUpa se upAdAna karake jAnane vAlA jJAna pratyakSa jJAna kahalAtA hai / ( 7 ) pratyakSa jJAna sahaja zrAnaMdakA parama sAdhanIbhUta hai | ( ) jo sahaja zrAnandakA paramasAdhanIbhUta jJAna hai vaha mahA pratyakSa jJAna hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratravanasAra manAGgI TIkA 105 samalamasamyagavabodhena zravagrahAdisahitaM kramakRtArtha grahakhedena parokSaM jJAnamapyantamAkulaM bhavati / tato na tat paramArthataH saukhyama / idaM tu punaranAvijJAna sAmAnyasvabhAvasyopari mahAvikazinA bhivyApya svata evaM vyavasthitatvAtsvayaM jAyamAnamAtmAdhInatayA samantAtmapradezAn paramamama rAjAnopayogobhUyAbhivyApya vyavasthitatvAtsamantam zeSahArApAvarasena, prasabhaM tipItamasta aNatatvavitthaDa annArthavistRta vimalaM rahiyaM rahita aikAntika mAhi hAdibhiH tRtIyA bahu0 / bhaNidaM bhaNitaM pra0 eka0 danna kriyA / nirukti - anantAya ne a siddhAnta - ( 1 ) indriyajJAna meM saMskAravazavartI grahapajJa AtmAkA bodha hai / (2) - diya jJAnameM saMskArAdikI zrAvazyakatAse janya sarvajJa AtmAkA bodha hai| dRSTi-- grasvabhAvanaya [180] 2- svabhAvanaya [ 176 ] | prayoga apaneko saMskArAdizUnya sahaja jJAnasvabhAvamAtra nirakhanA // 5 // va isI pratyakSajJAnako pAramArthika mukharUpase apane pAsa rakhate haiM arthAt pAramArthika sukhamaya pratyakSa jJAnako apane meM rakhanekI tIvra bhAvanAsahita usakA svarUpa batalAte haiM - [svayaM jAta] apane Apa hI utpanna [samaMta ] grAtmaki sarva pradezoM meM huA [ anantArthavistRtaM ] grananta padArthoM meM vistRta [ vimalaM ] nirdoSa [tu] aura [zravagrahAdibhiH rahitaM ] grahAdi rahita [jJAnaM ] jJAna [ aikAntikaM sukhaM ] aikAntika arthAt sarvathA sukharUpa [ iti bhaNitaM ] aisA sarvadeva dvArA kahA gayA hai / tAtparya- kevala jJAna svayaM sahajAnandamaya haiM / nirdoSa paripUrNa sukha hai yaha nizcita hotA * TIkArya - svayaM utpanna honese, samaMta honese, ananta padArthoM meM vistRta honese aura avagrahAdirahita honese, pratyakSajJAna sarvathA hai kyoMki sukhakA eka mAtra anAkUlatA ho lakSaNa hai| cUMki parokSa jJAna (1) parake dvArA utpanna hotA huA parAdhInatA ke kAraNa, (2) itara dvAroMke grAvaraNake kAraNa, (3) anya "padArthoM ko jAnane kI icchA ke kAraNa ( 4 ) samala' hotA huA mithyA zravabodhake kAraNa aura (5) 'vAhAdi sahita' hotA huA kramazaH hone vAle padArthagrahaNake khedake kAraNa atyanta prAkula haiN| isaliye vaha paramArthase sukha nahIM hai / parantu yaha pratyakSajJAna ( 1 ) anAdi jJAnasAmAnyarUpa svabhAvapara mahAvikAsa se vyApta hokara svataH hI vyavasthita honese svayaM utpanna hotA huA svAdhInatA ke kAraNa ( 2 ) samasta AtmapradezoM kA parama pratyakSa jJAnopayoga hokara vyApa karake rahane se samaMta hotA huA samasta dvAroMke nirAvaraNa honeke kAraNa, (3) bilkula bhI liye gaye samasta vastuoMke jJeyAkAra rahanese ananta padArthoMmeM vistRta hotA huA sarva SATTAM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mea nemosmaran BookSAMAKAwam ramansames nindiansir.............. ....... ... ne vatane yAkAH paramaM vaizvasamabhinyAya vyavahivana vAdanantArthavistRtama samastA bubhutmayA, sakala zaktipratibandhakakA sAmAnyani:zAnta tathA parisarakAza bhAsvaraM svabhAvamabhiyAna thyavasthitantra divamAdirahitama namAnArtha paNa va dAbhAvena pratyakSa jJAnabula bhavana / natamramAdhika bala mauruvam // 56 // anannAthA: bAra liga anantAya nRtam / / .. !! padArthoM ko jAnanakI icchAke prabhAva ke kAraNa 4) malA atiko rokane vAlA karmamAmAnya (jAra meM nikala jAne se (jJAna atyaMta prakAzaka vArA prakAzamAna svabhAva, vyAsa hokara rahane se nirmala hotA huA yathArtha jAnane ke kAraNa tathA (5) yugapat mamapina kiyA hai tIna kAloMkA apanA svarUpa jisane hame lokAnako nAra rahane se sabanahAdirahita hAnA mA kama kiye gaye padArtha grahAya vedaka prabhAvake kAraNA anAkunna hai.| isa kAraNa vAstava meM vaha pAramArthika sundra hai| prasaMgavivaraNa--'anantarapUrva gAthAme parokSada pratyakSa jJAnakA svarUpa banAyA gayA thA / aba isa mAthAmeM isI pratyakSa jAtako pAramAthika prAnandarUpa kahA gayA hai / tathyaprakAza-- (1) svayaM hI utpanna mA jJAna (pratyakSa jJAna svAdhIna hone se mAnandarUpa hai, para indriyAdike nimita utpanna prA parokSa jJAna parAdhIna honase yAkula rahatA hai / (2) sarva bhAbhapradezAsa jAnane vAlA mAmalA jJAna paripUrNa honA aAnandarUpa hai, kintu anya hAroMke yAvarasa vAlA ba ka indriya kArase kiJcit jAnane vAlA jJAna kAla rahatA hai / (5) sarva ananta padArtho kA jAnana hAra na ma jAna cukane ke kAraNa prAnandarUpa hai, kintu kucha hI padArthoMbhe pravarta sakane vAlA jAna anya padArthoMke jAnane kI icchA rahane ke kAraNa prAkula rahatA hai / (4) nirdoSa atIndriya nAna sahI jAnane ke kAraNa sAnandarUpa hai, kintu sadoSa indriyajJAna yathArdhajalA na hone se prAhula rahatA hai / (5) yugapat vizvako jAnane vAlA jJAna jijJAsAkhedarahita hone ke kAraNa grAnandarUpa hai, kintu avagrahAdi vidhile jAnane vAlA zAna kRmakRta arthagrahaNa ke khedo bana honaka mAralA aAkula hai / (6) nirAkaraNa pratyakSa jJAna anivArita aAnandarUpa hai| siddhAnta-- (1) svabhAva kI nirmamatA sarva nirmalatA hai| dRSTi-1- svabhAvaguNAvyazunapAyaSTi [214] / prayoga ---sahaja parama grAnandadhe anubhava ke liye avinAbhAnA sahana parama jJAna ke srotabhUta sahaja mAnasvabhAvako upAsanA karanA // 56 // M ARAHARI HAIsog # am ISHES- FichoidaisiATTAMATSARORAKHAND ari Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazA TIkA 107 kevalasyApi pariNAmadvAreNa khedasya saMbhavAdaikAntikasukhatvaM nAstIti pratyAca jaM kevalaM ti gANaM taM mokkhaM pariNAmaM ca so caitra / khedo tassa bhagado jamhA vAdI khayaM jAdA // 60 // kevala jJAna hi sukha hai, hai vaha pariNAmarUpa ho to bho / kheda na ca vahAM hai, kyoMki ghAtikarma naSTa hue // 60 // kevalamiti jJAnaM tatsIya pariNAmazca ga caitra / dastasya na gaNitI varamAt pAtIni zrayaM nAmAni // 6 atra kohi nAma khedaH kazva pariNAmaH kazca kevalamukhayatirekaH yataH kevalakAntikasukhatvaM na syAt / khedasyAyatanAni ghAtikarmANi na nAma kevala pariNAmamAzram | pAtikarmANi hi mahAmoholAdakatvAdunmattavadatasmiMstadbudvimAdhAya paricchedamarthaM pratyAtmAnaM yataH pariNAmayati, tatastAni tasya pratyarthaM pariNamya pariNamya zrAmyataH khedanidAnAM pratipa dyante tadabhAvAta hi nAma kevale khedasyodbhedaH / yatazca samayAvacchinna sakalapadArtha pari daNa bhaNida jaghAdi saba jAi / tat rAkhyi pariNAma cana nAmasaMjJaja kevala vibhAga va sokha pariNama cataeva dhAtusaMjJa -- gaNa kathane jA prAdurbhAva / prAtipadikayat kevala iti jJAna eva kheda tat na bhaNita yat ghAti kSaya jaay| mUladhAtubhaga zArtha jI prAimavi / ubhayapadavivaraNayeva kevalaM gANaM jJAnaM taM tat sokkhaM maukhyaM pariNama pariNAmaH yogaH maMdo medaH prathama sakatA aba kevalajJAnake bhI pariNAmake dvArA khedako sambhavatA honese aikAntika sukharUpatA nahIM hai' isa abhiprAyakA khaMDana karate haiM--- [ yat ] jo [ kevalaM iti jJAnaM ] 'kevala' nAmakA jJAna hai [ tat saukhye ] vaha sukha hai [ pariNAmaH ca] pariNAma bhI [saH ca evaM ] bar3I hai [ vedaH na bhaNitaH ] usake kheda nahIM kahA gayA hai, [ yasmAt] kyoMki [dhAtIni ] vAniyAka rAva [kSayaM jAtAni ] kSayako prApta hue haiM / tAtparya kevalajJAna pariNamana to svAbhAvika pariNagata hai vaha bhI nahIM TIkArtha-yahA~ kevalajJAnake sambaMdha meM, vAstava meM kheda kyA pariNamana kyA tathA kevalajJAna aura sukhakA bheda kyA, jisase ki kevalajJAnako aikAntika nukhapanA na ho ? dekhiye-caki (1) khedake prAyatana prAlika haiM, kevala pariNamana mAtra nahIM / yAtikarma mahAmohaka utpAdaka honese pAgalako taraha tat tat buddhi dhAraNa karavAkara AtmAko zeyapadArtha ke prati pariNamana karAte haiN| isa kAraNa ve ghAtikarma pratyeka padArtha ke prati parimita ho-hokara thakane vAle AtmAke liye khedake kAraNapane ko prApta hote haiM / una ghAtikamakA prabhAva honese kevala Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...................... 108 hajAnandAyamAnAyAM cchedyAkAravaizvarUpyaprakAzanAspayobhUtaM citrabhitisthAnIyamanantasvarUpaM svayameva pariNamatkevala : meva pariNAmaH tataH kuto'nyaH pariNAmo bahAreNa khedasyAtmalAbhaH / yaca samasta svabhAva pratighAtAbhAvAtsamullasitaniraMkuzAnantazaktitayA sakalaM traikAlika lokAlokAkAramabhivyApya kUTasyatvenAtyantatiHprakampa vyavasthitatvAvanAkulatAM saukhyalakSaNabhUnAmAtmano'vyatiriktAM bibhrANaM kevalameva saukhyam / tataH kuH vayovya'tirekaH | ataH sarvathA kevalaM khamaikAnti kamanumodanIyam // 60 // tanmaya-puSTI eka bhagidI bhASana diyaa| jamhA bhAta paMcamI eka ghAdI bhAtIni pra0 bahu0 / khayaM kSayaM dvitIyA jAdA jAnAti prathamA bahUta kiyA / nirukti--- veba: pAtayantIti ghAtalA jAna meM kheda kahA~se pragaTa hogA ? (2) aura cUMki lona kAloMse gravacchinna samasta padArthoko yAkArarUpa vividhatAko prakAzita karanekA sthAnabhUta kevalajJAna citrita dIvArakI bhA~ti, svayaM hI ananta svarUpa parimita hotA huA kevalajJAna ho pariNamana hai / isa kAraNa anya pari mana kahA~se ho jisase ki vedako utpatti ho ? (3) aura cUMki samasta svabhAvapratighAtake prabhAva ke kAraNa niraMkuza grananta zakti ullamita honese samasta traikAlika lokAlokake zrA kArameM vyApta hokara kUTasthatA pratyaM niSkampa rahanese AtmAse abhinna mukha -lakSabhUna anA kulatAko dhAraNa karatA huA kevalajJAna hI sukha hai, isa kAraNa kevalajJAna aura sukhakA vya tireka kahA~ hai ? isase 'kevalajJAna aikAntika sukha hai' yaha sarvathA pranumodana ke yogya haiM / prasaMga vivaraNa -- granantarapUrva gAthA meM pratyakSajJAnako pAramArthika prAnandarUpa batAyA gayA thA / aba yadi koI atIndriya kevalajJAna meM yaha saMdeha kare ki kevalajJAna bhI to prati samaya hone vAlA pariNamana hai aura jahA~ pariNAmana hai vahA~ kheda haiM, to unake isa saMdehakA nirAkaraNa isa gAthAmeM kiyA gayA hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) dravyatva guraNake kAraNa padArtha meM pariNayana pratisamaya hotA ho rahA hai va hotA hI rahegA / (2) padArtha pariNAmazUnya kabhI rahegA hI nahIM / ( 3 ) paramAtmapadArtha bhI zuddha pariNamanoMse pariNamatA hI rahegA / ( 4 ) pariNamanamAtra vedakA kAraNa nahIM hai / (5) khedakA kAraNa ghAtiyA karmoMke udayake nimittase hone vAlA paronmukha pariNamana hai / ( 6 ) ghAtiyA karmake udayase mahAmohakA utpAda hone ke kAraNa jIva tat meM tadbuddhi kara letA hai arthAt vastusvarUpase viparIta nirNaya rakhatA hai / (7) viparIta buddhi vAlA jIva jJeya padArtha ke apako pariNamanekA vikalpa karate haiM / (8) jJeyArthapariNamana buddhise yaha jIva iSTAniSTa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ANS maintamansama A R MIRAMMANITERAMMARRITERa m sungarpummaNawm a kalins prabadanasAra---saptadazAGgI TIkA atha punarapi kebalasya sukhasvarUpatAM nirUpayannupasaMharati.. NANaM atyaMtagayaM loyAloesu vitthaDA ditttthii| NaTTamaNiTa saba iTaM ghugaNa je tu taM laddha // 61 / / jJAna arthAntagata hai. dRSTi hai lokAlokameM vistRta / naSTa aniSTa huA saba, jo parameSTa vaha labdha huA / / 61 // jAnamantimataM lokAlokeSu vistRtA apTi: / nATaniTaM miTa punayanu tallavyam / / 61 // svabhAvapratighAtAbhAvahatukaM hi saukhyam / Atmano hi zijatI svabhAvaH tayorlokAlokavistRtatvenAntigatatvena ca svachandavijamitavAdbhavati pratiyAtAbhAvaH / tatastahetuka sozyamabhedavivakSAyAM kevalasya svarUpama / kina kevalaM saukhyameva, sarvAniSTaprahAgAta sarveSTopaMAD nAmasaMja-NoNa atyaMtagaya loyAloya hitya DA didi bhaTTa agiTa savya isa pNa januna laddha / tisa-disa prekSayo, natsa nA, labha paatii| prAtipadika jJAna arthAntagata lokaalok| tatA dRSTi naSTa aniSTa sarva iSTa punar yat tu labdha / mUladhAtu... zira darzane. "za adarzana divAdi, jhulabha praapno| ubhayapadavivaraNa-NANaM jJAnaM atthaMgadaM antigaNa naraTaM agiTTa aniSTaM sabvaM sarca i- duSTaM jaM yat kalpanAghoMse thakakara kheda kiyA karatA hai / (5) dhAliyA kokA abhAva honepara khedakA prAya. mana na rahanese kevalajJAna meM kheda bilkula asaMbhava hai| (10) kevalajJAna pariNamana usa pratibhA meM hI hai jisake dhAtiyA karma kSINa ho cukrane se vidyamAna hI nahI hai / (11) nirupAdhi jJAna kevalajJAna kevalajJAnarUpa pratisamaya pariNamana ho-hokara anantakAla anantoM kevalajJAnarUpa pariNamatA rhegaa| (12) paramAtya padArthake pariNamana na ho to kevalajJAna naSTa hI ho jaaagaa| (1.3) trikAlavartI samasta jJeyoMke prAkArAdike anurUpa pratibimbita antarzayAkAramaya mAtmAko jAnanerUpa pariNamanA yahI kevalajJAna pariNamana hai to yaha svAbhAvika hai aura yaha pariNa mana sahaja prAnandakA avinAbhAvI hai / (14) kevalajJAna sarvathA apariNAmI nahIM hai, kintu vaha jJeyaparivartana nahIM karatA arthAt kAlika samasta jJeyAkAroMko sarvadA jAnatA rahatA hai jo ki svabhAvAnurUpa vikAsa hai vahAM khedakI guMjAiza hI nahIM / (15) kevalajJAna svayaM sahaja asIma prAnandamaya hai| siddhAnta---(1) zuddha prAtmA kevalajJAna maya hai aura anantaAnandamaya hai / dRSTi-1- sabheda zuddha sadbhUta vyavahAra [72] / / prayoga-prAkulatAke sAdhanIbhUta indriyajJAnako heya jAnakara tathA ananta zuddha sahaja Jain mAnandake paramasAdhanIbhUta atIndriyajJAnako upAdeva jAnakara atIndriya jJAna ke prodha upAdAna RAMAYA ISROR / --100011ANILOADI dindia Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM CriminexmarAyawwwINARImaticipanilewlativummimmemaine lammA / sohi kevalAvasthAyAM sukha pratipattivipakSa bhUtA duHkhasya mAninAmumatamajAnamakhilagada praNayAta, mukhaya sAbanIbhUtaM tu paripUrNa jJAna mupajAyata / tataH kavalamaba samayanityalaM prAn // 61! ga-44 14 lA lokAlokA0 aha / visthAmA vinitA dilI ....He vA | laga- prakAza liyA / punara punaH ?--avyaya / nirukti ... | iTa aniSTa, lArA gASi AffimarAna / samAsa ayaya antaH arthAnaHnniM ganaH agAH / / 1 / / raaju Imanensisonmentapmurgicancyemkanswermmsmicpmmmmmunities kAraNa pratAntiya adhikAra sahaja caitanyasvarUpameM aAtmatvakA anubhava karanA i60 / / AdhAra bho 'kevalajAna sukha svarUpa hai| yaha nirUpaNa karate huya upAhAra karanA hai.--- [zAna] jJAna antigata] padArthoka pArako prApta hai / dRSTiH] aura darzana lokAloka vi. stRtAH lokAloka meM vistRta hai; [sarva aniSTa] sarva aniSTa [naSTaM] naSTa ho cukA hai. punaH] aura [yat tu jo idaM] iSTa hai [tat ] vaha mukha [labdha] prApta huprA hai| tAtparya ---- kevala jJAna ke honepara sarva aniSTa miTa cukA va purNa 3 mila gayA, isa kAra bhI kevalajJAna paripUrNa prAnandamaya hai / TokArtha-svabhavApratidhAta ke abhAva ke kAraNa hI paramArtha sukha hai ! AtmAvA svabhAva darzana zAna hai; una donoM ke lokAloka meM vistRsapanA hone se aura padArthoka pArako prApta hoto va svatantratA vikasitapanA hone se pratighAtakA abhAva hai| isa kAraNa svabhAva pratidhAtA kA abhAva jisakA kArasA hai aisA bhUkha abhedavivakSAmeM kevala jAnakA svarUpa hai| aura ayA, ki kevalajJAna gukha ho haiM, kyoMki sarva aniSToM kA nAza ho cukA hai aura sampUrNa dRSTa kI prApti ho cukI haiN| cUMki kevala avasthAmeM, mukhopalabdhika vipakSabhUta duHkhake sAvanapanAko prApta samasta hI ajAna naSTa ho jAtA hai aura sukhakA sAdhanIbhUta paripUrNa jJAna utpanna hotA hai, isabArA kevala hI mata hai / yaha adhika vistArase basa hoyo / prasaMgavivaraNa-anantarapUrNa gAthAmeM batAyA gayA thA ki kevalajJAna pariNAmala hai so bahA~ khada saMbhava hogA, ataH aAnandakA abhAva hogA, esI zaMkA nahIM rakhanI cAhiye / yasa isa gAthAmeM punarapi vedhalamAnako grAnandasvarUpatAkA nirUpaNa kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) prAnanda to svabhAvakA pratighAta na honeke kAraNa suyA karatA hai| (2) prAmAkA svabhAva darzana jJAna hai / (3) prabhukA darzana jJAna asIma vikasita hai vahAM svabhAvakA pratidhAna nahIM hai / (4) jahAM svabhAvakA pratighAta nahIM hai vahAM anaMta AnaMda hai aura vahI abhedavivakSAmeM kevalajJAnakA svarUpa hai / (5) kevalajJAna honepara koI AniSTa nahIM rahA Ganapyaar ictarteentheEANING muNdu ku ku ku ku ku ku ku mNdu Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanamAra-pITa artha kevalinAmeva pAramArthika sukhamiti zraddhApayati yo sati hema paramaM ti vigadghAdI | suNiUNa te bhavvA bhacyA vA taM paDicchati ||32|| farara prabhukA sukha, sukhoM utkRTa yaha vacana sunakara / nahi zrabhavya saravAne bhavya hi prasA // 62 // pati: saukhya sutreSu paramamiti vivA iha khalu svabhAvapratighAta mohanIyAdikarmajAlazAlinA khA mAthiko sukhamiti rUDhiH / kevalina tu bhagavatapradhAnakarmaNAM svabhAvapratidhAtAnAvAna dAlatvAcca yathoditasya hetorlAgasya cAramArthika sukhamiti zrava / na kileva nAmasaMjJo sokha hAte / vAtu yahadhArI (sahA), supa zravaNe tRtIyagaNI prAtipadika gaulya para viga tapAti tat abhavya bhavya vA tat / mUlAdhAraNapaNayoH hatyA yAi prati isa icchAyAM svaadi| unyapadavivaraNa-i-avyaya / govastra samaya sammanvanA eka / sukheSu saptamI bahurUpI pa 111 sarva iSTa pA liyA, ataH kevalajJAna atyaMta nirAkula ananna grAnandamaya hai / (6) kevalajJAna kI pravasthA duHkhakA sAghanIbhUta ajJAna to garva naSTa ho cukA ora yAvA sAdhatIna paripUrNa jJAna AvirbhUta huA ataH vaha kevalajJAna Apa hI hai / siddhAnta - (1) zuddha paramAtmaya jJAna dhAnanda Adi kA parama vikAsa hai| dRSTi - 1 - zuddhabhedaviSayo dravyavikatA zuddha sUkSma Rjuguya [ 51 ] prayoga - pane AtmAkI svasthatA ke liye apane kekI arthAt ekatvavibhakta zAyaka Taran aersvako prArAdhanA karanA ||31|| aba kevalajJAniyoMke hI pAramArthika sukha hotA hai. yaha zraddhA karAte hai - [ vigata ghAtinAM] dhAtikarma naSTa ho gaye haiM jinake unakA [ saurya ] mukha [ sukheSu paramaM navaM mukhameM [ hai [ster] yaha sunakara [na ati] jo zraddhA nahIM karate [te abhavyAH] ve [abhavya haiM [ bhayyAH vA ] aura bhavya [ tat | use [ pratIcchanti ] svIkAra karate hai, usakI zraddhA karate haiN| tAtparya- kevalajJAniyoMke anantamukhakA jinake ajJAna nahIM ke mithyAdRSTi hai / TIkArtha- isa loka meM mohanIyAdi karmajAla vAloMke svabhAvapratighAtake kAraNa aura AkulatA ke kAraNa sukhAbhAsa honepara bhI usa khAbhAsako 'sukha' aisA kahanekI pA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SSEMB 112 sahajAnanda zAstramAlAyAM yeSAM zraddhAnamasti te khalu mokSagukha gudhApAna dUravatino mRgatRSNAmbhobhAramevAbhavyAH pazyanti / ye punarimiMdAnImava bacaH pratIcchanti te zivathiyo bhAjanaM samAsanna bhakSyAH bhavanti / ya tu purA pratIcchanti te tu durabhavyA iti / / 62 // ... lipalIcchanti-vartamAna lan anya kA bahavacana kriyA / te abhavyA abhavyAH bhavyA bhavyA... pra. vaha / guNiNa zrutvA-asamAptiko kiyA / taM tat-dvitIyA eka0 / nikti-bhavituM yonyA: vyAH) samAsavigatAni ghAtIni yeSAM te vigatadhAtinaHSAM vigatanAtinAM / / 62 / / E mamutaintenamaAARAMmmmmmmmwwwindlanswmawwamirminimumlawiyowwwwn ...... Kamarp.................... R amecommmmmmmmontainions m uanseavmmmmmanuel30AMA neesBASSASTE Mamiti www. magas ramAthi kI rUr3hi hai: parantu jinake ghAtikama naSTa ho cuke haiM aise kevalo bhagavAna ke, svabhAvapratibAlake lAbhAva ke kAraNa aura anAkulatAke kAraNa sukhake yathokta kAraNakA aura lakSAkA sadbhAva honese pAramArthika sukha hai.---yaha zraddhA karane yogya hai| vAstava meM jinake aisI zraddhA nahIM hai ve mokSasukhake mudhApAnase dUra rahane vAle abhadhya mRgatRSNAke jalasamUhako dekhate haiN| aura jo usa vacanako isI samaya svIkAra karate haiM ke mokSalakSmoka bhAjana Asannabhanya haiM, aura jo Age jAkara svIkAra kareMge ve dUrabhavya haiN| prasaMgavivaraNa-..-anantarapUrva gAthAmeM kevalajAnakI prAnandarUpatAkA nirUpaNa kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke hI pAramArthika prAnanda hai| tathyaprakAza- (1) mohagrasta jIvoMke sukhAbhAsako jo mukha kahanekI rUhi hai vaha vAstavika nahIM hai / (2) mukhAbhAsa ati indriyajanya sukha kaSTarUpa hI hai, kyoMki vaha sukhAbhAsa AtmasvabhAvakA ghAta karatA hai aura prAkulatAse vyApta hai| (3) kevalI bhagavAna kA Ananda arthAt atIndriya prAnanda pAramAthika aAnanda hai| (4) atIndriya aAnanda nivi kalA nasIma sahaja parama zrAhlAdasvarUpa hai, kyoMki kahIM svabhAvakA ghAta nahIM aura vaha pUrNa nirAkulatAmaya hai / (5) jinako prabhuke sahaja prAnaMdako zraddhA nahIM haiM ye tRSNAgrasta mokSAnandAmRta dUravartI jIva khoTI honahAra vAle haiN| (6) jo prabhuke sahaja prAnandakI zraddhA karate haiM aura aise hI nija sahaja prAnandakI ruci rakhate haiM ve mokSalakSmoke pAtra haiM, nikaTabhavya haiM / (7) ke valI bhagavAnameM sahaja parama prAnanda hai yaha zraddhA nija sahaja prAnandakI rucikI sAdhikA hai / siddhAnta -- (1) zuddhasvarUpako bhAvanAke prasAdase zuddha paryAyakA prAvirbhAva hotA hai aura kamoMkA kSaya hotA hai| dRSTi-... 1 - zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikana ya [24] / prayoga-nijavikAsake artha prabhuvikAsake svarUpakI zraddhA kara uma vikAsake prAdhArabhUta sahaja caitanyasvabhAvakI dRSTi kara svaparavibhAgarahita zAzvata sahaja catanyasvabhAva meM upayukta Hists- IANDER ARIAntitteneK 5 M Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pravacanasAra... saptadazAGgI TIkA 113 aya parokSajJAninAmapAramArthikamindriyamukhaM vicArayati--- maNuprAsurAmariMdA yahidA iMdiyehiM sahajahiM / asahatA te dukkhaM ramati visarAsu rummasu / / 63 // .... nRsurAsurendra pIDita, prAkRtika indriyoM ke dvArA ho| usa dukhako na sahana kara, ramate haiM ramya viSayoM meM // 3 // matumAsurAmarendrA: abhidrutA indriyaH gajaiH 1 asahamAnAstA ramante viSayeSu ramyeSu / / 63 / / amISAM prANinAM hi pratyakSajJAnAbhAvAtparokSajJAnamupasAtA tatsAmagrIbhUteSu, svarasata evendriyeSuH maMtrI pravartate / atha teSAM tA maitromupagatAnAmudIrAmahAmohakAlAnalakavalitAnA saptAyogolAnAmivAtyantamupAttatRSNAnAM laddAkhavegamasahamAnAno vyAdhisAtmyatAmupagateSu ramyenu nAmasaMjJa---.maguAgurAmArada ahidaduda indriya mahaja aAhata na duvaNa virAya ma / dhAtusaMjJa-abhi isa saptA, saha sahane, 'rama krIDAyAM / prAtipadika---manujAmug2amarendra abhila indriya gahaja asahamAna tat duHkha viSaya ramya / mUladhAnu - abhi druja hiMsAyAM, yaha marpaNa, ramu zIDAyA / ubhayapadavivaraNa--gaNaAsurAmariMdA manujAsurAmarendrAH ahidA abhigutAH asahanA asahamAnA:-pra0 bahu0 : iMdi yahi indriyaH sahajehi sahaja-tRtIyA bahu / taM tat duHvagvaM duHkha-dvitIyA ekA0 / ramati ramante--vartamAna0 anya0 bahuH / honA // 6 // aba parokSa jJAna vAloMke apAramANika indriyamukhako vicArate haiM ---- [mnujaasuraam| rendrAH] manuSyendra arthAt cakravatoM amarendra aura surendra [sajaH indriyaH] prAkRtika indriyoM se [abhidra tA] pIr3ita hote hue [tad duHkhaM] va usa duHkhako asahamAnAH] sahana na kara sakate hue [ramyeSu viSayeSu] ramya viSayoMmeM [ ramante] ramaNa karate haiM / tAtparya---saMsArake bar3e indriyajanAno bho indriyaviSayoMkI tRSNAvI pIr3Ako na sahakara kalpita ramya viSayoM meM ramaNa karate haiM / TokArtha-pratyakSajJAna ke prabhAvake kAraNa parokSajJAna kA prAzraya lene vAle ina prANiyoM ke usa parokSajJAnakI sAmagnorUga indriyoM ke prati nijarasase (svabhAvase) hI maitrI pravartatI hai / una indriyoMmeM maitrIko prApta udayaprApta mahAmoharUpI kAlAgnise grasta tapta lohake golekI taraha utpanna huI hai, atyanta tRSNA jinake usa duHkhake vegako sahana na kara sakane vAle una prANiyoMke vyAdhike pratikArake samAna hai| isaliye indriyAM vyAdhi samAna honese aura viSaya vyAdhike pratikAra samAna honese chammasthoMke pAramArthika sukha nahIM hai| prasaGgavivaraNa----antarapUrva gAthAmeM yaha zraddhA karAI gaI thI ki pAramArthika AnaMda ke valI prabhuke hI hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki parokSajJAniyoMkA indriyasukha apAra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m 114 sahajAnaMdazAstramAlAyA viSayeSu ratirupajAyate / tato nyAdhisthAnIyatvAdindriyANAM ayAdhisAmyasamatvAviSayAgo ca na prasthAnoM pAramArthika saukhyam / / 63 // visaesa viSayeSu ramesu ramyeSa-tabhI baha / nirukti--sanoH jAtaH manuja sarati iti suraH / samAsa -- (manujAzya anurAsta amarAzya manujArAmA indrA: manAsurAmarenyA: / / 63 / / mAthika hai| tathyaprakAza -- (1) ina saMsArI prANiyoMke pratyakSa jJAna nahI hai / (2) pratyakSajJAna na. honese meM prANI parokSajJAna meM hI reMgate rahate haiM / (3) parokSajAnase cipaTane vAloM ke parokSajJAna ke sAdhanIbhUta indriyoM meM mitratA prakRtyA hI ho jAtI hai / (4) indriyoM meM maMtrI ko prApta, mahAmohakAlAgni se grasta tRSNapAla ina prANiyoM ko indriyoMke ramya viSayoM meM anurakti ho jAtI hai| (5) ye indriyavRttiyA~ rogake samAna hai| (6) ve indriyaviSayasevana rogameM thor3A pArAma jaisA anubhava karAne vAle upacAra ke samAna haiM / (7) viSayasevanameM kSobhavyApta pAlpita sutra honese vaha indriyasukha sukhAbhAsa hai / (8) parokSajJAniyoMkA indriyasukha pAramArthika tattva nahIM hai / (6) indriyAnurAgI chadAstha prANiyoMke pAramArthika sukha hotA hI nahIM hai / (10) cakka. vatI debendra jaise puNyavAna jIva bhI indriyavidhayapIDAke duHkhako sahana na karate hue kalpanAmAtra ramya viSayoM meM ramate haiN| siddhAnta---(1) viSayavAsanAsaMra kAravazaktI parIkSajAnIkA indriyamukha apAramArthika hai / (2) azuddha mohagrasta jIvakA khoTe vikalpoMmeM ramaNa hotA hai| (3) viSayavAsanApIDita jIva iSTa ramya sparzAdi viSayoMmeM ramatA hai| dRSTi-...1 - asvabhAvanaya [180] / 2- azuddhanizcaya naya [4] / 3- prAzraye nAthako upacAraka vyavahAra [15.1] / prayoga - indriyajJAnako preragAvoMko ahitakara jAnakara indriyaviSayoM meM ramA na bhAra atIndriya avikAra sahaja jJAnasvarUpameM magna honekA pauruSa karanA / / 6 / / aba jaba taka indriyoM haiM jaba taka svabhAvase ho duHkha hai, yaha yuktiyoMse nizcita karate haiM--yeSAM] jinake [viSayeSu ratiH viSayoM meM rati hai teSAM] unake [duHkhaM duHkha [svAbhAvaM] prAkRtika [vijAnIhi] jAno, [hi] kyoMki [yadi] yadi [tada) vaha duHkha [svAbhAvaM na] prAkRtika na ho to [viSayArtha] viSayoM ke artha [vyApAraH vyApAra [na asti nahIM ho i rmiiwwwmawaanawarimmswinitiatimsammaankrantikairmiri--mite ...... sakatA tAtparya-viSayome rAga honese duHkha honA svAbhAvika ho hai / camerammar Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIRE SOCIANE SSES pravacanasAra----saptadazAGgI TIkA atha yAvadindriyANi tAvatsvabhAvAdeva duHkhamevaM vitakaMyati .... jesi vimayesu radI temiM dukkhaM viyAgA mubhAvaM / jar3a taM NA hi mabhAvaM vAvAro Nasthi visayatthaM // 6 // jinako viSayoMmeM rati, unake to kleza prAkRtika jaano| yadi ho ne prAkRtika dukha, viSayArtha pravRtti nahiM hotI / / 64 / / yeSAM viSayeSu ratisteSAM duHkhaM vijAnIhi bvAbhAtham / yadi nannati pravAbhAva vyApArI nAstri viSayANam 11 RO yeSAM jIvadayasthAni halakAnondriyArima, na nAma teSAmupAdhipratyayaM duHkham, kiMtu svA. bhAvikameva, viSayeSu rateravalokanAt / avalokyate hi teyo stamne ramasya karegakuTanIgA sparza - iva, sapharasya baDizAmipara vAda iva, indirasya saMkocasamukhAravindAmoda iva, pataGgasya pradIpA cIrUpa iva, kuraGgasya mRgayuge yasvara iva, dunivArendriyavedanAvazIkRtAnAmAsanna nipAteSvapi viSayeSvabhipAtaH / yadi punarna teSAM duHkhaM svAbhAvikamabhyupagamyeta tadopazAla zItajvarasya saMsve. datamiva, prahIrAdAhajvarasyAranAlaparika iva, nivRttanetrasaMrambhasya ca vAcavarNana mitra, nAmasaMjJa--...ja vijaya radi ta dubakha samAva jAita Na hi sambhAya vAvAra Na visayattha / dhAtusaMja---- vi jANa avodhane, asA sattAyAM / prAtipadika-yan viSaya rati tat duHkha svAbhAya yadi tat na hi svA bhAva vyApAra na viSayAtheM / mUladhAtu--vijJA avabodhane, vi A paDA vyAyAma tudAdi, pAra karmasamApto HAI curAdi, as bhunni / ubhayapadaviyaraNa..jesi yeSAM-paSThI bahu0 / virAera viSapu-saptamI baDhe / 'radI pA ratiH--pra0 e0 tesiM teSAMvaThI vh|| duktaM duHkhaM sagAvaM svAbhAvaMdvila eka0 | viyANa vijAnIhi- Ayartha loT madhyama puruSa eka0 kiyA / jai yadi na hi-avyaya / sambhAvaM svAbhAva vAvAro vyApAra: TokArtha-jinako hataka (hatyAro nikRSTa) indriyAM jovita haiM, unake upAdhike kAraNa duHkha nahIM hai, kintu svAbhAvika hI hai, kyoMki unakI viSayoM meM rati dekhI jAlo hai| hAthIkA hathinIrUpI kuTTinIke zarIrasparza kI taraha, machalokA baMsI meM phaMse hue mAMsake svAdako taraha, bhramarakA banda ho jAne vAle kamalake gaMdhakI taraha, pataMgekA dIpakako jyotike rUpakI taraha / aura hiranakA zikArIke saMgItake svarako taraha dunivAra indriyabedanAke vazIbhUta hote hue / unake nikaTa yAne viSayoM meM abhipAta hotA hai arthAt viSayoMse nAza ati nikaTa hai, viSaya kSaNika haiM to bhI viSayoM kI prora daur3ate dikhAI dete haiN| aura yadi unakA duHkha svAbhAvika svIkAra na kiyA jAye to jisakA zItajvara upazAMta ho gayA hai, usake pasInA pAneke liye upacAra karanekI taraha tathA jisakA dAhya jvara uttara gayA hai usake prAranAlase zarorake pari. Seka karane kI taraha tathA jisakI aAMkhoMkA duHkha dUra ho gayA hai usake vaTAcUrNa prAMjanekI taraha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM muhankhummitil.instavsADMAMARRIAnkumarmindsayrywwsMAHAAAPur / vinaSTa karNazUlasya bastamUtrapUraNamiva, rUDhavaNasyAlepanadAna mitra, viSayavyApAro na dRzyeta / dRzyate cAso / tataH svabhAvabhutaduHkha yogina evaM jIvadindriyAH parokSajJAninaH / / 64 / / prathamA eka / asthi asti-vartamAna laT anya puruSa ka. biyA / visavatthaM viSArtha-cayarthe avyaya / nikti-vizeSeNa payanaM gamanaM viSayaH / samAsa ...ravasya bhAra: svamAtra babhAvasya idaM svAbhAvaM / / 6 / / tathA jisakA karNazUla naSTa ho gayA ho usake kAna meM bakarekA mUtra DAlanekI taraha aura jisakA ghAva bhara jAtA hai usake phira lepa karanekI taraha unakA viSayoM meM vyApAra nahIM dikhanA cAhiye kintu unake vaha viSayapravRtti to dekhI jAtI hai / isase siddha huaA ki jinake indriyA jIvita haiM aise parokSajJAnI svAbhAvika duHkha se yukta haiM hii| prasaMgavicaraNa--- anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki parokSajJAnI prANiyoMkA indriyasukha kaSTarUpa hai, aparamArtha haiM / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jaba taka indriyA~ jIvita haiM taba taka duHkha honA prAkRtika hI hai| tathyaprakAza-(1) jinake indriyaviSayavAsanA va rahI hai unake duHkha honA prARtika bAta hai / (2) viSayoM meM rati honese prAraNIke du:kha bAhya viSayoM ke kAraNa nahIM, kintu vikArajanya hai / (3) vikArajanya duHkhako na saha sakanese jIvoMkI viSaya bhogane meM pravRtti hotI hai / (4) indriyavedanA itanI kaThina pIr3A hai ki isake vazIbhUta prANI nikaTa ho jinameM maraNa ho aise bhI viSayoM meM gira par3ate haiN| (5) uddhata indriyoM vAle parokSajAno ke svayake vibhAva janya duHkha hai tabhI ve viSayoM meM vyApAra karate haiM / (6) jina prANiyoM ko viSayoM meM prema hai unako niyamase viSayaratike vikArase daHkha ho rahA hai| (7) viSayoM meM prema hone kA kAraNa nijameM bhedavijJAnakA abhAva hai / (8) viSayoMmeM prema honekA nimitta kAraNa usa prakArako rAgavAlI prakRtiyoMkA udaya hai| siddhAnta---(1) vibhAvaguNavyaJjanaparyAya svabhAvakA pratighAtaka honese kaSTa rUpa hI hai / dRSTi----- 5 --- vibhAvaguNavyaJjanaparyAyadRSTi [216] / prayoga-duHkhakAraka vikAroMse, vikArake nimittabhUta karmavipAkase, karmabandha ke nimi. sabhUta vibhAvoMse upekSA karake bAtondriya jJAnasvabhAvameM upayogako lagAnA // 64 / / aba mukta AtmAke sukhakI prasiddhike liye, zarIrako sukhasAdhanatAkA khaMDana karate haiM-- sparzaH samAzritAn] sparzanAdika indriyoMse samAzrita [iSTAn viSayAn ] iSTa viSayoMko prApya] pAkara [svabhAvena] apane azuddha svabhAvase pariNamamAnaH] pariNAmana karatA hunyA [prAtmA] prAtmA [svayameva] svayaM hI [sukha] indriyasukharUpa hotA hai [dehaH na bhavati] deha SmamalnAyaNasyamamuma - --- SENSE Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra -- saptadazAGgI TIkA zratha muktAtmasukhaprasiddhaye zarIrasya sukhasAdhanatAM pratihanti pappA visaye phAsehiM samasside sahAveNa / pariNamamANo appA sayameva suhaM Na havadi deho // 65 // sparzAdise samAzrita, iSTa viSaya yA svabhAvase AtmA / 117 pariNamamAna svayaM sukha, hotA nahi dehase kucha sukha // 65 // prApyeSTAn viSayAn sparzaH samAzritAn svabhAvena / pariNamamAna AtmA svayameva sukhaM na bhavati dehaH || 65|| asya khalvAtmanaH sazarIrAvasthAyAmapi na zarIraM sukhasAdhanatAmApadyamAnaM pazyAmaH, yatastadApi potonmattakarasairiva prakRSTamohavazavartibhirindriyairime'smAkamiSTA iti krameNa viSayA nabhipatadbhirasamIcIna vRttitAmanubhavannuparuddha zaktimAreNApi jJAnadarzana vIryAtmakena nizvayakAraNa nAmasaMjJa - iTTha visaya phAsa samassida sahAva pariNamamANa appa sayaM eva suha Na deha / dhAtusaMjJa-sam A siNa sevAyAM, pa appa arpaNe, hava sattAyAM / prAtipadika- iSTa viSaya sparza samAzrita svabhAva pariNamamAna Atman svayaM eva sukha na deha / mUladhAtu sam Azritra sevAyAM, bhusattAyAM pra AlU prAptau / ubhayapada vivaraNa- iTThe iSTAn visae viSayAn samasside samAzritAn dvi0 bahu0 / phAsehiM sparzaiH - tRtIyA sukharUpa nahIM hotA / tAtparya- iSTa viSayoMkA prAzraya kara bhI jIva jaba sukhI hotA hai taba vahA~ jIva hI sukharUpa hotA hai, deha sukharUpa nahIM hotA / TIkArtha - vAstava meM isa AtmAke sazarIra avasthA meM bhI zarIra sukhasAdhanatAko prApta ho aisA hama nahIM dekha rahe haiM, kyoMki taba bhI, unmAdajanaka madirAkA pAna kara lene vAloM kI taraha prabala mohake vaza vartane vAlI, 'yaha viSaya hameM iSTa hai' isa prakAra viSayoMkI prora daur3atI huI indriyoMke dvArA prayogya pariNatikA anubhava karatA huA bhI jisakI zaktikI utkRSTatA ruka gaI hai aise bhI nizcayakAraraNatAko prApta apane jJAna darzana vIryAtmaka svabhAvase pariNamana karatA huA svayameva sukhatvako prApta karatA hai / kintu zarIra pracetanapanA honese sukhatvapariNatikA nizcaya kAraNa na hotA huA kiMcit mAtra bhI sukhatvako prApta nahIM karatA, yaha saba pUrNatayA niHsaMdigdha hai / prasaMgavivaraNa -- granantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki jaba taka indriyA~ uddhata haiM taba taka prakRti se hI duHkha hai / aba isa gAthAmeM mukta prAtmAvoMke sukhakI prasiddhi ke liye zarIra ke sukhasAdhanapanekA nirAkaraNa kiyA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) zarIrasahita avasthA meM bhI jIvake sukhakA vAstavika sAdhana zarIra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KARE . immine .................... heandeshisewwwseonamokemolisaseraruwaonlowanc ....manasaninibesid e nt n ewYeaningvvwwwwnews unitistiatinidia" metersor ma ...AAMAmawwwwww mwarayaMEINSTTATRE SAMBROASCHEARSHARERARBERAR walawintamansahaipmWAmmythma mwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwere ANISHAC 118 mahanAmazaramArA tAmupAgatena svabhAvena pariNAma mA svamevAyAmA mukhtAmApayate / zarIraM vijetAtyAdeva puravatvAriNane nizcama rasamalAmA ma jAna murata bhupokata ti / / || yaha hAhA: manana- gigA nAma :adhamA :: | 14| ni- TRA cA gAyanara .. " S-Ama | nisti / sa mAnA gyamAna // 65 // nahIM hai, kintu uga prakArakA viklaa| | viSaya meM i! , it hosa mAtrAmA indriyoM firitv yU.bar3I hai| yAne kUdA pAlo nizAra hota malina pustika Anuva karane : 14 maninikA anusAra yAna gayakA nAtmazaktisAra raka jAtA hai / {1. prAmakipara ra jAnakara bhI na budanI darzanathImatra svabhAva jIva pariNAma yh| uma pariNAmamame ora gavaH"pa mAnya zAlA yAra rahA hai| (5) purasahita AvasyA meM bhI jodhA zudhirAbhisa pArA ko civa zAnadAnavIryAtmaka svabhAva pariNamanA hai / (0) avetana horoM sara kA vizva gataH kAraNa hI ho nahIM sakanA / (5) mAya gariyana va zarIra bhitra bhitra mAta. ataH roga sukhakAraNatAhI / 16 manaH jIyoH prAgIra rahI hai, isa bAra loga kose ho rAbatA ? yaha saMdeha nahI karanA, yoni ra bakAyama nara, glb'| nitra. yataH zAdhana mAra rahAma! {s) disambakA gI nicarA yA asamabhAva hai 1 111) mRta jIvoMka prAmAdA kAraNa yiei fma yAtmaprakAzana (2) indrisamajAmA pariNama kAla asmAko zAnadAra svbhaavH| ma ja f kara vikAra kI yogyatA ho jAnA hI addha svabhAna honA khnaa| siddhAnta-1) aAmA prAnandana yAni .1!! mAnA / dRSTi--- upAdAnaTi 465] / prayoga ... mukha prAnanyakA jiya mahalAnanyAma payasya pratya mAna hone kA paumA jharanA / 65 / / praya isa tathyako dRza karate haiM... ekAntena ti] kAlane ityAda niyama svarga vA svarga bhI dehaa| goradehinaH ] zarIrI prAtmAko [sukhaM na karoti saratra nahIM vasA [tu viSayavazena] parantu viSayoM ke vazane [sAya vA duHzyaM] mukha athavA duHkhahaNa [svayaM grAtmA bhavati / svayaM prAtmA hotA hai| tAtparya --- svagaMmeM bhI vo gItra ho mukha daravarUpa hotA hai, unakA jora nhiiN| a d ithtitutONTINUT sswowsERA232RAPoooooooooooooorainercise Thil mA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 Eins ** pravacanasAra ... sagnadazAlI TIkA zatadeva iyati egateNa hi deho muhaM gaNa dehissa kuNAdi samge vA / visayavasegA da sokhaM dukagvaM vA hadi sayamAdA // 66 // svargameM bhI niyamase, dehIke dehase nahIM sukha hai| viSayavazase svayaM yaha, sukha va dukharUpa hotA hai // 66 // ekAntena hi dehaH sukhaM na dehinaH karotibaga bA / viSayavazena tu sAMsyaM duHkhaM bo bhavati svayamAramA / / 6 / / / ayamatra siddhAMto yadivya vaikriyikatvagi zarIra na khalu mukhAya karatetISTAnAmaniSTAnAM vA viSayANAM zena mukhaM vA duHkhaM vA svayamevAtmA syAt / / 66 / / nArasaMjJa---egata hi deha muha dahi mAga cisayavarA du gokA duva kA savaM annA / dhAtusaMjJa.. Film iva sattAyAM / prAtipadika -- kAlahi deha sukha dAhana svarga yA viSayavaza tu saumyA va svayaM Fircume Atman / mUladhAtu... DukRJ karaNe, bhU gavAyAM / ubhayapadavivaraNa--(pagaMle ekAnteta-tRtIyA bahu / deho vaha sokara saukhyaM duvakhaM duravaM AdA AtmA- praka0 / muhaM sudha-hitI yA eka0 / dehima dehinaH papTI Enaa / visayavaseNa viSayavazena-tIyA gaka0 / hadi bhatrati vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA 1 EMANM niSita (atanti (satataM bhanchati jAnAti) iti AtmA / samAsa-viSayasya yaza: viSayavaza tana 66 // TIkArtha---yahA~ yaha siddhAnta hai ki divya vaikiyikapanA hone para bhI zarIra sukhake liye nahIM mAnA jAtA, yaha sunizcita hai, AtmA svayaM hI iSTa athavA aniSTa viSayoM ke vazase sakha athavA duHkha rUpa svayaM hI hotA hai| prasaGgavivaraNa----.anaMtarapUrva gAthAmeM muktAtmAvoMke aAnandako prasiddhi ke liye zarIrake sakhasAdhanapanekA nirAkaraNa kiyA thaa| aba isa gAthAmeM usI dehako sukha sAdhanatAke nirAkaraNako iTa kiyA hai| ko tathyaprakAza-(1) zarIra jobako sukha yA du:kha nahIM denA / (2) STa aniSTa viSayoM ke vase sukha va duHkharUpa svayaM ho jIva hotA hai| (5) devoMkA kriyaka zarIra mukhakA kAraNa nahIM / (4) nArakiyoMkA vaikriyaka zarIra duHkhakA kAraNa nahIM / (5) jIva ho svara kalpanAvaza sukha athavA duHkharUpa pariNamatA hai| siddhAnta----(1) paradravya aAtmAke pariNamanakA nizcaya kAraNa nahIM / dRSTi-....1 - pratiSedhaka zuddhanaya [46] / prayoga-----sasya sahaja prAnandake lAbha ke liya sahajAnanda ke srotabhUta sahaja jAna svabhAva kI upAsanA karanA / / 66 / aba AsamAko svayaM hI sukhapariNAmakI zaktise yuktatA honese viSayoM ko akicitaka * mimiti Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnaMdAzramAlAyAM athAtmanaH svayameva sukhapariNAmazaktiyogitvAdviSayANAmakiMcitkaratvaM dyotayati---- timiraharA jaha diTThI jaNassa dIveA gatthi kAyavyaM / taha sokkhaM samAdA visayA kiM tattha kuvvaMti // 6 // jisakI dRSTi timirahara, usako nahi kArya dIpase jyauM kucha / tyoM zrAtmA sasyamayI, vahAM viSaya kArya kyA karate // 67 // mihirA yadi dRSTitasya dIpena nAsti kartavyam / gathA nIyaM ravayAtmA diyA ki taya yathA hi keSAMcinnaktaMcarANAM cakSuSaH svayameva timiravikaraNazaktiyogakA 120 // pA kA nAmasaMjJa timiraharA as viTija saha soya ana vidhi dhAtusaMjakA karaNe, kukara / prAtipadika timiraharA yadi dRSTijanakatayA moraya svayaM Atman viSaya kiM tatra / mUladhAtu - kuJa kara. am muvi / ubhayapadavivaraNa-mana dilI ratAkA dyotana karate haiM-- (yadi ] yadi [ janasya dRSTiH] prANIkI dRSTi [timiraharA ] nimiranAka ho to [ dIpena nAsti kartavyaM ] dIpaka se koI prayojana nahIM hai, [tathA ] isI prakAra jahA~ [AtmA] AtmA [ svayaM ] svayaM [ saukhyaM ] sukharUpa pariNamana karatA hai. [ tatra ] vahIM [ viSayAH] viSaya [kiM kurvanti ] kyA kara sakate haiM / tAtparya - prANI svayaM sukharUpa pariNamatA hai viSayabhUta padArtha jIvoMke sukharUpa nahIM pariNamate, na jovoko sukharUpa pariNamA | TIkA--jaise kinhIM ullU billI ityAdi nizAcaroke netra svayameva satyakArako naSTa karane kI zakti vAle hote haiM, isa kAraNa unheM aMdhakAra nAzaka svabhAva vAle dIpaka prakA zAdise koI prayojana nahIM hotA, isI kAra saMsAra meM yA mukti meM svayameva mukharUpa parikSAmita isa zrAtmAkA ajJAniyoM dvArA sukhasAdhanabuddhise vyartha mAne gaye bhI viSaya kyA kara sakate haiM ? prasaGgavivaraNa anaMtarapUrva gAthAme zarIrako sukhasAdhanatAke nirAkaraNako dRr3ha kiyA thA / aba isa gAthA meM AtmA kI svayaMkI sukhapariNAmazaktiko dikhAkara viSayoMkI kiJci karatA prasiddha kI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) yaha grAma cAhe saMsAradazAmeM ho yA muktAvasthA meM ho, svayaM hI sukharUpase parimita hotA hai / (2) saMsAradazAmeM indriyasukha hone meM bhI sukharUpa pariNamatA AtmA hI hai, sAtAdikamadiya mAtra nimita hai aura viSayabhUta padArtha zrAzrayabhUta kAraNa hai| (3) zrAzrayabhUta viSaya meM upayoga juTAye to ve zrAzrayabhUta kAraNa kahalAte hai sira bhI ye sparzAdi viSayazrAtmA meM kucha pariNamana nahIM karate / ( 4 ) ajJAnIjana hI viSayoMko sukhakA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra - rAptavAGgI TIkA 121 vana pradIprakAzAdinA kAryaM evamasyAtmanaH saMsAre muktau vA svayameva sukhatayA parirAmamAnasya sukhasAdhanadhiyA ardhamucAdhyAsyamAnA api viSayA: ki hi nAma kuryuH // 67 // dRSTi: sokkhaM saukhyaM adA AtmA-prathamA eka0 / jai yadi Na na taha tathA va svayaM tatta-avyaya / ki avyaya yA hi eka jaNassa janasva-paSThI eka dIvega dIpena-tRtIyA eka anya astivartamAna sada anya eka kriyA kAya kartavyaM prathamA eka kRdanta kriyA / virAyA visyA:-pra0bahu ti kurvanti vartamAna anya puruSa bahuvacana // 67 // kartA mAnakara vyartha ho viSayakA prAzraya karate haiM / siddhAnta - (1) viSayoMko jIvasukhakA kartA kahanA mAtra upacAra hai / (2) jIva apanI sukhaparimana zaktise parigatA hai / dRSTi--- 1- parakartRtva upacarita prasadbhUta vyavahAra [12], zrAzraye AzrayI upacAraka vyavahAra [151] / 2- upAdAnadRSTi [4] / prayoga-parapadArthako apane sukhapariNamanameM akiJcitkara jAnakara aura svayaMko ho prAnandasvarUpa pahicAnakara paravikalpase haTanA aura avikalpa sahajAnandadhAma sahajacitsvabhAva meM upayoga lagAnA || 67 // aba AtmAkA sukhasvabhAvatva dRSTAnta dvArA dRr3ha karate haiM - [ yathA / jaise [ nabhasi ] Heart [ zrAdityaH ] sUrya [svayameva ] apane Apa hI khuda [tejaH ] teja [ uSNaH ] usa [ca] aura [devatA ] deva hai [ tathA ] usI prakAra [loke ] lokameM [ siddhaH api ] middha bhagavAna bhI apane Apa hI svayaM [jJAnaM ] jJAna [sukhaM ca ] sukha [ tathA devaH ] aura deva haiM / tAtparya- - bhagavAna svayaM hI anantajJAnamaya anantAnandamaya aura devasvarUpa haiM / . TIkArtha - jaise AkAza meM granya kAraNakI apekSA rakhe binA hI sUrya svayameva atyadhika prabhA samuhase camakate hue svarUpake dvArA vikasita prakAzayukta honese teja hai, aura jaise kabhI uSNatArUpa pariNamita lohe ke gole kI taraha sadA uSNatApariNAmako prApta honese upa hai, aura jaise devagatinAmakarmake dhArAvAhika udayake vazavartI svabhAvagatese deva hai, isI prakAra loka anya kAraNakI apekSA rakheM binA ho bhagavAna zrAtmA bhI svayameva straparako prakAzita karane meM samartha yathArtha anantazaktiyukta sahaja saMvedana ke sAtha tAdAtmya honese jJAna hai, aura usI prakAra mAtRpti se utpanna hone vAlI parinirvRttise pravartamAna anAkulatA meM susthitatA ke kAraNa saukhya haiM, aura usI prakAra jinheM AtmatatvakI upalabdhi nikaTa hai aise budhajanoM manarUpI zilAstambha meM jisako atizaya dyuti stuti utkIrNa hai aisA divya AtmasvarUpavAna hone se deva hai / isa kAraNa isa grAtmAko sukhasAdhanAbhAsake viSayoM basa ho / isa prakAra yaha AnandaprakaraNa pUrNa huA / aba yahAM zubhapariNAmakA adhikAra prArambha hotA hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NEER m- i mmit--tutimanabadikamSALMAN 122 sahajAnandazAstramAlAyAM prathAtmanaH sukhasvabhAvatvaM dRSTAntena dRDhayati mayameva jahAdico tejo upaho ya devadA gAmasi / siddho vi tahA gANAM suhaM ca loge tahA devo // 6 // svayameva sUrya nabhameM, tejasvI umaraNa deva hai jaise / svayameva siddha sukhamaya, jJAna tathA deva haiM taise // 68 / / svayameva yathAdityastemaH gazca devatA nabhAsa / gi-hopi tathA jJAnaM sugvaM ca loka tathA devaH / / 68 || yathA khalu nabhasi kAraNAntaramanApekSyeva svayameva prabhAkaraH prabhUtaprabhAbhArabhAravarasya rUpavikasvaraprakANazAlilayA lejaH, yathA ca kAdAcitkorapyAriNatAya piNDannityamavAraNyaparigAmApannatvASNaH, yathA ca devagatinAmakarmodayAnuvRttivazatisvabhAvatayA devaH / tathaMva loke kAraNAntaramanapekSyava svayameva bhagavAnAtmApi svaparaprakAzana samarthanivitathAnantazaktisahajasaMbedanatAdAtmyAt jJAnaM, tathaiva cAtmatRptisamupajAtaparinivRtipratitAnAkulatvasusthitatvAta saukhyaM, tathaiva cAsannAtmatattvopalambhalabdhavAjana mAna rAzilAstambhotkohIsamudIrzAdyutistutiyogidivyAtmasvarUpatvAvaH / ato'syAtmanaH mukhasAdhanAbhAsaviSayaH paryAptam / iti prAnandaprapa. annaH / atha zubhaeriNAmAdhikAraprArambhaH 1.68 / / nAmasaMjJa.... saye eva jahA Adicca teja unha va devadA bhas ma vi api tahA NANa saha ca loga tahA deva / dhAtusaMjaH sijma cimpattau / prAtipadika--svayaM eva pathA Aditya nejasa uSNa ca devatA nabhas siddha api tathA jJAna sakha ca loka tathA deva' / mUladhAtu----vidha galI, gidhu saMgahI divAdi / ubhayapadavivaraNa-sayaM svayaM eva jahA yathA ya ca vi apitahA tathA avyaya / Adicco AdityaH tejI lejaH unho upaNa devadA devatA siddho siddhaH pahANaM jJAnaM suhaM sukha devo devaH-prathamA eka / pasi nAma lome lokesaptamI ekavacana / nirUkti-siddhayati sma iti siddhaH, ati mata ganchati iti Adira prasaGgavivaraNa .... anantarapUrva gAthAmeM AtmAko sukhapariNAmanazaktiyogitA dikhAkara viSayoMko akizcitkAratA siddha kI thii| aba ima gAthAmeM AtmAke prAnandasvabhAvapaneko dRSTAntapUrvaka dRr3ha kiyA hai| . tathyaprakAza-1- prAtmAke grAnandakA vAstavika sAdhana svayaM aAtmA hai / 2- saMsA. radazAmeM AnandaguragakI vikRta paryAyarUpa sukha sukhAbhAsa hai| 3- sukhAbhAsake grAzrayabhUta sAdhana sAdhanAbhAsa haiN| 4-- sukhasAdhanAbhAsoMse prAtmAko koI lAbha nahIM hai / 5-- bhagavAna mAtmA anya kAraNoMkI apekSA kiye binA svayaM hI svaparaprakAzana meM samartha anantazaktiyukta sahaja. saMvedanamaya honese jJAnarUpa hai / 6- sahaja saMvedanamaya honese yaha bhagavAna prAtmA parama prAtmatRptise pravartamAna nirAkulatAmeM susthita honese sahajaparamAnandamaya hai / 7- samyagjJAnoke nama tyaH 1168 / OMOM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 momhinnamann...] pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA athendriyasukhasvarUpavicAramupakramamAraNastatsAdhanasvarUpamupanyasyati--- devadadigurupUjAsu ceva dANammi vA susIle / uvAsAdisu ratto hovogappago appA // 66 // devagurubhaktimeM nita, dAna sadAcAra anshnaadikmeN| jo pravRtta prAtmA vaha, hai sarala zubhopayogAtmaka // 66 // devatAtigujArA va dAna vA suzIleSu / upavAsAdipu raktaH bhopayogAtmaka AtmA / / 66 / / yadAyamAtmA duHkhasya sAvanIbhUtA dveSarUpAmindriyArthAnurAgarUpAM cAzubhopayogabhUmikA nAmasaMjJa.....devadadigurupUjA va eka dANa vA susIla upavAsAdira muhAca omappasa apa / dhAtusaMja-rAja rAge / prAtipadika .. devatAyatimumpujA ca evaM dAna vA suzIla upavAsAdi rakta gubhopayogAsmakaM Atman / mUladhAtu- raMja' rAge / ubhayapadavivaraNa -- devadadigurugujAsa davatAyatigujArA susIlesu meM sAtizaya dyuti stuti jisakI pratiphalita hai, aisA divyasvarUpa bhagavAna zraAtmA deva hai| --- jo svayaM jJAna hai, svayaM prAnanda hai, svayaM deva hai usa yAtmAko sakha sAdhanAbhAsoMse kyA prayojana hai ? - bhagavAnako taraha saba jIvoMkA svabhAva hai, ataH grAnaMdAbhilASo jIvoMko viSayAvalaMbana kI kalpanA chor3akara sahajAnandasvabhAvabhaya aMtastasvakI upAsanA karanI cAhiye / siddhAnta--1-- bhagavAna grAtmA apane hI svarUpase prakaTa svataMtra jJAnAnanda vilAsakA anubhava karatA hai| dRSTi -.-1-- anIzvaranaya [16] / prayoga----paripUrNa anAkula rahAve liye apane mahajAnandasvabhAvamaya sahaja jJAnasvarUpa antastastra meM upayoga ramAnA / / 68 // aba indriyasakhasvarUpa sambandhI vicArako lete hue AcArya indriyasakhake sAdhanabhUta zubhopayogake svarUpako samIpameM dharoharavat dharate haiM arthAt jaise dUsareko dharohara binA mamatA ke dharI jAtI hai aise zubhopaviSayaka bAtakA prasaMga karate hue bhI usakA mamatva na kara svarUpa ko kahate haiM---[devatAyatigurupUjAsu] deva, yati va gurukI pUjAmeM [dAne ca evaM] aura dAna meM [suzIleSu vA] evaM suzIloMmeM | upavAsAdiSu] aura upavAsAdikameM | raktaH prAtmA] anurAgI prAtmA [zubhopayogAtmakaH] zubhopayogAtmaka hai| tAtparya---mokSamArgake sAdhakoMkI sevAdika zubhAnuSThAnoM meM anurAgI zubhopayogI jIva / TokArtha-jaba yaha prAtmA duHkhako sAdhanobhUta dveSarUpa tathA indriyaviSayakI anurAga Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sahajAnandazAstramAlAyAM matikramya devaguruyatipUjAdAnazIlopavAsaprItilakSaragaM dharmAnurAgamaGgIkaroti tadendriyarAkhasya sAdhanIbhUtAM zubhopayogabhUmikAmadhirUko'bhilapta / / 66 / / suzIlae upavAsAdiyaH upavAsAdipu saptamo bahu / ca eva vA-aAya / dANagi dAna-ganamI eka0 | rato raktaH sahovaaMgappago bhopayogAtmakaH apA AtmA.prazramA eka nikti--parate iti yatiH, upa basanaM ugavArAH / samAsa (daMbatA ca yatisca gumazca devatAtiguravaH nepA pUjA kA zubhazcAsI japayogaH zubhopayogaH zubhoyoga evaM AtmakaH yAya ga bhopayogAtmakaH / / 66 / / rUpa azubhopayoga bhUmikAkA ullaMghana karake, deva-guru-yatikI pUjA, dAna, zIla aura upavAsAdikake prItisvarUpa dharmAnurAgako aMgIkAra karatA hai taba vaha indriyasukhakI sAdhanIbhUta zubhopayogabhUmikAko prApta huyA kahalAtA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki yaha bhagavAna AtmA svayaM sukhasvabhAvI hai / ada isa gAyA indriyamukhake vicArake prasaMgameM indriyasukha ke sAdhanake svarUpa nirdeza kiyA hai| tathyaprakAza---1-- dveSa evaM indriyaviSayoMkA anurAga azubhopayoga hai / 2-- azubhopayogakI bhUmikAkA ullaMghana karanepara zubhopayoga hotA hai / 3- deva yati gurukI pUjA, gola, dAna, upacAsa meM prIti Adi dharmAnurAga zUbhopayoga hai| 4- zubhopayoga indriyamukhakA sAdhana hai| 5- indriyamukha heya hai, isaliye indriyasukhake sAdhana bhUta zubhopayogakI AvazyakatA na honI cAhiye, kintu zuddhopayoga zubhopayogapUrvaka hI hotA hai, ataH zuddhopayogase pahile zubhIpayoga honA anivArita hai| 6- nirdoSa sarvajJa paramAtmA deva haiN| 7-- bhedAbheda rallanAyake pArAdhaka va aArAdhanAthI bhavya jIvoMko dIkSA dene vAle sAdhu guru haiN| :- indriyavijaya karake zuddhAtmasvarUpa meM prayatmaparAyaNA sAdhu yati kahalAte haiM / -jo azubhopayogako bhUmikA ko ullaMghana karake jo dharmAnurAga karatA hai vaha zubhopayogI kahalAtA hai / siddhAnta-1- indriyasukhakA nimitta sAtAdikarmaprakRtikA udaya haiM / 2- sAtAdi karmaprakRtiyoMke bandhakA nimitta zubhopayoga hai / 3- indriyasukhakA sAdhana zubhopayoga hai| dRSTi-----1, 2- nimittadRSTi [53] / 3- nimittaparamparAdRSTi [53ba] / prayoga-zAzvata grAnandake lAbha ke liye azubhopayogabhUmikAkA ullaMghana na kara zubhopayogabhUmikAmeM Akara zuddhopayogake lakSya meM bar3ha kara donoM prazuddhopayogarI nivRtta hokara zuddhopayogarUpa pariNamana ke liye sahaja paramavizrAma karanA // 66 // aba zubhopayogake sAdhyapanese indriyamukhako kahate haiM--- [zubhena yuktaH] zubhIpayoga yukta [mAtmA] aAtmA [tiyaMka vA] tithaMca [mAnuSaH vA] manuSya [devaH vA] athavA deva [bhUtaH] hokara [tAvatkAla] utane samaya taka [vividhaM] vividha [aindriyaM sukhaM] indriyasukhako Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Com g arllowancim 125 OM W . pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA Foatha zubhopayogasAdhyatvenendriyasakhamAkhyAti-- jutto suheNa yAdA tiriyo vA mANuso va devo vA / bhUdo tAvadi kAlaM lahadi muhaM indiyaM vivihaM // 70 // zubhayukta jIva hokara, tiyaJca manuSya devagala vaalaa| utane kAla vividha indriyasukhako prApta karatA hai / / 7 / / Myukta zubheta AtmA tiryagvA mAnuSA vA baMbA vA / bhUtaratAvatyAnaM labhane sabamandriya bibidha / 70 || ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya zubhopayogasya sAmathyAla dadhiSThAna bhUnAnAM tiryammAnuSa. devatvabhUmikAnAmanyatamA bhUmikAmanApya yAvatkAlamavaliSThate, tAvatkAla mane prakAmindri sukhaM samAsAdayatIti // 70 / / nAmasaMjJa...junna saha anna niriya kA mAma siddha vA bhUdalAbAda kAla rAha kSaya vivaha / dhAtusaMha bhava sattAyAM labha prApta / prAtipadika.....yukta zubha Atman tica vA mAnuga daMva bhUta tAvat kAla sakha indriya vividha / mUladhAtu... bhU sAtAyAM kulabha prAptI 1 ubhayapadavivaraNa junI yukta: Ama AtmA liriyA tiryam mANuso mAnuSa: devo devaH-prathamA Pro ! guheNa zubhena-tRtIyA eka0 / lahadi labhatevatamAna anya puruSa eka kriyA / saha rAkha idiyaM aindriyaM vivihaM vividha-dvitIyA o ! bhuvo bhUta:-prathamA ma / tAvat kAla-avyaya / nirukti'-..gobhate gati zubha: tena, divyasIti dayaH / / 7 / / lamate prApta karatA hai| TIkArtha--yaha AtmA indriyasukhake sAdhanabhUta zubhopayogako sAmarthyase usake AdhArabhUta tiryaMca manuSya aura devatva kI bhUmikAmomeM se kisI kI bhUmikAko prAma karake jitane samaya laka usameM rahatA hai utane samaya taka aneka prakArake indriyamukhako prApta karatA hai / prasaMga vivaraNa ---- anantarapUrva gAthAmeM indriyamukhake sAdhanake svarUpakA nirdeza kiyA thA / aba isa gAthAmeM indriyamukhako zubhopayoga dvArA sAdhyapanese prakaTa kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1-- indriyamukhakA mUla sAdhana hai zubhopayoga / - zubhopayogake sAmabhayaMse tiyaca manuSya va deva- inameM se kisI bhI paryAya meM prAtmA pAtA hai rahatA hai / 3- jaba taka yaha prAtmA liyaMca manuSya va deva paryAya meM rahatA hai taba taka yaha indriyasukhako prApta SARAS Da F 33 - siddhAnta..... 1- zubhopayogake nimittase sAtAdi puga-ra prakRtiyoMkA bandha hotA hai / 2 sAtAdi puNyaprakRtiyoMke udaya ke nimittase jova indriyasukhako pAtA hai / 3- indriyasukhake nimittakA nimitta hone se indriyamukhakA mUla sAdhana zubhopayoga hai|| dRSTi---1, 2- nimittadRSTi 535] / 2- nimittaparamparAdRSTi | * 35] / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANUSICAERE m aiIAssococe mtimarathiammmmshimami 126 sahajAnandazAstramAlAyAM athavamindriyamukhamukSipya duHkhatve prakSipati----- mokvaM mahAvasiddha gAsthi mugaNaM pi siddhamuvadase / te dahavedaNahA ramaMti vimaema rammemu // 71 // svAbhAvika sukha devoM, ke bhI nahIM Agamokta haiM ve to| dehendriyapIchAvaza, ramya viSayoMmeM ramate haiN| 71 / / sonya bimAmalaM nAti sutrANAmapi smupdeshe| ta dahabadanAtA ramandra miyA ramyepa / / 61 indriyamavabhAjane hi pradhAnA divaukasaH, tekAmapi svAbhAvika na banu sukhamasti pratyuta teSAM svAbhAvika duHkha mevAvaloyate / yatasta paJcendriyAtmaka zarIrapizAcoDayA paravazA bhUguprabhAtasthAnIyAnmanojJaviSayAna bhiyatanti / / 71 // nAmasaMjJa.. goda mahAvida e ma rAma mila jvadeza te dahavedaNaTTA bimAma ramana / dhAtusaMjaasa batAyAM, rama krIDAyAM, ghara aizvayaMdIptyoH / prAtipadika.....maukhya svabhAvamita surapi nika upadeza nata vedanA viSaya ramya / mUladhAtu--am bhutri, ramu krIDAyAM / ubhayapadavivaraNa-dona maulya bahAvamidaM strabhAvasiddha miDa-prathamA eka ! uvada upadeze-sAtamI ekaH / te dahA vedanA:-prathamA. bahu / ramati ramante-yatamAna laT anya puruA bahuvacana kriyA / visaesa viSayee rammam ramyA-gaptamI bahuvacana nirukti ... sarantIni sAnA ranna bAdhya tamya / samAsa-svabhAvena miTavabhAvamaI(dahasya vedanA havedanA nayA AgaH ||1| prayoga--indriya mukhako va indriyamumbake sAzvata bhUta zubhopayogako haya jAnakara parama upAdeya dAddhopayogake prAzrayabhUta nija sahaja antastatvameM upayukta honA / / 5011 isa prakAra indriyamukha kI bAta uThAkara aba use duHkharUpameM prazikSita karate haiM-[upa. deze siddha] (jinendradevake) upadezale siddha hai ki [surANAm api devoM ke bhI svabhAva siddha svabhAvasiddha [saukhyaM] mukha [nAsti nahIM hai, [te] ve [deha vedanAtA] (paMcendriyamaya) dahakI vedanAse pIr3ita honese [ ramyeSu viSayeSu] rabhya viSayoM meM [ramante ramate haiN| TokArtha--indriyamukhake adhikAriyoM meM pradhAna deva haiM; unake bhI vAstava meM svAbhAvika sUsa nahIM hai, pratyuta unake svAbhAvika duHkha hI dekhA jAtA hai; kyoMki ve paMcendriyAtmaka zarIra rUpo pizAcakI pIr3Ase paravaza hote hue zikhara se girane ke samAna manojJa viSayoM kI ora daur3ate TITIONS prasaGgavivaraNa----pranaMtara pUrva mAyAmeM batAyA gayA thA ki indriyamukha zubhopayoga dvArA sAdhya hai / aba isa gAthAmeM indriyasukhako ukhAr3akara duHkhapane meM pheMkA gayA hai / tathyaprakAza-1- indriya sukha jina jIvoMko milA hai unameM sarvAdhika indriyamukha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mandirman JoilmmmmmmmmsinindmmmmmmmyN000000000Nmoniummamalinmunninikin 2030 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA ra prathavamindriyasukhasya duHkhatAyAM yuktadhAvatAritAmAmindriyasukha sAdhanIbhUtapuNyanirvataMkazubhopayogasya duHkhasAdhanobhUtapApanirvatakAzubhopayogavizeSAdavizeSatvamavatArayati-- gAragaNArayatiriyamurA bhajati jadi dehasaMbhavaM dukkhaM / kiha so maho va amaho uvayogo hadi jIvANaM // 72 // nara nAraka tiryak sura, yadi dehova hi kleza anubhavate / if kaise vaha zubha va azubha, hotA upayoga jIvoMkA // 72 / / naranArakAsanakamatta bhajanti yadi dehasaMbhAra duHnya bAtha bhI bA'bha upayogA bhava: jIvAnAm / 72 / * yadi zubhopayoSajanyasamudIpuNyasaMpadastridazadiyobhopayogajanyathayAMgatapAtakApado vA nAkAdayayana, ubhaye'pi svAbhAvika gukhAbhAvAda vizeSeNa pancendriyAtmazArIrapratyayaM duHkhamevA. nAma- karaNArayatiriyagara jadi dehasaMbhatra dukha kihanA muha ba agara udhoga jIva / dhAta #maja sevAyA, hava sattAyAM / prAtipadika ... saranAraniyaMgura yadi dehasaMbhava duHkha nAtha tat zubha vA bAla deva hai / 2- indriyasakhapAtrapradhAna devoMke bhI mukha svAbhAvika nahIM hai / 3-- indriyasukha bAla vaivoMke bhI vAstava meM vaha duHkha hI hai / 4-- deva bhI indriyAtmaka zarorapizAcakI pIr3Ase rakhA nae manoza viSayoM meM gira par3ate haiM / 5-- indriyasukha kSobhare vyApta hai, ataH indriyasUkha heya hai / 6- indriyasukha kA mUla sAdhana zubhopayoga bhI heya hai| - nAnA duHkhoMkA mula sAvana prabhopayoga atyanta heya hai / - azubhopayoga atyanta daya isa kAraNa hai ki mAbhApayogale uddhArakA avasara ho nahIM milatA / 8- zubhopayoga atyanta heya isa kAraNa nahIM ki zubhopayogI jIvako uddhArakA avasara mila sakatA hai / 10. zuddhopayoga zubhopayoga kA hI hotA hai| azubhopayogapUrvaka nahIM 1 siddhAnta--(1) indriyaviSayadazavatI jova dehavedanAvaza viSayAsakta bhAvase duHkho namini samAgama dRSTi-- 1- upAdhisApekSa azuddha dravyAzrikanaya [24] / prayoga-viSayopayoga chor3akara nija sahaja zuddha svabhAvakA upayoga karanA // 7 // isa prakAra yuktise indriyasukhako duHkharUpa pragaTa karake aba indriyamukhake sAdhanIbhUta - vyako rakhane vAle zubhopayogako duHkhake sAdhanIbhuta pApako utpanna karane vAle azubhopayogase pavizeSatAko pragaTa karate haiM---[ naranArakatiryaksarAH] manuSya nArakI tiryaMca aura deva sabhI giri] yadi [ dehasaMbhava] dehotpanna [duHkhaM] duHkhako [bhajati] anubhava karate haiM to [jIvAnAM] jIvokA saH upayogaH] vaha azuddha upayoga [zubhaH vA azubhaH] zubha aura azubha do prakAra 3000mAR Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nubhavanti / tataH paramArthataH zubhAzubhopayogayoH pRthaktvavyavasthAnAvatiSThate // 72 // [ azubha upayoga jIva mUladhAtu bhaja sevAyAM bhUrAsAyAM / ubhayapada vivaraNa- garaNArayatiriyasurA nara nArakatiryagurAH pra0 hu0 | dehasaMbhavaM dukha duHkha - dvi0 e0 / bhajati vartamAna anya puruSa bahu kriyA jadi yadi kiM kathaM vA avyaya havadi bhavati - vartamAna anya gussa bahU kiyaa| suho zubhaH asuho bhaH ugo upayogaH- pra0 10 jIvANaM yAtA-pI bahu / niSita-nRNAti iti naH / samAsanairazva nArakazva tiryak ca surazca naranArakatiryakkurAH // 72 // sahajAnandazAstramAlAyAM kA [ kathaM bhavati ] kaise hai ? arthAt donoM ho samAna haiM, azuddha upayoga hai / tAtparya- AtmIya zrAnandake virAdhaka honese zubha azubha dono hI upayoga samAna haiM, zuddha haiM / TIkArtha-yadi zubhopayogajanya udayagata puNyako sampatti vAle devAdika aura azubho payogajanya udayagata pApako zrApadA vAle nArakAdika donoM svAbhAvika sukhake prabhAva ke kAraNa binA antarake paMcendriyAtmaka zarIra sambandhI duHkhakA hI anubhava karate haiM taba phira paramArthase. zubha aura azubha upayogako pRthaktva vyavasthA nahIM rahatI / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM indriyasukhako isa gAthAmeM indriyasukhake sAghanIbhUta puNyanirvartaka zubhopayoga meM nirvartaka azubhogayoga meM gravizeSatAkA avadhAraNa diyA hai| duHkharUpa batAyA gayA thA | aba aura duHkhake sAghanIbhUta pApa tathyaprakAza - ( 1 ) zubhopayogase devendra Adika guNyasaMpadAko prApta karate haiM / (2) zubhayogase jIva kuyoniyoMmeM grApatti pAte haiM / (3) zubhopayogajanya puNyasaMpadA vAloMmeM va zubhapayogajanya paryAyagata pApavipadA vAloMmeM zrAtmIya sahaja zrAnanda nahIM hai / (4) puNyodaya vAle va pApodaya vAle paJcendriyAtmaka zarIrake nimitta duHkha hI anubhava karate haiM / (5) zubhapayoga va zubhopayoga donoM kA hI pariNAma kaSTarUpa honese donoM meM koI antara nahIM hai| (6) zubhopayoga va azubhopayoga donoMko hI pratikrAnta karake hone vAlA zuddhopayoga ho parama kalyANa hai / C siddhAnta - ( 1 ) zubhopayoga va azubhopayoga donoM azuddhopayoga haiM / dRSTi - 1 - sAdRzyanaya [22] / prayoga - prazubhopayogase va pazcAt zubhopayoga se upekSA karake sahaja citsvabhAva ke zrAlambana sahaja zuddhopayogarUpa pariNamanA // 72 // aba zubhopayogajanya phala vAle puNyako vizeSata: dUSarA deneke liye mAna karake ukhAne r3ate haiM - [ kulizAyudhacakradharAH ] indra aura cakravartI [ zubhopayogAtmakaH bhorgaH] zubhopayoga Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTa susalemstrsana ARRESEREE R HRARUHAGRA pravacanasAra-gaptadazAGgI TIkA aya gubhopayogajanya phalavatpuNyaM vizeSeNa dUSaNArthamabhyupagamyotthApayati-- kulisAuhacakadharA suhovayogappagehiM bhogehiM / dehAdINaM viddhiM kareMti suhidA ivAbhiradA // 73 // vanadhara cakradara bhI, zubhopayoga phalarUpa bhogoMse / sukhakalpo bhoganirata, dehAdika puSTa karate haiM // 73 // alizAyuna cakradharAH zubhopabogAtmaka: bhogaiH / dehAdInAM vRddhi kurvaniya susthitA vAbhiratAH / / 73 / / yato hi zakrAzcakriraNA va svecchopagata gaiH zarIrAdIna puSNAnsasteSu duSTazoNita iva jalokasojtyantamAsaktAH sukhitA iva pratibhAsante / tataH zubhopayogajanyAni phalavanti puNyAnyavaloSayante / / 7.3 / / mAmasana- kalisAuhacavara suhovogappaga bhoga dahAdi viddhi hiMda iva abhirada / dhAtusaMja.... 1 kro| prAtipadika kulizAyuzcakradhara zubhopayogAtmaka bhoga dakSAdi vRddhi sukhita iva abhirata / samAna ikana karaNe / ubhayapadavivaraNa-lisAuhacakkAgharA kalizAyudhacatradhara): suhovaogappagA miApayogAtmakA, sahidA sakhitAH abhiradA abhiratA:-prathabhA vaha / bhogehi bhoga-tRtIyA vaha / dehAloga vahAdInA-SaSThI bahu / viddhinddhi-dvitIyA eka0 kareMti kurvanti-vartamAna anya0 eka kriyA / miti vanaM vRddhiH 1 samAsa---kusliza Ayudha veSAM te kulizAyudhA, dharanti iti cAdharAH) kulimAyudhApana cakravarAzceti kuliyAyudhacakradharAH / / 73 / / asUlaka bhogIke dvArA vihAdInAM] dehAdikoMkI [vRddhi kurvanti] puSTi karate haiM aura [abhiratAH] isa prakAra) bhogoM meM rata vartate hue [sukhitAH iva] sukhI jaise mAlUma hote haiM / tAtparya indra cakrI jaise bar3e loga bhI zubhopayogahetuka puNyake phala bhogoMko bhogate / bhogAmeM rata hote hue sukhI jaise lagate haiM, kintu vaha saba hotA nahIM hai| TIkArtha cAki zukra aura cakravartI apanI icchAnusAra prApta bhogoMke dvArA zarIrAdi ko puSTa karate hue dUSita raktameM pratyanta prAsakta vartatI huI jokakI taraha una bhogoM meM atyanta vAsakta vartate hue sukhI jaise pratibhAsita hote haiM, isase zubhopayogajanya phalavAna puNya dikhAI prasaMgavivaraNa---anaMtarapUrva gAthAmeM zubhopayoga ka azubhopayogameM avizeSatAkA avadhAmaraNa karAyA thaa| aba isa gAthAmeM zubhopayogajanya phalavAna puNyakA dUSaNa prasiddha kiyA gayA FEE sabhyaprakAzaH-(1) indra, cakrI Adi bar3e prANI bhogoM dvArA zarIra prAdiko puSTa karate hue bhogoM grAsakta hote haiM / (2) bhogAsakta indra cakrI prAdi sukhI jaise lagAte haiM, NIONLILAadisonam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM zravamabhyupagatAnAM puNyAnAM duHkhabIja hetutvamudbhAvayati jadi saMti hi purANi ya pariNAmasamubbhavANi vivihANi / jagAyaMti visayataNhaM jIvANaM devatAgaNaM // 74 // zubha upayogajanita jI, nAnAvidha puNya vidyamAna hue / karate hi viSaya tRSNA, devoM takake bhi jIvoMke ||74 || 130 yadi santi hi puNyAni pariNAmamudbhavAni vividhAni / janayanti viSayatRSNAM jIvannAM devatAntAnAm 1 yadi nAmaiva zubhopayogapariNAmakRtasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyanta itya bhyupagamyate, tadA tAni sudhAzanAnAmapyavadhi kRtvA samastasaMsAriyAM viSayatRSNAmavazyameva. nAmasaMta-jadi hi puSNa va pariNAmasamunbhava vivi viSTa jIva devadata | dhAtusaMjJa--asa sattAvAM, jaNa utpAdane / prAtipadika yadi hi puNya pariNAmasamudbhava vividha viSayatRSNA jIva devatAnta | mUladhAtu --- asa bhuvi jana janane juhotyAdi janI prAdurbhAva divAdi bhijante / ubhayapada vivaraNa- ji yadi hi yaca-avyaya | puNyANi puNyAni pariNAmasamudabhavANi pariNAmasamudbhavAni vivihANi vivi dhAni prathamA bahu0 / saMti santi vartamAna anya0 eka0 kiyA / aNayati janayanti vartamAna anya puruSa kintu haiM ve saba kSutra / ( 3 ) ye bhoga puSyake phala haiM, so puNyakA astitva to hai, para usakA pariNAma saMsAra hI hai / siddhAnta - (1) zubhopayoga azuddhopayoga hai aura namisika hai| dRSTi-- 1 upAdhisApekSa azuddha dravyAdhikanaya [ 53 ] / prayoga-- zubhapayogase azubhopayogakA AkramaNa dUra karake surakSita hokara sahaja zuddha caitanyasvabhAvakA upayoga karate hue sahaja zuddhopayogI honA // 73 // va isa prakAra mAne gaye puNyoMkI duHkhabIjakAraNatAko udbhAvita karate haiM--- [ yadi ] yadi [ pariNAmasamudbhavAni] zubhopayogarUpa pariNAma se utpanna hone vAle [vividhAni puNyAni ca] nAnA prakAra ke puNya [saMti ] vidyamAna haiM [ devAtAntAnAM jIvAnAM] to ve devaparyanta jIvoM ke [favor] viSayakI tRSNAko [hi janayanti ] ho utpanna karAte haiM / tAtparya- indrAdikoM ke puNya haiM to ve puNya viSayatRSNAko ho utpanna kara duHkhake hI bIja banate haiM / TIkArtha - yadi isa prakAra zubhopayoga pariNAmase utpanna hone vAle aneka prakArake gor vidyamAna haiM, yaha mAnA jAtA hai to ve puNya devoM taka ke samasta saMsAriyoMke viSayatRSNA ko avazya ho utpanna karate haiM (yaha bhI mAnanA par3egA ) / vAstavameM tRSNA ke binA dUSita rakta meM jokakI taraha samasta saMsAriyoMkI viSayoMmeM pravRtti dikhAI na de; kintu vaha to dikhAI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mana S m pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 131 samutpAdayanti / na khalu tRSNAmantareNa duSTa zoNita iva jalUkAnAM samastasaMsAriNAM viSayeSu pravRttiravalokyeta / navalokyate ca sA / tato'stu puNyAnAM tRSNAyatanatvamAdhitameva // 7 // baharAcana gijanta kriyA / visayataNhaM viSayatRSNAM-dvitIyA eka / jIvANaM jIvAnAM devadaMtANa denAmAnA-pAThI bh| nirukti---yUbI aneneti pugavapiNyakti rathAtmakatayA biyaNaM saMbadhnanti prati viSayA) tRSyate anayeti tRSNA ! samAsa....pariNAmana gamudbhavAni pari0, virayANAM nRNA vi0 ||74 / / detI hai| isa kAraNa puNyoMkI tRSNAyatanapanA pradAdhita ho hai / / A prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM zubhopayogajanya puNyakarmakA dUSaNa spaSTa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM una pUNya kamA~ko duHkhakAraNatAko prakaTa kiyA hai| / tathyanakAza---(1) zubhopayogake pariNAmase aneka prakArake puNyakarma bana jAte haiN| (2) va puNyakarma bar3ese bar3e prAragI devendroM takake saMsAriyoM ke viSayatRSNAko utpanna karate haiM / (2) yadi una. puNyakarma vAle bar3e prANiyoMke puNyakarma viSayatRSNAjanaka na hote to unakI viSayoM meM pravRtti na dekhI jAtI / (4) puNyodaya vAle prANiyoMke viSayatRSNA va viSayapravRtti dekho jAtI hai, ataH abAdhita siddha hai ki puNyakarma tRSNAke ghara hI haiN| (5) vAstava meM puNyakarma sukhake sAdhana to kyA hoMge ve to duHkha ke bIjarUpa tRSNAke hI ghara haiM / / siddhAnta--(1) tRSNAkA kAraNa hai mohodaya ke sAtha puNyodaya, puNyabandhakA kAraNa yA hai. sabhopayoga / - dRSTi--1- nimittaparamparAdRSTi [535] / - prayoga---puNyakarmako bhI duHkha boja jAna kara puNyakarmase, puNyakarmake phalase va puNyakarma meM sAdhanase upekSA karake zuddha sahaja antastatva kI dRSTi karanA / / 74 / / aba puNyake duHkhabIjarUpa vijaya ghoSita karate haiM--[punaH] phira [udIrNatRSNA te udoNaM hai tRSNA jinakI aise ve jIva [tRSNAbhiH duHkhitAH] tRSNAproMke dvArA duHkhI hote hue apAmaraNe | maraNa paryaMta [viSayasaukhyAni icchanti] viSayamukhoMko cAhate haiM [ca] aura saMtaptA:] duHkhoMse saMtapta hote hue [anubhavaMti unheM bhogate haiN| A tAtparya--jinake tRSNA bar3hI-car3hI hai ve viSayacAhako dAhase maraNaparyanta duHkha bhogate 11:45 ASTRA AartySARAN E TIkArtha----jinake tRSNA bar3ho-car3hI hai aise devaparyaMta samasta saMsArI, sRruNA duHkha kA bIja hotese puSayajanita tRSNAmoMke dvArA bhI duHkha bIjapanA honese atyaMta dakhI hote hue mRgasamApAse jala ko bhAMti viSayoMse sukha cAhate haiM, aura usa duHkha-saMtApake vegako na sahane e jokako bhauti viSayoMko taba taka bhogate haiM, jaba taka ki maraNako prApta nahIM hote / jaise URI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sahajAnandazAstramAlAyAM atha puNyasya duHkhabIja vijayamAdhoSayati --- te pugaNa udiNyAtaNhA duhidA taNhAhiM vimayasoyANi / icchaMti aNubhavati ya grAmaraNaM dukkhasaMtattA / / 75 // phira tRSNAko dukhiyA, ho tRSNAse hi viSayasaukhyoMko / zrAmaNa cAhate be, dukhase saMtapta hoM bhogeM // 5 // te punarudIrNata: dunvitAra tRSNAbhiviSayamalayAni ityanubhavanti ca AbharaNa duHkha saMtaptA: / / 75 11 ___ atha te punastridazAbasAnAH kRtsnagaMsAriNaH samudrI tRSNA: puNya nirvatitAbhirapi tRSNAbhidu:khabIjatayA'tyanta duHkhitAH santo gRpa.tRSNAbhya ivAmmAsi vidhayebhyaH saukhyAnyabhila. sti / tadaHkha saMtApavega masahamAnA anubhavanti ca viSayAn jalAyuvA itha, tAva dyAvat kSayaM nAmasaMjJa... pRNa udigaharAha duhida taNDA cirAyagovasva ya AmaraNaM dubalasaMtapta / dhAtusaMjJa--iccha icchAyAM, aNu bhan' sattAyAM / prAtipadika-tas punara, udIrNatRNA dusita tRSNA viSayag2aukhya AmaraNaM joka tRSNA jisakA bIja hai aise vijayako prApta hotI huI duHkhAMkura se kramazaH prAkAnta ho rahI dUSita ratta ko cAhatI huI aura usoko bhogatI huI maraNaparyaMta balezako pAtI hai, usI prakAra yaha puNyazAlI jIva bhI pApazAlI jIvoMkI bhAMti tRSNA jisakA bIja hai aise vijayaprApta da.khAMkuroM ke dvArA kramazaH aAkrAnta ho rahe hue viSayoMko cAhate hue aura unhIMko bhogate hue vinAza paryanta baleza pAte haiM / isa kAraNa puNya sukhAbhAsapa duHkhakA hI sAdhana prasaMgaviyara ..... anaMtarapUrva gAthAmeM puNyaka maukI duHkhabIjatA prakaTa kI thii| aba isa gAthAme yaha ghoSita kiyA gayA hai ki puNya duHkharUpa phala ko detA hai, isarUpameM puNyako vijaya prasiddha hai| tathyaprakAza-- (1) devaparyanta sabhI saMsArI jIva tRSNAmeM sane haiN| (2) puNyaracita tRSNAvoMke kAraNa sabhI saMsArI jIva duHkhI haiN| (3) tRSNApIDita prANI viSayoMse sUkhakI abhilASA karate haiM / (4) puNyodaya vAle mohI prANI tRSNAjanyapIDAko na sahate hae taba ta viSayoM ko bhogate rahate haiM jaba taka ve mara miTa jaayeN| (5) gauca tRSNAvaza maraNaparyanta duSTa khUna ko bAhatI va potI rahatI haiM, aise hI puNyodayo mugdha prANI pApayukta prANiyoMko taraha pralayaparyanta viSayoM ko bAhate, bhogate va kaSTa pAte haiN| (6) puNya sukhAbhAsarUpa duHkhake hI sAdhana haiM / (4) jinake nirvikalpa paramasamAdhise utpanna paramAhAdasvarUpa tRpti nahIM hai unake viSayatRSNA avazya vartatI hai / (8) pAzrayabhUta kAraNoMmeM upayoga juTAnepara viSaya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S3690 minine pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA mAsti / yathA hi jalAyukAstRSNAbIjena vijayamAnena duHkhAMkureNa kramataH samAkramyagANA duSTasolAlamabhilaSantyastadevAnubhavantyazcApralayAta klizyante / evamamI pi pupayazAlinaH pApamAlina iva taNAbIjena vijayamAnena duHkhAMkure yA kramataH samAkramyamAraNA viSayAnabhilapantadhAlevAnubhavantazcApralayAt vilazyante / ataH puNyAni mukhAbhAsasya duHkhaH seva sAdhanAni 289 lasatata / mUladhAtu..--ut R gatimApaNo svAdi, bhrA gatau R vAdi, vipina bandhana svAdi RyAdi, hara icchAgya, anu bhaH sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-- uditAhA udINatRSNA: duniyA duvitA: dusamvamatacA pasaMtapatA-pu0 bahu / puNa punaH ya ca-avyaya / na hAhi tRSNAbhi:-tRtIyA bahu0 / visavaso. mANi viSayasaukhyAni-dvi bahu / icchati inti aNubhavati anubhavanti-vartamAna laT anya gurupa AmaraNa kriyAvizeSaNa avyaya bhAsA nirakti-....mriyataM maraNa / samAsa-udINa tuNA gekhAM sotiSNA, viSayANAM sausyAni viduH kha na saMtaptAH duHkhasaMtaptA: 5 // tamA vyakta hotI hai / (6) AzrayabhUta kAraNoM me upayoga na juTAnepara viSayatRNA vyakta hotI hai / (10) tRSNArUpa bIja kramaza: aMkurarUpa hokara du:kha rUpa vRkSa bar3hatA hai| (11) sadAhakA vega asahya honepara jIva viSayoM meM pravRtti karate haiM / (12) jinake viSayoM meM prati hai ve saba saMsArI jIva spaSTa duHkho haiM / (13) jaise mRgamarIcikAse jala prApta nahIM hotA. aise hI indriyaviSayoM se sukha prApta nahIM hotA hai / siddhAnta - (1) karmodayavaza jIva vikArI aura prAkula hotA hai / R iSTi-- 1-- upAdhisApekSa azuddha dradhyAthikanaya (24) / ma prayoga:--sukhAbhAsoMse haTakara pAramArthika sukhake srota jJAnAnandasvabhAvamaya aMtastattva aft karanA / / 75 // aba punaH bhI puNyajanya indridhasukhako aneka prakArase duHkha rUpa udyotita karate haiM... apanA jo [iMdriyaH labdhaM] indriyoMse prApta hotA hai [tat saukhyaM] vaha sukha [saparaM] paradravyAki pAvAsahita] bAdhAsahita [vicchinnaM vicchinna [baMdhakAraNaM] baMdhakA kAraNa [viSama mIra viSama hai, [tathA] isa prakAra [duHkhaM evaM] vaha duHkha hI hai| tAtparya ---jo sukha parAdhIna bAdhAsahita vinAzoka va bandhakA kAraNa ho vaha to RSSIC TIkArya--parApekSatA honese, bAdhAsahitapanA honese, vicchannapanA hone se, bandhakA bhAraNapanA honese, aura viSamatA honese, puNya janya bhI indriyasukha duHkha hI hai / gharasambandha DAlA hotA humA parAzrayatAke kAraNa parAdhInatA honese bAdhAsahita hotA humA khAne, pIne hwww Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : B : : 134 tha punarapi puNyajanyasyendriyasukhasya bahudhA duHkhatvamudyotayati-sapara bAdhAsahiyaM victriNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM indiyehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA // 76 // sapara sabAdha vinAzI, bandhanakAraNa tathA viSama jo bho / sukha indriyase pAyA, vaha sukha kyA duHkha hI sArA // 76 // supara bAdhAsahitaM vicchinnaM bandhakAraNaM viSamam / yadindriyairlabdhaM tatsaukhyaM duHkhamaMtra tathA / / 76 / / saparatvAt bAdhAsahitatvAt vicchinatvAt baMdhakAraNatvAt viSamasvAcca puNyajanyamapIndriyasukhaM duHkhameva syAt / saparaM hi sat parapratyayatvAt parAdhInatayA, bAdhAsahitaM hi sada sahajAnandazAstramAlAyAM nAmasaMjJa - supara bAdhAsahiya vicchiSNa baMdhakAraNa visama ja iMdiya Rddha ta sokha dukkha eva tahA | dhAtusaMjJa - - vicchida chedane, labha prAptau / prAtipadika-sapara bAbAsahita vibhina viSama yat indriya lakSdha tat saukhya duHkha evaM tathA / mUladhAtu-vidirvIkaraNe sulabha prAptI / ubhayapada vivaraNa- saparaM bAdhAsahiya vAdhAsahita viciSNa vibhinna baMdhakAraNaM visamaM viSamaM jaM yat sonakha saukhya duktaM duHkhaM prathamA eka0 / iMdiyehi indriyaiH tRtIyA baTTa | saddhaM labdhaM prathamA eka kRdanta kriyA / eva aura maithunako icchA ityAdi tRSNAkI pragaTatAoMse yukta honeke kAraNa atyanta zrAkulatA hone se 'vicchinna' hotA huA asAtAvedanIyakA udaya jise cyuta kara detA hai, aise sAtAvedanIya ke udayakI pravRttirUpase anubhava meM Aneke kAraNa vipakSako utpatti vAlA honese, baMdhakA kAraNa hotA huA viSayopabhogake mArga meM lagI huI rAgAdi doSoMkI senAke anusAra, karmerajake Thosa samUhakA sambandha honeke kAraNa duHsaha pariNAma honese; aura viSama hotA huA hRAni vRddhimeM parimita honese atyanta asthira honeke kAraNa vaha indriyasukha duHkha hI hai / lo, aba aisA puNya bhI pApakI taraha duHkhakA sAdhana hI siddha huA / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM puNyakI duHkhabIjatAke rUpameM vijaya kI ghoSaNA kI thI / aba isa gAthAmeM punaH puNyajanya indriyamukhakA aneka prakArase duHkhapanA batAyA gayA hai / tathyaprakAza - - ( 1 ) indriyasukha yadyapi puNyajanya hai tathApi vaha aneka kAraNoMse duHkharUpa hI haiM / ( 2 ) indriyasukha paranimitta ke yoga meM honeke kAraNa parAdhIna hai / ( 3 ) indriyasukha khAne pIne maithuna yAdiko icchAtroM rUpa tRSNAvizeSoMke kAraNa atyanta Akula hai / (4) indriyasukha asAtAvedanIyake udaya dvArA khaMDita kiyA jAnese vinAzaka hai / ( 5 ) viSayopabhoga ke mArga lage hue rAgAdi doSoMke anusAra dhana karmavaNAyeM ba~dhanese indriyasukha bandhakA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravadhanasAra-saptadazAGgI TIkA 115 zanAryAdanyAvaSasyAdibhistRSNAvyaktibhirupetatvAt atyantAkulatayA, vichinna hi sadasavenodagacyAktisaudyodayapravRttattayA'nubhavatyAdbhUtavipakSata yA, baMdhakAramA hi sadviSayopabhogamArgAnu. lagna rAgAdidoSa senAnusArasaMgacchamAnadhanakarmapAMmughaTalatvAdudaduHsahata yA, dipamaM hi sadabhivaddhirihANipariNatatvAdatyanta visaMSTulatayA ca duHkha meva bhavati / arzavaM puNyamapi pApavaddhaHkhamA. dhanamAyAtamaH // 76 // MAthA adhyaya 1 niSita-bAdhyate anoti mAyA, bandhana bandhaH, camAra sAmaH (Nama avalaya) / samAsabAdhayA sahita vA0, bandhasya kAraNa vigAH samaH yasmAt tat vipamaM / / 7 / / kAraNa hai / (6) hAni-vRddhirUpa pariNata hote rahane se indriyasukha viSama hai| (7) parAdhIna mAdhAsahita vinAzIka banyakAraNabhUta viSama indriyasukha puNya janma honepara bhI daHkha hI hai / MEE) aho puNya bhI pApakI taraha duHkhasAdhana bana jAtA hai| siddhAnta-(1) puNpajanya hone para bhI indriyasukha duHkharUpa hI hai| dRSTi-1-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga--indriyasukhase, usake nimitta bhUta pupayakarmase, puNyakarmake nimitta bhUta zubhopayAse upekSA kara ke sahaja caitanyasvarUgameM upayoga lagAkara sahaja vizrAma pAnA 1176 / / / aba puNya aura pApako avizeSatAko nizcita karate hue upAhAra karate haiM.--[evaM] ma pracAra puNyapApayoH] puNya aura pApa meM [vizeSaH nAsti] pharka nahIM hai iti] yoM [ya] jo na hi manyate] nahIM mAnatA [ mohasaMchannaH] vaha mohase AcchAdita hotA huA [ghoraM apAra saMsAra] ghora apAra saMsArameM [hiNDati] paribhramaraNa karatA hai| tAtparya bandhahetu honese puNya pApa donoMmeM pharka nahIM hai, esA jo nahIM mAnatA vaha isa bhayAnaka saMsArameM bhaTakatA rahatA hai| / TIkArtha-yoM pUrvokta prakArase zubhAzubha upayoga ke dvaitakI taraha aura sukha duHkhake dvaita kI naraha paramArthase puNya pApakA dvaita bhI nahIM TikatA, kyoMki donoMmeM anAtmadharmatvako avizeSatA hai / parantu jo jIva una donoM meM suvarNa aura lohako beDIko taraha ahaMkAramaya antara mAmatA hAmahamindrapadAdi-sampadAyoMke kAraNabhUta dharmAnurAgakA atyanta gAha rUpase avalambana karatA hai, vaha jIva vAstava meM citta bhUmike uparakta hone se zuddhopayoga zaktikA tiraskAra kiyA hai jisane, aisA bartatA huA, saMsAraparyaMta zArIrika duHkhakA hI anubhava karatA hai / MANE prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM puNyajanya bhI indriyamukha kI bahuta prakArase duHkhabatA batAI gaI thii| aba isa gAthA puNya aura pApameM avizeSapanekA nizcaya karAkara 3AKRA e R etainmemom simammimamtamilanowsamstianitlimitu HINDI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 atha puNyapApayoravizeSatvaM nizcinvannupasaMharati sahajAnandacAstramAlAyAM hidi jo evaM Natthi viseso tti puNNapAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaSNo // 77 // puNya pApa meM antara na kucha bhi aisA na mAnatA jo vaha / mohana hokara, apAra saMsAra meM bhramatA / / 77 / / na hi manyate sa evaM nAsti vizeSa iti puNyapApayoH / hiNDale ghoramapAraM saMsAra mohasaMcchanaH // 77 // evamuktakrameNa zubhAzubhopayoga dvaitamiva sukhaduHkhadvaitamiva ca na khalu paramArthataH puNyapApadvaitamavatiSThate, ubhayatrApyanAtmadharmatvAvizeSatvAt / yastu punaranayoH kalyANavAlAyasa nigalayIrivAhaGkArika vizeSamabhimanyamAno'hamindrapadAdisaMpadA nidhAnamiti nirbharataraM dharmAnurAgabhavana lambate sa khalUparaktacittabhittitayA tiraskRtazuddhopayogazaktirAsaMsAraM zArIraM duHkhamevAnubhavati / / 77 / / nAmasaMjJa- hija evaM Na viseya tti guNNapAya ghora apAra saMsAra mohasaMccha dhAtusaMjJa manna avodhane tRtIyagaNI asa sattAyAM, hiMDa bhramaNe zabda ca / prAtipadikana hi yat evaM na asti vizeSa iti puNpApa ghora apAra saMsAra mohasaMchan / mUladhAtu-mana jJAne divAdi, asa subi hiDi gatyanAdarayoH / ubhayapadavivaraNa Na na hi evaM iti-avyaya / mAdi manyate asthi asti hidi hiNDavartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| jo yaH visesa vizeSaH prathamA ekavacana / ghoraM apAra saMsAradvi0 eka0 ! mohsa chaSNo mohasaMchannaH prathamA eka nirukti-zepanaM zeSaH vigataH zeSaH yaramAtra vizeSaH yAti rakSati AtmAnaM zubhAt iti pApaM sa saraNaM saMsAraH taM / samAsa spuNyaM ca pApa puNyAtayoH puNyapAyo mohena sannaH moharA chanaH // 77 // zubhapayoga vyAkhyAna kA upasaMhAra kara diyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) zubhapayoga va azubhopayoga meM anAtmadharmatvakI samAnatA hai / (2) sukha aura duHkhameM anAtmadharmatvako samAnatA hai / ( 3 ) puNya aura pApa meM anAtmadharmatva kI samAnatA hai / ( 4 ) mugdhajana hI puNyako ahamindrAdipadakA kAraNa dekhakara puNyabaMdhake kAraNabhUta zubhopayogakI pakar3a banAye rahate haiM / ( 5 ) zubhopayogako hI apanA sarvasva dharma mAnakara usakI pakar3a rakhane vAle zuddhopayoga kI zaktiko tiraskRta karane ke kAraNa saMsAraparyanta zArIrika duHkhako hI bhogate haiM / siddhAnta --- ( 1 ) zubhopayoga vibhAva guNavyaJjana paryAya hai aura use hI parama dharma mAnakara usakI pakar3a honA mithyAbhAva hai / dRSTi--. 1- vibhAvaguNavyaJjana paryAyadRSTi ( 213), svajAtiparyAya svajAtiparyAyopa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TwitSASSARAI pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA arthavamabadhAritazubhAzubhopayogAvizeSaH samastamapi rAgadveSadvatamapahAsayannazeSaduHkha. kSayAya sunizcitamanAH zuddhopayogamadhivasati-... evaM vididattho jo davvesu gA rAgamedi domaM vA / upabhogavisuddho so khavedi hehumbhavaM dukkhaM // 7 // yo satya jAnakara jo, dravyoMmeM rAga dvaSa nahi karatA / zuddhopayukta ho vaha, dehodbhava dukha miTAtA hai / / 78 // evaM viditAoM co dravyeSu na rAgati dveSa vaa| upayogavida: sakSapati dahozaya duHkhamA / / 78 // yo hi nAma zubhAnAmazubhAnA va bhAvAnAmavizeSadarzanena samyakaparicchinnabastusvarUpaH svapara vibhAgAvasthiteSu samagreSu sasama aparyAyeSu dranyeSu rAma duSaM cAzeSa bheva parivarjayati sa kile nAmasaMjJa..evaM vididastha ja davva Na rAga dosa vA uvaovisuddha ta dehubhava dunan / dhAlusaMjJaigatI, khava kSaNa bAraNe tRtIyagaNI, vida jJAne / prAtipadika....evaM viditArtha yat dravya na rAga dveSa vA upayogavizuddha sat dahI va du.kha / mUladhAtu----vidala jJAne, iN gatI, kSa kSaye pukAnidezAta kSapi kSaye bhvAdi / ubhayapadavivaraNa ---- evaM Na na vA-adhyaya / vididattho viditArtha: jo yaH uyogavisuddho upayogacArakavyavahAra (108) / prayoga----puNya pApa donoMko vikAra jAnakara uname upekSA karake paNyapAparahita sahaja caitanyasvabhAvameM upayukta honA // 27 / / aba isa prakAra avadhArita kiyA hai zubha aura azubha upayogakI avizeSatA jisane, aisA samasta rAgadveSaka hu~tako dUra karatA huyA azeSa duHkhakA bhaya karane kA manameM dRr3ha nizcaya karane vAlA jJAnI puruSa zuddhopayogameM nivAsa karatA hai...... [evaM] isa prakAra [viditArthaH] jAna liyA hai vastusvarUpako jisane aisA [yaH] jo jJAnI [dravyeSu] dravyoMmeM [rAga dveSaM vA rAga va dveSako [na etiH] prApta nahIM hotA [saH] vaha [upayogavizuddhaH] upayogavizuddha hotA huprA [dehodbhavaM duHkhaM] dehotpanna duHkhakA [kSapayati] kSaya karatA hai / tAtpayaM-- vastustra rUpako jAnakara jo jJAnI padArthoM meM rAga dveSa nahIM karatA baha dukhoM kA vinAza karatA hai| TIkArtha...-jo jIva zubha aura azubha bhAvoMkI samAnatAkI zraddhAse vastusvarUpako - samyakaprakAra se jAnatA hai, sva aura para - aise do vibhAgoMmeM rahane vAlI samasta paryAyosahita samasta dravyoM meM rAga aura Sa sArA ho chor3atA hai vaha jIva ekAnta upayogavizuddhapanA hone se chor3a diyA hai paradradhyakA mAlambana jisane, aisA vartatA huA lohake golemeM se loheke sAra BHUSHREE Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM kAntenopayogavizuddhatayA parityakaparadravyAlambano'gnirivAyaHpiNDAdananuSThitAyaHsAraH pracaNDa. ghanaghAtasthAnIya zArIraM duHkhaM kSapati, tato mamAya mavekaH zaraNaM zuddhopayogaH // 7 // vizuddhaH so saH-prathamA ekavacana / davesu dravyeSu-saptamI bhu0| rAga dosa dveSaM duhabbhavaM dehodabhava dukkha duHkha-vi0 mast nirukti.... ati gati paryAyAniti drA, raMjana rAgaH, dveSaNaM dveSaH (dviSa aprItI), duHkhayanaM duHkhaM / samAsa (viditaH arthaH yena saH viditArtha upayogena vizuddhaH upayogavizuddhodihe udbhavaM dehodabhavam / / 8 / / * kA anusaraNa na karane vAlI agniko bhauti pracaMDa ghanake prAdhAta samAna zArIrika duHkha kA kSaya karatA hai| isa kAraNa merA yaho eka zuddhopayoga zaraNa hai / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM puNya pApako avizeSa batAte hue zubhopayoga kathanakA upasaMhAra kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zubhopayoga va azu. bhopayogake pravizeSapanekA pravadhAraNa karane vAlA bhavya rAgadveSako haTAtA huprA samasta duHkhakSaya ke liye dRr3ha nizcaya karatA huprA zuddhopayogako aGgIkAra karatA hai / tathyaprakAza -... ( 1) zubha va azubha bhAvoM meM pravizeSatA vahI bhavya jAnatA hai jo vastu. svarUpako samyak jAnatA hai / (2) vastusvarUpakA jJAnI samasta saparyAya dravyoMmeM rAga dvoSakA parihAra kara detA hai| (3) rAgadveSaparihArI jJAnI paradravyakA pAlambana chUTa chAne zArIrika duHkhakA vedana nahIM karatA / (4) prAtmAkA eka yahI zuddhopayoga zaraNa hai| (5) lohekA saMga na karane vAlI agniko dhana ghAtake prahArakA prazna hI nahIM uThanA / (6) zarIrakA saMga na karane vAle prAtmAko zArIrika duHkha honekA prazna hI nahIM uThatA / (7) loheke sattvako dhAraNa na karane vAlI agnipara pracaNDa dhanake prahAra nahIM hote / (8) paradravyakA mAlambana na karane vAle prAtmAko zArIrika duHkhakA vedana nahIM hotA / siddhAnta-~~-(1) rAgadvaSArahArI svAvalambI jIva zuddhopayogako aGgIkAra karatA dRSTi----1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya (245), zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAthikAnaya (245) / prayoga---samasta duHkha vinAzake liye zubha azubha upayogameM avizeSatA nirakhakara samasta rAga dvaSako dUra kara zuddhopayogarUpa honA / / 78 // aba sarva sAbasAyogako chor3akara cAritrako praGgIkAra karatA humA bhI yadi maiM zubho. payogapariNatike vaza hokara mohAdikA unmUlana na karU to mere zuddha nAtmAkA lAbha kahAMse hogA ? isaliye mohAdike unmUlana ke liye sarva udhamapUrvaka uThatA hai-[pApArambha] pApA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 136 atha yadi sarvasAvadhayogamatItya caritramupasthito'pi zubhopayogAnuvRttivazatayA mohA. dononmUlayAmi, tataH kuto me zuddhAtmalAbha iti sarvArambhegottiSThate---- vattA pAcAraMbha samuTTido vA suhammi cariyamhi / gA jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagaM suddha // 7 // pApAraMbha chor3akara, zubha caritrameM udyamI bhI ho| yadi na taje mohAdika, to na laheM zuddha prAtmAko // 7 // tyaktvA pApArambha samRzrito vA zubhe caritre / na jahati yadi mohAdInna labhate sa AtmakaM zuddham / / 7 / / ya khalu samastasAvadhayogapratyAkhyAnalakSaNaM paramasAmAyikaM nAma 'cAritraM pratijJAyApi zubhopayogavRttyA'TakAbhisArikayevAbhisAryamANo na mohabAhinIvidheyatAmakirati sa kila samAsanna mahAduHkha saGkaTaH vathamAtmAnamaviplutaM labhate / prato mayA mohavAhinIdijayAya baddhA koyam / / 76 / / nAmasaMza-pAvAraMbha samuTTida vA suha caridha Na jA~da mohAdi Na ta appaga muddh| dhAtusaMjJaccaya tyAge tRtIyagaNI, sam ud TThA gatinivRttI, jahA tyAge, labha praapto| prAtipadika-pApAraMbha samutthita vA zubha cAritra na yadi mohAdi na sat Atmaka zuddha / mUlapAtu-tyaja tyAge, sam ut SThA gatinivRttau, ohAkA tyAge juhotyAdi, dalabhapa prAptI / ubhayapadavivaraNa....pAvAra meM pApArambhaM appagaM Atmaka suddhaM zuddha-dvitIyA ekaH / samuTTido samutthitaH so saH-prathamA eka / suhammi zubhe cariyAmha cAritre-saptamI eka0 / mohAdI mohAdIn-dvitIyA bahu / battA tyaktvA-asamAstikI kriyA kRdanta / jahadi jahAtti lahadi labhate-dartamAna laT anya puruSa eka0 kiyA / nirukti-- zobhanaM zubhaH, caraNaM cAritraM, mohanaM mohaH / samAsa-mIpasya ArambhaH pApArambhaH)taM pApArambha / / 6 / / rambhako tyivAyA] chor3akara [zubhe caritra] zubha cAritrameM samutthitaH vA uThA hamA bhI [di] yadi jIva [mohAdIna] mohAdiko [na jahAti nahIM chor3atA to [saH] vaha [zuddha Atmaka] zuddha prAtmAko [na labhate] nahIM pAtA hai / tAtparya--pApArambha tyAga kara cAritramArgameM lagakara bhI yadi zubhopayogako haThase mohAdiko nahIM chor3atA hai to vaha sahajAtmasvarUpako nahIM prApta kara sktaa| TokArtha jo jIva samasta sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUpa paramasAmAyika nAmaka cAritrako pratijJA karake bhI dharta abhisArikAkI taraha zubhopayogapariNatise milana pAtA humA mohakI senAke kRtyako dUra nahIM kara DAlatA, vAstava meM mahAduHkha saMkaTa nikaTa haiM jisake, aisA vaha zaddha prAtmAko kaise prApta kara sakatA hai ? isa kAraNa maiMne mohakI senApara vijaya prApta karaneko yaha kamara kasI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 HTATARIS sahajAnandazAstramAlAyAM atha kathaM mayA bijetavyA mohavAhinItyupAyamAlocayati jo jANadi arahaMtaM davyattaguNattapajjayatehiM / mo jAdi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM // 8 // jo jinavarako jAne, dravyatva guragatva paryayapanese / vaha jAne prAtmAko, usake nahiM moha raha sakatA // 8 // yo jAnAtyahantaM dravyatvaguNatvaparyayatvaiH / sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu yAti tasya layam / / 80 / 1 yo hi nAmAnta dravyatvaguNatvaparyayatvaiH paricchinatti sa khalvAtmAnaM paricchinatti, ubhayorapi nizcaye nAvizeSAt / arhato'pi pAkakASThAgatakArtasvarasyeva parispaSTamAtmarUpaM, tata nAmasaMja....ja ahaMta dadhvattaguNattapajjayatta ta appa bhoha khalu ta laya dhAtusaMjJa----jA gatI jANa avabodhane, araha yogyatAyAM / prAtipadika...yat ahaMta dhyatvaguNatyaparya pratva tat Atman moi khalu tat prasaGgavivaraNa- anantara pUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki zubhAzubhopayogavizeSajJa rAgadvaghakA parihAra karatA huaA zuddhopayogako aGgIkAra karatA hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki sarva pAgako tyAgakara cAritra aMgIkAra karate hue bhI yadi zubhopayogavRttivaza hokara mohAdikako nahIM ukhAr3atA hai to zuddhAtmAkA lAbha nahIM hotA hai / isa kAraNa yaha jJAnI sarvodyamapUrvaka uThatA hai arthAt mohAdikako ukhAr3a pheMkaneke liye taiyAra hotA hai / tathyaprakAza--(1) mokSodyamI puruSa sarvapApasaMbaMdha ko haTAnerUpa paramasAmAyika nAmaka cAritrakA pratijJApana karatA hai / ( ) yadi koI paramasAmAyika cAritrako pratijJA karake bhI zubhopayogavRttike vaza hokara mohasenAko vyasta nahIM karatA hai vaha duHkhI jIva prAtmAko prApta kara sakatA hai / (3) mumukSuko mohasenApara vijayake liye kamara kasanA cAhiye / siddhAnta... (1) AtmAke puruSArtha se nimoha prAtmapadakI siddhi hotI hai| dRSTi-1- puradhakAranaya (183) / prayoga -- pApAraMbhako chor3akara cAritrameM bar3hakara nirmoha bhAvase rahakara prAtmasvabhAvameM upayukta honA // 76 / / aba mere dvArA mohakI senA kaise jItI jAnI cAhiye aisA upAya vaha nirakhatA hai.--- [yaH] jo | anti] arahaMtako driya ravaguragatvaparyayatva:] dravyapane, murApane aura paryAyapanese [jAnAti] jAnatA hai, [saH] vaha [prAtmAna] apane prAtmAko [jAnAti] jAnatA hai, aura [tasya mohaH] usakA moha [khalu] nizcayataH layaM yAti] vinAzako prApta hotA hai| tAtparya--jo apane meM samAnatA asamAnatA va upAyako dRSTipUrvaka dravyatva guNatva va e nionshTV HTASTRASTROTESTANTTAMATKARENDMERIES OmsammaNETISTICTIHARTIYASETIMATImmuneTASTOTASHRAISEXJRAMSHR PurnrvarnamammAware...mawrappin EWARI SHIRAMMemonetimonkeammar Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra -...sapsadamAGgI TIkA 141 tatpariccheda sarvAtmaparicchedaH / tatrAnvayo dravyaM, anvayavizeSaNaM guragaH, anvayavyatirekA: pAyA / taba bhagavatyarhati sarvato vizuddhe tribhUmikamapi svamana sA samaya pazyati / yazcetanovyamityA vyastavyaM, yaccAnvayAzrita catanyamiti vizeSa sa guga:, the caiva samaya mAtrAvavRta. kAlaparimAgatayA prsprpraavRtt| anyanyatirekAsne paryAyAcidvivartana grandhaya iti yAvata / arthavamasya nikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnoca pralambe prAlambe cidvivatazcetana eva saMkSiya vizeSaNavizeSyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiva pAlambe vetana va caitanya mantahita laya / maladhAta-jJA avabodhana, yA prApaNe / ubhayapadavivaraNa--jo yaH somaH mAho mAhaH-prathamA e | bharahatta ahanta appANaM AtmAnaM laya- aa y..| dasaguNattapaJjayateza dravyatvaguNatva gavatya:-nanIyA yavatvanaH / tassaM tasya-SaSThI, eka.0 / jANadi jAnAti jAdi yAti-catamAna lada nya pAeka0 kriyA / paryayatva se bhagavAnako jAnatA hai usakA moha naSTa ho jAtA hai / TIkArtha---jo vAstavameM arahanako dravyarUpase, guzArUpase aura paryAyarUpase jAnatA hai vaha vAstava meM apane AtmAko jAnatA hai, kyoMki donoMke bhI nizcayasai antara nahIM hai / para. "haMsakA bhI antima tAvako prApta sone ke svarUpavI taraha aAtmasvarUpa parispaSTa hai, isaliye usakA jJAta honepara sarva yAtmAkA jJAna hotA hai / vahA~ anvaya dravya hai / anvayakA vizeSaraNa gugA hai aura anvayake vyatireka arthAta bheda paryAyeM haiN| sarvata: vizuddha bhagavAna arahaMta meM jIva vibhUmika yAne dravyaguNaparyAyayukta samayako (nija prAtmako) apane mana se jAna letA hai, samajha letA hai| yaha cetana hai| isa prakAra kA jo anvaya hai vaha dravya hai / anvayake Azrita rahane vAlA batanya' vizeSaNa vaha guNa hai, aura eka samaya mAtrakI maryAdA vAlA kAlaparimANa honese paraspara anavRtta anvayavyatireka ve paryAyeM haiM jo ki cikvirtanakI athAna prAtmAke pariNamana kI adhiyA~ haiM / aba isa prakAra kAlika aAtmAko bhI eka kAla meM samajha lene vAlA vaha jIva, mulate hue hArameM motiyoMkI taraha cidvivartIko cetanameM ho antargata karake tathA vizepaNa vizeSyatAko vAsanAkA antani honese hAra me saphedIko taraha caitanyako cetana meM hI antahita karake, mAtra hArakI taraha kevala prAmAko jAnate hue ke usake uttarottara kSaNa meM kartA kriyAMkA vibhAga kSIyamANa hone se niskriya cinmAtra bhAvako prApta hueke uttama mariekI saraha nirmala prakAza a rUsa pratimAna hai ji.sa. 1, re se usa jIda ke, mohAMdhakAra nirAznabalAke kAraNa avazyameva pralayako prApta hotA hai / yadi aisA hai to maiMne mohakI senAko jItane kA upAya prApta kara liyA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki cAritra aGgIkAra karake bhI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sahajAnandazAstramAlAyAM / vidhAya kevala prAlambamitra kevalamAtmAnaM paricchindatarataduttarottara kSaNakSIyamAnavala bhakriyAvibhAgatayA nikriyaM cinmAnaM bhavadhigatasya jAtasya marageriyAkampapravananirmalAlovasyAva mameva nirAzrayatayA bhohatamaH pralIyate / yadyevaM labdho mayA mohavAhinI vijayopAyaH / / 80 // nirukti-ati iti AtmA, layana laya: / samAsa---dhyatva guNanya payala cauta vyatvaguNatvapameyatvAninaH dra.1001 yadi zubhopayogAnuvRttivaza hokara mohAdika vikArako ukhADakara nahIM pheMkatA hUM to mera zuddhAsmatvakA lAbha vaise ho sakatA hai ? aba isa gAthAmeM usI mohAdikako ukhAr3a pheMkane ke eka upAyakA prakAzana kiyA hai| tathyaprakAza... (1) nizcayataH arahaMta prabhukA dravyatva aura merA dhyAna samAna hai, kyoMki sAdhAraNAsAdhAramA guNamaya dravaNazIla anAdi ananta prAtmaraba saba aAtmAkAkA samAna hai / (2) arahaMta prabhu aura maiM guNarUpase samAna haiM, kyoMki ekalpa caitanya guNa saba prAtbhAvoM kA samAna hai| (3) arahataprabhumeM aura mujhameM paryAyarUpase antara hai, kyoki prabhu rAga dveSase rahita va sarvajJa haiM, maiM rAga dveSase sahita va alpajJa hUM / (4) paryAya kRta antara dravyarUpase, abheda gurArUpase pAlmAkI upAsanA karane para dUra ho jAtA hai / (5) arahaMtakA paryAya prAtmadravya va guNake pUrNa anurUpa hai, ataH prarahatako jAnane se apane antaHsvarUpakA paricaya sugama ho jAtA hai / (6) anAdi ananta prAtmAko jAnate samaya guraga va paryAyoMkA aAtmAmeM hI antardhAna ho jAtA hai aura vahAM guraga paryAyake bhedakA vikalpa nahIM rahatA / (7) guraNa paryAya ke bheda vikalpase pratIta antastattvake jAnate samaya pariNAma pariNAma pariNatikA bheda vikalpa bhI naSTa ho jAtA hai / (8) nirvikalpa antastattvakA anubhavitA yAtmA niSkriya cinmAtrabhAvako prApta hotA hai / (6) niSkriya cinmAtrabhAvako prApta AtmAke moha andhakAra pralayako prArata hotA hai| (10) arahataprabhuko dravya guNa pAyarUpase jAnanA mohathinAzakA eka sugama upAya hai, kyoMki arahaMtaprabhukA svarUpa atyanta spaSTa hai / (11) arahaMta prabhukA svarUpa nirakhanepara viSamatAvikalpa na hone ke kAraNa sahajajJAnAnandasvarUpakA anubhava sahaja bana jAtA hai / (12) arahata bhagavAnake paricayake liye arahaMtake dravya guNa paryAyakA paricaya kiyA jAtA hai / (13) arahaMta prabhuke paricayake bAda paramAtmAke guNa the paryAyoMko paramAtmadravyameM samAviSTa kara depara guNa paryAyake vikalpase chUTakara mAtra yAtma dravyakA jAnanA hotA hai aura taba sahaja aAnandakA anubhava hotA hai / (14) lokameM bhI hAra kharIdate samaya hAra saphedI motI AdikI parIkSA kI jAtI hai, kintu hArake pahinaneke samaya sapheda motI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PANESENESSPREE pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA arthavaM prAtacintAmaNerapi me pramAdo dasyuriti jAgati--- jIvo vakgadamoho ubaladdho taccamapaNo samma / jahadi jadi rAgadose mo yApAgaNa nadi suddha // 81 // nirmoha jIva samyak nija Atmatattvako jAnakara bho / yadi rAga dvaSa tajatA, to pAtA zuddha AtmAko // 1 // jodho vyapagatamoha upalabdhavAMstatvamAtmanaH samyag / jahAti vAca rAgadapo ra AlgAlabhate zuddham / / - eva pariNatasvarUperagopAyena mohamasAyaryApi samyagAtmatatvamupalabhyApi yadi nAma "rAgadveSoM nirmUlayati tadA zuddhamAtmAna manubhavati / yadi punaH punarapi sAyanuvartate sadA pramAda nAmasaMja- jIva vavagadamoha uvalA taca apa rAmma jAdi rAgadoza na aSNa muddh| dhAtRsaMjJa---.. jahA tyAge labha prAptI / prAtipadika jIva vyapagatamAha upalabdha tatva amana samyak yadi rAgadreNa tat Amata zacha / malapAta--jIba prANadhArage, maha vaicitye. ohAya tyAge, DUlabha paatii| ubhayapadavivajIvo jIvadevagadamohI vyapagatamohaH-prathamA vacana / uvalo sAdhapAna-prathamA eka danta prAdiko hArameM hI samAviSTa kara unakA khyAla chor3akara mAtra hArako jAnatA hai aura hAra pahinaneke sukha kA vedana karatA hai / (15) dhAstavika jinendrabhaktikA vAstavika pariNAma yaha hai ki mohakA vilaya ho jaaye| . siddhArata-(1) dravyatva nirIkSaNa meM sarva prAtmA samAna nirakhe jAte haiM / dRSTi-1- upAdhinirapekSa zuddha dravyAthikana ya (21) / prayogaH-prabhusmaraNameM prabhuke paryAyako gusA meM evaM garaga va paryAyako eka pravAharUpa mAtmadhya meM prastanihita karake usa citsvarUpasmaraNase svaparavibhAga haTAkara mAma citsvarUpa kA anubhava karanA // 10 // ALL maba isa prakAra citAmaNi ratna prApta kara liyA hai jisane, aisA honepara bhI mere pramAda cora vidyamAna hai, isa kAraNa yaha jagatA hai.... vyapagatamohaH ] jisane mohako dUra liyA hai aura simyak prAtmanaH tatvaM] prAtmAke samyaka tatvako [upalabdhavAna] prApta kiyA hai aisA [jIvaH] jIva [yadi] yadi rAgada pau] rAga aura dveSako jahAti] chor3atA hai [saH] to yaha zuddha prAtmAnaM] zuddha prAtmAko [labhate] pAtA hai / tAtparya-nirmoha va prAtmatattvakA jJAtA prAtmA yadi rAgadvaSase rahita ho jAtA hai so vaha paramAtmA hotA hai| TIkArtha-- isa prakAra varNana kiyA gayA hai svarUpa jisakA, aise upAya dvArA mohako SREE Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sahajAnanda zAstramAlAyAM tannAyA luNThitazuddhAtmatasyopalambhacintAratno'ntastAmyati / ato mayA rAgadvedhaniSadhAyAtyantaM jAgaritavyam / / 81 / / kiyA / namasaraya-dvitIyA eka0 / appaNo Atmana:-paSThI eka0 samma samyaka adi yadi-avyaya / jahadi jahAtilahadi labhate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / gole rAgadaMgI-di0 dvivacana / so sa:-prathamA pAka: / agAzaM AtmAnaM-dvitIyA ekaH / suddha muddha-dvitIyA eka0 / nirukti-tasya bhAvaH tasvaM / samAsa---magata: mohaH yasa sa: byapagata mohaH, rAgadaca (padana rAgaheM pau tau / / 81 dUra karake bhI sabhya kA Atmatatvako prApta karake bhI yadi jIva rAga dUdhako nirmUla karatA hai to vaha zuddha lAmAkA anubhava karatA hai / yadi punaH punaH bhI gapakA anusaraNa karatA hai, to pramAdake adhIna honese luTa gayA hai zuddhAtmatatvakA anubhavarUpa citAmariMga ratna jisakA, aisA vaha antaraMga meM khedako prApta hotA hai| isa kAraNa mujhe rAgadveSa ko dUra karaneke liye atyanta jAgRta rahanA cAhiye / prasaMgavivaraNa--anaMtarapUrva gAthAmeM arhatsvarUpavijJAnako mohAlayakA upAya btaayaa| gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki moha dUra karake prAtmatattvakI prApti honepara bhI yadi rAgadveSako chor3A jAtA hai to zuddhAtmAkA anubhava hotA hai / tathyaprakAza---- (1) bhUtArthanidhise ahatsvarUpake paricayase sahajAtmasvarUpakA pari caya hotA hai 1 (2) sahajAtmasvarUpake paricayase moha dUra ho jAtA hai / (3) moha haTanepara samIcIna aAtmatattvakI upalabdhi hotI hai / (4) Atmatattvako upalabdhi hone para bhI rAgadveSa kA pUrNa nirmUlana honepara hI paripUrNa zuddha AtmAkA anubhava hotA hai| (5) Atmatattvako upalabdhi honepara bhI yadi bAra-bAra rAgadveSa rUpa parimana kiyA jAtA hai to prAtmatattvakI upalabdhi bhI khatama ho jAyagI / (6) aAtmatattvako upalabdhi naSTa honepara atyanta khedako dazA bartane lgegii| (7) viveka kA kartavya hai ki prAtmatattvakI upalabdhi hone para pramAda (rAga dveSa) coroMse sAvadhAna rahe aura rAgadveSako samUla naSTa kare / (8) samyaktva prApta karake bhI va sarAga cAritra prApta karake mokSake sAkSAt sAdhanabhUta vItarAga cAritra pAneke liye rAgadveSakA samUla prayatna honA Avazyaka hai| siddhAnta---yAtmAkA zuddhabhAva bartanepara kA~kA prakSaya hotA hai / dRSTi-..-1-zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthika naya (24 b)| prayoga----ratnatrayakI 'upalabdhi va pUrNatAke liye avikAra sahajacisvabhAvako upAsanA karake rAgadveSase chuTakArA pAnA // 1 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra- -saptadadyAGgI TIkA 145 anant bhagavadbhiH svayamanubhUyopadazito niHzreyasasya pAramArthikaH panthA iti mati vyavasthApayati savve virahaMtANa vidhAgA khavidakammaMsA / fear aatai vviAdA te rAmo tesiM // 82 // saba hI dharata prabhu, isa vidhi karmAza naSTa karake ho / upadeza nahIM karake, yukta hue haiM namostu unheM // 82 // cAntastena vidhAnena kSapitakarmAzAH / kRtvA tathopadezaM nirvRtAste namastebhyaH // 82 // yataH khalyAtItakAlAnubhUtkramapravRttayaH samastA api bhagavantastIrthaMkarA: prakArAntarasyAsaMbhavAdasaMbhAvita dvaitenAmunakena prakAreNa kSapaNaM karmAzAnAM svayamanubhUya, paramAptatayA pare nAmasaMjJa-san vita vidhANa khavidakammaMsa tathA uvadeza NivvAda ta Namo ta / dhAtusaMza- khaba kSayakaraNe, kA karaNe / prAtipadika- sarva api arhat tat vidhAna kSapitakarmA tathA upadeza tat namaH tat / mUladhAtu - sekSya pukAnirdezaH, DukRJ karaNe / ubhayapadavivaraNa -- savve sarve ara aba yahI eka bhagavantoMke dvArA anubhava karake pragaTa kiyA huA niHzreyasakA pAramArthika pantha hai - isa prakAra matiko vyavasthita karate haiM-- [ sarve zrapi ca ] sabhI [ arhantaH ] mahanta bhagavAna [tena vidhAnena ] uso vidhise [ kSapita karmAzA: te ] karmAzoM ko naSTa kara cuke ve [ tathA ] usI prakArase [ upadezaM kRtvA ] upadeza karake [ nirvRtAH ] mokSako prApta hue [ namaH tebhyaH ] una sabako namaskAra hozro / tAtparya - zuddhopayoga dvArA ghAtiyA karmo kA kSaya kara arahaMta hokara mokSamArgakA upadeza kara nirvANako prApta hue una sabako namaskAra hai / TIkArtha-- cUMki pratIta kAlameM kramazaH hue samasta tIrthaMkara bhagavAna prakArAntarakA saMbhava honese jisameM dvaita saMbhava nahIM hai, aise isI eka prakArase karmAzoM kA kSaya svayaM hokara paramAptatA ke kAraNa bhaviSyakAla meM athavA isa (vartamAna) kAla meM anya mumukSutroM ko bhI isI prakArase karmakSayakA upadeza dekara mokSako prApta hue haiM; isa kAraNa nirvAraNakA anya koI mArga nahIM hai, yaha nizcita hotA hai athavA adhika pralApase kyA ? merI mati vyavasthita ho gaI hai, bhagavantoMko namaskAra ho / prasaGgavivaraNa --- anaMtara pUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki zrAtmatatvakI upalabdhi honepara rAgadveSako nirmUla kara denese paripUrNa zuddhAtmAkA anubhava hotA hai / aba isa gAthA meM usI vidhAnakA sabhakti samarthana kiyA gayA hai | Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANE R 146 sahajAnaMdazAstramAlAyAM ............. A KAI pAmayApyatyAmidAnItve vA mumukSuraNA nathaiva tadupadizya niHzreyasamAdhyAzritAH / tato nAnyadvatma nirvANasyetya vadhAryate / gralamadhatA pralapitena / vyavasthilA matirmama, namo bhagavadbhayaH / / 82 // haMtA ahaMntaH savidAmsA kSapitakAzA: NivvAdA vilA:-prakhamA bahA leNa tena vidhAgeNa vidhA na-tatIyA eka / ni api sa ca tathA tathA Namo namaH-adhyAya / jabardasa deza-dvitIyA ekA tasi-- SaSThI bahu / tebhyaH--caturthI bahuH / nirukti--sarvaNaM sarvaH, upadezana upadezaH / samAsa---kimayAM aMzAH kamIzA: agitA karmAzA: yairate kSapitakarmAzAH / / 62 / / tathyaprakAza----- (1) kAla anAdi ananta hai aura yadyapi pratyeka siddha grAtmA azuddhAvasthAko syAgakara siddha hue haiM tathApi siddha honekA prAdi nahIM hai, ataH tIrthakara aba taka ananta ho cuke / (2) mukta honekA upAya anya prakAra asaMbhava honese sambaktvalAbha aura rAgadveSakA samUla naSTa ho jAnA hI muktikA upAya hai / (3) sabhI tIrthaMkaroMne ukta vidhise ghAlikarmakA kSaya karake, Apta sarvajJa hokara anya mumukSuboMko usI vidhikA upadeza kara pradhA. tiyA kahekA kSaya honepara mokSa pAyA / (4) bhaviSya meM bhI ananta tIrthaMkara aAtmatatvopa. lambha va rAgadveSa parihArakI vidhise sakalaparamAtmA hokara isI vidhikA upadeza kara adhAti. karma kSaya hote hI mokSa jaaveNge| (5) isa samaya bhI videhameM vartamAna tIrthakara ukta vidhise sakalaparamAtmA hokara vidhikA upadeza dekara aghAtikSaya honepara mokSa jA rahe haiN| (6) ni. vAraNaprAptikA mArga prAramatattvopalambha da rAgadveSaparihArake atirikta anya kucha nahIM hai| siddhAnta-1-zuddha bhAvake honepara karmaprakRtiyoMkA kSaya hokara kaivalya prakaTa hotA hai| dRSTi-...-1-- zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAkinaya (24v)| prayoga... kaivalyalAbhake liye bhUtArthakA prAzraya kara samyaktva pAkara svabhAvadRSTiko dRr3hatAro rAgadveSakA parihAra hone denA // 2 // aba zuddhAtma lAbhake zatru mohake svabhAva aura usakI bhUmikAnoM ko vibhAvita karate haiM -[jIvasya jIvake [dravyAdikeSu mUDhaH bhAvaH] dravya AdikoMmeM mUr3ha bhAva [mohaH iti bhavati] moha hai [tena ayacchannaH] usase AcchAdita huA jova [rAgaM vA dveSaM vA prApya] rAga athavA dveSako prApta karake [zubhyati] kSubdha hotA hai| tAtparya-dravya guNa paryAyoMmeM yathArtha jJAna va sudha na honekA pariNAma moha hai| usa mohase aAkrAnta prANI rAgI dveSI hokara duHkhI rahatA hai / ___TokArtha----dhatUrA khAye hue manuSyako taraha pUrvavarNita dravya, guNa, paryAyoMmeM hone vAlA jIvakA tattvakI aprAptirUpa mUDhabhAva vAstava meM moha hai| usa mohase AcchAdita Dhaka gayA hai AtmarUpa jisakA, aisA yaha prAtmA paradravyako svadravyarUpase, paraguNako svaguNarUpase, aura AiminimammiummitmmmmmmmmmmmmmHIMAMR Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H &ame pravacanasAra-saptadavAGgI TIkA 147 maya zukhAtmalAmaparipanthino mohasya svabhAva bhUmikAzca vibhAvayati-- davvAdiema mUDho bhAvo jIvasma havadi moho tti / khubhadi tegucchapaNa pappA rAgaM va dosaM vA // 83 // dravyAdika meM AtmA, kA sUDha hi bhAva moha kahalAtA / mohAvata jIva kare, kSobha rAgadveSako pAkara // 3 // SalimseyAdikeSu mUhoM bhAvo jIvasya bhavati moha iti / abhyasi tenAvazchanna: prAya gagaM vA gaM bA / / 83 / / yo hi dravyaguNaparyAyaH pUrvamupaNite potonmattakasyeva jIvasya tattvApratipattilakSaNo ho bhAkaH sa khalu mohaH tenAvanAtmarUpaH bhanna yamAtmA paradravyamA:madravyatvena paraguNamAtmaguNatayA paraparyAyAnAtmaparyAyabhAvena pratipadyamAnaH prama dRDhatarasaMskAratayA paradravyamevAharaharu. gAdadAnI dagdhendriyANAM ruciva zenAhate'pi pravartitadto rucitAciteSu viSayeSu rAgadveSAvupazliSya pracuratarAmbhobhArarayAhataH setubandha iva dvedhA vidAryabhAraNo nitarAM kSobhamupaiti / ato moharAgapabhedAstribhUmiko mohaH // 83 / / nAmasaMza-davAdiya muDha bhAva jIya moha nita ucchapaNa rAga vA dosa vA / dhAtusaMjJa-hava manAyA, pa. Ava prApta / prAtipadika-dradhyAdika muha bhAva jIva moha iti tat ayacchanna rAga vA dveSa "khara / mUladhAtu-bhU sattAyA. zubha saMghalane divAdi, pra Ana vyAptI / ubhayapadavivaraNa--davyAdiesu havyAnikeSu--saptamI bahu0 / muTo muDhaH bhAvo bhAvaH moho mohaH ucchANo avacTrayaH-prazramA eka / jIvarasa jIvasya-SaSThI eka0 / kheNa tena-satIyA eka havadi bhavati bugAdi kSubhyate-vartamAna anya puruSa ekavacana / prapA prApya-asamAptikI ziyA kRdanta / rAga dosa--dvi0 e0 / nirukti-bhavanaM bhAvaH, mohanaM mohaa| samAsa-dravyaM Adika yeSAM te dravyAdikAH teSu dravyAdikeSu / / 13 / / paraparyAyoMko svaparyAyarUpa samajhakara cale Aye dRr3hatara saMskArake kAraNa paradravyako hI sadA MyahA karatA huA, dagdha indriyoM ko rucike vazase adatameM bho dvata pravRtti karatA huaA, rucikara arucikara viSayoMmeM rAgadveSa karake atyadhika jalasamUhake vegase pAhata setubandha (pula) ko bhauti do bhAgoMmeM khaMDita hotA huaA atyanta kSobhako prApta hotA hai / isa kAraNa moha, rAma aura dveSa-ina bhedose moha tIna bhUmikA vAlA hai / prasaGgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki mohakSayake upAyako svayaM karake hue arahaMta devoMne isa zuddhAtmalAbhake pAramArthika panthakA upadeza kiyA hai / aba isa gAthAmeM zuddhAtmalAbhake nirodhaka gohake pariNAmako bibhAvita kiyA gayA hai| ra tathyaprakAza---(1) antastattvakI sudha na honA va parabhAvoMmeM mugdha honA moha hai / 2) mohI jIva paradravyako svadravyarUpase samajhatA hai / (3) mohI jIva paraguNako svaguNarUpase Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sahajAnandazAstramAlA athAniSTakAryakAraNatvamabhidhAya tribhUmikasyApi mohasya kSayamAsUtrayati-moheNa va rAgeNa va doseNa va pariNadassa jIvassa / jAyada viviho vaMdho tamhA te saMkhavaidavvA // 84 // moha rAga dveSa hi se, pariraNata jIvoMke bandha ho jAtA / isase vibhAvarikA mumukSu nirmUla nAza kare // 84 // mohena vA rAgeNa vA dveSeNa vA pariNatasya jIvasya jAyate vividho bandhastasmAtte saMkSapativyAH ||24|| evamasya tattvApratipattinimIlitasya mohena vA rAgeNa vA dveSeNa vA pariNatasya tRNapaTalAvacchannagarta saMgatasya kareNukuTTanImA trAsaktasya pratidviradadarzanoddhatapravidhAvitasya ca sindhu nAmasaMntra moha va rAga va dosa va pariSada jIva vihitaM tata saMvadana / dhAtusaMjJa-jA prAdubhavi saM khavakSayakaraNe / prAtipadika moha vA rAga vA dveSa vA pariNata jIva vidivacatya tat tat saMkSasamajhatA / ( 4 ) pohI jIva paraparyAyoMko svaryAyarUpase samajhatA hai / ( 5 ) mohI jIva indriyoMko rucike vaza hokara acche bure na hokara bhI jJeya padArthoMke iSTa aura zraniSTa aise do bhAga kara DAlatA hai / (6) mohI jIva iSTa ( rucita) viSayoMmeM rAga karake va aniSTa (prarucita) viSayoMmeM dveSa karake atyanta kSubdha vyAkula rahatA hai / (7) parabhAvavimUr3hatA ( moha) kI tIna bhUmikAyeM haiM--- moha, rAga va dveSa / (8) mohako tInoM bhUmikAyeM mUlataH vinaSTa honepara ho kaivalyakA lAbha hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) mohanIya karmavipAka ke sAnnidhya meM jIva vikArarUpa pariNamatA hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya ( 24 ) | prayoga - kaivalyalAbhake liye kevala jJAnamAtra antastasvakI mArAdhanA karake vikArase haTakara svabhAva meM magna honA // 53 // aba tInoM prakArake mohakI aniSTakAryakAraNatA kahakara tInoM hI bhUmikA vAle moha kA kSaya sUtra dvArA kahate hai-- [ mohena vA ] moharUpase [ rAgela vA ] rAgarUpase [dvaSeNa vA ] thavA dveSarUpa se [ pariNatasya jIvasya ] pariNamita jovake [ vividhaH baMdha: ] nAnA prakArakA baMdha [jAyate] hotA hai; [tasmAt ] isa kAraNa [te] ve arthAt moha, rAga, dveSa [ saMkSapati] sampUrNatayA kSaya karane yogya haiM / tAtparya --bandhanake bIja moha rAga dveSa hI haiM, ataH ina tInoMko nirmUla naSTa karanA cAhiye / TokArtha - isa prakAra vastusvarUpa ke ajJAna se ruke huye, moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA rasyeva bhavati nAma nAnAvidho bandhaH / tato'mI aniSTakAryakAriyo mumukSuNA moharAgadveSA: samyaka SitvA kSapaNIyAH // 84 // patitva | suladhAtu-janI prAdurbhAva divAdi, saM kSaM kSaye kRtAtvasya gukA nirdeze kSapi / ubhayapada vivaraNamoheNa mohena rAgeNa rAgena domeNa dveSeNa tRtIyA eka pariNadasta pariNatasya jIvasya jIvasya paSThI eka0 / jAyadi jAyate vartamAna anya puruSa ekavacana / viviho vividhaH baMdho bandhaH - prathamA eka0 / tamhA tasmAt paMcamI ekavacana / te pra0 hu0 / khaidavyA saMkSapayitavyAH prathamA bahu0 kRdanta kiyA / niru (vita -- mohana mohaH, raMjanaM rAmaH: dveSaNaM dveSaH, jIvatIti jIvaH bandhanaM bandhaH // 84 // 146 parimita hote hue isa jIvako ghAsa ke Dherase Dhake hue khaDDa ko prApta hone vAle, hathinIrUpI haritra area aura virodhI hAthIko dekhakara uttejita hokara unakI ora daur3ate hue hAthIkI bhAMti afar prakArakA baMdha hotA hai; isaliye mumukSu jIvako aniSTa kArya karane vAle ye moha, rAga aura dveSa yathAvat nirmUla naSTa hoM, isa prakAra kasakara naSTa kiye jAne cAhiye | prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM mohako tIna bhUmikA kahI gaI thiiN| aba isa meM una tInoM bhUmikAToMko naSTa karanekA kartavya batAyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) vastusvarUpake jJAnase rahita jIva moha rAga va dveSarUpa se paripata hokara vividha bannose baddha ho jAtA hai / (2) udAharaNArtha- banahastI tRNAcchAdita gaDDhe ke jJAnase (mohase), jhUThI hathinI mAtrasparzake rAgase va viSaya bhogane ke liye sAmane se daur3akara pAne vAle dUsare hAthI ke dveSase gaDDhe meM girakara bandhanako prApta hotA hai / (3) moha rAga va dveSa zrAtmAkA ahita va aniSTa karane vAle haiM / ( 4 ) kalyANArthI puruSakA moha rAga dveSako mUlataH pUrNa naSTa kara denekA grAvazyaka kartavya hai / siddhAnta --- (1) vastutaH mohI jIva apane vikArabhAvoMse baMdhakara kleza pAtA hai| (2) jIvake mohAdi bhAvakA saMparka pAkara kArmAvargaNAyeM svayaM karmarUpa pariNata ho jAtI hai / (3) jIva baddha karmoMse ba~dhA hai / dRSTi--- 1 - prazuddha nizcayanaya (47) 2 upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya (53), nimittadRSTi (53) / 3- saMzliSTa vijAtyupacarita prasadbhUta vyavahAra (125) / prayoga -- saMsAracakra se chUTaneke liye svabhAvadRSTike balase moha rAga dveSa bhAva se haTanA / / 84 / aba ye rAga dveSa moha-ina cihnoMke dvArA pahicAnakara utpanna hote hI naSTa kara diye jAne cAhiyeM, yaha pragaTa karate haiM --- [zrarthe zrayayAgraha] padArthakA viparIta svarUpa meM [ca] aura [tiryamanuje karuNAbhAvaH ] tithaMca manuSyoM meM karuNAbhAva [ viSayeSu prasaMga: ca ] tathA : Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sahajAnandazAstramAlAyAM prathama mIliGgairupalabhyodbhavanta eva nizumbhanIyA iti vibhAvayati - dhAgaNaM karuNAbhAvo ya tiriyamaguesu / visaesa yappasaMgo mohassedANi liMgANi // 85 // arthaviruddha pratItI, karuraNAbhAva tiryaMca manujoMmeM / viSayoMkA saMgama ye moha vikArake cihna kahe // 85 // arthe ayathAgrahaNaM karuNAbhAvazca tiryaGa manujeSu / viSayeSu ca prasaGgo mohasyaitAni liGgAni / / 85 / / prarthAnAmayathAtathyapratipattyA tiryagmanuSyeSu prekSArheSvapi kAruNyabuddhayA ca mohamabhISTaviSayaprasaMgena rAgamanabhISTaviSayAprItyA dveSamiti tribhiliGgairadhigamya bhagiti saMbhavannapi tribhUmikospi moho nihantavyaH // 85 / / nAmasaMjJa - aTTha ajadhAgahaNa karuNAbhAva ya tiriyamaya visaya ya pasaMga moha eta liMga / dhAtusaMjJagrahaNe / prAtipadika-artha ayathAgrahaNa karuNAbhAva ca tiryaGa mamuja viSaya ca prasaGga moha etat liMga / mUladhAtu graha upAdAne / ubhayapada vivaraNa- aTTha artha - saptamI ekavacana / ajadhArahaNaM athathAgrahaNaM karuNAbhAvo karuNAbhAvaH prasaMgo prasaMga:- prathamA eka0 / tiriyamaguesa tiryaGa manujeSu visaesu viSayeSu saptamI bahu0 | mohassa mohasya SaSThI eka0 / edANi etAni liMgAni liGgAni prathamA bahuvacana / nirukti-arthate iti arthaH, vizeSeNa sinvanti iti viSayAH (pitra bandhane) / samAsa ( na yathA ayathA/ grahaNaM iti ayathAgrahaNaM, tiryaMcaH manujAH ceti tiryaGa, munujAH teSu tiryaGa manujeSu / / 85 / / viSayoMkI saMgati [ etAni ] ye saba [ mohasya liMgAni ] mohake cihna haiM / tAtparya - vastusvarUpakA viparIta grahaNa, sambandhiyoM meM karuNAbuddhi va viSayoMkA lagAva ye saba mohake cihna haiM / TokArtha -- padArthoM kI anyathArUpa pratipattike dvArA aura kevala dekhe jAne yogya honepara bhItiryaMca manuSyoM meM karuNAbuddhise mohako, iSTa viSayoMkI zrAsaktise rAgako aura aniSTa viSayoMkI prIti se dveSako yo tIna liMgoMke dvArA pahicAnakara turanta hI utpanna hote hI tInoM prakArakA moha naSTa kara dene yogya hai / prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM moha rAga dveSakA nirmUlana karanekA kartavya batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM kSapaNIya una moha rAgadveSa bhAvoke cihna batAye gaye haiM / tathya prakAza- - ( 1 ) padArthoM kI viparIta svarUpa meM samajha honA mohakA cinha hai / ( 2 ) tiryaMca manuSyoM meM tanmayatA se karuNAbhAva jaganA mohakA cinha hai / ( 3 ) iSTa viSayoMkA prasaMga karanA rAgakA cinha hai / (4) aniSTa viSayoMmeM aruci honA dveSakA cinha 1 ( 5 ) apaneapane cinhoMse moha rAga dveSa vikArako jAnakara vikAroMkA kSaya karanA cAhiye / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 888 HASHISH / yA wwwWERIKA pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA 151 atha mohakSapaNopAyAntaramAlocayati-- jiNasatthAdo ache paJcakkhAdIhiM bujjhado giyamA / khIyadi mohovacayo tamhA satthaM samadhidabbaM // 86 // jina zAstroMse arthoMke pratyakSAdi rUpa jJAtAke / moha naze isa kAraNa zAstrapAThana nitya prAvazyaka // 55 // jinazAstrAdarthAta pratyakSAdibhirbudhyamAnasya niyamAt / kSIyate mohopacayaH tasmAt zAstraM samadhyetavyam / / / yatkila dravyaguraNaparyAyasvabhAvanAhato jJAnAdAtmanastathA mAnaM mohakSapaNopAyalvena prAka pratipannamaH / tat khalUpAyAntaramidamapekSate / idaM hi vihitaprathama bhUmikAsakramaNasya sArvajJoSajJalayA sarvato'pyabAdhitaM zAbdaM pramANamAkramya kAitastatsaMskArasphuTIkRta ni ziSTamaMvedanazakti. saMpadaH sahRdayahRdayAnaMdobhedadAyinA pratyakSezAnyena bA tavavirodhinA pramANa jAlena sattvataH nAmasaMjJa--jiNasAtha aTTha paccavalAdi bujmada Niyama mohAvanaya ta satya samavidalna / dhAtasaM..... jma avagamane, vikha kssye| prAtipadika--jinazAstra artha pratyakSAdi budhyamAna niyama mohopacaya tat zAstra samadhitavya / mUladhAtu.. budha avagamane, dikSa Aye, adhi ina adhyayane / uyapadavivaraNa-jiNasatthAdo siddhAnta----(1) moha prAtmAke samyaktva guNakI vikRta dazA haiM / (2) rAga dveSa mAtmAka cAritraguNakI vikRta dazA hai / dRSTi---1, 2- vibhAvagaNacyajanaparyAyadRSTi (123) / prayoga---apane meM moha rAga dveSoMke cinhoMse moha rAga eko parakha parakhakara nija sahAja citsvabhAvakI dRSTi ke liye pauruSa karake moha rAgadveSakA kSaya karanA / / 85 / / aba mohakSayakA dUsarA upAya vicArate haiM----[jinazAstrAt] jinazAstrase [pratyakSAdibhiH pratyakSAdi pramANoM dvArA [arthAna] padArthoMko [budhyamAnasya] jAnane vAleke [niyamAta] niyamase. mohopacayaH] mohasamUha [kSIyate kSaya ho jAtA hai [tasmAt ] isaliye zAstra] zAstra [samadhyetavyam] samyak prakArase adhyayana kiyA jAnA cAhiye / tAtparya----jinAgamase pratyakSAdi pramANoM dvArA vastusvarUpakA sahI jJAna karanA bhohakSayakA upAya hai| TokArtha-dravya-guNa-paryAya svabhAvase arahatake jJAna dvArA prAtmAkA usa prakArakA jJAna mohakSayake upAya ke rUpase pahale pratipAdita kiyA gayA thA, vaha vAstava meM isa upAyAntara kI apekSA rakhatA hai-- prathama bhUmikAmeM gamana kiyA hai jisane, aise tathA sarvajJapraNIta honese sarva prakArase EVAN m mome m aintaanemamaniasiskulikanpuppinitionshionairealndiansanine ASS S RUM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 samastamapi vastujAtaM parinditaH kSIyata evAtasvAbhiniveza saMskArakArI mohopacayaH / zrato hi mohakSapaNe paramaM zabdabrahmopAsanaM bhAvajJAnAvaSTambhadRDhIkRtapariNAmena samyagadhIyamAnamupAyA ntaram // 86 // jinazAstrAt-paMcabhI eka ahaM arthAn dvitIyA bahu0 / paJcavAdIhi pratyakSAdibhiH tRtIyA bahu0 / bujbhado budhyamAnasya-paSTI eka0 / NiyamA niyamAt - paMcamI eka khIryAdi kSIyate vartamAna anya puruSa eka kriyA / mohavacayo mohopacayaH prathamA eka tahmA tasmAt - o sAtha zAstra-prathamA e0 / samAdhidavtraM samadhyetavyam prathamA eka kRdanta kriyA / nirukti (Asyate anena iti zAstra (zAsu anuziTa) samAsa - ohasya upacayaH mohopacayaH, jinasya zAstra) jinazAstraM tasmAt jinazAstrAt // 66 // abAdhita dravya zrutapramANako prApta karake jJAnalIlA karate hue va usake saMskArase prakaTa huI hai viziSTa saMvedana zaktirUpa sampadA jisake tathA sahRdaya janoMke hRdayako AnandakA udbheda dene vAle pratyakSa pramANase grathavA usase aviruddha anya pramANasamUhase tattvataH samasta vastumAtrako jAnane vAle jIvake viparItAzayakA saMskAra karane vAlA mohasamUha avazya hI naSTa ho jAtA hai / isaliye mohakA kSaya karanemeM, zabdabrahmakI parama upAsanA karanA, bhAvajJAna ke avalambana dvArA dRr3ha kiye gaye pariNAma se sabhyak prakAra sabhyAsa karanA so upAyAntara hai / sahajAnandazAstramAlAyAM prasaMgavivaraNa 50vIM gAthA meM batAye gaye mohakSaya ke upAyake prasaGgame vividha varNana ke bAda anantarapUrva gAthAmeM naSTa kiye jAne yogya moha rAgadveSa cinhoM ko batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM pUrvokta mohakSapaNopAyake pUraka anya upAyako batAyA gayA hai| tathya prakAza---- ( 1 ) mohakSaparaNakA pUrvokta upAya aura isa gAthAmeM kathita upAya yadyapi bhinna-bhinna mudrA meM hai to bhI yaha upAya pUrvokta upAyakA pUraka hai / (2) jo pahilI after hai usako sarvaprathama zrAgamakA abhyAsa karanA cAhiye / ( 3 ) AgamAbhyAsa se vastusvarUpakA nirNaya karanA cAhiye / ( 4 ) AgamAbhyAsa se jAne gaye vastusvarUpako yukti, svasaMvedana pratyakSa Adi pramANoMse dRr3ha avadhArita karanA cAhiye / (5) ekatvavibhakta vastusvarUpa ke pariccheda ke prasaMga meM sahajAtmasvarUpakA parigrahaNa karane vAle bhavyAtmA ke mohakA prakSaya ho jAtA hai / (6) bhAvajJAna dRr3ha ho, aisI paddhatise zAstrakA adhyayana karanA mohakSapaNakA dUsarA upAya hai / ( 7 ) bhAvabhAsanA sahita zAstrAdhyayana se vastusvarUpa spaSTa jAnanepara ta prabhuko dravya guNa paryAyarUpase jAna lenA sugama hotA hai / siddhAnta - 1- zAstrAdhyayana se bhAvabhAsanAsahita AtmajJAna pAkara usake prabhimukha honeke pauruSa se nirmoha zrAtmatatvakA lAbha hotA hai / dRSTi - 1 - puruSakAranaya [183] / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sants METAILASSICALARY / B orgaonline / pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA ama karya jainendra zabdabahAriNa kilArthAnAM vyavasthitiriti bitarkayati davyANi guNA tesiM pajAyA asaNAyA bhnniyaa| tesu guNapajjayANaM appA davya ti uvadeso // 87 // dravya guraNa tathA unakI, paryAya arthanAmase saMjita : __ una gurae paryAyoMkI AtmAko dravya batalAyA // 8 // ravyANi guNAsteSAM paryAyA arthasaMjayA bhaNitAH / teSu guNaparyAyANAmAtmA dravyamityupadezaH / / 87 / / dravyANi ca guNAzca paryAyAzca abhidheyabhede'pyabhidhAnAbhedena arthAH tatra gupaparyAyAniyati gaNaparyAparayanta iti vA arthA dravyANi, dravaprANyAzrayatvene yatidravyarAzrayabhUtairaryanta iti vA yA guNAH, dravyANi kramapariNAmeneyati dravyaH kramapariNAmenAryanta iti vA arthAH paryAyAH / naramasaMza-dava guNa ta pajjAtha asaNNaya bhaNiya ta guNapajjaya appa damba ti ubadela / dhAtasaMjJa... gatI, pari iN gato, bhaNa kthne| prAtipadika-dravya guNa tat paryAya arthasaMjJA bhaNita tat guNaparyAya bhAraman dravya iti upadeza / ubhayapadavivaraNa--. davyANi dravyANi guNA guNAH pajjAyA paryAyA:--prathamA manuvacana / asaNNayA arthasaMjJayA-tR0 ena0 ! bhaNiyA bhagitA:-prathamA bahu0 vRdanta kriyA / sesu teSu prayoga----nirmoha Atmatattvako upalabdhike liye apanepara upadezako ghaTita karate hue mAnakA adhyayana karanA / / 66 / / aba jinAgama meM vastuta: arthokI vyavasthA kisa prakAra hai, yaha satarka vicAra karate hai. privyAgi] dravya [guNAH] guNa [teSAM paryAyAH] aura unakI paryAya [arthasaMjayA] 'prArtha' mAmase [bhariNatAH] kahI gaI haiM ! [teSu] unameM [guraNaparyAyAnAm prAtmA dravyam] guNa-paryAyoM kA pAramA dravya hai [iti upadezaH] isa prakAra jinAgamameM upadeza hai / / tAtparya-dravya, guNa va paryAya ye artha nAmase kahe jAte haiM, unameM dravya guNa paryAyamaya . TokArtha--dravya, guNa aura paryAya abhidheyabheda honepara bhI abhiyAnakA abheda honese meM artha haiN| unameM jo guraNoMko aura paryAyoMko prApta karate haiM athavA jo guNoM aura paryAyoMke hAta prApta kiye jAte haiM, aise ve 'artha' dravya haiM, jo dravyoMko Azrayake rUpase prApta karate haiM bhapayA jo AzrayabhUta dravyoMke dvArA prApta kiye jAte haiM, aise ve 'artha' guNa haiM, jo dravyoMko kamapariNAmase prApta karate haiM athavA jo dravyoMke dvArA kamapariNAmase prApta kiye jAte haiM aise ve 'artha paryAya haiM / bAstavameM jaise suvarNa, pIlApana ityAdi guNoMko aura kuNDala ityAdi mAyoko prApta karatA hai athavA suvarNa unake dvArA prApta kiyA jAtA hai, isameM vaha suvarNa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sahajAnandazAstramAlAyAM yathA hi suvarNa pItatAdIna guNAn kuNDalAdIzca paryAyAniti tairaryamANaM vA artho dravyasthAnIyaM, yathA ca sUvarNamAzrayatveneyatitenAzrayabhUtenAryamAraNA vA arthAH pItatAdayo gaNAH yathA ca suvarNa kramapariNAmeneti tena kramapariNAmenAryamAraNA vA arthAH kuNDalAdayaH paryAyAH / evamanyatrApi / yathA caiteSu suvarNapItatAdigaNakuNDalAdiparyAyeSu pItatAdiguNa kuNDalAdiparyAyANAM suvarNAdapRthagbhAvAtsuvarNamevAtmA tathA ca teSu dravyaguNaparyAyeSu guNaparyAyANAM dravyAdapRthagbhAvAdravyamevAtmA // 7 // saptamI bahu0 / guNapajjayANa guNaparyAyANAM-SaSThI bahu0 / appA AtmA davva davvaM uvadeso upadeza:-prathamA eka0 / nirukti---gaNyate aibhiH te gaNA:, pariyati (gacchati) iti pryaayaaH| samAsa -(arthasya saMjJA arthasaMjJA tayA a0, guNAzca paryAyAzceti guNaparyAyAsteSA) guNaparyAyANAM / / 87 // dravyasthAnIya 'artha' hai / jaise pIlApana ityAdi guNa suvarNako prAzrayake rUpa meM prApta karate haiM athavA ve prAzrayabhUta suvarNake dvArA prApta kiye jAte haiM isaliye pIlApana ityAdi guraNa 'artha' haiM; aura jaise kuNDala ityAdi paryAyeM suvarNako kramapariNAmase prApta karatI haiM athavA ve suvarNa ke dvArA kramapariNAmase prApta kI jAtI haiM, isaliye kuNDala ityAdi paryAya 'artha' haiM; isI prakAra anyatra bhI hai / aura jaise ina suvarNa, pIlApana ityAdi guNa aura kuNDalAdi paryAyoMmeM pIlApana ityAdi guNoMkA aura kuNDala ityAdi paryAyoMkA suvarNase apRthaktva honekA unakA suvarNa ho aAtmA hai usI prakAra una dravya guNa paryAyoMmeM guNa-paryAyoMkA dravyase apRthaktva hone se unakA dravya hI prAtmA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM zAstrAdhyayanako mohakSayakA dUsarA upAya batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zAstroM meM padArthokI vyavasthA kisa prakAra hai ? tathyaprakAza---(1) dravya, guNa va paryAya artha kahalAte haiM / (2) aryate nizcIyate iti arthaH, isa niruktike anusAra cUMki dravya, guNa, paryAya jAne jAte haiM isa kAraNa ve artha kahalAte haiM / ( 3 ) dravya guNa paryAyako artha kahanepara bhI sat dravya hI haiM, guNa paryAya usa sadbhUta dravyakI vizeSatAyeM haiN| (4) guNa va paryAya hI sIdhe nahIM jAne jAte, kintu guNa va paryAyarUpase dravyake jJAta honepara guNakA va paryAyakA jAnanA kahA jAtA hai / (5) R gatI dhAtukA artha prApti bhI hai / 'aryate prApyate iti arthaH' isa niruktise jo prApta kiyA jAya vaha artha hai, taba (6) jo guNa paryAyoMko prApta kare vaha artha dravya hai / (7) prAzrayabhUta arthoke dvArA jo prApta kiyA jAya vaha artha garaNa hai / (8) kramapariNAmase dravyake dvArA jo prApta kiyA jAya vaha paryAya hai / (6) guNa va paryAyoMkA sarvasva dravya hI hai, kyoMki guraNa va paryAya dravyase pRthak nahIM haiN| (10) pratyeka dravya apane guNa paryAyase tanmaya hai, anya athavA anya tila mins eSideo MANISE Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra --- saptadazAGgI TIkA 155. zrathaivaM mokSaparaNopAya bhUta jinezvaropadezalAbhe'pi puruSakAro'rthakriyAkArIti pauruSaM vyApArayati - jo moharAgose yadi upalabbha johamuvadesaM / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleA // 8 // jaina upadeza pAkara, haratA jo moha rAga dveSoMko / vaha alpakAla meM hI saba dukhase mukti pAtA hai // 88 // yo moharAgadvepAnnihanti upalabhya jainmupdeshm| sa sarvaduHkhamokSaM prApnotyacireNa kAlena // 88 // iha hi drAghIyasi sadAjavajavapathe kathamapyamuM samupalabhyApi janezvaraM nizitataravAridhArApatha sthAnIyamupadezaM ya eva moharAgadveSANAmupari dRDhataraM nipAtayati sa eva nikhila duHkha nAmasaMjJaja moharAgadAsa joha upadesa samvaduktamokkha acira kAla / dhAtusaMjJaNi haNa hiMsAyAM pa Ava prAptI / prAtipadikayat moharAgadveSa jaina upadeza tat sarvaduHkhamoza avira kAla / mUladhAtu-ni hana hiMsAgatyoH DulabhaS prAptau pra AlU vyAptI / ubhayapadavivaraNa jo yaH - pra0 eka0 / moharAgadose moharAgadveSAn dvi0 0 / hidi nihanti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / upalabdha dravyake guNa paryAya atyanta judA hai / ( 11 ) dravyoMkA yathArthasvarUpa jJAna honepara mohakA kSaya ho jAtA hai / (12) yathArtha vastusvarUpa jinazAstroM meM hai, grataH jinazAstrakA adhyayana mumukSukA kartavya hai / siddhAnta -- ( 1 ) pratyeka dravya apane hI svarUpase hai / (2) pratyeka dravya paradravyake rUpa se nahIM hI hai / dRSTi - 1 - svadravyAdigrAhaka dravyAyikanaya [ 28 ] / 2 paradravyAdigrAhaka dravyAvinaya [26] | prayoga sarva dravyoMko svataMtra svataMtra sat jAnakara samasta granya dravyoMse vivikta grAtmatatvakI bhAvanA karanA // 87 // isa prakAra mohakSaya karaneke upAyabhUta jinezvara ke upadezakI prApti honepara bhI puruSArtha prakriyAkArI hai, isaliye va puruSArthako vyAparate haiM- [yaH ] jo [jainaM upadezaM ] jinopajJa (upadezako [ upalabhya ] prApta karake [ moharAgadveSAn] moha-rAga-dveSako [ nirhati ] naSTa karatA hai [ saH ] vaha [ anireNa kAlena ] anya kAla meM [ sarvaduHkhamokSaM prApnoti ] sarva duHkhoMse chuTa kArA pA letA hai| tAtparya - jo jinopadeza pAkara moha rAgadveSako naSTa karatA hai vaha alpa kAlameM mokSa prApta karatA hai / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sahajAnandazAstramAlAyAM parimokSaM kSipramevApnoti, nAparo vyApAraH karavAlapArigariva / ata eva sarvArambhe mohakSapa. pAya puruSakAre niSodAmi // 8 // upalabhya-asamAptikI triyA / jogahaM jaina upadesaM udeza-vi0 eka0 / so sa:--pra0 eka0 / rAdhyadukkhamokvaM sarvadaHkhamokSa-dvitIyA eka0 / pAdi prApnoli-vartamAna anya puruSa ekala viyA / adhireNa kAleNa / kAlena-tRtIyA ekA / nirukti---kAlanaM kAlaH (kAlopadeze) / samAsa----mohazca rAgazca dveSazca moh-| rAgadveSA: tAna mo0, sarvANi ca tAni duHkhAni ceti sarvaduHkhAni tebhyaH bhokSaH rAbaMduHkhamokSaH taM srv0|8| TokArtha-isa ati dIrgha saMsAramArgameM kisI bhI prakAra se topaNa asidhArA samAna jainezvara upadezako prApta karake bhI jo moha-rAga-dvapapara ati dRr3hatApUrvaka usakA prahAra karatA hai vahI zoghra hI samasta duHkhoMse parimokSako prApta hotA hai; hAtha meM talavAra liye hue manuSya kI bhAMti anya koI vyApAra samasta duHkhoMse parimukta nahIM krtaa| isIliye sampUrNa prayatna pUrvaka mohakA kSaya karane ke liye maiM puruSArtha meM lagatA huuN| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM jainendra zAbdabrahma meM arthokI vyavasthA (svarUpa) batAI gaI thii| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki mohakSayake upAyabhUta jinezvaropadezakA lAbha honepara bhI pauruSa (prayoga) ho to kAryakArI hai, ataH tadviSayaka pauruSa karanA caahiye| tathyaprakAza-~(1) isa jIvakA saMsArameM anAdise utpAtamaya vividha bhvdhaarnn| calA pAyA hai / (2) isa anAdisaMsArameM ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya paryAyoMko ullaMgha kara paJcendriya honA kaThina hai / (3) paJcendriyameM bhI uttama kula vAlA jinazAsana kA anuyAyI honA aura bhI kaThina hai| (4) aba kisI prakAra jinopadezako pAyA hai taba moha rAga dveSapara upadezakA prayoga karake unakA kSaya karanekA pauruSa karanA cAhiye / (5) moha rAga dveSa naSTa honepara hI samasta duHkhoMse chuTakArA hotA hai / (6) jinopadezakA lAbha pAyA hai taba vikAroMse haTakara svabhAva meM laganA yahI mAtra eka vyApAra honA raha jAtA hai| (7) sarva prayatnase apaneko mohakSayake liye apane puruSArthameM laganA hI cAhiye / siddhAnta----1-- prAtmapauruSake prasAdase zuddhAtmatvakA lAbha hotA hai / dRSTi---1- puruSakAranaya [183] / prayoga---sarva duHkhoMse chuTakArA pAne ke liye zAstrAdhyayana kara bhAvabhAsanA sahita vastusvarUpa jAnakara svabhAvadRSTike balase moha rAga dveSakA prakSaya karanA cAhiye // 8 // aba sva-parake vivekakI siddhise hI mohakA kSaya ho sakatA hai, isa kAraNa stra parake vibhAgakI middhi ke liye prayatna karate haiM--[yaH] jo [nizcayataH] nizcayase [jJAnAtmAkaM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saplavaGgI TIkA a svaravivekasiddha reva mokSaparaNaM bhavatoti svaparavibhAgasiddhaye prayatateyApagamappAM paraM ca davvattaNAhisaMbaddha | jAdi jadi yidI jo mo mohakkhayaM kugAdi ||6|| jJAnAtmaka AtmAko, parako pratyak svadravyatAvartI / jo nizcayase jAne, vaha karatA mohakA prakSaya mAtmAnaM paraM ca dravyatvenAbhisaMbaddham / jAnAti yadi niyamoha karoti // 8 // ya eva svakIyena caitanyAtmakena dravyatvenAbhivamAtmAnaM paraM ca parakIyana yathocitena yAddhameva nizcayataH paricchitti se evaM samyagavAptasvaparavivekaH sakalaM moha samayati / zrataH svaparavivekAya prayato'smi || nAmamaMtra -- NANapaga appa para datta asaMbaddha jadi picchayado yat tat mohmya dhAtusaMha - ANa avabodhane, kuNa karaNe / prAtipadikAtmaka Amada para vyatva abhisaM yadi nizcayataH yat tat mokSaya mUladhAtu-jJA avabodhane itra kro| ubhayapadavivaraNa- gaNapa jJA nAtmaka abhyA AtmAnaM paraM asaMbaddha abhirAvaddha mohaya mohayaM dvi0 e0 Nicchrayado nizcayata:vyaya / jo yaH so saH - pra0 eka0 / jAgadi jAnAti kurgAdi karoti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti mohana mohaH / samAsa- jJAnameva AtmA yasya saH jJAtmakaH taM jhAla * mohasya yaH mokSayaH Realeli 157 ] atreenaneko [ca] aura [paraM] parako [ dravyatvena abhisaMbaddham ] nija nija dravyatvase saMbaddha [yadi jAnAti ] yadi jAnatA hai [ saH] to vaha [ moha kSayaM karoti ] mohakA kSaya karatA hai| tAtparya- sarva padArthoMkA svatantra svarUpa jAnane vAlA hI mohakA kSaya karatA hai / TIkArya jo nizcayase apane ko apane caitanyAtmaka dravyatvase saMbaddha aura parako usI dUsare yathocita dravyatva se saMbaddha hI jAnatA hai, vahI jIva, jisane ki samyak rUpase sva-parake vivekako prApta kiyA hai, sampUrNa mohakA kSaya karatA hai, isaliye maiM sva parake vivekake liye prayatnazIla hU~ / prasaMgavivaraNa- pranantarapUrva gAthA meM vikArabhAva ke vinAza karaneke liye pauruSa karane kI preraNA dI thii| aba isa gAthAmeM kahA gayA hai ki cUMki svaparaviveka siddhise hI mohakA kSaya hotA hai ataH svaparavibhAgakI siddhike liye bhavya prayatna karatA hai / lAbhakA mUla hai / mohakA kSaya karate haiM / tathyaprakAza-- - ( 1 ) svaparaviveka hI utkRSTa pada samyaka prakAra se svaraviveka prApta kiyA hai ve samasta (2) jinhoMne ( 2 ) samasta Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S 158 sahajAnandazAstramAlAyA EngHROMAARAKSHARADIONAwimmasutrASCHIMSHI S ntationmamananews / K ARANAenewpPRASADHNATuya pmomsclaimsamwwwmstepwwIGARHMANISATESwwaran, Expermane MECE atha sarvathA sthaparavivekasiddhirAgamato vidhAtavyetyupasaMharati -. tamhA jiNamaggAdo guNehiM AdaM paraM ca dabbesu / abhigacchadu gimmohaM inchadi jadi appaNo appA // 6 // isase jinazAsanase, niyata guNoMse sva para padArthoM meM / ___ jAno svataMtratA yadi, apanI nirmohatA cAho // tasmAJjinamAgAMdagaNa rAtmAnaM para ca dravyeSu / abhigaccatu nimohamicchati badyAtmana aAtmA / / 60 / / iha khalvAgamanigaditevananteSu guraNeSu kazcidgurAranyayogadhyavacchedakatayAsAdhAraNatAmupAdAya vizeSatAmupagatairanantAyo dravyasaMtatI svaparaviveka mupagacchantu mohAhANapravaNabuddhayo: labdhavAH / tathAhi-yavidaM sadakArAtayA svataH siddhamantabaMhimukhaprakAzazAlitayA svaparapari. cchedaka madIyaM mama nAma caitanyamahamanena tena samAnajAtIyamasamAnajAtIyaM bA dravyamanyadapahAya nAmasaMja..... jiNabhamA gaNa atta paraM ca dabdha Nimmoha jadi appa | dhAtasaMjJa-abhi gahu gato, incha icchAyayaM / prAtipadika---tama jinamArga guNa Atman para 'ca dravya nihi yadi Atman / mUladhAtu'abhi gamla gatI, iSu icchAyAM / ubhayapadavivaraNa ---tanhA tasmAt-paMcamI eka / jigamaggAdo jinamA mohakA kSaya honepara kevalajJAnAdi ananta catuSTayakA lAbha hotA hai, pazcAt siddhAvasthAkA lAbha hotA hai / (4) svaparaviveka samyagdRSTi ke hotA hai| (5) samyagdRSTi apane prAtmAko svakIya caitanyAtmaka dravyatva se yukta mAnatA hai| ( 6 ) samyagdRSTi para-yAtmAko parakIya catanyAtmaka dravyatva se yukta mAnatA hai / (7) sampadRSTi acetana padArthoM ko acaitanyAtmaka una unake prasAdhAraNa svarUpase yukta mAnatA hai| (8) svaparavivekabalase jJAta yathArtha svarUpake avalokanase mohApadA vinaSTa hotI hI hai / (6) svapara viveka ke liye pauruSa karanA zreyaskara hai| siddhAnta---(1) svaparaviveka dvArA upalabdha zuddhAtmasvarUpake avalokanase zuddhAtmasvarUpakA vikAsa hotA hai / dRSTi-1-- jJA prayoga..... sakala mohasaMkaTavinAzake liye svaparayivekakA prayatna karanA / / 6 aba saba prakArase svaparake vivekako siddhi prAgamase karane yogya hai, aisA upasaMhAra karate haiM- [tasmAt ] isa kAraNa yadi] yadi [prAtmanaH] apanA [AtmA] prAtmA [nimoha] nirmoha bhAvako [icchati] cAhatA hai to [jinamArgAt ] jinamArgase [guragA] guNoM ke dvArA [dravyeSu dravyoM meM [prAtmAnaM paraM ca] svako aura parako [abhigacchatu] jAne / tAtparya-yadi apaneko nirmoha rakhanA cAheM to savakA bhinna-bhinna AkAntarasatva samajhakara sva va parako bhinna-bhinna jaaneN| CEBHADRA zawinn2destinatorywwwwwwwnersympions Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PM pravacanasAra..saptadazAGgI TIkA mamAtmanyeva vartamAnenAtmIyamAtmAnaM rAkalanikAlakalitamrovyaM na jAnAmi / evaM pRthaktyavRttasvalakSaNa vyamanyadapahAya tasminneva ca vartamAnaiH savAlatrikAlAlitanAvyaM dradhyamAkAza dharmamadharma kAlaM pudgalamAtmAntaraM ca nizcinomi / tato nAhamAkANaM na dhamo nAdho na ca kAlo na pudgalI nAtmAntaraM ca bhavati, yato'mIye kApavarakaprabodhitAneka dIpaprakANesbira saMbhuyAvasthiteSvapi maccatanya svarUpAdapratameva mAM pRthagavagamayati / evamasya nizcita svaparavi. vekasyAtmano na khalu vikAra kAriNo mohA rastA prAdurbhUtiH syAt / / 60 / gIta // e. / purazehi guNa:-tRtIyA / Apa AmAna para NammAna miAha dvitIyA ka / danvesu dravyeSa-saptamI bahu / adhyaNa Aramana TI emaH / appA AtmA--pra. o | abhigaya abhigacchatuAjJA anya puruSa ekavacana kiyA | icchadra ati-vartamAna anya puruSa eka kiyaa| nivita ... ayaratIti jinaH / samAsa-jinasya mArga: jina mArgatimAt jinamAgAMt / / TIkArtha- isa jagata meM prAgama meM kathita anantagaNoM meM se kinhIM gAnoM ke dvArA-.-..jo pAraNa anya ke sAtha yogarahita honese asAdhArazAtA dhAraNa karake vizeSapane ko prAma hue haiM, aise jinhIM guNoM ke dvArA mohakA kSaya karane meM prakhara hai buddhi jinakI aise svarUpajJAnI puruSa ananta dravya paramparAmeM sva-parake vivekako prApta kreN| spaSTIkaraNa-- sat aura akAraNa honese svataH siddha antarmukha aura bahirmukha prakAza bAlA hone se sva-parakA jJAyaka- aisA jo yaha mera sAdha sambandha vAlA merA caitanya hai tathA jo samAnajAtIya athavA asamAna jAtIya anya dravyako choDakara mere prAtmAmeM hI vartatA hai, usake dvArA maiM apane prAtmAko sakala trikAla meM dhanatva yA dhAraka dravya jAnatA huuN| isa prakAra anya dravyako chor3akara usI dravya meM vartamAna pRthaka rUpase rahe svalakSaNoM dvArA prAkAza, dharma, adharma, kAla, pudgala aura anya prAtmAko sakala vikAlameM dhra batvadhAraka dravya ke rUpa meM nizcita karatA hai| isa kAraNa maiM nAkAz2a nahIM hUM, dharma nahIM hUM, adharma nahIM hUM, kAla nahIM hU~, pudgala nahIM hUM aura prAtmAntara nahIM hUM; kyoMki pAka phamaremeM jalAye gaye aneka dopakoMke prakAzako taraha ikaTThe hokara rahate hue bhI ina dravyoM meM merA caitanya nijasvarUparo acyuta hI rahatA hugrA mujhe pRthak batAtA hai / isa prakAra jisane sva-parakA viveka nizcita kiyA hai aise AtmAke vikArakArI mohAMkurakA prAdurbhAva nahIM hotaa| : prasaGgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM svaparavibhAgako siddhikA prayatna karane kI preraNA dI gaI thii| aba isa gAthAmeM agamase svaparavivekasiddhi karane kA kartavya batAyA hai| : tathyaprakAza---(1) AgamameM ananta guragoMkA varNana hai| (2) ananta guragoM meM kaI guga aise haiM jo anyayogakA vyavacchedaka honese asAdhAraNa haiM 1 (3) asAdhAraNa guNoMke yoga Diwane aim Page / BEEEEEES.58 EDERERATERIA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sahajAnaMdazAstramAlAyAM zratha jinoditArthazraddhAnamantareNa dharmalAbho na bhavatIti pratarkayatisattAsaMbaddha de savisese jo hi gAMva sAmaNo / sahRdi so samaNo tatto dhammo satAsambaddha sabho, savizeSa hi jo na dravya saradhAne / vaha to zramaNa nahIM hai, nahi unase dharmakA udbhava // 69 // sattAsaMvAnetAn savizeSAn yo hi naiva zrAmadhye / zraghAti na ga zramaNaH tava dharmo na saMbhavati // 61 // yo hi nAmaitAni sAdRzyAstitvena sAmAnyamanuvrajantyapi svarUpAstitvenAzliSTavize saMbhavadi // 61 // nAmasaMjJa -- sattAsaMbaddha eta sarvisesa ja hi Na evaM sAmaNa Na ta samaNa tatto dhammaNa dhAtusaMjJa sad daha dhAraNe, saMbhava sattAyAM / prAtipadika- sattAsaMvaddha etat savizeSa yat hi na eva zrAmaNya na tat se pratyeka dravya bhinna-bhinna haiM / ( 4 ) asAdhAraNa guNoMke dvArA ananta dravyoMmeM svaparakA viveka banatA hai / ( 5 ) ananta dravyoM meM svakIya caitanyAtmaka dravyatvase yukta AtmA sva hai, zeSa saba yathocita dravyatvame yukta dravya para haiM / (6) jJAnI jAnatA hai ki maiM grahetuka svataH siddha antarbahirmukha prakAzazAlo svakIya caitanyamAtra trikAlI dhruva hUM / (7) anya dravya bhI apane-apane asAdhAraNa guNase tanmaya trikAlI dhruva haiM / ( 8 ) svameM parakA pratyantAbhAva hai, parameM svakA pratyantAbhAva hai / ( 6 ) jisane svaparaviveka pAyA hai usake mohAMkurakI utpatti nahIM hai / (10) svaparaviveka jinAgamake abhyAsa dvArA yathArthe vastusvarUpa jAnanese prApta hotA hai| siddhAnta - ( 1 ) svake dravya, kSetra, kAla, bhAvase AtmA ke astitvakA paricaya hotA hai / ( 2 ) parake dravya, kSetra, kAla, bhAvase zrAtmAkA nAstitva jAnA jAtA hai / dRSTi1- astitvanaya [154] 2- nAstitvanaya [155 ] / prayoga- zrAgama meM upadiSTa vidhise tattvajJAna karate hue svaparavivekakI siddhi pAnA // 60 // aba jinendra bhASita arthoke zraddhAna binA dharmalAbha nahIM hotA, isa tathyako tarkaNApUrvaka vicArate haiM -- [ yaH hi ] jo [ zrAmaNye ] zramaraNAvasthA meM [ etAn sattAsaMbaddhAn savizeSAt ] ina sattA saMyukta savizeSa padArthokI [na eva zraddadhAti ] zraddhA hI nahIM karatA [saH ] vaha [ zramaraNa: na ] zramaNa nahIM hai; [tataH dharmaH na saMbhavati ] usase dharma saMbhava nahIM hai / tAtparya - jo muni pratyeka padArthoMko pRthak pRthak sattAmaya nahIM mAnatA vaha muni nahIM aura na vahA~ dharma sambhava hai / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 161 vANi dravyANi svaparAvacchedenAparicchindanna zraddadhAno vA evameva zrAmaNyenAtmAnaM damayati sa khalu na nAma zramaNaH / yatastato'paricchinna regukanakakaNikAvizeSAddha livAvakAtkana kalAbha iva tiruparAgAtmatattvopalambhalakSaNo dharmopalambho na saMbhUtimanubhavati // 61 // zramaNa tataH dharma na / mUladhAtu - zraddhA dhAraNe, saM bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa -- sattAsaMbaddha sattAsaMba jJAna saMvisese savizeSAna ede etAn dvitIyA bahu0 1 jo yaH so saH samaNo zramaNaH dhammo dharmaH prathamA eka0 | saddahadi zraddadhAti saMbhavadi saMbhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / tatto tataH avyaya paMcapartha nirukti--sataH bhAvaH sattA, zramaNasya bhAvaH zrAmayaM tasmin / samAsa- sattayA saMbaddhAH sattAtAn sattAsaMbaddhAn ||61 // TokArtha -- jo ina dravyoMko jo ki sAdRzya grastitva ke dvArA samAnatAko dhAraNa karate hue bhI svarUpAfeared dvArA vizeSayukta haiM unheM sva-parake bhedapUrvaka na jAnatA huA aura zraddhA na karatA hu yoM hI jJAnazraddhAke binA mAtra dravyamunitvase prAtmAkA damana karatA hai vaha vAstava meM zramaraNa nahIM hai / isa kAraNa jaise jise retI zrIra svarNakaraNoMkA antara jJAta nahIM hai, use ghUlake ghonese usameMse svarNa lAbha nahIM hotA, isI prakAra usa zramAbhAsameM se nirvi kAra zrAtmatattvakI upalabdhi lakSaNa vAlA gharmalAbha saMbhava nahIM hotA / prasaMgavivaraNa- anaMtarapUrva gAthAmeM Agamase svaparaviveka siddhikA kartavya batAyA thaa| aba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki kevalita arthazraddhAna ke binA dharmalAbha nahIM hotA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) sAdRzyAstitva arthAt mahAsattA kI dRSTise sarva dravya samAna haiM, pravizeSa haiM, eka haiM / ( 2 ) svarUpAstitva se dravya apanI-apanI vizeSatAko liye hue haiM / (3) svarUpAstitvase hI sva va parakA viveka banatA hai / ( 4 ) jo puruSa dravyoMko yathArtha svapararUpase nahIM jAnatA va na hI zraddhAna karatA aura yoM hI dravyaliGgase apane zrAtmAko dabAtA hai vaha vAstava meM muni nahIM hai / (5) svaparavivekasiddhi hue binA dravyamuni honepara bhI use dharma upalabdhi nahIM hotI / ( 6 ) niruparAga zrAtmatattvakI upalabdhiko dharmopalabdhi kahate siddhAnta - ( 1 ) yathArthaM zraddhAn jJAnase dharmamaya zrAtmAko upalabdhi hotI hai / dRSTi - 1 - jJAnanaya (164) / prayoga - Agamokta paddhatise tatvazraddhAna karake sahaja nijasvabhAvadRSTi dvArA adhikAra aar zrAtmAkI upalabdhi karanA ||1|| aba 'uvasaMpayAmi sammaM jatto givvANa saMpattI' isa prakAra pAMcavIM gAthAmeM pratijJA karake 'cAritaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti vichiTTo' isa prakAra 7vIM gAthA meM sAmyakA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sahajAnandazAstramAlAyAM atha 'uvasaMpayAmi samma jaso NibANasaMpattI' iti pratijJAya 'cArittaM khalu dhammo : dhammo jo so samo ti NiSTrio' iti sAmyasya dharmatvaM nizcitya pariNamadi jeNa davaM tatkAla tammaya ti paNNase tamhA dhammapariNado prAdA dhammo muraNeyanvo' iti yadAtmano dharmasvamAsUtrayitumupakrAntaM, yatprasiddhaye ca 'dhamme pariNadappA ampA jAdi suddhasaMpanogajudo pAvadi riNabANAsuhaM' iti niNisukhasAdhanazuddhopayogo'dhikartumArabdhaH, zubhAzubhopayogau ca virodhinI nidhvastI, zuddhopayogasvarUpaM coparvAgataM, tatprasAdajau cAtmano jJAnAmandI sahajo samudyotayatA saMvedanasvarUpaM sukhasvarUpaM ca prapaJcitam / tadadhunA kathaM kathamabhi zuddhopayogaprasAdena prasAdhya paraganispRhAmAtmatRpta pAramezvaropravRttimabhyupagataH kRtakRtyatAmavApya nitAntamanAkulo bhUtvA pralIna bhedavAsanonmeSaH svayaM sAkSAddharma evAsmItyavatiSThatedharmapanA nizcita karake pariNamadi jeNa dacvaM takkAlaM tanmayatti paNataM, tamhA dhammapariNado prAdA dhammo muNeyako' isa prakAra 8vI gAthAmeM jo AtmAke dharmapanA kahanA prArambha kiyA aura jisakI siddhi ke liye 'dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo, pAvadi NivANasuha' isa prakAra 11voM gAthAmeM nirvANa-sukha ke sAdhanabhUta zuddhopayogakA adhikAra prArambha kiyA virodhI zubhAzubha upayogako naSTa kiyA arthAta heya batAyA va zuddhopayogakA svarUpa vaNita kiyA tathA zuddhopayogake prasAdase utpanna hone vAle prAtmAke sahaja jJAna aura Anandako prakAzita karate huye jJAna ke svarUpakA aura mukhake svarUpakA vistAra kiyA, usako arthAt prA. tmAke dharmatvako kaise kase hI zuddhopayogake prasAdase siddha karake, paramani:spRha AtmatRpta pAramezvarI pravRttiko prApta hote huye, kRtakRtyatAko prApta karake atyaMta anAkula hokara bhedavAsanA kI pragaTatAkA pralaya huA hai jisake aise hote huye prAcArya 'maiM svayaM sAkSAt dharma hI hU~' isa prakAra Thaharate haiM arthAta aise bhAvameM sthira hote haiM--[yaH AgamakuzalaH] jo bhAgamameM kuzala haiM, nihatamohaddaSTiH] jisako mohadRSTi hata ho gaI hai, aura virAgacariteabhyutthitaH] jo vItarAga cAritrameM prArUr3ha hai, [mahAtmA zramaNaH] vaha mahAtmA zramaNa [dharmaH iti vizeSitaHA 'dharma' hai isa prakAra kahA gayA hai| tAtparya-nirmoha vItarAgacAritrameM lagA Agamakuzala munirAja dharmasvarUpa haiN| TokArtha-jo yaha AtmA svayaM dharma hotA hai, so yaha vAstavameM iSTa hI hai| usameM vighna DAlane vAlI ekamAtra bahirmukha mohadRSTi ho hai aura vaha bahirmoha dRSTi AgamameM kuzalatA se tathA AtmajJAnase naSTa huI aba mujhameM punaH utpanna nahIM hogii| isa kAraNa vItarAga cArizrarUpameM ubharA hai avatAra jisakA, aisA merA yaha prAtmA svayaM dharma hokara samasta vighnoMkA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra---suptadazAGgI TIkA jo hidamoha diTThI zrAgamakusalo virAgacariyamhi | do mahappA dhammo ti visesido samaNo // 62 // jo nihatamohadRSTI, zrAgamajJAnI virAgacaryA meM / 163 unnata mahAna AtmA vahI zramaraNa dharmamaya mAnA // 62 // timohaSTirAgamakuzalo virAgacarite / abhyutthito mahAtmA dharma iti vizeSataH zramaNaH / / 62 / / yadayaM svayamAtmA gharmo bhavati sa khalu manoratha eva tasya tvekA bahirmohadRSTireva rihI / sA cAgamakauzalenAtmajJAnena ca nihatA, nAtra mama punarbhAvamApatsyate / tato vItarAcAritrasUtritAvatAro mamAyamAtmA svayaM dharmo bhUtvA nirasta samastapratyUhatayA nityameva niSkaspa evAvatiSThate / zralamativistareNa / svasti syAdvAdamudritAya jainendrAya zabdabrahAraNe / svasti nAmasaMjJa-ja hidamohRdiTTi Agamakuzala virAgacariya ahiMda mahampa dhamma tti virozida samaNa | - Ni haNa hiMsAyAM abhi ut TThA gatinivRttau / prAtipadikayat nihatamohadRSTi Agamakuzala virAgacarita abhyutthita mahAramA dharma iti vizeSita shrmnn| mUladhAtuni hana hiMsAyAM abhi ut STA nAza ho jAne se sadA niSkaMpa hI rahatA hai| adhika vistArase kyA ? jayavaMta varto syAdvAdamudrita jainendra zabdabrahma ! jayavaMta vartI zabdabrahmamUlaka zrAtmatattvopalabdhiH - ki jisake prasAda se pranAdi saMsArase ba~dhI huI mohagraMthi tatkAla hI nikala gaI hai zraura jayavaMta vartoM paramavota* cArasvarUpa zuddhopayoga jisake prasAdase yaha grAtmA svayameva dharma huA hai / AtmA ityAdi artha - isa prakAra zuddhopayogako prApta karake prAtmA svayaM dharma hotA arthAt svayaM dharmarUpa pariNata hotA huA nitya zrAnandake prasArase sarasa jJAnatatvameM lIna hokara atyanta avicalapanese dedIpyamAna jyotirmaya aura sahajarUpase vilasita ratnadIpakako niSkaMpa-prakAzamaya zobhAko pAtA hai / nizcitya ityAdi, artha - isa prakAra AtmArUpI zrAzraya meM rahane vAle jJAnatatvako yathArthatayA nizcita karake, usakI siddhike liye prazamake dhyeyase jJeyatattvako jAnanekA icchuka (jIva) sarva padArthoMko dravya - guraNa paryAya sahita jAnatA hai, jisase kabhI mohAMkurako kicinmAtra bhI utpatti nahIM hotI | prasaMgavivaraNa --- anaMtara pUrva gAyA meM batAyA gayA thA ki jinodita arthazraddhAna ke binA nahIM hotI / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zuddhopayogake prasAdase sAdhyamAna yaha maiM sAtmA svayaM sAkSAt dharma ho hUM / tathyaprakAza - ( 1 ) yaha maiM sahajAtmatattva svayaM dharma hUM / (2) dharmako vighAtikA eka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyA sammamoovecomindiane atx29tictun: m emsantalRATOPATSAnanidigipMRISHADAINIKANTIJALA pretextuariuswxixinma.b A s Re tanmulAyAtmatattvopalambhAya ca, yatprasAdAgranyito jhagitthavAsaMsArabaddho mohagranthiH / svasti ca paramavItarAgacAritrAtmane zuddhopayogAya, batprasAdAdayamAtmA svayameva dhamoM bhUta: / prAtmA dharmaH syayamiti bhavan prApya zuddhopayoga nityAnandaprasarasarase jJAnatatve nilIya / prApsyatyuccaravicalatayA ni:prakampaprakAzA sphUrjajyotiH sahajavilasadranadIpasya lakSmIm / / 5 / / nizcityAtmanyadhikRtamiti jJAnatattvaM yathAvat tatsiddhayartha praNamAviSayaM jJeyatattvaM bubhutsuH / sarvAnarthAna kalayati gurAgadravyaparyAyayuktyA prAdurbhatirna bhavati yathA jAtu mohAMkurasya / / 6 / 62 // ati pravacanasAravRttau tattvadIpikAyAM "zrImadatacandramUri' viracitAyAM jJAnasattvajJApano' nAma / prathamaH zrutaskandhaH samApta: / / gati nivRtI / ubhayapadavivaraNa--jo ya: midamohadidI nihatamohaSTi: Agamakusalo AgamakuzalaH abbhudivo amyutthitaH mahappA mahAtmA dhammo dharmaH samaNo zramaNaH--prathamA eka virAgacariammi virAgaH na-mAtamI ekavacana / bisesiyo vijJapitA-prathamA eka0 kRdanta kriyA / nirukti-zya anayA sA hariTa priyate jJAnibhiH itiH dharmaH / samAsa-Agame kuzala: AgamakuzalaH, nihatA mohadRSTi: yena saH ni virAgaM ca tat caritaM ceti viparita tasmin vi0 / / 62 // bahimoha dRSTi hI hai / (3) bahirmohaddaSTi prAgamakauzala pAtmajJAnase naSTa ho jAtI hai / (4) anvara svabhAvadRSTise naSTa huI bahimohadRSTi punaH nahIM pA sktii| (5) mohadRSTi naSTa honese yota rAga cAritrarUpameM spaSTa prakaTa yaha AtmA svayaM dharmarUpa hai / (6) dharmamaya yaha prAtmA nirAvaraNa honese nitya pakampa rahatA hai / (7) kalyANakA prArambhaka jainendra zabdabrahmAkI (bhAgama kI) upAsanA hai| (8) AgamakI upAsanAke prasAdase prAtmatatvako upalabdhi hotI hai / (8) prAramalasvakI upalabdhike prasAdase anAdibaddha mohakI gAMTha naSTa hotI hai| (10) mohakI gAMTha naSTa honepara paramavItarAgacAritrAtmaka zuddhopayoga hotA hai / (11) zuddhopayogake prasAda se yaha prAtmA svayaM dharmarUpa prakaTa hotA hai / siddhAnta --- (1) svabhAvadRSTise svabhAvakA vikAsa hotA hai / dRSTi-1-- svabhAvanaya (176) / prayoga--zAnta dharmamaya hone ke liye prAgamAbhyAsa dvArA prAtmatattvakI upalabdhi karake / prastra ra svabhAvadRSTike balase apaneko avikAra anubhavanA // 12 // isa prakAra zrImatkundakundAcAryapraNota zrIpravacanasArazAstra va zrImadamRtacaMdrAcAryadevaviracita 'tattvadIpikA' nAmaka TokApara sahajAnanda saptadazAGgI TIkA samApta / / SHEmmmmmmm m ulithaatammam amboarda Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHASANT pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 165 2-jJeyatattva-prajJApana BREMRAPARIR WRIPRAKRIFFAI R S CHECE saba mayatatvaprajJApana, tatra padArthasya samyagdravyaguraNaparyAyasvarUpamupadharNayati--- attho khalu dabyamayo davvANi guNapyagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajAyA pajayamUDhA hi parasamayA // 63 // artha dravyamaya hotA, dravya guNAtmaka va unase paryAyeM / paryAyoMke mohI, hote parasamaya ajJAnI // 63 // arthaH khalu dravyamayo dravyANi guNAtmakAni bhagitAni ! taistu punaH paryAyA: paryayamUDhA hi parasamayAH // 13 // iha kila yaH kazcana paricchidyamAnaH padArthaH sa sarva eva vistArAyatasAmAnya samudAyAsamanA dravyeNAbhinirvRttatvAdravyamayaH / dravyANi tu punarekAzrayavistAravizeSAtmakaiguNairabhinisavAdapraNAtmakAni / paryAyAstu puna rAyatavizeSAtmakA uktalakSaNavyairapi guNarapyAbhinivattavAdadavyAtmakA api guNAtmakA api / tatrAnekadravyAtmakaMkyapratipattinibandhano dravyaparyAyaH / nAmasaMjJa--asya khalu dabbama daca muNapaga bhaNida ta puNo pajjAya pajjayamuha hi parasamaya / dhAtamaga kathane, mujjha mohe / prAtipadika...artha khalu dravyamaya dravya guNAtmaka bhaNita tat punar pAya jJeyatattva - prajJApana - aba jJeyatatvakA prajJApana prArambha hotA hai / vahA~ prathama ho padArthakA yathArtha dravya guNayasvarUpa nikaTatAse nirakhate haiM---[khalu arthaH] vAstavameM padArtha [dravyamayaH] dravyasvarUpa kyAriNa] dravya [guNAtmakAni] guNAtmaka [bhariNatAni] kahe gaye haiM; [tu punaH taH mAra dravya tathA guNoMse [paryAyAH] paryAya hotI hai / [paryApamUDhAH hi] paryAyamUr3ha jIva [parasamayAH parasamaya arthAta mithyAdRSTi haiN| tAtparya ---jo paryAyoMmeM mohita haiM, Atmabuddhi karate haiM ve mithyAdRSTi haiN| TIkArtha----vAstavameM isa vizva meM jo koI jAnanemeM Ane vAlA padArtha hai vaha samasta Paa vistArasAmAnyasamudAyAtmaka aura AyatasAmAnyasamudAyAtmaka dravyase racita honese dravya . MSASARASHTRA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnaMdazAstramAlAyAM Bidheyashaalisa H LIKARHamavee INDISORDINTROMOTaperNTRAMMEANIRAMAHAPANC M ARA sa dvividhaH, samAnajAtIyo'samAnajAtIyazca / tatra samAnajAtIyo nAma yathA anekapudgalAtmako dvayaNukasyaguka ityAdi, asamAnajAtIyo nAma yathA jIvapudgalAtmako devo manuSya ityAdi / guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinibandhano guNaparyAyaH / so'pi dvividhaH svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyazca / tatra svabhAvaparyAyo nAma samastadravyAraNAmAtmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamu. dIyamAnaSaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtiH, vibhAvaparyAyo nAma rUpAdInAM jJAnAdInAM vA svaparapratyayavartamAnapUrvottarAvasthAvatorNatAratamyopadazitasvabhAvavizeSAnekatvApattiH / athedaM dRSTAntena draDhayati- yathaiva hi sarva eva paTo'vasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA''yatasAmAnya samudAyena cAbhinirvaya'mAnastanmaya eva, tathaiva hi sarva eva padArtho'vasthAyinA vistAraparyAya mUDha prsmy| mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, muha vaicitye / ubhayapadavivaraNa-attho arthaH davvamao ek0| davvANi dravyANi guNappagANi guNAtmakAni pajjAyA paryAyA: pajjayamuDhA paryAyamUDhA: maya hai| aura dravya eka hai prAzraya jinakA, aise vistAravizeSasvarUpa guNoMse racita honese guNAtmaka hai / aura paryAyeM-jo ki aAyatavizeSasvarUpa haiM ve jinake-~-lakSaNa kahe gaye haiM aise dravyoMse tathA guNoMse racita honese dravyAtmaka bhI haiM, guNAtmaka bhI haiM / usameM aneka dravyAtmaka ekatAko pratipattikA kAraNabhUta dravyaparyAya hai / vaha do prakAra hai-samAnajAtIya aura asamAnajAtIya / unameM samAnajAtIya vaha hai-jaise ki aneka pudgalAtmaka dviaNuka triaNuka ityaadi| asamAnajAtIya vaha hai, jaise ki jIva pudgalAtmaka deva, manuSya ityAdi / guNa dvArA prAyatakI anekatAko pratipattikA kAraNabhUta guNaparyAya hai / vaha bhI do prakAra hai-svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya / unameM samasta dravyoMke apane-apane agurulaghuguNa dvArA pratisamaya pragaTa hone vAlI SaTsthAnapatita hAnivRddhirUpa nAnApanakI anubhUti svabhAvaparyAya hai / rUpAdike yA jJAnAdike sva parake kAraNa pravartamAna pUrvottara avasthAmeM hone vAle tAratamyake kAraNa dekhane meM pAne vAle svabhAva vizeSarUpa anekatvakI Apatti vibhAvaparyAya hai / aba isa kathanako dRSTAnta se dRr3ha karate haiM-- jaise sampUrNa paTa sthira vistArasAmAnyasamudAyase aura pravAharUpa huye prAyatasAmAnyasamudAyase racita hotA huA tanmaya hI hai, isI prakAra sampUrNa padArtha 'dravya' nAmaka avasthAyI vistArasAmAnyasamudAyase aura daur3ate huye prAyatasAmAnyasamudAyase racita hotA huA dravyamaya ho hai / aura jaise paTameM, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAya yA pravAharUpa prAyatasAmAnyasamudAya guNoMse racita hotA huA guNoMse pRthak na pAyA jAnese guNAtmaka hI hai, usI prakAra padArthoMmeM, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAya yA anvayarUpa prAyatasAmAnyasamudAya-jisakA nAma totaantiseedtramatiPEECRETIRESS instileonionlond TAGREATREE Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 167 sAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA''yata sAmAnya samudAyena ca dravyanAmnAbhinirvartyamAno dravyamaya eva / yathaiva ca paTe'vasthAyI vistAra sAmAnya samudAyo'bhidhAvannAyata sAmAnyasamudAyo vA gurabhini mAno guNebhyaH pRthaganupalambhAdguNAtmaka evaM tathaiva ca padArtheSvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyo'bhidhAvannAyata sAmAnyasamudAyo vA dravyanAmA guNairabhiniryatrya mAno guNebhyaH pRthaganupalambhAdguNAtmaka eva / yathaiva vAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAyaH tathaiva cAneka pudgalAtmako dvayamukasyaraka iti samAnajAtIyo dravyaparyAyaH / yathaiva cAnekakIkAmapA dvipaTikApaTiketyasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiva cAnekajIvapudagalAmako devo manuSya ityasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH / yathaiva ca kvacitpaTe sthUlAtgIyAgurulaghugaNadvAreNa kAlakramapravRttena nAnAvidhena pariNamanAnnAtvapratipattirguNAtmakaH svabhAvayaH, tathaiva ca samasteSvapi dravyeSu sUkSmAtmIyAtmIya gurulaghugurAdvAreNa pratisamayasamudIyamAnapaTsyAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtiH guNAtmakaH svabhAva paryAyaH / yathaiva ca paTe rUpAdInAM svaparapratyaparasamayA paramayAH- prathamA bahu0 / tehi taiH tRtIyA bahu / bhaNidANi bhaNitAni prathamA bahuvacana danta kiyA / khalu puNo punaH hi-avyaya / nirukti-pari vaMzi gaccheti dravyamanu iti paryAyAH sam ayate iti 'anya' hai vaha - guNoMse racita hotA huA guNoMse pRthak na pAyA jAnese guNAtmaka ho hai / mora ase aneka padAtmaka dvipaTika, tripaTika yaha samAnajAtIya dravyaparyAya hai, usI prakAra aneka pudgalAtmaka dviraka, triastuka, aisA samAnajAtIya dravyaparyAya hai; aura jaise aneka rezamI parasutI paToMke bane hue dvipaTika, tripaTika, aisA prasamAnajAtIya dravyaparyAya hai usI prakAra aneka jIva pudgalAtmaka deva, manuSya, aisI asamAnajAtIya dravyaparyAya haiM / aura jaise kabhI paTameM apane sthUla agurulaghu guNa dvArA kAlakramase pravartamAna aneka prakArarUpase pariyata ke kAraNa nAnApanakI pratipatti guNAtmaka svabhAva paryAya hai, usI prakAra samasta dravyoM meM apane apane sUkSma agurulaghuguNa dvArA pratisamaya pragaTa hone vAlI SaTsthAnapatita hAnivRddhirUpa tApa kI anubhUti guNAtmaka svabhAvaparyAya hai; aura jaise paTameM, rUpAdikake sva-parake kAraNa vartamAna pUrvottara avasthA meM hone vAle tAratamyake kAraNa dekhane meM Ane vAle svabhAvavizeSarUpa mApatti guNAtmaka vibhAvaparyAya hai, usI prakAra samasta dravyoM meM rUpAdike yA jJAnAdike svaparake kAraNa pravartamAna pUrvottara avasthA meM hone vAle tAratamyake kAraNa dekhane meM Ane vAle svabhAvavizeSarUpa kI prApatti guNAtmaka vibhAvaryAya hai / vAstava meM yaha, sarva padArthaka paryAyasvabhAvako prakAzaka pAramezvarI vyavasthA nyAyayukta hai, dUsarI koI nahIM / kyoMki bahuta se jIva paryAya mAtrakA hI avalambana karake, tattvakI prapratipatti lakSaNa hai jisakA aise mohako prApta hote huye parasamaya hote haiM / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 168 yatra vartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarzitasvabhAvavizeSAnekatvApattigu NAtmako vibhAvaparyAyaH, tathaiva va samasteSvapi dravyeSu rUpAdInAM jJAnAdInAM vA svaparapratyayapravartamAnapUrvotarAvasthAvatIrNatAratamyopadarzitasvabhAvavizeSAnekatvApattirguNAtmakovibhAvaparyAyaH / iyaM hi sarvapadArthAnAM dravyaguNaparyAyasvabhAvaprakAzikA pAramezvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punaritarA / yato hi bahavo'pi paryAyabhAtramevAvalambya tattvApratipattilakSaNaM mohamupagacchantaH parasamayA bhavanti // 23 // samayaH dravyeNa nitra saH dravyamayaH / samAsa guNAH AtmakAH yeSAM tAni guNAtmakAni saMyayiSu mUDhAH paryAyamUDhAH // 63 // prasaMgavivaraNa- prArambhase zranantarapUrva jJeyataravakA prajJApana kiyA jA rahA hai, jisameM kA svarUpa kahA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jo kucha jAnA gayA vaha saba artha kahalAtA hai / ( 2 ) artha dravyamaya hotA hai / ( 3 ) dravyavistAra sAmAnya (guNa) aura zrAyata ( paryAya) sAmAnyarUpa samudAyAtmaka hai / (3) dravya svAzrita vistAravizeSAtmAvoMse arthAt guNoMse racA gayA honese guNAtmaka haiM / ( 4 ) paryAyeM pratisamaya eka eka hokara trikAla hote rahane se prAyatavizeSAtmaka kahalAtI haiM / ( 5 ) jo prAyatavizeSAtmaka paryAyeM dravyoM dvArA arthAta pradezoM ke prAkArarUpase racita haiM ve dravyavyaJjana paryAyeM haiM / ( 6 ) jo prAyatavizeSAtmaka paryAyeM guNoMse racita haiM ve gurAvyaJjana paryAyeM haiM / ( 7 ) jo dravyavyaJjana paryAya kevala eka dravyake pradezoMke prAkArameM hai vaha svabhAvadravyavyaJjanaparyAya hai / (8) jo dravyavyaJjanaparyAya aneka baddha dravyoMke pradezoMke AkArameM hai vaha yA to samAnajAtIya dravyavyaJjanaparyAya hai yA asamAnajAtIya dravyavyaJjana paryAya hai / ( 6 ) samAnajAtike aneka dravyoMke saMzleSameM hone vAlA AkArapariNamana samAnajAtIya dravyaaarryAya hai jaise ye dRzyamAna pudgala skaMdha / (10) zrasamAna jAtike aneka dravyoMke saMzleSa meM hone vAlA prAkArapariNAma prasamAnajAtIya dravyavyaJjanaparyAya hai, jaise manuSya pazu prAdi / (11) guNaparyAya pratisamaya anya anya hotA hai / (12) guNaparyAya do prakArake hote haiM(1) svabhAva guNa paryAya, (2) vibhAva guNa paryAya / (13) svabhAvaguNaparyAya svabhAva ke anu rUpa vikAsakA nAma hai, isakI arthaparyAyase samAnatA hone se yahA~ agurulaghu guNa dvArA pratisamaya udita SaTsthAnapatita vRddhi hAnirUpa nAnApanakI anubhUti hai, phira bhI vikAsakArya samAna hai jaise adanta jJAna yAdi / ( 14 ) vibhAvaguNaparyAya zranurUpadazAvAna parapadArthakA gAthA taka jJAnatatvakA prajJApana kiyaa| aba prathama hI samIcIna prakArase dravya guraNa paryAya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SSS / / pravacanasAra---saptadazAGgI TIkA 166 prathAnuSaGgiAkomimAmeva svasamayaparasamayadhyavasthA pratiSThAgyopasaMharati je panjayesu giradA jIvA parasamayiga tti NihiTThA / thAdasahAvammi ThidA te sagasamayA muNedavvA // 4 // jo paryAyanirata haiM, una jIvoMko parasamaya batAyA / AtmasvabhAvasthita jo unako ho svakasamaya jAno // 64|| ye paryAyeSu niratA jIvAH parasabhayikA iti nirdiSTAH / AtmasvabhAve sthitAste svakasamayA jJAtavyAH / / 4 / ye khalu jIvapudgalAtmakamasamAnajAtIyadravyaparyAyaM sakalAvidyAnAmeka mUlamupagatA yatho. ditAtmasvabhAvasaMbhAvanaklovAstasminnevAsaktimupadrajanti, te khalUcchalitanirargalakAntadRSTayo manuSya evAhameSa mamavatanmanuSyazarIramityahaGkAramamakArAbhyo vipralabhyamAnA avicalitacetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAta pracyutya kroDokRtasamastakriyAkuTumbakaM manuSyavyavahAramAzritya rajyanto dviSantazca paradravyegA karmaNA saMgatatvAtparasamayA jAyante / ye tu punarasaMkIrNadravyaguNa nAmasaMjJa- pajjaya Nirada jIva parasamayiMga tti NiTThi AdasahAva Thida ta parasamaya mugaNedavava / dhAtusaMja-muNa jJAne / prAtipadika-yat paryAya nirata jIva parasamayika iti nirdiSTa AtmasvabhAva sthita nimitta pAkara honese vividha vikArarUpa hote haiM jaise krodha, mAna, matijJAna Adi / (15) paramezvara arhantadevakI divyadhvanise prakaTa dravya guNa paryAyake svarUpakI vyavasthA ukta prakAra hI samocIna hai, anya koI vyavasthA svarUpasaMgata nhiiN| (16) dravya guNa paryAyake svarUpako sahI vyavasthA jinako nirNIta nahIM ve paryAyamAtrakA pAlambana karake tattvakI apratipattirUpa mohako apanAkara mithyAdRSTi rahate haiM / ( 17) dravyaguNaparyAyake svarUpakI sahI vyavasthA jinako niraNIta ho cUkI ve adhra va paryAyoM meM mugdha na hokara dhra va sahaja jJAnasvabhAvamaya nija antastattvake abhimukha hokara apane meM apaneko samyak avalokana kara samyagdRSTi rahate haiM / siddhAnta----(1) paryAyako apanA Atmasarvasva mAnane vAle jIva parasamaya prathavA mithyASTi haiN| dRSTi-1-- vijAtyasadbhuta vyavahAra (68) / prayoga---dravyaguNaparyAyarUpase padArthako yathArtha jAnakara adhra va vyatireka va bhedase upayogako haTAkara dhra va anvayI abheda prAtmacaitanyasvarUpameM prAtmatvako anubhavanA // 3 // ___ aba AnuSaMgikI isa hI svasamaya-parasamayakI vyavasthAko pratiSThita karake (usakA) upasaMhAra karate haiM--[ye jIvAH] jo jIva [paryAyeSu niratAH] paryAyoM meM lIna haiM [parasamayikAH iti nirdiSTAH] ve parasAmayika kahe gaye haiM, [AtmasvabhAve sthitAH] aura jo jIva Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sahajAnaMdazAstramAlAyAM paryAyasusthitaM bhagavaMtamAtmanaH svabhAvaM sakalavidyAnAmekamUlamupagamya yathoditAtmasvabhAvasaMbhAva nasamarthatayA paryAyamAtrAsaktimatyasyAtmanaH svabhAva eva sthitimAsUtrayanti te khalu sahajabijU - mbhitAne kAntadRSTiprakSapita samasta kAnta dRSTiparigra grahA manuSyAdimatiSu tadvigraheSu cAvihitAhaGkAramamakAra anekApavaraka saMcArita ratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avicalitacetanAvitat svavasamaya jJAtavya / mUladhAtu -jJA athabodhane / ubhayapadavivaraNa je ye giradA niratAH jIvA jIvAH paramayiMga parasamayikAH te sagarAmayA svakasamayAH prathamA bahu0 / pajjayesu paryAyeSu saptamI bahu0 / jAda .. AtmasvabhAvameM sthita haiM [te] ve [svakasamayAH jJAtavyAH ] svasamaya jJAtavya hai / haiM / tAtparya - paryAyoMmeM lona jIva parasamaya haiM aura AtmasvabhAva meM sthita jIva svasamaya TIkArtha- vAstava meM jo sakala vidyAyoMkI eka jar3a hai jIvapudgalAtmaka samAnajAtIya dravyaparyAya, usakA zrAzraya karate hue yathokta AtmasvabhAvakI saMbhAvanA karanemeM 'napuMsaka honese usImeM prAsaktiko dhAraNa karate haiM ve nirargala ekAntadRSTi uchalatI hai jinake aise ve 'yaha maiM manuSya hI hUM, merA hI yaha manuSya zarIra hai' isa prakAra ahaMkAra-mamakArase ugAye jAte huye, zravicalita cetanAvilAsamAtra AtmavyavahArase cyuta hokara, godameM le DAlA hai samasta kriyAkalApako jisameM, aise manuSyavyavahArakA prAzraya karake rAgI dveSI, hote hue paradravyarUpa karma ke sAtha saMgatatA ke kAraNa vAstava meM parasamaya hote haiM / parantu jo asaMko dravya guNa paryAyoM susthita va sakala vidyAvoMke mUla bhagavAna zrAtmA ke svabhAvakA Azraya karake yathokta grAmasva bhAvakI saMbhAvanA meM samartha honese paryAyamAtrakI zrAsaktiko dUra karake grAtmAke svabhAva meM hI sthiti karate haiM arthAt lIna hote haiM nizcayase ve jinhoMne sahaja vikasita anekAntadRSTise samasta ekAntadRSTi parigrahake Agraha naSTa kara diye haiM, aise manuSyAdi gatiyoMmeM aura una zaktiyoMke zarIroMmeM ahaMkAra-mamakAra na karake aneka kamaroMmeM saMcArita ratnadIpakakI taraha ekarUpa hI zrAtmAko anubhava karate huye, avicalita cetanAvilAsamAtra AtmavyavahArako aMgIkAra karake, jisameM samasta kriyAkalApase bheMTa kI jAtI hai aise manuSyavyavahArakA zrAzraya nahIM karate huye, rAgadveSakA prAkaTya ruka jAnese parama udAsInatAkA prAlaMbana lete huye, samasta paradravyoMkI saMgati dUra kara denese mAtra svadravya ke sAtha hI saMgatatA honese vAstava meM svasamaya hote haiM / isa kAraNa svasamaya ho AtmAkA tatva hai / prasaMgavivaraNa -- zranantarapUrva gAthAmeM dravya guNa paryAya ke svarUpakI samIcIna vyavasthA batAI gaI thii| aba isa gAthAmeM usI prasaMgase sambandhita svasamaya va parasamayako pratiSThA kI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 171 lAsamAtramAtmavyavahAramurarIkRtya kroDIkRtasamastakriyAkuTumbakaM manuSyavyavahAramanAzrayanto vi. zrAntarAgadveSonmeSatayA paramamaudAsInyamavalaMbamAna! nirastasamastaparadravyasaMgatitayA svadravyeraNava kevalena saMgatatvAtsva samayA jAyante / ataH svasamaya evAtmanastattvam ||641 sahAvammi AtmasvabhAve-saptamI eka0 / ThicA sthitAH NihiTThA nidiSTAH mukhedabA jJAtavyA:-prathamA bahu0 kRdanta kriyaa| nirukti...--ni:zeSaNa ramante sma iti niratAH / samAsa--- AtmanaH svabhAva: AtmasvabhAvaH tasmin AtmasvabhAve / / 64|| tathyaprakAza--(1) parake sAtha, asvabhAva bhAvake sAtha apane prAtmAkA ekatva mAnane vAlA arthAt paryAyako ho Atmasarvasva mAnane vAlA jIva parasamaya kahalAtA hai / (2) para"samaya jIva rAgadveSa mohase yukta hotA huA para dravya karmake sAtha baddha ho jAtA hai / (3) jisakI godameM samasta kriyAkuTumba par3e rahate haiM, aise isa manuSyaparyAyameM AtmavyavahAra karanA rAga dveSakA mUla hai| (4) manuSyaparyAyameM prAtmavyavahAra karanekA kAraNa hai dhra va acala cetanAtri - lAsamAtra AtmavyavahArase cyuta ho jAnA (alaga ho jAnA) / (5) caitanyavilAsamAtra prAtma. vyavahArase ve puruSa cyuta hote haiM jo manuSyaparyAyameM hI 'yaha maiM hUM, yaha manuSyazarIra merA hI hai' isa ahaMkAra va mamakArase ThagAye jAte haiM / (6) ahaMkAra mamakAra jaise vikalpoMse ve hI puruSa ThagAye jAte haiM jo nirargala ekAntadRSTi rakhate haiM / (7) nirargala ekAntadRSTi unakI banatI hai jo prAtmasvabhAvakA Adara karane meM asamartha hote hue jIva pudgalAtmaka asamAna jAtIya dravya paryAyameM, isa manuSyapa yAyameM prAsakta rahate haiM / (8) samasta ajJAnakA mUla manuSyAdi asamAnajAtIya dravyaparyAyakA lagAva hai / (1) jo AtmA para dravyakI saMgati tajakara kevala svadravyase hI yukta hote haiM ve prAtmA svasamaya haiN| (10) paradravyako saMgati tajakara svadanyase hI saMgata honA unake hI saMbhava hai jo rAga dveSa kI prakaTatA haTa jAnese parama udAsIna bhAvako prApta hote haiN| (11) parama udAsIna bhAvako ve hI puruSa prApta hote haiM jo samastakriyAkuTumbase ghire hue isa manuSyavyavahArakA prAzraya nahIM karate haiM / (12) manuSyaparyAya vyavahArakA anAzraya unake hI saMbhava hai jo acala cetanA vilAsamAtra prAtmavyavahArako svIkRta karate haiN| (13) pracalita cetanA vilAsamAtra AtmavyavahArako ve hI svIkArate haiM jo manuSyAdi zaroroM meM ahaMkAra mamakAra na karate hue una zarIroMmeM rahakara bhI apaneko cetanAmAtra ekasvarUpa hI nirakhate haiM / (14) pracalita cetanA vilAsamAtra prAtmavyavahArako ve puruSa nahIM svIkAra kara pAte jo ekAntadRSTike parigraha pizAcase abhibhUta haiN| (15) ekAntadRSTikA parigrahapizAca unakA dUra hotA hai jo sahaja yathArthasvarUpa vAle padArthako anekAntadRSTise nirakhate haiN| (16) OM REMImessage H HEART Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sahajAnandazAstramAlAyAM atha dravyalakSaNamupalakSayati aparicattasahAveNuppAdavvayadhuvattasaMbaddha / gugaNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaM ti vuccaMti // 15 // na svabhAva chuTanese, sthiti vyaya utpAda dharmase tanmaya / jo guNavaMta saparyaya, usako prabhu dravya kahate haiM / / 6 / / aparityaktasvabhAvanotpAdadhyayadhruvatvasaMbaddham / gupAvacca saparyAyaM yattadrdhyamiti duvanti // 1511 ___ iha khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeNa guNaparyAyadvayena ca yallakSyate taddravyam / tatra hi dravyasya svabhAvo'stitvasAmAnyAnvayaH, astitvaM hi vakSyati dvividha, svarUpAstitvaM sAdRzyAstitvaM celi ! satrotpAdaH prAdurbhAvaH, vyayaH praccananaM, dhrauvyamavasthitiH / guNA vistAravizeSAH, te dvividhAH sAmAnya vizeSAtmakatvAt / tatrAstitvaM nAstitvamekatvamanyatvaM dravyatvaM paryAyatvaM sarvagatatvamasarvagatatvaM sapradezatvamapradezatvaM mUrtatvamamUrtatvaM sakriyatvamakriyatvaM cetanatvamacetanatvaM kartRtvabhakartutvaM bhoktRtvamabhovatRtvamaguruladhutvaM cetyAdaya: sAmAnyagaNAH / avagAhahetutvaM gatinimittatA sthitikAraNatvaM vartanAyatanatvaM rUpAdimattA cetanatyamityAdayo vizeSaguNAH / paryAyA aAyatavizeSAH, te pUrvamevoktAzcatuvidhAH / na ca tairutpAdAdibhirguNaparyA nAmasaMja--aparicattasahAva uppAdavyayadhavattasaMbaddha gaNavaca sapajjAya ja ta dazva li / dhAtasaMja. bu vyaktAyAM vAci / prAtipadika-aparityaktasvabhAva utpAdavyaya dhruvatvarAMbaddha guNavat saparyAya yat tat padArthake yathArthasvarUpako anekAntadRSTi se ve hI puruSa nirakhate haiM jo paryAyaviSayaka prAsaktiko chor3akara AtmAke svabhAvameM hI lIna honekA pauruSa karate haiN| (17) paryAyAsakti chor3akara AtmasvabhAvameM ve hI puruSa lIna ho sakate haiM jo prAtmasvabhAvakA Adara karane meM samartha haiM / (18) AtmasvabhAvakA ve hI pAdara kara pAte jo samasta vidyAke eka mUla bhagavAna prAtmasvabhAvakI upAsanAmeM rahate haiN| (16) svasamaya ho AtmAkA tattva hai| siddhAnta-(1) svasamaya avasthAkI prAptikA sAdhana eka akhaNDa caitanyasvabhAvamAtra aAtmAkA paricaya hai| dRSTi-1- akhaNDa paramazuddha nizcayanaya (44) / prayoga-paryAyase upekSA karake AtmasvabhAvameM lIna honekA pauruSa karanA // 14 // aba dravyakA lakSaNa upalakSita karate haiM- [aparityaktasvabhAvena] nahIM chor3A hai svabhAva jisane aisA [yat] jo [utpAdavyayadhra vatvasaMbaddham] utpAdavyayadhrauvyasaMyukta hai [ca] tathA [guragavat saparyAyaM] guNayukta aura paryAya sahita hai, [tat] vaha [dravyama iti] 'dravya' hai Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 SIC ifraterdamsutra pravacanasAra saptadazAGgI TIkA yA saha dravyaM lakSyalakSaNabhede'pi svarUpabhedamuena jati, svarUpata eva dravyasya tathAvidhatvAduttaroyavat / kyA khalUttarIyamupAttamalinAvasthaM prakSAlisamamalAvasthayotpadyamAnaM tenotpAdena lakSyate / na ca tena saha svarUpabhedamapatra jati, svarUpata eva tathAvadhitvamasambate / tathA dravyamapi samapAttaprAktanAvasthaM samucita bahiraGgasAdhana sannidhisadbhAve vicitrabahutarAvasthAnasvarUpa. kartRkaraNasAmarthya svabhAvenAMtaraGgasAdhanatAmupAgatenAnugrahItamuttarAbasthayotpadyamAnaM tenotpAdena lakSyate / na ca tena saha svarUpabhedamupatra jati, svarUpata evaM tathAvidhatvamavalambate / yathA va tadevottarIyamamalAvasthayotpadyamAnaM malinAvasthayA vyayamAnaM tena vyayena lakSyate / na ca tena dravya iti / mUladhAtu- a vyaktAyAM vAci / ubhayapadavivaraNa-aparicattarAhAveNa aparityaktatvamA "dena-tRtIyA ekaH / upyAdabbayadhuvattasaMbaddhaM utpAdacyaya aztyasaMvaddhaM guNavaM guNavat sapajjAyaM saparyAyaM jayat taM tat vvaM drava-prathamA ekaH / nirukti-utpadyate iti utpAda: / samAsa......aparityaktaH svabhAva aisA prabhu [bruvanti] kahate haiM / tAtparya ekasvabhAvarUpa utpAdavya yadhrauvyayukta guraNaparyAyavAna sat dravya kahalAtA hai / TokArtha-dAstavameM isa vizvameM nahIM hai svabhAvabheda jisameM, aisA jo utpAdavyayadhau"vyatrayase aura guNaparyAyadvayase lakSita hotA hai vaha dravya hai| unameM arthAt svabhAva, utpAda, vyaya prauvya, guNa aura paryAyameM se dravyakA svabhAva hai astitvasAmAnya rUpa anvaya / astitva do prakArakA kaheMge ----(1) svarUpAstitva, (2) sAdRzyAstitva / unameM utpAda to prAdurbhAva hai; vyaya, prazruti hai; dhovya, avasthiti hai; tathA guNa, vistAravizeSa haiM / ve sAmAnyavizeSAsmaka hone se do prakArake haiN| inameM astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradezatva, apradezatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, cetanatva, acetanatva, kartRtva, akartRtva, bhoktRtva, abhoktRtva, aguhalaghutva ityAdi sAmAnya guNa haiM / avagAha hetutva, gatinimittatA, sthitikAra Natva, vartanAyatanatva, rUpAdimatva, netanatva ityAdi vizeSa guNa haiM / paryAya aAyatavizeSa haiM / ve pUrva hI (63vI gAthAkI TIkAmeM) kathita cAra prakArake haiM / dravyakA una utpAdAdike sAtha athavA guragaparyAyoMke sAtha lakSya lakSaNa bheda honepara bhI svarUpabheda nahIM hai / svarUpase hI dravya utpAdAdi athavA guNaparyAya vAlA hai; vastra ke samAna / jaise malina avasthAko prApta vastra, dhoyA humA nirmala avasthA rUpase utpanna hotA hamA usa utpAdase lakSita hotA hai, kintu usakA usa utpAdake sAtha svarUpabheda nahIM hai, sva. rUpase hI vaisA hai arthAt svayaM utpAdarUpase hI pariNata hai / usI prakAra jisane pUrva avasthA Rail -------- - -- --PATIHASTRI INS Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sahajAnandazAstramAlAyAM saha svarUpabhedamupatra jati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / tathA tadeva dravyamapyuttarAvastha yotpadyamAnaM prAktanAvasthayA vyayamAnaM tena vyayena lakSyate / na ca tena saha svarUpabhedampanna jati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / yathaiva ca tadevottarIyamekakAlamalAvasthayotpadyamAnaM mali. nAvastha yA vyayamAnamavasthAyinyottarIyatvAvastha yA dhrauvyamAlambamAnaM dhrauvyeNa lakSyate / na ca tena saha svarUpa bhedamupadrajatti, svarUpata eka tathAvidhatvabhavalambate / tathaiva tadeva dravyamapyekakAlamuttarAdastha yotpadyamAnaM prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAnaM dhrauvyaNa lakSyate na ca tena saha svarUpabhedabhupanajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / yarthava yena saH aparityaktasvabhAvaH tena (utpAdaH vyayaH avatvaM ceti utpAdadhyayadhravatvAni taiH saMbaddhaM iti utpAdaprApta kI hai aisA dradhya bhI ucita bahiraMga sAdhanoMke sAnnidhyake sadbhAvameM vicitra nAnA svarUpa ke kartA va karamAke sAmathrya rUpa svabhAvase anugRhIta hotA huA, uttara avasthArUpase utpanna hotA hugrA utpAdase lakSita hotA hai; kintu usakA usa utpAdake sAtha svarUpabheda nahIM hai, svarUpase ho vaisA hai| aura jaise vahA~ vastra nirmala avasthArUpase utpanna hotA huyA aura malina avasthArUpase vyayako prApta hotA humA usa vyayase lakSita hotA hai, parantu usakA usa byayake sAtha svarUpabheda nahIM hai, svarUpase hI vaisA hai usI prakAra vahI dravya bhI uttara avasthA rUpase utpanna hotA huA aura pUrva avasthA rUpase vyayako prApta hotA huA upa vyayase lakSita hotA hai, parantu usakA usa vyayake sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpase ho vaisA hai| aura jaise vahI vastra eka hI samayameM nirmala avasthArUpase utpanna hotA hugrA, malina avasthArUpase vyayako prApta hotA huA aura Tikane vAlI vastratva avasthAse dhra va rahatA huA dhrauvyase lakSita hotA hai; parantu usakA usa dhrauvyake sAtha svarUpabheda nahIM hai, svarUpase hI vaisA hai; isI prakAra vahI dravya bhI eka hI samaya uttara avasthArUpase utpanna hotA hugrA, pUrva avasthArUpase vyaya hotA huA, aura Tikane vAlI dravyatva avasthArUpase rahatA humA dhrauvyase lakSita hotA hai / kiMtu usakA usa dhrauvyakai sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpase hI vaisA hai| aura jaise vahI vastra vistAravizeSasvarUpa zuklatyAdi guragoMse lakSita hotA hai, kintu usakA una guNoMke sAzca svarUpabheda nahIM hai, svarUpase ho vaha vaisA hai; isI prakAra vahI dravya bhI vistAravizeSasvarUpa guNoMse lakSita hotA hai; kintu usakA una guNoMke sAtha svarUpabheda nahIM haiM, vaha svarUpase hI vaisA hai / aura jaise vahI vastra prAyatavizeSasvarUpa paryAyasthAnIya saMtuSoMse lakSita hotA hai, kintu usakA una taMtuoMke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpase ho vaisA hai / usI prakAra vahI dravya bhI AyatavizeSasvarUpa paryAyoMse lakSita hotA hai, parantu SHYA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P admaavats, PawanisemenewNE M Amaosale- S a pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA caH tadevottarIyaM vistAravizeSAtmaka golakSyate / na ca taiH saha sdarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / tathaiva tadeva dravyamapi vistAra vizeSAtmavagugA lakSyate / na ca taiH saha. svarUpa bhedabhupana jati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / yathaiva ca tadevottarIyamAyatavizeSAtmAH paryAyatibhistantubhilakSyate / ta ca taiH saha svarUpabhedamupavati, stharUpata eva tathAvidhatvamavalambate / tathaiva tadeva dradhyamapyAyata vizeSAtmakaH pathilakSyate / na ca taiH saha svarUpa bhedamupadrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate // 6.5 / / vyayabhUvatvasaMbaddha, guNaM yasyAratIti guNavat paryAyana sahita saphyA~yaM / / 65 / / usakA una paryAyoMke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpase hI vaisA hai / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthAmeM svasamaya va parasamayako vyavasthA pratisthApita kI thii| aba isa gAthAmeM dravyakA lakSaNa upalakSita kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) dravya svabhAvabhedarahita prakhaNDa sat hai| (2) dravyakA svabhAva astitvasAmAnya rUpa anvaya hai| (3) draSyakA paricaya utpAdadhyayanauvyayuktatAse kiyA jAtA hai / (4) dravyakA paricaya guNaparyAyavattAse kiyA jAtA hai| (5) guraNa sAmAnya vizeSAtmaka haiN| (6) jo guNa aneka dravyoMmeM pAye jAveM ve guruNa sAmAnya haiM, jaise astitva nAstitva ekatva anekasya Adi / (7) jo guNa eka hI dravya meM yA eka hI jAti ke dradhyameM pAye jAveM ve guNa vizeSa haiM / jaise cetanasva, rUpAdimattva, gatihetutva Adi / (8) paryAya kAlakramabhAvI vizeSa haiM. 1 (6) paryAya cAra prakArake hote haiM-svabhAvadravyavyaJjana paryAya, vibhAvadrayavyaJjana paryAya, Eme svabhAvagaNacyaJjana paryAya, vibhAvaguNavyaJjana paryAya / 10 paryAyoMse guNoMse utpAdAdise dravya jAnA jAtA hai yoM unameM lakSyalakSaNa kA bheda hai, kintu dravyameM svarUpabheda nahIM hai, kyoMki guNa paryAya utpAdAdise dravya mAtra lakSita kiyA jAtA hai / siddhAnta---(1) utpAdAdise dravya mAtra lakSita kiyA jAtA hai / (2) dravya paramArthataH / svabhAvabhedarahita akhaNDa sat hai / dRSTi--1- utpAdavyayasApekSa azuddha dradhyAthikanaya (25) / 2- AkhaNDa paramazuddha nizcayanaya (44) / prayoga-dravya ke lakSaNa kI vidhise apaneko yathArtha sahajasvarUpa meM lakSita karanA // 65 // aba kramase do prakArakA astitva kahate haiM.---svarUpa-astitva aura sAdRzya-astitva / unameM yaha svarUpAstitvakA kathana hai- [guraNaH] guNoM tathA [citraiH svakaparyAyaH] aneka prakAra ko apanI paryAyoMse [utpAdavyAghra vatvaiH] aura utpAda dhyaya prauvyase [sarvakAlaM] sarvakAlameM amcomAMAURISMANORANummer mA HERE Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha krameNAstitvaM dvividhamabhidadhAti svarUpAstitvaM sAdRzyAstitvaM ceti tatredaM sva. rUpAstitvAbhidhAnam--- sambhAvo hi sahAvo guNe hiM sagapajjaehiM cittehiM / davvassa savvakAlaM uppAdavvayadhubattehiM // 66 // guraNa va vividha paryAyoM se utpAda vyaya dhrauvya dharmose / sarvakAla vastUkA sadbhAva svabhAva kahalAtA // 66 // sAyo hi svabhAvo guNaH strakaparyaya dinatraiH / dravyasya sarvakAla mutpAdanyaya vn|| 66 // astitvaM hi kila dravyasya svabhAvaH, tatpunaranyasAdhananirapekSatvAdanAdyanantatayAhetukayakarUpayA vRttyA nityapravRttatvAdvibhAvadharmavailakSaNyAcca bhAvabhAvavadbhAvAnAnAtve'pi pradezabhedAbhAvAdyegA sahakatvamavalambamAnaM dravyasya svabhAva eva kathaM na bhavet / tattu dravyAntarANAbhiva dravyaguNaparyAyANa na pratyeka parisamApyate / yato hi parasparasAdhitasiddhiyuktasvAtteSAmastitvamekameva, kArtasvaravat / yathA hi dravraNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAt pRthaganupalabhyamAnaH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa potatAdiguNAnAM kuNDalAdiparyAyAnAM ca svarUpampAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaH pItatAdiguNaH kuNDalAdiparyAyazca yadastitva kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeNa vA utreNa vA kAlena vA nAmasaMjJa--sanbhAva hi sahAva guNa samayajaya citta davva sabvakAla uppAdakyaghuvata / dhAtusaMjauda pajja gau. vi i gatau / prAtipadika.....sadbhAva hi svabhAva guNa svakaparyAya citra drabya sarvakAlaM utpAda[dravyastha sAjhAvaH] dravyakA astitva hI hi] vAstavameM svibhAvaH] svabhAva hai / __tAtpaya----guNoMse, paryAyoMse, utpAda vyaya dhrauvyase sadAkAla dravyakA sadbhAva rahanA dragyakA svabhAva haiM / TokArtha----vAstavameM astitva dravyakA svabhAva hai; aura vaha astitva anya sAdhanase nirapekSa honeke kAraNa anAdi ananta honese ahetuka, ekarUpa vRttise sadA hI pravRttapanA hone ke kAraNa, vibhAvadharmase vilakSaNatAke kAraNa, bhAva aura bhAvavAnapanA honese anekalka honepara bhI pradeza bheda na honese dravyake sAtha ekatvako dhAraNa karatA huaA, dravyakA svabhAva hI kyoM na ho ? vaha astitva bhinna-bhinna dravyoMkI taraha dravya guNa paryAya meM pratyekameM samAna nahIM ho jAtA, kyoMki unakI siddhi paraspara hotI haiM, isa kAraNa unakA astitva eka hI hai: muvarNakI trh| jaise dravya, kSetra, kAla va bhAvase suvarNase pRthak na pAye jAne vAle kartA-karaNa-adhiH karaNa rUpase pItatvAdi guNoMke aura kuNDalAdi paryAyoMke svarUpako dhAraNa karake pravartamAna - - S AAREE Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA bhAveta vA dravyAtpRthaganupalabhyamAnI kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa guNAnAM paryAyAraNAM ca svarUpamupAkSAya pravartamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaguNaiH paryAyazca yadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / yathA vA dravyeza vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA pItatAdiguNebhyaH / kuNDalAdiparyAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktaH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyazca niSpAditaniSpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA taniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH, tathA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA guNebhyaH paryAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartR karaNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairguNaH paryAya na niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA taniSpA. ditaM yadastitvaM sa svbhaavH| kiMca-yathA hi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAtpRthaganupalabhyamAnaH kartR karaNAdhikaraNa rUperaNa kRNTalAGgadapItatAtdhupAdavyayadhrauvyANAM vyayadhruvatva / mUladhAtu---ut pada gatI, vi iN gatI, dhru sadhairya bhvAdi / ubhayapadavivaraNa--sambhAvo sadbhAvaH sahAvo svabhAva:-prathamA ekaH / guNehi guNaiH sagapajjaye hi svakAryaya: uppAdakSyayadhuvattehi utpAdasuvarNake astitvase niSpAdita utpattise yukta pItatvAdi guNoM aura kuNDalAdi paryAyoMse jo suvarNakA astitva hai vaha usakA svabhAva hai / isI prakAra dravyase, kSetrase, kAlase yA bhAdase / jo dravyase pRthak na pAye jAne vAle kartA-karaNa adhikaraNarUpase guNoMke aura paryAyoMke svarUpa ko dhAraNa karake pravartamAna dravya ke astitvase niSpAdita utpattise yukta guNoM aura paryAyoMse jo dravyakA astitva haiM vaha dravyakA svabhAva hai / athavA jaise dravyase, kSetrase, kAlase va bhAvase pItatvAdi guNoMse aura kuNDalAdi paryAyoMse pRthak na pAye jAne vAle tathA kartA krnn-adhi| karaNarUpase suvarNake svarUpako dhAraNa karake pravartamAna pItatvAdi guNoM aura kuNDalAdi paryAyoM se niSpAdita niSpattise yukta suvarNakA, mUlasAdhana panese una guhA paryAyoMse niSpanna hotA huA jo astitva hai vaha usakA svabhAva hai; isI prakAra dravyase, kSetrase, kAlase yA bhAvase guragoMse aura paryAyoMse pRthaka na pAye jAne vAle tathA kartA-karaNa adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraNa karake pravartamAna guNoM aura paryAyoMse niSpAdita niSpattise yukta dravyakA, mUlasAdhanapanese una guNa paryAyoMse niSpanna hotA huA jo astitva hai vaha svabhAva hai| aura kyA---jaise dravyase, kSetrase, kAlase yA bhAvase suvarNase pRthak na pAye jAne vAle tathA kartA-karaNa-adhikaraNarUpase kuNDalAdi utpAdoMke, bAjubandhAdi vyayoMke aura potatvAdi prIvyoMke svarUpako dhAraNa karake pravartamAna suvarNake astitva se niSpAdita niSpattise yukta aise kuNDalAdi utpAda, bAjUbaMdhAdi vyaya aura potatvAdi dhrauvyoMse jo suvarNakA astitva hai vaha woma ntitiementikhil motiVARAVBHARASHTRA Sywwwmiti o n SARRER Disa SRCH SurusaRAINS Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hin india n " . sahajAnaMdazAstramAlAyAM svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstitvena niSpAditaniSpattiyaktaH kuNDalAla. pItatAdyutpAdathya yadhovyarya dastitvaM kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA dradhyAtthaganupalabhyamAnaH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavya yanovyANAM svarUpamupAdAya pravartamAna pravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktarutpAdavyayadhrauvyaryadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / yathA vA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kuNDalAGga. dapotatAdyutpAdavyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRvaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRtti yuktaH kuNDalAGgadapItatAdhutpAdavyayanauvyaniSpAditaniSpatiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA taniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH, tathA dravye vA kSetrega vA kAlena vA bhAvena botpAdavyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAna pravRttiyuktarutpAdavya yonyaniSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tainipAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH // 66 // vyaya- vatvaH cittehi citra:-tRtIyA bahuvacana / davyarasa dravyasya-paSThI eka0 / savvakAlaM sarvakAlaM-kiyAvizeSaNa avyaya / (sadAkAla sadbhAva honA) / nirukti utpAdane utpAdaH, vyayanaM vyayaH, dhruvaNaM dhruvaH tasya bhAvaH dhra vatvaM / samAsa- utpAda: vyayaH dhruvatvaM ceti utpAdavyaya dhruvatvAni taH utpAdavyaya dhruvatvaH / / 6 // suvarNakA svabhAva hai| isI prakAra dravyase, kSetrase, kAlase yA bhAvase dravyase pRthak nahIM pAye jAne vAle tathA kartA-karayA-adhikaraNa rUpase utpAda vyaya-dhrauvyoMke svarUpako dhAraNa karake pravartamAna dravyake astitvase niSpAdita niSpattise yukta utpAda vyaya-dhrauvyoMse jo dravyakA astitva hai vaha usakA svabhAva hai| athavA, jase dradhyase, kSetrase, kAlase va bhAvase kuNDalAdi utpAdoMse bAjUbaMdhAdi vyayoM se aura pItatvAdi dhrauvyoMse pRthak na pAye jAne vAle tathA kartA-karaNa-adhikaraNa rUpase suvarNa ke svarUpako dhAraNa karake pravartamAna kuNDalAdi utpAdoM, bAjUbandhAdi vyayoM aura pItatvAdi dhrauvyose niSpAdita niSpattise yukta suvarNakA, mUla sAdhanapanese unase niSpanna hotA huA jo astitva hai, vaha usakA svabhAva hai| isI prakAra dravyase, kSetrase, kAlase va bhAvase utpAda vyayaghocyose pRthak na pAye jAne vAle tathA kartA-karaNa-adhikaraNarUpase dravya ke svarUpako dhAraNa karake pravartamAna utpAda-vyaya-dhrIvyoMse niSpAdita niSpattise yukta dravyakA mUla sAdhanapanese unase niSpanna hotA huaA jo astitva hai vaha usakA svabhAva hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM dravyakA lakSaNa astitva sAmAnyarUpa anvaya batAyA gayA thA jo ki svarUpAstitva va sAdRzyAstitva ina do prakAroMse samajhA jAtA hai| " . maritrull 'san " Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pravacanasAra-rAptadazAGgI TIkA idaM tu sAhazyAstitvAbhivAlamastIti kathayati iha vivihalakkhaNANaM lakkhaNamegaM saditi sabagayaM / uvadisadA khalu dhamma jiNavaravasaheNa paNAttaM // 67 / / yaha vividha lakSaraNoMkA, lakSaNa sAmAnya satva vyApaka hai / dharma upadeza kartA, jinavara prabhune kahA hai yoM / / 67 // iha vividhalakSaNAnAM lakSaNamekaM saditi sarvagatam / upadizatA khalu dharma jina varavRSabheNa prajJaptam / / 17 / / iha kila prapazcitavaicitryeNa dravyAntarebhyo vyAvRtya vRttena pratidravyaM sImAnamAsUtrayatA vizeSalakSaNabhUtena ca svarUpAstitvena lakSyamANAnAmapi sarvadravyAgAmastamitavaicitryaprapaJce nAmasaMjJa...iha vivihalakkhANa lakaDaNa ega rAt iti satvagaya udirAMta khalu dhamma jiNavaravasaha papaNatta / dhAtusaMjJa--lakkha aMkane, panyA avabodhane / prAtipadika-iha vividhalakSaNa lakSaNa eka sat iti aba isa gAthAmeM svarUpAstitvakA kathana kiyA gayA hai| __ tathyaprakAza-(1) astitva dravyakA svabhAva hai / (2) astitva svayaMsiddha hotA hai, usameM anya sAdhanako apekSA nahIM hotii| (3) anyasAdhananirapekSa honese astitva anAdi ananta ahetuka ekarUpa vRttise nitya pravRtta rahatA hai / (4) astitva bhAbase bhAvavAna dravya lakSita hotA hai, kintu pradezabheda na honese astitva dravyake sAtha ekatvako prApta huA dravyakA svabhAva hI hai / (5) jaise pratyeka dravyoMmeM bhinna-bhinna astitva hai isa prakAra guNa paryAyoMke sAtha bhinna-bhinna astitva nahIM, kyoMki dravyaguNaparyAyAtmaka hai| (6) dradhyase pRthak na pAye jAne vAle guNa paryAyoMke paricaya dvArA jo astitva jAnA jAtA hai vaha dravyakA svabhAva hai| siddhAnta --(1) guNaparyAyavattvake paricayase caikAlika dravyakA paricaya hotA hai / dRSTi-1- anvaya dravyAthikanaya [27] 1 prayoga-prAtmaguNaparyAyoM se apane prAtmAkA paricaya karake guNaparyAyabhedase pare akhaNDa caitanyAtmaka astitva kA anubhava karanA / / 66 // aba yaha sAdRzya-astitvakA kathana hai--[khala vAstava meM [dharma] dharmakA [upadizatA] upadeza karate huye [jinavaravRSabheNa] jinavaravRSabhake dvArA [iha] isa vizvameM [vividhalakSaNAnAM] vividha lakSaNa vAle dravyoMkA [sat iti] 'sat' aisA [sarvagataM] sabameM pAyA jAne vAlA lakSaNaM] lakSaNa [eka] eka sAdRzyAstitva [prajJaptam] kahA gayA hai / tAtparya-dharmakA upadeza karate huye jinavaravRSabha dvArA vividha lakSaNa vAle dravyoMkA sabameM pAyA jAne vAlA lakSaNa sAdRzyAstitva kahA gayA hai| PARANGBAR Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sahajAnandazAstramAlAyAM -MAMAarm.nwurnmomenwww.www. www c RANIRAMANANCIASTER om pravRtya vRttaM pratidravyamAsUtrita sImAnaM bhindatsaditi sarvagataM sAmAnya lakSaNabhUtaM sAdRzyAstitvameka kharukhavabodhanyam / evaM sadityabhidhAna saditi paricchedanaM ca sarvArthaparAmazi syAt / yadi punaridameva na syAttadA kicitsaditi kiMcidasaditi kicitsaccAsacceti kiMcidavAcyamiti ca sthAt / tattu vipratiSiddha meva prasAdhyaM catadanokahavat / yathA hi bahUnAM bahuvidhAnAmanovAhAnA mAtmIyasyAtmIyasya vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM, sAmAnyalakSaNa bhUtena sAdRzyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatvaM tiriyati / tathA bahUnAM bahuvidhAnAM dravyANAmAtmI yAtmIyasya vizeSa lakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM, sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA sadityasya bhAvanotthApitamekatvaM tiriyati / yathA ca teSAmanokahAnAM sAmAnyalakSaNabhUtena sAhazyodbhAsinAnokahatvenotthApitanaikatvena tirohitamapi vizeSa lakSaNabhUsasya svarUpAstitvAvaSTambhenottiSThannAnAtvamuccakAsti, tathA sarvadravyANAmapi sAmAnyalakSaNabhUtena sarvagata, upadizat khalu dharma jina varavRSabha prajJapta / mUladhAtu-lakSa darzanAGkanayoH, ajJapa jJApane 1 ubhayapadavibaraNA-... iha iti khala-avyaya / vivihalakkhaNANaM vividhalakSaNAnAM-SaSThI ekavacana / lakkhaNaM lakSaNaM ega eka sat savvagayaM sarvagata-prazvamA ekavacana / uvadisadA upavizatA-tRtIyo eka0 1 dhamma dharma paNNattaM prajJAta-dvitIyA eka / jiNavaravasa heNa jinavaravRpabheNa-tR0 e0 / nirukti-dharati uttame sukhe iti dharmaH) TIkArtha-- isa vizvameM, vicitratAko vistArita karate huye anya dravyose pRthak rahakara pravartamAna aura pratyeka dranyako sImAko bAMdhate huve aise vizeSa lakSaNabhUta svarUpAstitvase lakSita ho rahe bhI sarva dravyoMkA, vicitratAke vistArako prasta karatA humA, sarva dravyoMmeM pravRtta hokara rahane vAlA, aura pratyeka dravyako ba~dhI huI bhImAko tor3atA huaA, 'sat' aisA jo sarvagata sAmAnya lakSaNabhUta sAdRzyAstitva hai vaha vAstavameM eka hI jAnanA cAhiye / isa prakAra 'sat' aisA kathana aura 'sat' aisA jJAna sarva padArthoMkA lakSa karane vAlA hai / yadi vaha aisA sarvapadArthaparAmarzI na ho to koI padArtha sat, koI asat, koI sat tathA asat aura koI avAcya honA cAhiye; kintu vaha to viruddha hI hai, aura yaha tathya vRkSake dRSTAntako taraha siddha kara lenA caahiye| jaise bahutase aneka prakArake vRkSoMke apane apane vizeSa lakSagAbhUta svarUpAstitva ke avalambanase usthita hote (khar3e hote, anekatvako, sAmAnya lakSaNabhUta sAdRzyadarzaka vRkSatvase utthita hotA ekatva tirohita kara detA hai isI prakAra bahutase, aneka prakArake dravyoMke apane apane vizeSa lakSaNabhUta svarUpAstitvake abalambanase utthina hote anekatvako, sAmAnyalakSaraNabhUta sAdRzyadarzaka 'sat' panese utthita hotA ekatva tirohita kara detA hai / aura jaise una vRkSoM ke viSayameM sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyadarzaka vRkSatvase usthita hote ekatvase tirohita huaA bhI RES Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 Netloom pravacanasAra-saptadazAlI TIkA sAdRzyoddhAsinA sadityasya bhAvanotthApitenaikatvena tirohitamagi vizeSa lakSaNa bhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAlvamuccakAsti ||7|| taM dharma / samAsa-...vividhAni ca tAni lakSaNAni ceti vividhalakSaNAni / / 7 / / apane apane vizeSa lakSaNabhuta svarUpAstitvake avalambanase utthita hotA anekatva spaSTa layA prakAzamAna rahatA hai isI prakAra sarva dravyoMke viSayameM bhI sAmAnya lakSaNabhUta sAdRzya darzaka 'sat' panese utthita hote ekatvase tirohita huaA bhI apane apane vizeSa lakSaNabhUta svarUpAstitvake avalambanase utthita hotA anekatva spaSTatayA prakAzamAna rahatA hai| prasaMgavivaraNa----anaMtarapUrva gAthAmeM dravyake svarUpAstitvakA kathana kiyA gayA thaa| aba isa gothAmeM sAdRzyAstitvakA kathana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) pratyeka dradhya apane apane svarUpAstitva se yukta hai / (2) samasta dravyoMko yadi sat sAmAnyarUpase dekhA jAya to eka sAdRzyAstitva samajhA jAtA hai| (3) / sAdRzyAstitvase sat aisA kahanepara samasta arthokA grahaNa ho jAtA hai / (4) sat sAmAnya kahanepara svarUpAstitva gauNa ho jAtA hai / (5) svarUpAstitaba nirakhanepara sAdRzyAstitvakI pratiSThA nahIM rhtii| siddhAnta-(1) sat sAmAnyake nirakhate meM sarva dravyoMmeM sattvamAtrakA paricaya hotA hai| (2) svarUpAstitvake nirakhane meM dravya anya dravyoMse vilakSaNa jJAta hotA hai| dRSTi---1- sAdRzyanaya [202] / 2- vailakSaNyanaya [203] / prayoga-saba dranyoM meM svarUpAstitvako gauNa kara sat sAmAnyakI dRSTise nirvikalpa hote hue sahaja nija svarUpAstitvako anubhavanA // 67|| aba dravyoMse dravyAntarake prArambhako aura dravyase sattAke prarthAntaratvako khaNDita karate / hai-[dhya ] dravya [svabhAva siddha] svabhAvase siddha aura [sat iti] 'sat' hai, aisA [jinAH] jinendradevane tattvataH] yathArthataH [samAkhyAtavantaH] kahA hai; [tathA] isa prakAra prAgamataH] prAgamase [siddha] siddha tathyako [yaH] jo [na icchati] nahIM mAnatA [saH] vaha [hi] vAstavameM [parasamayaH] parasamaya hai| tAtparya---dravya sahaja siddha va sahaja sat hai aisA na mAnane vAlA mithyAdRSTi hai| TokArtha-vAstavameM dravyoMse dradhyAntaroMko utpatti nahIM hotI, kyoMki savaM dravyoMke svabhAvase siddhapanA hai| aura unakA svabhAvasiddhapanA unake anAdinidhanatvase prasiddha hai; hai| kyoMki anAdinidhana padArtha sAdhanAntarako apekSA nahIM rakhatA / vaha guraNaparyAyAtmaka apane OM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sahajAnanda zAstramAlAyA atha dravya vyAntarasyArambhaM dradhyAdarthAntaratvaM ca sattAyAH pratinti- davyaM sahAvasiddha saditi jiNA tabado samakkhAdA / siddha tadha Agamado Necchadi jo so hi parasamagro // 6 // svataHsiddha sat vastU, aisA prabhune kahA yathArthatayA / prAgamasiddha bhi aisA, na mAne jo vaha vahiSTi / / 68 // dravyaM svabhAvasiddhaM saditi jinAstattvataH rAmAkhyAtavantaH / siddhaM tathA Agamato necchati yaH sa hi parasamayaH / / na khalu dravya vyAntarANAmArambhaH, sarvadravyANAM svAbhAvasiddhatvAt / svabhAvasiddhatvaM tu teSAmanAdinidhanatvAt / anAdinidhanaM hi na sAdhanAntaramapekSate / guNaparyAyAmAtmAnamAtmanaH svabhAvameva mUlasAdhanamupAdAya svayameva siddhasiddhi madbhUtaM vartate / yattu dravyarArabhyate na taddravyAntaraM kAdAcitkatvAt sa paryAyaH, dvayaragukAdivanmanuSyAdivaccha / dravyaM puna ranavadhi trisamayAvasthAthi na tathA syAt / athaivaM yathA siddha svabhAvata eva dravyaM tathA sadityapi tatsvabhAvata nAmasaMjJa-davva sahAvasiddha sat iti jiNa taccado samakkhAda siddha tadha Agamado // ja ta hi parasamaya / dhAtusaMjJa-vakhA prakathane tRtIyagaNI, iccha icchAyAM / prAtipadika---dravya svabhAvasiddha sat iti jina tatvataH samAkhyAta bat siddha tathA Agamata: na yat tat hi parasamaya / mUladhAtu...khyA prakathane adAdi, svabhAva mUla sAdhanako upAdAna karake svayameva siddha hugrA vartatA hai / jo dravyoMse utpanna hotA hai vaha to dravyAntara nahIM hai, kintu kAdAcirakatAke kAraNa paryAya hai; jaise dvayaNuka ityAdi tathA manuSya ityAdi / dravya to anavadhi trikAlasthAyI honese utpanna nahIM hotaa| aba isa prakAra jaise dravya svabhAva se hI siddha haiM usI prakAra dravya 'sat hai| yaha bhI svabhAvase hI siddha hai, aisA avadhAraNa kIjiye / kahIM kyoMki dravya sattAtmaka apane svabhAvase niSpanna niSpattimAna bhAva vAlA hai / dravyasai arthAntarabhUta sattA nahIM bana sakatI ki jisake samayAyase vaha dravya 'sat' ho / dekhiye prathama to satkA va sattAkA yutasiddhapanA hone ke kAraNa arthAntaratva nahIM hai, kyoMki daNDa aura daNDIkI taraha sat aura sattAmeM yutasiddhatA dikhAI nahIM deto 1 ayutasiddhapanA hone se bhI sat praura sattAmeM bhI arthAntaratva nahIM banatA / prazna-- 'isameM yaha hai arthAt dravya meM sattA hai' aisI pratIti hotI hai isa kAraNa arthAntaratva bana sakatA hai / uttara--'isameM yaha hai| aisI pratIti kisake kAraNase hotI hai ? yadi aisA kahA jAya ki bhedake kAraNase arthAta dravya aura sattAmeM bheda honese hotI hai to, vaha kaunasA bheda hai ? prAdezika yA atAddhAvika ? prAdezika to hai nahIM, kyoMki yutasiddhatva kA pahale hI nirAkaraNa kara diyA gayA hai, aura yadi pratAdbhAvika kahA jAya to vaha ThIka hI hai, kyoMki aisA vacana hai ki 'jo dravya hai vaha guNa NEE Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra -- saptadazAGgI TIkA 183 eva siddhafecreatitAm / sattAtmanAtmanaH svabhAvena niSpannaniSpattimadbhAvayuktatvAt / na ca dravyAdarthAntarabhUtA sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavAyAttatsaditi syAt / sataH sattAyAzca na tAvadyuta siddhatvenArthAntaratvaM tayordaNDadaNDivadyuta siddhasyAdarzanAt / ayuta siddhatvenApi na tadupaJcate / ihedamitipratItepadyata iti cet kinibandhanA hohedamiti pratItiH / bhedanibandhaneticaitu ko nAma bhedaH / prAdezika atAdbhAviko vA / na tAvatprAdezikaH pUrvameva yutamiddhatvasyAprasAraNAt / zratAdbhAvikazcet upapanna eva yadravyaM tanna guNa iti vacanAt / ayaM tu na khalve kAntene he damitipratItenibandhanaM svayamevonmagnanimagnatvAt / tathAhi--yadeva paryAyApyete dravyaM tadeva guNavadidaM dravyamayamasya guNaH zubhramidamuta roSamayamasya zubhra guNa ityAdivadatAdbhA viko bheda unmaJjati / yadA tu dravyeNApyate dravyaM tadAstamita samasta guNavAsanonmeSastha tathAvidhaM ayameva zubhramuttarIyamityAdivatprapazyataH samUla evAtAdbhAdiko bhedo nimaJjati / evaM hi bhede 3 icchAyAM / ubhayapadavivaraNa-davyaM dravyaM sahAvasiddha svabhAvasiddha sat prathamA eka / iti na vadha tathA hi-avyaya / jiNA jivA:- prathamA bahu0 / tacadoM tattvataH avyaya paMcamyarthe / samavakhAdA samAsvAtabantaH- prathamA bahu0 kRdantu kriyA / siddha - dri0 e0 | Agamako AgamataH-avyaya paMcamyarthe / icchati iccha nahIM hai / parantu yaha tAdbhAvika bheda 'ekAnta se isameM yaha hai' aisI pratItikA kAraNa nahIM hai, kyoMki vaha svayameva unmagna aura nimagna hotA hai / vaha isa prakAra hai:- jaba hI paryAyake dvArA dravya arpita kiyA jAtA hai taba hI 'zukla yaha vastra hai, yaha isakA zuklatva guNa haiM' -ityAdikI taraha 'guNa vAlA yaha dravya hai, yaha isakA guNa hai' isa prakAra pratAdbhAvika bheda uchalatA hai; parantu jaba dravyake dvArA dravya arpita karAyA jAya taba jisake samasta guNavAsanA ke unmeSa grasta ho gaye haiM aise usa jIvako 'zukla vastra ho hai' ityAdikI taraha 'aisA dravya hI hai' isa prakAra dekhanepara samUla hI pratAdbhAvika bheda DUba jAtA hai| isa prakAra bhedake nimana honepara usake prAzrayase hotI huI pratIti nimagna hotI hai| usake nimagna honepara prayutasiddhatvajanita arthAntaratva nimagna hotA hai, isa kAraNa samasta hI eka dravya hI hokara rahatA haiN| aura jaba bheda unmagna hotA hai, taba bhedake unmagna honepara usake Azrayase hotI huI pratIti unmanna hotI hai, usake unmagna honepara bhayuta siddhatvajanita arthAntaratva unmagna hotA hai, taba bhI dravya ke paryAyarUpase unmagna honese, jalarAzise jalataraMgoM ko taraha dravyase vyatirikta nahIM hotA / aisA honepara svayameva sat dravya hai / jo aisA nahIM mAnatA vaha vAstava meM 'parasamaya' ( mithyAdRSTi hI ) mAnA jAnA cAhiye / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM dravyoM ke sAdRzyAstitvakA kathana kiyA gayA thA / Modia Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sahajAnandazAstramAlAyAM nimaJjati tatpratyayA pratItinimaJjati / tasyAM nimaJjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvaM nimajati / tataH samastamapi dravyamevaikaM bhUtvAvatiSThate 1 yadA tu bheda unmaJjati tasminnunmaJjati tatpratyayA pratItirunmaJjati / tasyAmunmaJjatyAmayuta siddhatvotthamarthAntaratvamunmaJjati / tadApi tatpayatvenonmaJjaJjalarAzerjalakallola itra dravyAnna vyatiriktaM syAt / evaM sati svayameva saddravyaM bhavati / yastvevaM necchati sa khalu parasamaya eva draSTavyaH // 68 ti-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| jo yaH so saH - pra0 eka0 / parasamao parasamaya:- pra0 eka0 ] niruvitta--dravati dropyati adudruvat paryAyAn iti dravyaM / samAsa-svabhAvena siddha N svabhAvasiddha N // 18 // aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki na to kisI dravyake dvArA anya dravyakA Arambha kiyA jA sakatA hai aura na dravyakI sattA usa dravyase bhinna hotI hai / tathya prakAza - ( 1 ) samasta dravya svabhAvase siddha haiM ataH kisI bhI dravyakI sattA anya dravyase nahIM hotI / ( 2 ) samasta dravya anAdinidhana honese svabhAvasiddha haiM / ( 3 ) anAdinidhana tatva anya sAdhanako apekSA nahIM karatA / ( 4 ) dravyake dvArA jo prArambha hotA hai vaha paryAya hai / (5) dravya aura sattva bhinna nahIM hai phira sattva ke samavAyase dravya sat hotA hai isa kalpanAkA parizrama karanA vyartha hai / (6) dravya aura sattAmeM prAdezika bheda nahIM hai ki dravyake pradeza alaga ho aura satvake pradeza alaga hoN| (7) dravya aura sattvameM mAtra pratAdbhAvika bheda hai, kyoMki tadbhAva samajhe binA bhAva va bhAvavAnako samajha nahIM bana sakatI / (8) paryAyadRSTi se dravya aura sattvameM atadbhAvakA bheda jagatA hai / (6) dravyadRSTise dravya ke dekhane para sadbhAva bheda bhI vilIna ho jAtA hai / (10) dravya svayaM hI sat hai aisA na mAnane vAle jIva parasamaya kahalAte haiM / siddhAnta --- ( 1 ) dravya prabheda svayameva sat hai / dRSTi - 1 bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthikanaya ( 23 ) | prayoga -- svadravyako anya saba dravyoMse vivikta va apane svarUpamAtra nirakhanA // 8 aba utpAda-vyaya-zrInyAtmaka honepara bhI 'sat dravya hai' yaha batalAte haiM- [ svabhAve ] svabhAva meM [avasthita ] avasthita [ dravyaM ] dravya [sat] 'sat' hai [hi] vAstava meM [ dravyasya ] tarai [yaH ] jo [ sthiti saMbhavanAzasaMbaddhaH ] utpAdavyayadhIvyasahita [ pariNAmaH ] pariNAma hai [ : ] vaha [ zrartheSu svabhAvaH ] padArthoMkA svabhAva hai / tAtparya -- dravya svabhAva meM avasthita hai aura utpAdavyayaghrovyayukta hai / TIkArtha-yahA~ svabhAvameM nitya avasthita honese sat yaha dravya hai / svabhAva dravyakA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 pravacanasAra -- saptadazAGgI TIkA prayotpAdavyayaprauvyAtmakatve'pi saddravyaM bhavatIti vibhAvayatisadavahidaM sahAvedaM davvaM davvassa jo hi pariNAmo / tthe so sahAvo ThidisaMbhavaNAsasaMbaddho // 66 // svabhAvastha honese dravya kahA sat va dravyapariNAma bhi / he arthakA svabhAva hi thitisaMbhavanAza samavAyI // 66 // davasthita svabhAve dravyaM dravyasya yo hi pariNAmaH / artheSu sa svabhAvaH sthiti saMbhavanAzasaMbaddhaH // 66 // iha hi svabhAve nityamavatiSThamAnatvAtsaditi dravyam / svabhAvastu dravyasya dhrauvyotpAdocchedaikyAtmaka pariNAmaH / yatra hi dravyavAstunaH sAmastyena kasyApi viSkambhakramapravRttivartinaH sUkSmAMzAH pradezA:, tathaiva hi dravyavRtteH sAmastyenaikasyApi pravAhakramapravRttivartinaH sUkSmAMzAH pariNAmAH / yathA ca pradezAnAM parasparavyatirekanibandhano viSkambhakramaH, tathA pariNAmAnAM parasparavyatirekanibandhanaH pravAha kramaH / yathaiva ca te pradezAH svasthAne svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannoccha vAtsarvatra parasparAnusmRti sUtritaka vAstutayAnutpannapralInatvAcca saMbhUtisaMhAraprIvyAtmakamA -smAnaM dhArayanti tathaiva te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra para 33 nAmasaMjJa - sadbhavadvida sahAva davya ja hi pariNAma atya ta sahAya vidisaMbhavaNAsasaMbaddha | dhAtu(avaTThA gatinivRttau saMbaMdha baMdhane / prAtipadika--- satavasthita svabhAva dravya yat hi pariNAma artha yat svabhAva sthiti saMbhavanAzasaMbaddha / mUladhAtu- aba pThA gatinivRttI, saMbandha bandhane / ubhayapada vivaraNazrIvya utpAdavinAzako ekatAsvarUpa pariNAma hai / jaise zrakhaNDatAse eka honepara bhI dravyavAstuke vistArakramameM pravartamAna jo sUkSma aMza haiM ve pradeza haiM, isI prakAra samagratayA eka honepara bhI dravyavRttike pravAhakramameM pravartamAna jo sUkSma aMza haiM ve pariNAma haiM / jaise vistArakrama pradezoM ke paraspara vyatireka ke kAraNa hai, usI prakAra pravAhakrama pariNAmoMke paraspara vyatirekake kAraNa hai / jaise ve pradeza apane sthAna meM svarUpase utpanna aura pUrvarUpase vinaSTa honese tathA sarvatra paraspara anusyUti se racita ekavAstutAse anutpanna - praviSTa honese utpatti saMhArazrIvyAtmaka apaneko rakhate haiM, usI prakAra ke pariNAma apane avasara meM svarUpase utpanna aura pUrvarUpa sevinaSTa honese tathA sarvatra paraspara anusyutase racita ekapravAhatva se anutpanna - praviSTa hone se utpatti-saMhAra prauvyAtmaka zrapaneko rakhate haiM / aura jaise vAstukA jo hI choTese choTA aMza pUrva pradeza ke vinAzasvarUpa hai vahI graMtha usake bAdake pradezakA utpAda svarUpa hai tathA vahI paraspara anusyUti se racita eka vAstutva se anubhaya svarUpa hai, isI prakAra pravAhakA jo pralpAti alpa aMza pUrvapariNAmake vinAzasvarUpa hai vahI usake bAda ke pariNAmake utpAdasvarUpa hai, tathA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Minimalistiathainismat.Aainmi-TAR.. MAjinstilliliye R .........M thiriinfo.nittiniunaukinetishemamathailiary"womhwamam .. 186 sahajAnandazAstramAlAyAM sparAnusyUtisUtritakapravAhatayAnutpanna malInatvAcca saMbhUtisaMhAradhovyAtmakamAtmAnaM dhArayanti / yathaiva ca ya eva hi pUrvapradezocchedanAtmako vAstusImAntaH sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUtritaMkavAstutayAtadubhayAtmaka iti / tathaiva ya eva hi pUrvapariNAmocchedAtmaka: pravAhasImAntaH sa eva hi tadutarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyutisutrita karavAhatyAtadubhayAtmaka iti evamasya svabhAvata eva vilakSaNAyAM pariNAmapaddhatI durlalitasya sva. bhAvAnatikramAvilakSaNameva sattvamanumodanIyam muktAphaladAmavat / yathaiva hi parigRhItadrAghimni pralambamAne muktAphaladAmani samasteSvapi svadhAmasUcakAsatsu muktAphalepnuttarottareSu dhAmastarottaramuktAphalAnAmudayanAtpUrvapUrvamuktAphalAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnumyUtisUtrakasya sUtrakasthAvasthAnAtvalakSaNyaM prasiddhimavatarati, tathaiva hi parigRhItanityavRttinivartamAne dravye samastevapi svAvasarepUccakAsatsu pariNAmeSattarottareSva dasare puttarottarapariNAmAnAmudayanAtpUrvapUrvapari. NAmAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya pravAhayAvasthAnAttralakSaNyaM prasiddhimavatarati / / 66 11 satavadvidaM satavasthita davvaM dravyaM pariNAmo pariNAmaH sahAko svabhAvaH TidisaMbhavaNAsasaMbaddho sthitisaMbhavanAzasaMbaddha:-prathamA ekavacana / sahAce svabhAve-saptamI eka0 / dabbarasa dravyasya-SaSThI ekaH / atthe artheSu-saptamI bahu0 / so saH-30 eka- / nirukti ...ava samantAt sthitaM iti avasthitaM. pariNamanaM pariNAmaH, aryate gamyate jJAyate yaH saH arthaH, saM bhavanaM saMbhavaH 1 samAsa-sthitiH saMbhavaH nAzazceti sthitisaMbhavanAzA:taH saMbaddhaH iti sthitisaMbhavanAzasaMbaddhaH / / 66|| vahI paraspara anusyUtise racita ekapravAhatva se anubhayasvarUpa hai / isa prakAra svabhAvase hI trilakSaNa pariNAmoMko paramparAmeM pravartamAna dravya svabhAvakA atikrama nahIM karanese sattvako motiyoMke hArakI taraha vilakSaNa hI anumodita karanA cAhiye / jaise- lambAI grahaNa ko hai jisane aise laTakate huye motiyoMke hArameM, apane apane sthAnoM meM prakAzita hote huye samasta motiyoMmeM, bhAge Ageke sthAnoMmeM Age pAgeke motiyoMke pragaTa honese pahale-pahaleke motiyoM ke pragaTa nahIM hone se tathA sarvatra paraspara anusyUtikA racayitA sUtra avasthita honese vilakSaNatva prasiddhiko prApta hotA hai / isI prakAra nityavRtti grahaNa kI hai jisane aise racita hote huye dravya meM, apane apane avasaroMmeM prakaTa hote huye samasta pariNAmoMmeM uttarottara abasaroMpara uttarottara pariNAma pragaTa honese aura pahale pahaleke pariNAma nahIM pragaTa honese tathA sarvatra paraspara anusyUti racane vAlA pravAha avasthita honese trilakSaNatva prasiddhiko prApta hotA hai / :: prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki dravyoMke dvArA dravyAntarakA prAraMbha nahIM hotA aura sattA dravyase pRthak nahIM hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki .. "" """ 2000000mnewspommentSANSARAS hinnamaskIAAAAmmmm.ante.inwwwvisill-AAAAvinata W ATM ewats Aswarademama E wwwwwwwww 0 000S Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na . . . / pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 187 prayotpAdavyayadhrauvyANAM parasparavinAmA dRr3hayati---- Na bhavo bhaMgavihImo bhaMgo vA Natthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya maMgo Na viNA dhovveNa attheNa // 10 // vyayavihIna nahi saMbhava, vyaya bhI saMbhavavihIna nahiM hotaa| saMbhava vyaya nahi hote, dhaudhya tathA arthatattva binA // 10 // FOR na bhavo bhaGgavihIno bhaGgo vA nAsti saMbhavavihInaH / utpAdo'pi ca bhaGgo na vinA dhrauvyeNArthena / / 10 / / ... na khalu sargaH saMhAramantareraNa, na saMhAro vA sargamantareNa, na sRSTisaMhArau sthitimantareNa, na sthitiH sargasaMhAramantarezA / ya eva hi sargaH sa eva saMhAraH, ya eva saMhAraH sa eva sargaH, yAveva sargasaMhArI saiva sthitiH, yeva sthitistAveva sargasaMhArAviti / tathAhi-ya eva kumbhasya sargaH sa evaM mRtpiNDasya saMhAra:, bhAvasya bhAvAntarAbhAvasvabhAvenAbhAsanAt / ya eva ca mRtpi nAmasaMjJa--Na bhava bhaMgavihINa bhaMga vA Na saMbhavavihINa uppAda vi ya bhaMga Na viNA dhovya attha / dhAtusaMjJa---asa sattAyAM / prAtipadikaH-- bhava bhAvihIna bhaGga vA na saMbhavavihIna utpAda api ca bhaGga utpAdavyayadhovyAtmakapanA hone para bhI sat dravya hai / tathyaprakAza-(1) svabhAvameM nitya rahane vAlA sat dravya hai / (2) utpAdadhyayadhrauvya kA ekatvasvarUpa pariNAma dravyakA svabhAva hai / (3) dravyake pradeza vistArakramameM jAne jAte haiN| (4) dravyake paryAya pravAhakamameM jAne jAte haiM / (5) eka pradezako sImAkA anta dUsare pradezako sImAko prAdi hai, dravya vahI eka hai| (6) eka paryAyakA anta dusare paryAyakA / utpAda hai, dravya vahI eka hai / (7) dravya sarvadA utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai| siddhAnta-(1) dravya sattAsApekSa satata utpAdazyayAtmaka hai| dRSTi-1-- sattAsApekSa nityAzuddhaparyAyAthikanaya (60) / prayoga---vikAraparyAyakA vyaya hokara avikAra paryAyakA utpAda mujhameM ho sakatA hai aisI preraNA utpAdavyayadhrauvyAtmakatAke paricayase pAkara isa vikAsake upAyameM dhruva caitanya svabhAvakI dRSTi rakhanA ||6|| aba utpAda, vyaya aura dhrauvyake paraspara avinAbhAvako dRr3ha karate haiN-[bhvH| utpAda [bhaGgavihInaH] vyayase rahita [na] nahIM hotA, [vA] aura [bhaGga] vyaya [saMbhavavihInaH] utpAdarahita [nAsti] nahIM hotA; [utpAdaH] utpAda [api ca] tathA [bhaGgaH] bhaMga [dhrauvyeNa arthena vinAj dhrauvya padArthake binA [na] nahIM hotaa| tAtparya-vastumeM utpAda vyaya prauvya paraspara avinAbhAvI hai / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sahajAnandazAstramAlAyAM PSIRIESivision NDasya saMhAraH, sa eva kumbhasya sargaH, abhAvastha bhAvAntarabhAvasvabhAvenAvabhAsanAt / yo ca kumbhapiNDayoH sargasaMhArI saMvamRttikAyAH sthitiH, vyatirekamukhenaivAnvayasya prakAzanAt / yaiva ca mRttikAyAH sthitistAveva kumbhapiNDayoH sargasaMhArI, vyatirekANAmanvayAnatikramaNAt / yadi punarnedamevamiSyeta tadAnyaH sargo'nyaH saMhAraH anyA sthitirityAyAti / tathA sati hi kevalaM na binA prauvya artha / mUladhAtu- as bhuvi / ubhayapadavivaraNa- na vA vi aghi viNA vinA-avyaya / bhavo bhavaH bhaMgavihINo gaGgavihIna: bhaMgo bhaMgaH saMbhavavihINo saMbhavAvihIna: uppAdo utpAdaH bhaMgo bhagaH-- TIkArtha--vAstavameM utpAda, vyaya ke binA nahIM hotA aura vyaya, utpAdake binA nahIM hotA; utpAda aura vyaya prIdhyake binA nahIM hote, aura prIvya, utpAda tathA vyayake binA nahIM hotA / jo utpAda hai vahI vyaya hai, jo vyaya hai vahIM utpAda hai; jo utpAda aura vyaya hai vahI dhrauvya hai; jo dhrauvya hai vahI utpAda aura vyaya hai / spaSTokarA--jo kumbhakA utpAda hai vahI mRtpiNDa kA vyaya hai; kyoMki bhAvakA bhAvAntara ke prabhAva svabhAvase aba bhAsana hai / aura jo mRtpiNDakA vyaya hai vahIM kumbhakA utpAda hai, kyoMki abhAvakA bhAvAntarake bhAvasvabhAvase ava bhAsana hai; aura jo kuMbhakA utpAda aura piMDakA vyaya hai vahIM mRttikAko sthiti hai, kyoMki vyatirekoMke dvArA ho anvaya prakAzita hai / aura jo mRttikAkI sthiti hai vahI kumbhakA utpAda aura piNDa kA vyaya hai, kyoMki vyatireka anvayaka! atikrama nahIM karate / aura phira yadi aisA ho na mAnA jAya to aisA siddha hogA ki utpAda anya hai, vyaya anya hai, dhrauvya anya hai / aisA honepara kevala utpAda khojane vAle kumbhakI utpattike kAraNakA prabhAva honese utpatti ho nahIM hogI; athavA asatkA hI utpAda hogA / aura vahA~, yadi kumbhakI utpatti na hogI to samasta hI bhAvoMkI utpatti hI nahIM hogI / athavA yadi asatkA utpAda ho to AkAza puSpa ityAdi kA bhI utpAda hogA, aura, kevala vyUyArambhaka mRpiNDakA, vyayake kAraNakA abhAva honese vyaya hI nahIM hogA; athavA satkA hI uccheda hogA / vahA~ yadi mRpiNDa kA vyaya na hogA to samasta hI bhAvoMkA vyaya hI na hogA, athavA yadi satkA uccheda hogA to caitanya ityAdikA bhI uccheda ho jAyagA, aura kevala dhrauvya prApta ho rahI mRttikAko, vyatireka sahita sthiti ke anvayakA abhAva honese, sthiti hI nahIM hogI; athavA kSaNikako hI nityatva A jAyagA / vahA~ yadi mRttikAkA dhrauvyatva na ho to samasta hI bhAvoMkA dhrauvya hI nahIM hogA, athavA yadi kSaNikakA nityatva ho to cittake kSaNika bhAvoMkA bhI nityatva ho baiThegA / isa kAraNa uttara uttara vyatirekoMko utpattike sAtha, pUrva pUrvake vyatirekoMke saMhArake sAtha aura anvayake avasthAnake sAtha avinAbhAva vAlA dravya abAdhita vilakSAtArUpa cihna prakAzamAna hai jisakA aisA avazya sammata karanA caahiye| /wwwwwwww imagews16-hineglutatatant--- Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasa pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 186 / sargaH mRgayamAraNasya kumbhasyotpAdanakAraNAbhAvAdabhavanireva bhavet, pramadutpAda eva vA / tatra kumbhasyAbhavanau sarveSAmeva bhAvAnAmabhavanireva bhavet / asadutpAde vA vyomaprasavAdInAmapyutpAdaH syAt / tathA kevalaM saMhAramArabhamANasya mRtpiNDasya saMhArakAraNAbhAvAdasaharagireva bhaveta, saduccheda eva vaa| tatra mRtigaNDasyAsaMharaNau sarveSAmeva bhAvAnAmasaMharagireva bhavet / saducchede vA saMvidAdInAmapyucchedaH syAt / tathA devalA sthitimupagacchatyA mRttikAyA vyatikAkrAntasthityanvayAbhAvAdasthAnireva bhavet, kSaNikanityatvameva vA / tatra mRttikAyA prasthAnI sarveSAmeva bhAvAna masthAniretra bhavet / kSaNikanityatve vA cittakSaNAnAmapi nityatvaM syAt / tata uttarottaravyatirekANAM sargaraMga pUrvapUrvavyatirekANAM saMhAregAva yasyavasthAdenAvinAbhUtamudyotamAnanividhanalakSaNyalAJchanaM dravyamavazyamanumantavyam 11100 / "prayamA ekavacana / dhauvveNa dhrauvyena attheNa arthena-tRtIyA ekA0 / nirukti... bhavanaM bhavaH, bhaMjanaM bhaMgaH (bhaMjo Amardane) / samAsa-(bhaMgena vihIna: bhaMgavihInaH saMbhavena vihInaH saMbhavavihInaH vi0|| prasaMgavivaraNa- anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki utpAdavyayadhrauvyAtmakatva honepara bhI sat dravya hotA hai / aba isa gAthAmeM utpAdavyayadhrauvyoMkA paraspara avinAbhAvako dRr3ha kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) navIna paryAyakA utpAda pUrvaparyAya ke vinAza binA nahIM ho sakatA hai| (2) pUrva paryAyakA vinAza navIna paryAyake utpAda binA nahIM ho sktaa| (3) utpAda aura vinAza dhrauvya hue vinA saMbhava nhiiN| (4) nauvya rahanA utpAda va vinAzake binA saMbhava nahIM / (5) jo hI navIna paryAyakA utpAda hai vahI pUrvaparyAyakA vinAza hai kyoMki bhAva bhAvAntarake prabhAvasvarUpa hotA hai / (6) jo hI pUrva paryAya kA vinAza hai vahI navIna paryAya kA utpAda hai, kyoMki abhAva anya bhAvake sadbhAvarUpa hotA hai / (7) jo hI pUrvottara paryAya kA vinAza utpAda hai vahI dhrauvya hai, kyoMki ina bhinnoMmeM anvayakA dekhanA hotA hai / (ka) jo hI dhrauvya hai vahI utpAda vinAza hai, kyoMki ye bheda anvayakA atikrama nahIM karate / (8) dravya utpAda vyayakA avinAbhUta hotA hai| siddhAnta-(1) dravya utpAdavyayadhrauvyayukta hai / dRSTi-1- utpAdadhyayasApekSa azuddha dravyAthikanaya (25) / prayoga-saMsAraparyAyakA vyaya, siddhaparyAyakA utpAda va apane svabhAvakA dhrauvya vAlI EM sthitikI pratIkSA karanA / / 10 / / aba utpAdAdikoMke dravyase arthAntarapaneko naSTa karate haiM- [utpAdasthitibhaGgAH] BEEEEEEEEEEEEEEEEEEjAna Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sahajAnandazAstramAlAyAM ayotpAdAdInAM dravyAdarthAntaratvaM saMharati---- uppAdahidibhaMgA vijjate pajaesu pajjAyA / davve hi saMti NiyadaM tamhA davyaM vadi savvaM / / 101 // dhrauvya utpAda vyaya haiM, paryAyoMmeM va ve bhi paryAyeM / hai niyata dravyameM isa kAraNa saba dravya ho hotA // 101 // utpAdasthitibhaMgA vidyante paryAyeSu paryAyAH / dravye hi santi niyataM tasmAdravyaM bhavati sarvam / / 101 / / utpAdacyayanauvyANi hi paryAyAnAlambante, te punaH paryAdA dravyamAlambante / tataH samastamapyetadekameva dravyaM na punadravyAntaram / dravyaM hi tAvatparyAya rAlamcyate / samudAyinaH samudAyAtmakatvAt pAdapavat / yathA hiM samudAyo pAdapa: skandhamUlazAla samudAyAtmakaH skandhamUlazAkhAbhirAlambita evaM pratibhAti, tathA samUdAyi dravyaM paryAyasamadAyAtmaka paryAyairAlambitameva IWA A RHIFirmmmmmmsm ' nAmasaMjJa-uppAdadidibhaMga pajjaya davahiNiyadaM ta davva savca / dhAtusaMjJa-bijja sattAyAM, hava as sattAyAM / prAtipadika-utpAda sthitibhaMga paryAya dravya hi niyata tat dravya sarva / mUladhAtu-vida sajAyAM, as bhuvi / ubhayapadavivaraNa-utpAdaTTidisaMgA utpAdasthitibhaMgA: pajjAyA paryAyA:-prathamA bahu / bijjate vidyante-vartamAna anya puruSa bahu triyA / pajjaera pathavidhu-saptamI bahu0 / dadhve dravyeutpAda, dhrauvya aura vyaya [paryAyeSu] paryAyoMmeM [vidyante] vartate haiM; [paryAyAH] paryAya niyata] niyamase [dravye hi santi] dravyameM hotI haiM [tasmAt ] isa kAraNa [sarva] vaha saba [dravyaM bhavati] dravya haiN| tAtparya---utpAda vyaya dhrauvyake prAzyabhUta aMza dravyameM ho honese ve tInoM dravyarUpa a rAIRMIRRRRRRHETERMERRHKKiskinnnniliwownlHAIMNIMAmimitemistandituntaintintawaniMinimuslional TokArtha----utpAda, vyaya aura prauvya vAstavameM paryAyoMko pAlambate haiM, paura ve paryAya dravyako pAlambate haiM, isa kAraNa yaha saba eka hI dravya hai, dravyAMtara nahIM / dravya lo paryAyoMke dvArA prAlambita ho rahA hai, kyoMki vRkSakI taraha samudAyo samudAyasvarUpa hotA hai| jaise samu. dAyI vRkSa skaMdha, mUla aura zAkhAoMkA samudAyasvarUpa honese skaMdha, mUla aura zAkhAoMse prA. lambita hI dikhAI detA hai, isI prakAra samudAyo dravya paryAyoMkA samudAyasvarUpa honese paryAyoM ke dvArA prAlambita hI bhAsita hotA hai / aura paryAyeM utpAdavyayadhrauvya ke dvArA mAlambita haiM, kyoMki utpAdavya yadhrauvya aMzoMke dharma haiM; bIja, aMkura aura vRkSatvakI bhAMti 1 jaise aMzI vRkSake bIja aMkura vRkSatvasvarUpa tIna aMza, vyaya-utpAda dhrauvyasvarUpa nija dharmoMse prAlambita eka sAtha hI vidita hote haiM, usI prakAra aMzI dravyake naSTa hotA hA bhAva, utpanna hotA hunA bhAva ESSAGE Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 33coms pravacanasAra-saptadazAko TIkA 161 ra pratibhAti / paryAyAstUtpAdavyayamrovyarAlambyante utpAdadhyaradhrauvyANAmaMzadharmatvAt bIjAMkurapAdapatvavat / yathA kilAzinaH pAdapasya bIjAMkurapAdapatvalakSaNAstrayoM'zA bhaMgotpAda dhrauvyalakSagarAtmadhamairAlambitA: samameva pratibhAnti, tathAzino dravyasyocchidyamAnotpadyamAnAvatiSThamAnabhAvalakSaNAstrayo'zA bhaGgotpAdanIvyalakSaragarAtmadharma rAlambitA: samameva pratibhAnti / yadi punarbhaGgotpAdanovyANi dravyasyaveSyante tadA samagrameva viplabate / tathAhi bhaMge tAvat kSaNabhaGgakaTAkSitAnAmekakSaNa eva sarva dravyANAM saMharaNAdravya zUnyatAvatAraH saducchedo vA / utpAde tu pratisamayotpAdamudritAnA pratyeka dravyArAmAnantyamasadutpAdo vA / nIvye tu kramabhuvAM bhAvAnAmabhAvAdravyasyAbhAvaH kSaNikatvaM vA / ata utpAdavyayadhrInyairAlambyatA paryAyAH paryAyazca dravyamAlamvyatAM, yena samaslamapyetadekameva dravyaM bhavati / / 101 // saptamI eka0 hi Niyada niyataM-avyaya / saMti santi--va0 a0 ba0 kiyA / tamhA tasmAt-paMcamI ekaH / dava dravyaM savvaM sarvaprathamA eka0 / havadi bhavati-va0 a0 eka kriyA | nizakti-sthAnaM sthitiH, bhaMjana bhagaH samAsa-utpAdaH sthitiH bhagazceti utpAdasthitibhaMgAH ||10 // / Panduranesewwwkomast ASSIS FRE aura avasthita rahane vAlA bhAva;-ye tInoM aMza vyaya-utpAda novyasvarUpa nijadharmoM ke dvArA prAlambita eka sAtha hI bhAsita hote haiM / yadi vyaya, utpAda aura zrIbyako (aMzoMkA na mAnakara) dravyakA ho mAnA jAya to sArI gar3abar3I ho jAyagI / jaise--(1) sacamuca yadi vyaya dravyakA hI mAnA jAya to kSaNabhaMgase lakSita samasta dravyoM kA eka kSaNameM hI vyaya ho jAnese dravyazUnyatA A jAyagI, athavA satkA uccheda ho jAyagA / (2) yadi utpAda dravyakA mAnA jAya to samaya-samayapara hone vAle utpAdake dvArA cihnita dravyoM ko pratyekako anantatA prA jAyagI athavA asatkA utpAda ho jAyagA; (3) yadi dhrauvya dradhyako ho mAnA jAya to kramazaH hone vAle bhAvoMke abhAvake kAraNa dravyakA abhAva ho jAyagA, athavA kSaNikatva A jAyagA / isa kAraNa utpAda-vyaya-pronyake dvArA paryAya prAlambita hoM, aura paryAyoMke dvArA dravya pAlambita ho, kyoMki vaha saba bhI yaha eka hI dravya hai / - prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM utpAdavyayabhrIvyoMkA paraspara avinAbhAva dRr3ha / kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM utpAdAdikoMkI dravyase abhinnatA batAI gaI hai| / tathyaprakAza--(1) utpAda, vyaya, dhrauvya paryAyoMse bAlambita haiM / (2) paryAyeM saba dravya ke prAzraya haiM / (3) utpAdavyayadhrauvya samasta hI yaha eka dravya hai dravyAntara (anya anya dravya) nahIM hai / (4) paryAyasamudAyAtmaka dravya paryAyoMse prAlambita hai, kyoMki samudAyI sama. / dAyAtmaka hotA hai| (5) paryAya utpAda vyaya prauvyase Alambita haiM, kyoMki utpAda vyaya SELERSHASS Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sahajAnandazAstramAlAyAM prathotpAdAdInAM kSaNabhedamudasya dravyatvaM dyotayati---- samavedaM khalu davvaM saMbhavaThidiNAsasaNNidaTTe hiM / ekammi ceva samaye tamhA dabbaM khu tattidayaM // 102 // saMbhavathitivyayasaMjJita, arthose rahe dravya samavAyo / so eka hI samayameM, tattritayAtmaka hi dravya huA // 102 / / samaveta khalu dradhyaM saMbhavasthitinAthasaMjJitArthaH / ekasmina caiva samaye tasmAdravya khalu tatritayam / / 102 // iha hi yo nAma vastuno janmakSaraNaH sa janmanaMba vyAsatyAt sthitikSaNo nAzakSaNazca na bhavati / yazca sthitikSaNaH sa khalubhayorantarAladurlalitatvAjanmakSaNo nAzakSaNazca na bhavati / nAmasaMjJa---samaveda khalu dava saMbhavaThiviNAsasaNiNa daTTa ekka ca eva samaya ta daca khu tattidaya / dhAtusaMjJa-sam ava i gatI, saMmA avabodhane / prAtipadika samaveta khalu dravya saMbhavasthitinAzasaMjJitArtha dhrauvya aMza dharmarUpa haiM / (6) utpAda paryAyoMmeM hai. yadi utpAda dravyakA hI mAnA jAve to pratyeka utpAda dravya bana jAyagA tathA asatakA utpAda ho jAyagA / (7) vyaya paryAyAzraya hai, yadi vyaya dravyakA mAnA jAve to saba zUnya ho jAyagA / (8) dhrauvya paryAyoMke zrAzraya hai, yadi dhrauvya dravyakA hI mAnA jAve to kramabhAvI paryAyoMkA abhAva honese dravyakA bhI prabhAva ho jAyagA / (6) utpAda vyaya prauvyoMke dvArA paryAya prAlambita haiM / (10) paryAyoMke dvArA dradhya prAlambita hai / (11) utpAda vyaya dhrauvya paryAya sabhI yaha eka dravya ho hai / siddhAnta - (1) dravya utpAdavyayadhrauvyayukta hai / (2) utpAdavyayadhrauvyAtmaka sat prakhaNDa dravya hai| dRSTi---1-- utpAdavyayasApekSa azuddha dravyAthikana ya (25) / 2-- bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyAdhikanaya (23) / prayoga...utpAda vyaya dhrauvya aMza dharmose prAtmadravyako pahicAnakara sarva bheda kalpanAyeM tajakara apaneko caitanyasvabhAvamAtra anubhavanA // 101 // ___ aba utpAdAdikA kSaNabheda nirAkRta karake unakA dravyapanA dyotita karate haiM-dravyaM] dravya [ekasmin ca eva samaye eka ho samayameM [saMbhavasthitinAzasaMjJitArthaH] utpAda, dhrauvya aura vyaya nAmaka arthoke sAtha [khalu] nizcayata: [samavetaM] ekameka hai; [tasmAt ] isaliye [tat tritayaM] yaha tInoMkA samudAya [khalu] vAstavameM [dravyaM] dravya hai| tAtparya-dravya utpAdavyayadhrauvyamaya hai, ataH vaha tritaya dravyarUpa hI hai / TIkArtha- prazna-vizva meM vastukA jo janmakSaraNa hai vaha janmase hI vyApta honese Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ammommmmmmmm . pravacanasAra ....saptadazAGgI TIkA yazca nAzakSaNaH sa tatpadyAvasthAya ca nazyato janmakSaNa: sthitikSaNazca na bhavati / ityutpAdA. dInI vitaryamANaH kSaNabhedo hRdayabhUmimaktarati / avataratyevaM yadi dravyamAtmanevotpadyate prAtmanevAvatiSThate aAtmanaiva nazyatItyabhyupagamyate / tattu nAbhyupagatam / paryAyANAmevotpAdAdayaH kutaH kSaNabhedaH / tathAhi-yathA kulAladaNDacakra'cIvarAropyamANasaMskArasannidhau ya eva vardhamAnasya eka ca eva samaya tat dravya khalu tattritaya / mUladhAtu- sam aba iNa gatI, saMjJA avavodhane / ubhayapadavi. varaNa- rAmabedaM samavetaM datvaM vyaM tattidayaM tastritayaM-prathamA eka khU khalU ca eva adhyaya / saM' NAsasapiNada? hi saMbhavasthitinAzasaMjJitArtha:-tRtIyA bahu0 / ekvAmhi ekasmin samaye-saplagI eka / sthitikSaNa aura nAzakSaNa nahIM hai, vastukA jo sthitikSaraNa hai vaha vAstava meM donoMke antarAla meM arthAt utpAdakSaNa aura nAzakSaNake bIca dRr3hatayA rahatA hai, isa kAraNa dhrauvya janmakSaNa aura nAzakSaNa nahIM hai; aura jo nAzakSaNa hai vaha, utpanna hokara aura sthira rahakara naSTa ho rahe vastukA janmakSaNa aura sthitikSagA nahIM hai| isa prakAra utpAdAdikoMkA tarkapUrvaka vicAra / kiyA jA rahA kSaNabheda hRdayabhUmimeM avatarita hotA hai ? uttara-~--utpAdAdikA kSaNabheda citta meM bhI utaratA hai jaba yaha mAnA jAya ki 'dravya svayaM hI utpanna hotA hai, svayaM hI dhruva rahatA hai aura svayaM hI nAzako prApta hotA hai / kintu aisA to mAnA nahIM gayA hai| paryAyoMke ho utpAdAdi haiM; phira vahAM kSaNabheda kahAMse ho sakatA hai ? spaSTIkaraNa - jaise kumhAra, daNDa, cakra aura cIvarase pAropita kiye jAne vAle saMskArakI upasthitimeM jo kalazakA janmakSA hotA hai vahI mRtpiNDakA nAzakSaNa hotA hai, aura vahI donoM koTiyoMmeM rahane vAlA mRttikAtva kA sthitikSaNa hotA hai; isI prakAra antaraMga aura bahiraMga sAdhanoMse Aropita kiye jAne vAle saMskAroMko upasthitimeM, jo uttaraparyAyakA janmakSaNa hotA hai vahI pUrva paryAyakA nAzakSaNa, hotA hai, aura vahI donoM koTiyoM meM rahane vAle dravyatvakA sthitikSaNa hotA hai / aura jaise kalazameM, mRttikApiNDameM aura mRttikAtvameM utpAda, vyaya aura dhovya eka ekameM vartate huye bhI nisvabhAvasparzI mRttikAmeM ve sampUrNatayA eka samaya meM ho dekhe jAte haiM; isI prakAra uttara paryAyameM, pUrva paryAya meM aura dravyatvameM utpAda, vyaya aura dhaulya eka ekameM pravartamAna honepara bhI trisvabhAvasparzI dravyameM ve sampUrNatayA eka samaya meM hI dekhe jAte haiN| aura jaise kalaza, mRttikApiNDa tathA mRtikAtvameM pravartamAna utpAda, vyaya aura dhrauvya miTTI hI haiM, anya vastu nahIM; usI prakAra uttara paryAya, pUrva paryAya aura dravyatvameM pravartamAna utpAda, vyaya aura bhonya / dravya hI haiM, anya padArtha nahIM / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM utpAda prAdikoMko dravyase bhinnatAkA nirAkaraNa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : yUkra 194 sahajAnandazAstramAlAyAM janmakSaraNa: sa eva mRtpiNDasya nAzakSaNaH sa eva ca koTidvayAvirUdsya mRttikAtvasya sthitikSaNa: / tathA antaraGgabahiraGgasAdhanAropyamANa saMskArasannidhI ya evottaraparyAyasya janmakSaNaH sa eva prAktana paryAyasya nAzakSaraNaH sa eva ca koTidvayAdhirUDhasya dravyatvasya sthitikSaNaH / yathA vardhamAnamRDamRttikAtveSu pratyekavartItyapyutpAdavyayazrIvyA riNa trisvabhAvaspazinyAM mRttikAyAM sAmastyenaikasamayaevAvalokyante tathA uttaraprAktana paryAyadravyatveSu pratyekavartInyapyutpAdavyayIvyANi trisvabhAvasparzini dravye sAmastyenaMkasamaya evAvalokyante / yathaiva ca vardhamAnapiNDamRttikAlva vartInyutpAdavyayazrIvyANi mRtticaiva na vastvantaraM tathaivosaraprAktana paryAyadravyatvavartInyapyutpAdavyayIvyANi dravyameva na khalvarthAntaram / / 102 / / 1 tamhA tasmAt - paMcamI eka0 nirukti-sam aba aitu iti samavetavAn karmavAcye samavetaM / samAsa- saMbhava: sthitiH nAzazca iti saMbhavasthitinAzAH taiH saMzitAH saMbhavasthitinAzasaMjJitaH sthiti saMbhavanAzasaMjJitAraca te arthAH iti saMbhavasthitinAzasaMjJitArthAH / 102 / / kiyA gayA thaa| aba isa gAthA meM utpAda AdikoMkA kSaNabheda nirAkRta karake dravyapanA prakaTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza - ( 1 ) vastukA janmakSaNa judA hai, nAzakSaNa judA hai va sthitikSaNa judA haiM aisI zaMkA nahIM karanA cAhiye, kyoMki janma nAza zrIvya dravyakA nahIM dekhA jAtA, kintu. paryAyoMmeM dekhA jAtA hai / (2) antaraGga bahiraGga sAdhanapara hue saMskArako sannidhimeM jo ho uttaraparyAyakA uttarakSaNa hai vahI pUrva paryAyakA nAza kSaNa hai aura vahI donoM koTi meM adhirUr3ha dravyapanekA sthitikSaraNa hai / ( 3 ) dravya meM utpAda vyaya dhIvya eka samaya meM ho dekhe jAte haiM / (4) uttaraparyAyavartI utpAda pUrvaparyAyavartI vinAza dravyatvavartI provya eka dravya ho hai anya anya nahIM / .. siddhAnta - ( 1 ) dravya utpAdavyayanauvyAtmaka honese trilakSaNa sattAmaya hai / dRSTi - 1 - utpAdavyayasApekSa zrazuddha dravyArthikanaya ( 25 ) / prayoga --- mithyAtva paryAyakA vyaya hotA humrA mujhameM samyavatva paryAya hogA, prajJAna paryAyakA vyaya hotA huA mujhameM kevalajJAna paryAya hogA, usa saba vikAsakA upAya sahaja jJAnasvabhAva antastatvameM AtmatvakA anubhavana hai yaha tathya jAnakara nija sahaja jJAnadarzanasAmAnyAtmaka caitanyasvabhAva meM prAtmatva anubhavanA // 102 // BALLELL dravyake utpAda vyaya zrIvyako aneka dravyaparyAyake dvArA vicArate haiM [ dravyasya ] pravyakA [ anyaH paryAyaH ] anya paryAya to [prAdurbhavati ] utpanna hotA hai [ca] aura [ anya: Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00000000MIND - mA pravacanasAra-sapnadAGgo TIkA 165 praya dravyatyotpAdavyayadhrauvyANyanekadravyaparyAyadvAreNa cintayati pADubbhavadi ya aNNo pajAo pajayo vayadi aNNo / dabbassa taM pi davvaM gova paNA uppaNNA // 103 // dravyako anya pariNati, upaje aru anya pariNatI binaze / dravya vahI kA vaha hai, vaha nahi utpanna naSTa hupA // 103 // prAdarbhavati cAnyaH paryAyaH paryAyo vyeti anyaH / dravyaya bhaSi dravyaM naiva praNaSTaM notpannam / / 103 / / iha hi yayA kilaikaspagukaH samAna jAtIyo'nekadravyaparyAyovinazyatya nyazcaturAka: prajAyate te tu ayazcatvAro vA pudgalA avinaSTAnutpannA evAvatiSThante / tathA sarve'pi samAna nAmasaMja- aNa pajjAa pajjaba aNa damba pi devaza evaM paNaTraNa uppnn| dhAtasaMca-pA A.dura bhava sattAyAM, vvaya gatI / prAtipadika-anya pI payaMza anya dravya api tat dravya na eva pranaTana utpanna / mUladhAtu-vyaya matauM / ubhayapadavivaraNa-pAibhavati prAdurbhavati bayadi vyaki--vartamAna atya puruSa ekavacana kriyA / ya ca pi apane-adhyaya / amano anyaH pajjAo paryAyaH pajjao epiH] koI anya paryAya [dhyeti naSTa hotA hai: [tadapi phira bhI [dravyaM ] dravya [pragaSTaM ma evAna to naSTa hotA hai, [utpanna na] aura na utpanna hotA hai / / tAtparya-dravyake paryAya utpanna va naSTa hote haiM, dravya utpanna, naSTa nahIM hotA / TIkArya-vizvameM jaise eka tri-aNuka samAna jAtIya aneka dravyaparyAya vinaSTa hotI hai aura dUsarA caturaNuka (samAnajAtIya aneka dravyaparyAya) utpanna hotA hai; parantu ve tIna yA cAra pudgala paramANu to avinaSTa aura anutpanna ho rahate haiM / isI prakAra sabhI samAna jAtoya natyaparyAya vinaSTa hote haiM aura utpanna hote haiM, kintu samAnajAtIya dravya to avinaSTa aura anutpAna hI rahate haiM / aura, jaise eka manuSyatvasvarUpa asamAnajAtIya dravya-paryAya vinaSTa hotA hai aura dUsarA devatvasvarUpa (asamAnajAtIya dravyaparyAya) utpanna hotA hai, parantu vaha jIva aura pudgala to avinaSTa aura anutpanna hI rahatA hai, isI prakAra sabhI asamAnajAtIya dravya. paryAya vinaSTa ho jAtI haiM aura utpanna hotI haiM, parantu asamAna bhAtIya dravya to avinaSTa aura anutpanna hI rahate haiN| isa prakAra svadravyatvase dhra va aura dravyaparyAyoM dvArA utpAda-vyayarUpa hue dravya utpAda vyaya-dhovya haiN| / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthA meM utpAdAdikA kSaNabheda nirAkRta karake dravyatva maTa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM anekadravyaparyAyarUpase dravyake utpAda vyaya dhrauvyoMkA vihAra kiyA gayA hai| 26 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A NDIMBes - MAHARARIANDER marathe ........................... ..... sahajAyandazAstramAlAyAM jAtIyA paryAyA vinazyanti prajAyante ca / samAnajAtIni dravyANi tvavinaSTAnutpannAnyevAvatiSThante / yathA cako manuSyatvalakSAgo'samAna jAtIyo dravyaparyAyo vinazyatyanyastridazatvalakSaNaH prajAyate nau ca jIvapudgalau avinaSTAnutpannAvevAvatiSThate, tathA sarve'pyasamAnanAtIyA dravya paryAyA vinadhyanti prajAyante ca asamAna jAtIni dravyAriNa tvavinaSTAnutpannAnyevAvaliSThante / evamAtmanA dhra vANi dravyaparyAyadvAregotpAdavyayIbhUtAnyutpAdavyayadhrauvyANi dravyANi bhavanti m...... . .diximediaefiniwww BRAND dava dravya-prathamA ekavacana / davvassa dravyasya-SaSThI eva0 / taM tata-pra0 eka. paNa praNaSTaM uppaNaM utpanna-pathamA ekavacana kRdanta kriyA / nirukti-pari ayanaM paryAyaHpravANa naSTaM prnnssttN||103 // tathyaprakAza-(1) tona aragu vAlA Adi samAnajAtIya aneka dravya paryAya naSTa hotA hai, cAra aragu vAlA pAdi samAna jAtIya paryAya utpanna hotA hai vahAM ve aNu dravya to na nA hote na utpanna hote, avasthita hI haiM / (2) manuSyarUpa Adi asamAna jAtIya dravyaparyAya naSTa hotA hai, deva rUpa Adi asamAnajAtIya dravyaparyAya utpanna hotA hai, vahAM ve jIva aura pudgala dravya na naSTa hote, na utpanna hote, avasthita hI haiM / (3) apane dravyapanese dhruva aura dravya. paryAyase utpAda vyayarUpa dravya hI utpAdavyayadhrauvya haiN| siddhAnta --- {1) dravya sadA avasthita rahakara dradhyaparyAyarUpase bho utpAdavyaya karatA dRSTi- 1- sattAsApekSa nitya azuddha paryAyAthikanaya (38) / prayoga--aneka dravyaparyAyarUpase apanA utpAda honA kalaMka hai yaha jAnakara usa kalaMkI se haTane ke liye prakalaGka prAtmasvabhAvameM Atmatva anubhavanA // 103 // aba anyake utpAda vyaya dhrauvyoMko eka dravya paryAyake dvArA vicArate haiM.[sadaviziTaM] svarUpAstitvase abhinna [dravyaM svayaM] dravya svayaM hI [guragataH gurazAntaraM] guNase guNAntara rUpa [pariNamate] pariNamita hotA hai, [tasmAt ca punaH] isa kAraNase hI taba [guNaparyAyA: guraNaparyAya [dravyam eva iti bhariMgatAH] dravya hI haiM isa prakAra kahe gaye haiN| ___ tAtparya-apane svarUpAstitvase abhinna dravya guNase guNAntararUpa pariNamatA hai so ke guNaparyAyeM dravya hI haiN| TIkA.....guNaparyAyeM eka dravyakI hI paryAya haiM, kyoMki guNaparyAyoMko ekadravyatva hai, unakA eka dravyatva pAmraphalakI taraha hai / jaise--svayaM hI harita bhAvase pItabhAvarUpa pariNamita hotA huA, prathama aura pazcAt pravartamAna haritabhAva aura pItabhAvake pUrvottara guNaparyAyoM MAITH7"m - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA ae aourteoraarughrauvyANyekadravyaparyAyadvAreNa cintayatipariNamadi sayaM davvaM guNado ya guNataraM sadavisiddhaM / tamhA gugapajjAyA bhaNiyA purA davvameva tti ||104 // dravya svayaM pariNamatA, guNase guNAMtara tadapi sat vaha ho / isase guraNa paryAyeM, sakala usI dravyarUpa kahI // 104 // pariNamati svayaM dravyaguNatazca guNAntaraM sadaviziSTam / tasmAd guNaparyAya bhaNitAH punaH dravyameveti // 104 // ekadravyaparyAyA hi guNaparyAyAH, guNaparyAyANAmekadravyatvAt / ekadravyatvaM hi teSAM sahakAraphalavat / yathA kila sahakAraphalaM svayameva haritabhAvAt pANDubhAvaM pariNamatpUrvotara pravRtta 27 pANDubhAvAbhyAmanubhUtAtmasattA haritapANDubhAvAbhyAM samamaviziSTasattA katayaikameva vastu na vastvantaraM tathA dravyaM svayameva pUrvAvasthAvasthita guNa / duttarAvasthAvasthitaguNaM pariNamatpUrvottarAvasyAvasthitaguNAbhyAM tAbhyAmanubhUtAtmasattAkaM pUrvottarAvasthAvasthitaguNAbhyAM samamaviziSTasattA nAmasaMjJa - sayaM davya guNadoya guNaMtara sadavasa ta guNapAya zaNiya purNa davva eva tti / dhAtusaMjJapari ma pratve, bhaga kathane / prAtipadika svayaM dravya guNataH guNAntara sadavaziSTa tat guNaparyAya bhaNita punara dravya eva iti / mUladhAtu-pari Nama prahRtve, bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa pariNamadi pariNa mati - vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA / eva tti iti sayaM svayaM ya ca guNa punaH abhyaya / davvaM dravyaM dvArA anubhava kiyA hai apanI sattAko jisane aisA aisA zrAmraphala haritabhAva aura potabhAva ke sAtha praviziSTa sattA vAlA honese eka ho vastu hai, anya vastu nahIM; isI prakAra svayaM hI pUrva bhavasthA meM avasthita guNase uttara avasthA meM avasthita guNarUpa pariNAmita hotA huA, pUrva aura uttara prasthAmeM avasthita una guNoMke dvArA apanI sattAkA anubhava kiyA hai jisane aisA dravya pUrva maura uttara avasthA meM avasthita guNoMke sAtha avaziSTa sattA vAlA honese eka hI dravya hai| dravyAntara nahIM / zraura, jaise potabhAvase utpanna ho rahA, haritabhAvase naSTa ho rahA, aura grAmraphalarUpase sthira ho rahA Amraphala eka vastuko paryAyake dvArA utpAda-vyaya-provya hai, usI prakAra uttara avasthA meM avasthita guNase utpanna, pUrva avasthA meM avasthita guNase nae aura dravyatva guNale sthira honese dravya eka dravyaparyAyake dvArA utpAda vyaya zrIvya hai / prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthA meM anekadravyaparyAyadvArase dravyake utpAda vyaya ghoSoM kA vicAra kiyA thaa| aba isa gAthAmeM eka dravpaparyAyadvArase dravyake utpAda vyaya provyoMkA vicAra kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) guNaparyAyeM eka dravyakI paryAye haiM, kyoMki guNaparyAyeM eka dravyake rUpa hai| (2) dravya svayaM akelA hI pUrvaguNaparyAyase haTakara uttaraguNaparyAyarUpa pariNamatA humA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EAR 212211mmpwr.Pramarimmamtarrernm-monymmetronouncourna N 168 sahajAnandazAstramAlAyAM katarthakameva dravyaM na dravyAtaram / yathaiva cotpadyamAnaM pANDubhAvena, vyayamAnaM haritabhAvanAvatiSThaH mAnaM sahakAraphalatvenotyAdayayaprauvyAyakavastuparyAya dvAreNa sahakAraphale tathaivotpadya mAnamuttarA basthAva sthita guraNena, vyayamAna pUrvAvasthAvasthitagotAvatiSThapAnaM dradhyatvaguNenotpAdavyayadhrauvyAH / / dhye kadravyaparyAyadvAreNa dravyaM bhavati / / 104 // sadasiTa rAdavaziSTaM-prathagA evA0 / guNadoM guNata:-paMcampardhe avyava / guNaMtaraM guNAntara--avyaya kriyAvi zeSaNa / tanhA tasmAt-paMcamI eka0 / gugyajjAyA guNaparyAyA:-prazramA bahu0 / maNiyA bhaNitA:-prathamA : bahu0 vRdanta kiyaa| nirukti-guNayanaM guNaH, su ayanaM svayaM / samAsa-satA avizigTaM sadavaziSTa) guNAzca paryAyAzceti guNaparyAyAH / / 104 / / ke sAtha eka hI sattArUpase rahatA huaA vahI dravya hai anya dravya nahIM hai / (3) vivAta muNaparyAya yadyapi karmavipAkoSAdhikA nimitta pAkara hI hote haiM tathApi nimitta va upAdAna donoM meM nahIM hote, kintu upAdAna meM akele meM hI akeleke pariNamanase hote haiN| (4) pUrvAvasthAmeM avasthita gurAse naSTa, uttarAbasvAmeM avasthita guNase utpanna va dravyalba guNase ekarUpa rahane / vAlA dravya hI to eka dravyaparyAyadvAra se utpAdavyayatrIya kahalAtA hai / siddhAnta---(1) eka hI samaya meM guNoM ke utpAdavyayadhrauvyarUpa dravya jJAta hotA hai | dRSTi- 1- sattAsApekSa nisva azuddha paryAyAthikanaya (28) / prayoga- maiM AtmA khudakI bhAvanA ke anusAra khuda pariNAmatA hU~ aisA jAnakara nirA pada svabhAdapariNamanake liye nirApada adhikAra sahaja jJAnasvabhAvameM prAtmatvako anubhavanA // 104 / / aba sattA aura , dravyako anarthAntaratvameM yukti upasthita karate haiM-- [yadi] .yadi [vyaM] dravya [sat na bhavati ] svarUpase hI sat na ho to [dhruvaM asat bhavati] nizca yase. yaha asat hogA; [tat kathaM dravyaM] jo asat hogA vaha dravya kaise ho sakatA hai ? [vA punaH athavA phira vaha dravya [anyat bhavati] sattAse alaga hogaa| (cUMki ye donoM bAteM nahIM ho / sakatI) [tasmAt ] isa kAraNa [dravyaM svayaM] dravya svayaM hI [sattA] sattAsvarUpa hai| tAtparya- dravya svayaM sattAmaya hai / TIkArtha-yadi dravya svarUpase hI sat na ho to dUsaro gati yaha hogI ki vaha yA to asat hogA, athavA sattAse pRthak hogaa| vahIM, yadi vaha asat hogA to, dhauvyake asNbhv| honese svayaM sthira na hotA huA dradhyakA hI lopa ho jAyagA, aura yadi sattAse pRthaka hogA to sattAke binA bhI svayaM rahatA hunA, itane hI mAtra prayojana vAlI sattAkA lopa kara degaa| kintu svarUpase hI sat sat hotA huA dhrauvyake sadbhAvake kAraNa apane svarUpako AMEN*MSHALA urimadlinRayanKCHHADMAAVATumDAMOUSAMIRECAnimunARSERIENokimoniowiniiwiowinianRautavirwiminaniyaindiansionation2mmawwwwwwwwwwwwwwwin wwwwwww On50800AAp Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra----saptadazAGgI TIkA prathaH satAdhyayoranantaratve yuktimupanyasyati gaNa havadi jadi saddavaM asadadhuvvaM harvAda taM kaha davvaM / havadi puNo aNNAM vA tamhA davvaM sayaM sattA // 105 / / yadi dravya sat nahIM ho phira asat humA hi dradhya kaise hoN| sattvase pRthak sat kyA, ataH svayaM dravya hai sattA // 105 / / // na bhavati yadi sadvyamasaddhvaM bhavati rAtkathaM dravyam / bhavati puna ranyA tasmAdravyaM svayaM sattA // 10 // yadi hi dravyaM svarUpata evaM sanna syAttadA dvitIyo gatiH asatA bhavati, sattAtaH pRthagvA / bhavati / tatrAsaddhabaddhodhyasthAsaMbhavAdAtmAnamadhArayadravyamevAstaM gacchet / sattAtaH pUrabhavat sattAmantareNAtmAnaM ghAraya tAvanmAnaprayojanA sattAmevAstaM gamayet / svarUpatastu sadbhabovya sya saMbhavAdAtmAnaM dhArayadravya mudgacchet / sattAto'pRthagbhUtyA cAtmAnaM dhArayattAvanmAtraprayAjanA sattAmudgamayet / tataH svayameva dravyaM sattvenAbhyupagantavyaM, bhAvabhAvavatorapRthaktvenAnya lAt // 105 // nAmasaMjJa....Na jadi sat dabdha asata dhuvvata vaha davya pUNo aNNa vAta dava sayaM sattA / dhAtusaMsahava sattAyAM / prAtipadika- yadi rAt dravya asat dhruva kathaM tat dravya punara anyat vA tat dravya svayaM sattA / malayAla-bhusatAyAM / ubhayapadavibaraNa---Na na adi yadi kahaM kathaM puNo punaH vA sayaM svayaM-avyaya / habadi bhavati-bartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / sat dazca dravya asat dhuvaM dhruvaM aNa anyat sattA-prathamA ekavacana / tamhA tasmAt-paMcamI ekavacana / nirAkti---astIti sat, dhruvanaM dhruvaH, dhruvasya bhAvaH dhrIvyam / / 105 cAratA hubhA dravya itane hI mAtra prayojana vAlI sattAko siddha karatA hai / isa kAraNa dravya svayaM hI sattva svarUpa hai aisA svIkAra karanA cAhiye, kyoMki bhAva aura bhAvavAnakA prapRthaka panA honese ananyatva hai| prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthAmeM ekadravyaparyAyadvArase dravyake utpAda vyaya praudhoM kA vicAra kiyA thaa| aba isa gAthAmeM sattA aura dravyameM abhinna patA hai yaha yuktipUrvaka batAyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) dravya svarUpase hI sat hai / (2) yadi dravya svarUpase hI san naho / yAne asat hai to asatmeM dhovya asaMbhava hI hai so dravya hI prasta ho gayA. kucha na rhaa| / (3) yadi dravya svarUpase hI sat nahIM yAne sattAse pRthak hai to sattAse alaga rahakara dravya raha rahA hai to aba sattAko jarUrata hI nahIM rahI so sattA ho agrasta ho gaI kucha na rho| (4) dravya svarUpase hI sat hai so dravyoM prauvya saMbhava hai aura dravya vAstavameM dravya hai / SS Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 200 sahajAnaMdazAstramAlAyAM aga pRthaktvAnyatvalakSaNamunmudrapati pavibhattapadesattaM pudhuttamidi sAsAM hi vIrasma / aNNattamatabhAvo Na tacbhavaM hodi kadhamegaM // 106 // pravibhaktapradezapane, ko batalAyA pRthaktva zAsanane / anyatva ata jhAva hi, na tadbhava eka kaise ho // 106 / / pravibhakta pradezavaM pRthaktvamiti zAsanaM hi vI ramya / anyatvamatadbhAvo na tadbhavat bhavati kaya mekan / / 10 / / pravibhakta pradezAtvaM hi pRthaktvasya lakSaNam / tattu sattAdravyayorna saMbhAvyate, guNaguNinoH avibhaktapradezatvAbhAvAt zuklottarI yavat / tathAhi--yathA ya eva zuklasya guNasya pradezAta evottarIyasya guriMgana iti tayorna pradeza vibhAgaH, tathA ya eSa sattAyA guNasya pradezAsta eva nAmasaMjJa-vibhattapadesatta putta iti sAsaNa hi vIra aNNatta atabbhAva Na tubhava kadha ega! pAtasaMjJa-sAsa gAsane, ho sattAyAM / prAtipadika. vibhaktapradezatva pRthaktva iti zAsana bIra anyatva (5) dravya sattAse abhinna hai so usameM sattA prakaTa hai / (6) bhAva va bhAvavAna apRthak hone se dravya svayaM hI sattvarUpase jAnA jAtA hai| siddhAnta-(1) dravya svayaM hI svarUpataH sat hai / dRSTi-1- bhedakalpanAnirapekSa guddha dravyAthi kanaya (23) / prayoga-svayaMko paripUrNa catanyAtmaka sat nirakhakara svayaMko svayameM anubhavana! / / 105 // praya pRthaktvakA aura anyatvakA lakSaNa unmudrita karate haiM-~[pravibhaktapradezatvaM] bhinna bhinna pradezapanA [pRthaktvaM] pRthaktva hai, [iti hi] aisA ho [vIrasya zAsana] vIrakA upadeza hai / [atabhAvaH] usarUpa na honA anyatva] anyatva hai / [na tat bhavat ] jo usarUpa na ho vaha [kathaM ekam] eka kaise ho sakatA hai ? tAtparya-bhinna bhinna pradeza honese to anyatva jAnA jAtA hai aura sadbhAva na hone se mamatva jAnA jAtA hai / TIkArtha-bhinna pradezapanA pRthaktvakA lakSaNa hai / vaha to sattA aura dravya meM saMbhava nahIM hai, kyoMki guNa aura guNImeM vibhaktapradezatvakA prabhAva hotA hai---zuklatva aura vastrako saraha / spaSTIkaraNa---jaise-..-jo hI zuklatva guNake pradeza haiM ve hI vastra guNIke haiM, isa kAraNa ranameM pradezabheda nahIM hai; isI prakAra jo sattAguNake pradeza haiM ve hI dradhya guNIke haiM, isa kAraNa jana meM pradezabheda nahIM hai| aisA hone para bhI una meM arthAt sattA aura dravyameM anyatva hai, kyoMki unameM pratyatva ke lakSaNakA sadbhAva hai / atadbhAva anyatvakA lakSaNa hai / vaha to sattA aura Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ima Con DHORSHA Imti pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 201 ikyasya guNina iti tayonaM pradeza vibhAmaH / evamapi tayoranyatva mastitallakSaNasadbhAvAt / ataanAvI hyanyatvasya lakSaNaM, tattu sattAdravyayovidyata evaM guNaguNinostabhAvasyAbhAvAt zuklo. tarIyavadeva / tathAhi-yathA yaH kila kacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocaramatikAntaH zuklo guNo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, yacca kilAkhilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, na khalu sa ekacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH sm| tetarendriyagrAmagocaramatikrAntaH zuklo guNo bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAvaH / tathA yA ki lAzritya vatinI niguNakaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRttisvarUpA ca sattA bhavati, na khalu tadanAzritya pati guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRttimatsvarUpaM ca dravyaM bhavati matadbhAva na tadbhavat kathaM eka / mUladhAtu-zAsu-anuziSTI adAdi, pRtha kSepaNe, bhU sattAyAM / ubhayapadavibharaNa-pavibhattapadesattaM pravibhaktapradezatvaM pudhatta pathaktvaM sAsaNaM zAsanaM aNNattaM anyatvaM atabhAvo atadAvaH tambhavaM tadbhavat ega eka-prathamA ekavacana / vIrassa vIrasya-paSTI ekavacana / idi iti hi Na na kapa kathaM avyaya / hodi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| nirukti prakarSaNa dezanaM pradezaH, dazyaka hai ho, kyoMki gue| aura guNIke tadbhAvakA abhAva hotA hai;----zuklatva aura vastrakI taraha / vaha isa prakAra hai ki jaise eka cakSuindriyake viSaya meM mAne vAlA aura anya saba indriyoM ke samUhako gocara na hone vAlA zuklatva guNa hai vaha samasta indriyasamUhako gocara hone dAlA vastra nahIM hai; aura jo samasta indriyasamUhako gocara hone vAlA vastra hai vaha eka cakSu. indriyake viSayameM pAne vAlA tathA anya samasta indriyoM ke samUhako gocara na hone vAlA eklatva guNa nahIM hai, isa kAraNa unake tadbhAvakA abhAva hai; isI prakAra, kisIke prAzraya rahane vAlI, nirguNa, eka guNarUpa bano huI, vizeSaNabhUta vidhAyaka aura vRttisvarUpa jo sattA hai vaha kisIke prAzrayake binA rahanevAlA, guNavAlA, aneka guNoMse nirmita, vizeSyabhUta, vighIyamAna aura vRttimAna svarUpa dravya nahIM hai, tathA jo kisIke zrAzrayake binA rahane vAlA, guNa vAlA, aneka guNoMse nimita, vizeSyabhUta, vidhIyamAna aura vRttimAnasvarUpa dradhya hai vaha kisIke Azrita rahane vAlI, nirguNa, eka guNase nirmita, vizeSaNabhUta, vidhAyaka aura vRttisvarUpa sattA nahIM hai, isaliye unake tadbhAvakA abhAva hai / aisA honese hI, sattA aura dravya ke kathaMcita abhinnapadArthatva honepara bhI unake sarvathA ekatva hogA aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki tadbhAva ekatvakA lakSaNa hai / jo usarUpa hotA huA jJAta nahIM hotA vaha sarvadhA eka kase ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| parantu guNa-guraNIrUpase aneka ho hai, yaha HERA mariUMMEHARRAMMA prasaMgavivaraNa--anaMtarapUrva gAthAmeM sattA aura dravyameM anantiratA dikhAI gaI thii| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Hows 202 sahajAnandazAstramAlAyAM yattu kilAnAzritya vati gaNavadanekaguNasa muditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRttimatsvarUpaM ca dravya bhavati, na khalu sAzritya vatinI niguNakaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA bRtisvarUpA ca sattA bhavatIti tayostaddhAvasyAbhAva: / ata eva ca sattAdravya yoH kathaMcidanantaratve'pi sarva katvaM na zaGkanIyaM, tadbhAvo hyakatvasya lakSaNam / yattu na tadbhavadvibhAvyate tatkatha mekaM syAt / api tu guNagariNarUpeNAnekamevetyarthaH // 106 // zAsyate aneneti zAsana, (viziSTAI lakSmI rAti dadAti iti vIraH asya bIrasya, anyasya bhAvaH anyatvaM, tasya bhAvaH tadbhAvaH na tadabhAva: atadbhAvaH, tadbhavatIti tadabhavat / samAsa-pravibhavataM ca tat pradezatvaM veti pravibhaktapradezatvaM / / 106 aba isa gAthAmeM ukta tazyako samajhaneke liye pRthaktva aura anyatvakA lakSaNa prakaTa kiyA tathyaprakAza- (1) jinameM pRthapanA hotA hai unake pradeza eka dUsarese bhinna hote . haiM / (2) sattA aura dravyake bhinna bhinna pradeza nahIM haiM, kyoMki guNa aura guraNIke pRthak pradezo.. pana nahIM hotA hai / (3) jo hI sattA guNake pradeza haiM ye hI dravya guNoke pradeza haiM, ataH una donoM meM pradezavibhAga nahIM hai| (4) sattA aura dravyameM pRthApanA nahIM hai, to bhI lakSAraNakI dRSTi se anyapanA hai / (5) pratadbhAva (kathaMcit usarUpa nahIM) honA anyatvakA lakSaNa hai| (6) sattA guNa hai, dravya guNI hai / (7) sattA guNakA lakSaNa dravya ke Azraya rahanA, guNarahita. honA, eka guNa mAtra honA, eka vizeSatArUpa honA, utpAdadhyayanovyakalakSaNa vRttirUpa honA hai / (4) dravyakA lakSaNa kisIke Azraya nahIM rahanA, guNavAna honA, anekaguNasamudita honA, vizeSya (jisakI aneka vizeSatAyeM bane) honA, utpAdazyayanovyakalakSaNasattAmaya honA hai| (8) lakSaNabhedase dravya aura sattAmeM atadbhAva hai / (10) sattA aura dravyameM abhinnatA honepara / bhI sarvathA ekatva nahIM, unameM atadbhAva hai| (11) sarvathA ekatvakA lakSaNa tadbhAva hai| . (12) sattA aura dravyameM guNaguriNarUpase anyapanA hai, pradezabheda na honese ananyapanA hai / . siddhAnta ---(1) sattA aura dravyameM pradezabheda na honese dravya sasvamaya hai / (2) sattA : aura dravyameM lakSaNabheda honese unameM atadbhAva hai / ... dRSTi-1-- utpAdavyayasApekSa azuddha dravyAthikanaya (25) / 2-- guNaguriNabhedaka zuddha : sadbhUta vyavahAra (66 b)| prayoga---guNa guNokI bhedakalpanA chor3akara apaneko svabhAvamAtra anubhavanA // 106 // / : aba atadbhAvako udAharaNapUrvaka prasiddha karate haiM---[sat dravyaM] 'sat dravya' [ca sat MisrudasuaaxxximuvAITHAIRamesNASALIMdindivwaters Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA athAtadbhAvamudAhRtya prathayati sahavvaM saca guNo sacceva ya pajano tti vitthaaro| jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo atabhAvo // 107 // . sat dravya va sat guNa hai. sat hai paryAya vyakta yaha varNana / anyonya prabhAva hi ko, tadamAva va atadbhAba kahA / / 107 / / savyaM sacca muNaH saccaiva ca paryAya iti vistAraH / yaH khalu tasyAbhAvaH sa tadabhAvAta dAvaH / / 17.7 / / yathA khalvekaM muktAphalasragdAma, hAra iti sUtramiti muktAphalamiti bedhA vistAryate, tathaika dravyaM dravyamiti guNa iti paryAya iti zredhA vistAryate / yathA caikasya muktAphalasaradAmnaH zuklo muNaH zuklo hAra: zukla sUtraM zuklaM muktAphalamiti vevA vistAryana, tathaikasya dravyasya sattAguNaH sadvyaM sadguNaH satparyAya iti tredhA vistAryate / yathA cakasmin muktAphalamsagdAmina sAmaseja.---sat davya sat ca guNa sat ca eMva ya pajja ati vitthAra jakhala ta abhAva ta tadbhAva atanbhAva / dhAtusaMja--pari i gatI, vi svara AcchAdane upasargAdartha parivartanaM / prAtipadika.....mat dravya guNaH] aura 'satguNa' [ca] aura [sat eva paryAyaH] 'sat hI paryAya' [iti] isa prakAra [vistAraH] sattAgaNakA vistAra hai / [yaH khalu] aura jo unameM paraspara tasya prabhAvaH] usakA abhAva' arthAt usarUpa honekA abhAva hai so [saH] vaha [tadbhAvaH] usakA prabhAva [pratadbhAvaH] atadbhAva hai| tAtparya--satko hI dravya guraNa paryAyarUpameM samajhAyA jAtA hai ve svataMtra sat nahIM TIkArtha- jaise eka motiyoM kI mAlA hAra hai, dhAgA hai aura potI hai isa taraha tIna prakArase vistArita ko jAtI hai, usI prakAra eka dravya, dravya hai, guNa hai aura paryAya hai isa taraha tIna prakArase bistArita kiyA jAtA hai / aura jaise eka motiyoMkI mAlAkA zuklatva guNaH "zukla hAra", "zukla dhAgA", aura "zukla motI", yoM tIna prakArase vistArita kiyA jAtA hai, usI prakAra eka dravyakA sattAgaraNa 'sat dravya', 'sat guNa' aura 'mata paryAya yo tIna prakArase vistArita kiyA jAtA hai / aura jaise eka motiyoMko mAlAmeM jo zuklatva' * guNa haiM vaha hAra nahIM hai, ghAgA nahIM hai yA motI nahIM hai, aura jo hAra, dhAgA yA motI hai vaha zuklatva guNa nahIM hai| isa prakAra eka dUsaremeM jo 'usakA prabhAva' arthAt 'tadrUpa hone kA abhAva' hai so vaha 'tad-abhAva' lakSaNa vAlA 'atadbhAva' hai, jo ki anyatvakA kAraNa hai| / isI prakAra eka dravyameM jo sattA guNa hai vaha dravya nahIM hai, anya guNa nahIM hai yA paryAya nahIM MER Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sahajAnandazAstramAlAyAM yaH zuklo guNaH sa na hAro na sUtre na muktAphalaM yazca hAraH sUtraM muktAphalaM vA sa na zuklo guNa itItaretarasya yastasyAbhAva: sa tadabhAvalakSarago'tadbhAvo'nyatvanibandhanabhUtaH / tathaikasmin dravye yaH sattAguNastanna dravyaM nAnyo guNo na paryAyo yacca dravyamanyo guNaH paryAyo vA sana sattAguNa itItaretarasya yastasyAbhAvaH sa tadabhAvalakSaNojjadbhAvo'nyatvanibandhanabhUtaH // 107 // satva guNa sat ca eva ya paryAya iti vistAra yat khalu tat abhAva tadabhAva atadbhAva mUladhAtu- pari iNa gatau vistRJa AcchAdane upasargAdarthaparivartanaM / ubhayapada vivaraNa- sat davvaM dravyaM guNo guNaH pajjabho paryAya: vitthAro vistAraH, jo yaH abhAvo abhAvaH tadabhAvo tadbhAvaH atabhAvo atadbhAvaH -- prathamA ekao | tassa tasya-SaSThI eka0 ca eva ti iti khalu avyaya / nirukti - vistaraNaM viratAraH / samAsa---- tasya abhAvaH tadabhAvaH, tasya bhAvaH tadbhAvaH na tadbhAvaH atadbhAvaH / / 107 / hai; aura jo dravya yA anya guNa yA paryAya hai vaha sattAguNa nahIM hai - isa prakAra eka dUsare meM jo 'usakA prabhAva' arthAt 'tadrUpa honekA prabhAva' hai vaha 'tad prabhAva' lakSaNa vAlA 'atadbhAva' hai jo ki anyatvakA kAraNa hai / prasaMgavivaraNa -- zranantarapUrva gAthAmeM pRthaktva va anyatvakA lakSaNa batAyA gayA thaa| aba isa gAthA meM udAharaNa dekara zratadbhAvakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / tathyaprakAza -- - ( 1 ) eka hI prAvAntara satko dravya guNa paryAya ina tIna rUpoMse jJAna meM phailAyA jAtA hai / ( 2 ) jaise eka hArako saphedI guragako sapheda hAra hai, sapheda sUta hai, sapheda motI hai yoM tIna prakArase nirakhA jAtA hai aise hI eka dravyake sattA guraNako sat dravya hai, sata guNa hai, sat paryAya hai yoM tIna prakArase nirakhA jAtA hai / (3) eka hArameM jo saphedI guNa hai vaha na hAra hai, na sUta hai, na motI hai aura jo hAra sUta motI hai vaha saphedI guNa nahIM yo eka meM dUsarekA prabhAva hai aisA prabhAva hI pratadbhAva kahalAtA hai / (4) eka dravyameM jo sattA guNa hai vaha na dravya hai, na anya guNa hai, na paryAya hai aura jo dravya, pratyaguNa va paryAya hai vaha sattA guNa nahIM yoM ekameM dUsarekA prabhAva hai aisA prabhAva hI zratadbhAva kahalAtA hai / (5) zratadbhAva anyatva ke paricayakA kAraNabhUta hai / ( 6 ) sattA va dravya meM tadbhAva to hai, kintu pRthaktva nahIM hai / siddhAnta - ( 1 ) dravya guNI hai sattA guNa hai itanA atadbhAva ina donoM zrabhidheyoMmeM dRSTi--- 1 - guNaguriNabhedaka zuddha sadbhUta vyavahAranaya (66ba ) | + prayoga --mAtra paricayake liye tadbhAvakA pratipAdana jAnakara prabhAvako gaura kara apaneko svarUpamAtra anubhavanA // 107 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atta SONGSee 205 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pratha sarvathA'bhAvalakSaNatvamatadbhAvasya niSedhayati---- jaM davvaM taNNa guNo jo vi gaNo so Na tccmtthaado| eso hi atabbhAvo gova abhAvo tti NidiTTo // 10 // jo dravya na vaha guNa hai, jo guNa hai vaha na dravya lakSaragase / atadbhAva aisA hai, kintu sarvathA abhAva nahIM // 108 // yadravyaM tanna guNo yo'pi guNaH sa na tattvamarthAta / eSa hyatadabhAvo naiva abhAva iti nirdiSTaH // 108 // ekasmindravye yadravyaM guNo na tadbhavati, yo guNaH sa dravyaM na bhavatItyevaM yadravyasya guNarUpeNa guNasya vA dravyarUpeNa tenAbhavanaM so'tadbhAvaH / etAvatavAnyatvavyavahArasiddherna puna nAmasaMjJa--ja davva ta Na muNa ja vi guNa ta Na tacca matthA eta hi atabbhAva Na eva abhAva tti miTi / dhAtusaMja-nira dirA prekSaNe / prAtipadika- yat dravya tat na guNa yat api guNa ta na tatva artha etat hi atadbhAva na evaM abhAva iti nirdiSTa / mUladhAtu-nis diza atisarjane 1 ubhayapadavivaraNa aba atadbhAvake sarvathA abhAvarUpa lakSaNapaneko niSiddha karate haiM--[yat dravyaM] jo dravya hai [tat na guNaH] vaha guNa nahIM hai, [api yaH guraNaH] aura jo guNa hai [saH na tasva] vaha dravya nahIM hai / [prasthAdo] zabdArtha lakSaNakI apekSAse [eSaH hi pratadbhAvaH] yaha hI pratadbhAva hai; [na eva abhAva:] sarvathA abhAva atabhAva nahIM hai: [iti nirdiSTaH] aisA prabhuke dvArA nirdiSTa kiyA gayA hai / tAtparya--dravya, guNa, paryAya meM zabdArthalakSaNakI apekSA atadbhAva hai, sarvathA prabhAva rUpa atadbhAva nhiiN| TokArtha---eka dravyameM jo dravya hai vaha guNa nahIM hai, jo guNa hai vaha dravya nahIM hai; isa prakAra dravyakA guNarUpase na honA athavA guNAkA dravyarUpase na honA adbhAva hai; kyoMki ilanese hI anyatvarUpa vyavahAra siddha hotA hai / parantu dravyakA prabhAva guNa hai, guNakA prabhAva dravya hai, aise lakSaNa bAlA prabhAva atabhAva nahIM hai| aisA honepara eka dravyake anekapanA pro jAyagA, ubhayazUnyatA ho jAyagI, athavA apoharUpatA A jAyagI / spaSTIkaraNa-jaise cetanadravyakA prabhAva pracetana dravya hai aura acetana dravyakA prabhAva cetana dravyA hai, isa prakAra unake pranekapanA hai, usI prakAra dravyakA prabhAva guNa, aura guraNakA prabhAva dravya hai; isa prakAra eka dravyake bhI anekapanA A jAyagA / jaise suvarNakA abhAva honepara suvarNatvakA prabhAva ho jAtA hai, aura svarNatvakA abhAva honepara suvarNakA abhAva ho jAtA hai, isa prakAra ubhayazUnyatva ho jAtA hai; usI prakAra dravyakA abhAva honepara guNakA abhAva aura guNakA prabhAva honepara anya -- -- - COM S mAdhaPanileon ACShue comamritime Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sahajAnandazAstramAlAyAM dravyasyAbhAko guNo guNasyAbhAvo dravyamityevaMlakSaNo'bhAvo'tabhAva, evaM satyekadravyasyAnekatvamubhayazUnyatvamapoharUpatvaM vA syAt / tathAhi-yathA khalu cetanadravyasyAbhAvo'cetanadravyamacetanadravyasyAbhAvazcetanadravyamiti tayoranekatvaM, tathA dravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityekasyApidravyasyAnekatvaM syAt / yathA suvarNasyAbhAve suvaraNatvasyobhAvaH suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAva ityubhayazUnyatvaM, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo guNasyAbhAve dravyasyAbhAva ityubhayazUnyatvaM syAt / yathA paTAbhAvamAtra eva ghaTo ghaTAbhAvamAtra eva paTa ityubhayorapoharUpatvaM tathA dravyAbhAva mAtra eva guNo guNobhAvamAtra eva dravyamityatrApyapoharUpatvaM syAt / tato dravyaguNayorekatvamazanyatvamanapohatvaM cecchatA yathodita evAtadbhAvo'bhyupagantavyaH / / 108 // jaM yat davvaM dravyaM ta tat guNo guNaH jo yaH guNo guNaH so saH taccaM tattvaM eso eSaH atabbhAvo atadbhAvaH abhAvo abhAva:-prathamA ekavacana / atthAdo arthAt-paMcamI ekavacana / NiTTio nirdiSTa:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / Na na vi api hi eva tti iti-avyaya / nirukti-dravati gacchati paryAyAt iti dravyam / samAsa-na tasya bhAvaH atadbhAvaH / / 108 / / kA abhAva ho jAyagA; isa prakAra ubhayazUnyatA ho jAyagI / jaise paTAbhAvamAtra hI ghaTa hai, ghaTAbhAvamAtra hI paTa hai, isa prakAra donoMke apoharUpatA hai, usI prakAra dravyAbhAvamAtra hI guNa aura guNAbhAvamAtra hI dravya hogA; isa prakAra isameM bhI apoharUpatA A jAyagI, isa kAraNa dravya aura guNakA ekatva, azUnyatva aura anapohatva cAhane vAleko yathokta hI atadbhAva mAnanA caahiye| prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM atadbhAvakA vivaraNa kiyA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki atadbhAvakA sarvathA abhAva lakSaNa nahIM hai / ... tathyaprakAza-(1) jo dravya hai vaha guNa nahIM, jo guNa hai vaha dravya nahIM isa prakAra dravyakA guNarUpase na honA, guNakA dravyarUpase na honA atadbhAva kahalAtA hai / (2) dravya aura guNake lakSaNamAtrase hI unameM anyapanekA vyavahAra hai / (3) dravya kA prabhAva guNa ho yA guNa kA abhAva dravya ho isa prakArake abhAvakA nAma atabhAva nahIM / (4) yadi dravyake abhAvako guNa va guNake prabhAvako dravya kahA jAya to unakA ekatva na rahegA anekapanA ho jAvegA jaise ki cetana dravyakA abhAva acetanadravya va acetanadravyakA prabhAva cetanadravya hai so yahA~ anekapanA hai| (5) yadi dravyakA abhAva honepara guNakA prabhAva va guNakA prabhAva honepara dravyakA prabhAva mAnA jAya to donoM hI na raheMge jaise ki suvarNakA abhAva honepara suvarNapanekA prabhAva va suvarNakA abhAva honepara suvarNapanekA abhAva donoM hI na rahe / (6) yadi dravyakA prabhAva mAtra hI guNa va guNakA abhAvamAtra hI dravya mAnA jAya to mAtra apoharUpatA rahI, tattva Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 5 / A 207 Cinik pravacanambara --- saptadazAGgI TIkA atha sattAdradhyayoguNaguNibhAvaM sAdhayati jo khalu davvasahAvo pariNAmo so guNo sadavisiTTo / sadavaTTidaM sahAve davya tti jiNovadesoyaM // 106 // dravyasvabhAva tritayamaya, jo pariNAma vaha guNa uso satkA / susthita svabhAbameM sat, usa hI ko dravya batalAyA // 10 // khalu dravyasvabhAvaH pariNAma : sa guNaH sdvishissttH| sadasthitaM svabhAve dravyamiti jinopadezo'yam // 10 // .. dravyaM hi svabhAve nityamavatiSThamAnatvAtsaditi prAk pratipAditam 1 svabhAvastu dravyasya pariNAmo'bhihitaH / ya eva dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, sa eva sadaviziSTo guNa itoha sAdhyate / yadeva hi dravyasvarUpavRttibhUta mastitvaM dravyapradhAna nirdezAtsaditi saMzabyate tadaviziSTa nAmasaMjJa-ja khalu davarAhAva pariNAma ta guNa sadavisiTTha sadabaTThiva sahAtha dabva ti jiNAvadesa ima / dhAtusaMjJa-avi sesa bhedane, ava TThA gati nivRttI tRtiiygnnii| prAtipadika---yat khalu dravyasvabhAva kucha na rahA / (7) lakSaNabheda vAlA hI atadbhAva mAnane para pradezabheda vAlA prabhAva na mAnane para hI dravya va guNameM ekatva rahatA hai, dravya va guraNa donoM prazUnya hote haiM, dravya va guragameM anapohatva rahatA hai| siddhAnta - (1) dravya aura guNameM sarvathA abhAvarUpa pratadbhAva nahIM hai / dRSTi-1- avikalpanaya (162), azanyanaya (174) / prayoga- lakSaNabhedase dravya guNakA paricaya karake bhedakalpanA TUra karake ekatvadRSTi se apaneko svarUpamAtra anubhavanA // 108 // aba sattA aura dravyakA guNa-guriNabhAva siddha karate haiM-khilu yaH] vAstavameM jo [dravyasvabhAvaH pariNAmaH] dravya kA svabhAvabhUta utpAdavya yadhrauvyAtmaka pariNAma hai [saH] vaha [sadaviziSTaH guNaH] sattAse abhinna guNA hai / [svabhAve avasthitaM] svabhAva meM avasthita [dradhya dravya [sat] sat hai [iti jinopadezaH] aisA jo jinopadeza hai [zrayam] vahI yaha hai / tAtparya-dravya utpAdavyayadhovyAtmaka sattAmeM zAzvata avasthita hai| . TokArtha---dravya svabhAvameM nitya avasthita honese sat hai, aisA pahale pratipAdita kiyA gayA thA; aura dravyakA svabhAva pariNAma kahA gayA thA / yahA~ yaha siddha kiyA jA rahA hai ki jo dravyakA svabhAvabhUta pariNAma hai vahI 'sat' se aviziSTa guraNa hai / jo ho dravyake svarUpa kA vRttibhUta astitva dravyapradhAna nirdezase 'sat' zabdase kahA jAtA hai usa astitvase ananya / guga hI dravyakA svabhAvabhUta pariNAma vAstavameM bhUta, bhaviSyata, vartamAna tInoM kAlako sparzane / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sahajAnanda zAstramAlAyAM guNabhUta eva dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH dravyavRttehi trikoTisamayaspazinyAH prazikSaNa tena tena svabhAvena pariNAmanAdravyasvabhAvabhUta evaM tAvatpariNAmaH / sa tvastitvabhUtadravya dRsyAtmakatvAtsadaviziSTo dravyavidhAyako ge| eveti sattAdravya yoguNaguNibhAvaH siddhayati / / 10 / pariNAma tat guNa sadavaziSTa sat avasthita svabhAva dravya iti jinopadeza idam / mUladhAtu-viziya asavarvopayoge curAdi, ava pThA gatinivRttau / ubhayapadavivaraNa-jo ya: dadhvasahAvo dravyasvabhAvaH pariNAmo pariNAmaH somaH sadasiTTho sadavaziSTaH sadayaTTidaM sadasthita danvaM dravyaM jiNopadeso jinopadezaH ayaMprathamA ekavacana / sahAve svabhAve-saptamI eka khata ni isi-avyaya / nirukti-pariNAmane pariNAma:, upadezUna upadezaH / samAsa-svasya bhAvaH svabhAva duvyasya svabhAvaH dravyasvabhAvaH, jinasya upadezaH jinopadeza: 108 pAlI dravyavRttikA pratikSaNa usa usa svabhAvarUpa parimana honese bhale prakAra dravyakA svabhAvabhUta hI pariNAma hai; aura vaha utpAda-vyaya prauvyAtmaka pariNAma astitvabhUta undhako vRtti svarUpa honese, 'sat' ke aviziSTa, dravyakA racayitA gaNa hI hai / isa prakAra sattA aura dravya kA guNDa-guNI bhAva siddha hotA hai / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki dravya va garaga meM jo pratadbhAva kahA gayA hai so usakA lakSaNa sarvathA abhAva nahIM hai / aba isa gAthAmeM sattA va dravya meM guraNa. guriNabhAvako siddha kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) dravya svabhAvameM nitya avasthita rahanese sat hai / (2) dravyakA svabhAva pariNAma hai / ( 3 ) jo dravyakA svabhAvabhUta pariNAma hai vahI sattA hai aura vaha mastitvase praviziSTa hai / (4) dravyAthikako pradhAnatAse dravyake svarUpakA vRttibhUta astitva hI sat kahA jAtA hai / (5) paryAyAthikako pradhAnatAse usa astitvase ananya gaNa hI dravyakA pariNAma kahA jAtA hai| (6) sattA aura dravyakA guNagaNibhAva yuktise siddha hai| siddhAnta----(1) nirvikalpa vastuke paricayakA prArambha guNaguNibhedake vyavahArase hotA dRSTi ----1 - guNaguNibhedaka zuddha sadabhUta vyavahAra (66b)| prayoga--muNaguriNabhedase prAtmabastukA maulika paricayakA saMketa pAkara abheda prAtmavastumeM parama vizrAma pAne ke liye bhedakalpanA chor3akara caitanyamAtra Atmavastuko anubhavanekA sahaja pauruSa hone denA / / 106 // __aba muraNa aura guNIke nAnApanakA khaNDana karate haiM- [iha] isa vizvameM [guraNaH iti vA kazcit] guraNa aisA kucha [paryAyaH iti vA] yA paryAya aisA kucha [dravyaM vinA nAsti] dravyake binA nahIM hotA; [punaH dravyattvaM bhAvaH] aura dravyatva utpAdavyayabhovyAtmaka Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 000000000 23 pravacanasAra... saptadazAGgI TIkA praya guNaguNino nAtvamupahanti-- Natthi guNo tti va koI pajAbo tIha vA viNA davyaM / davvattaM pugaNa bhAvo tamhA dabbaM sayaM sattA / / 110 // indha binA koI guNa, ayadA paryAya koi kucha mahiM hai| dravyatva bhAra usakA, zrataH dravya hai svayaM sattA // 110 // nAsti guNa iti vA kazcit paryAya itI vA vinA dravyam / dradhyatvaM punarbhAvastasmAddazya svayaM sattA / / 110 // na khalu dravyAtpRthagbhUto guNa iti nA paryAya iti kA kazcidapi syAt / dhadhA suvarNApRtharabhUta tatpItatvAdimiti mA tatkuNDalatvAdikamiti thA / atha tasya tu dranyasya svarUpA vRttibhUtamastitvAkhyaM yadavyatvaM sa khalu tadbhAvAkhyo guNa evaM bhavan ki hi dravyAtyUyambhUtatvena vartate / na vartata eva / tahi dravyaM sattA'tu, svayameva / / 110 / / nAmasaMjaNa guNa tti va koI pajAti mahaza viNA dabya davata' puNa bhAva ta dabya rAyaM sttaa| bAsusaja-- asa sattAyAM / prAtipadika---- guNa iti vA kazcitu paryAya iti vA vinA dravya dravyatva punara rAba tata dravya svayaM sattA / mUladhAtu ....asa bhuvi / ubhayapadavivaraNa .... na tti iti va vA iha bA viNA visA purNa punaH sayaM svayaM-atyaya 1 muNo guNaH pajjAo paryAyaH davvattaM dravyatvaM bhAvo bhAvaH vayaM dravya saMtA-prathamA ekavacana / dadhvaM dravyaM (vinA dravya)-dvitIyA ekavacana / ayi asti-samAna anya puruSa ekavacana kriyA ! nirukti----guNyate bhiyate drapa pratibodhanAya yaiste guNA: / dradhyasya bhAvaH dravyatvaM, bhavana bhAvaH // 110 / / sadabhAva hai [tasmAt] isa kAraNa dravyaM svayaM sattA] dravya svayaM sattArU / hai / tAtparya-guNaparyAyavAna va utpAdanyAyadhraucyAtmaka honese dravya svayaM matsvarUpa hai| TokArtha---vAstavameM dravyase pRthagbhUta guNa yA paryAya aisA kucha bhI nahI hotA; jaisesuvAse pRthagbhUta usakA pIlApana Adi yA usakA kuNDalalvAdi nahIM honA / aba usa dravya kA svarUpakA vRttibhUta astitva nAmase kahA jAne vAlA jo dravyatya hai vaha vAstava meM tadbhAva nAmase kahA jAne vAlA guNa hI hotA huprA kyA usa dravyase pRthakarUpase rahatA hai ? nahIM rahalA / taba phira dravya sattA homo svayaM hI / prasaGgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM sattA aura dravya meM guNaguNibhAvako siddha kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM guNaguNI bhedako naSTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) dravyase alaga kucha bhI guNa nahIM hotA / (2) dravya se alaga kahIM bhI kucha bhI paryAya nahIM hotaa| (3) dravyakA svarUpa vRttibhUta jo astitvase prasiddha dravyatva hai vaha insakA bhAvarUpa guNa hai / (4) dravyakA bhAvarUpa guNa dravyale pRzyaka nahIM rahatA / (5) ElwwwwIRROR -1000000000OTENT www Chawww AIIIIIIIIII - Evasna MOutwwwwww livni Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SEE688 210 rAhajAnanda zAstramAlAyAM atha dravyasya sadutpAdAsadutpAdayoravirodhaM sAdhayati----- evaM vihaM sahAve davvaM davvasthapajayasthehiM / sadasambhAvaNibaddha pAdunbhAyaM sadA labhadi // 111 // dravya svabhAvameM rahakara, dravyAthika paryAyAthika nayase / sadasadbhAvabigumphita, apane dravyatvako pAtA // 111 // evaM vidha svabhA drabya dravyArthaparyAyArthAbhyAm / sadasadbhAvanivaraM prAdurbhAvaM sadA labhate / / 116 evametadhayoditaprakArasAkalyAkalaGkalAJchana manAdinidhana satsvabhAce prAdurbhAvamAska gdati dravyam / sa tu prAdurbhAvo dravyasya dravyAbhidheyatAyAM sadbhAva nibaddha eva syAt / paryAyAbhidheyatAyo tva sadbhAvanibaddha eva / tathAhi----yadA dravya mevAbhidhIyate na paryAyAstadA prabhavAvasAna jilAbhiyogapadyapravRttAbhivyaniSpAdikAbhiranya yazaktibhiH prabhavAyasAnalAJchanAH krama : pravRttAH paryAyaniSpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH saMkrAmato dravyasya sadbhAva libaddha eva prAdubhAvaH hemavat / tathAhi----yadA hemavAbhidhIyate nAGgadAdayaH payAyAstadA hemasamAnajIvitAbhiyauM gapaJcaSavRttAbhiheMmaniSpAdikAbhiranvayazaktibhiraGgadAdiparyAya samAnajIvitAH kramapravRttA aGga__ mAmasaMjJa--evaMvihaM sahAya vanya davatthapajjayattha sadasammANibaddha pAdubhAva sadA / dhAtusaMjJa-labha prAptau / prAtipadika--..evaM vidhaM svabhAva dravya dravyArtha paryAyArtha sadasadAvanibaddha prAdurbhAva sadA / mUladhAtu-- dravya hI sat svayameva hai / (6) sattA aura dravya meM nAnApana nahIM hai / (7) guNa aura guNImeM . nAnApana nahIM hai| siddhAnta...-- (1) dravya abheda svabhAvamAtra hai| dRSTi-1- akhaNDa paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga----tIrthapravRttinimitta kiye gaye guNaguriNacyapadezase pare hokara apaneko svabhAvamAtra nirakhanA // 110 / / aba dravya ke sat-utpAda aura asat utpAdameM avirodhako siddha karate haiM----[evaMvidha] isa prakAra [svabhAve] svabhAvameM avasthita [dradhyaM] dravya dravyArthaparyAyArthAbhyAM] dravyAthika aura paryAyAthika nayoMke dvArA [sadasadbhAvanibaddha prAdurbhAvaM] sadbhAvanibaddha aura asadbhAvanibaddha utpAdako [sadA lamate sadA prApta karatA hai / tAtparya-dravyake dravyAthikanayase sadutpAda hai va paryAyAthikanayase asadutpAda hai / TIkArtha---isa prakAra pUrvakathita sarvaprakArase nirdoSa lakSaNa vAlA anAdinidhana dravya satsvabhAvameM utpAdako prApta hotA hai / dravyakA vaha utpAda dravyako kathanI ke samaya sadbhAvani Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-rAptadazAGgI TIkA 211 dAviparyAyaniSpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH saMkrAmato hemnaH sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAvaH / yadA tu paryAyA evAbhivIyante na dravyaM tadA prabhavAvasAnalAJchanAbhiH kramapravRttAbhiH paryAyanipAdikAbhivyatirekavyaktibhistAbhistAbhiH prabhavAvasAnajitA yogapadyapravRttA dradhyaniSpAdikA anvayazaktIH saMkrAmato dravyasyAsa ddhAvanibaddha eva prAdurbhAvaH hebhavadeva / tathAhi .....yadAGgadAdipAyA evAbhidhIyante na hema tadAGgadAdiparyAyasamAnajIvitAbhiH kramaprabRttAbhiraGgadAdiparyAghaniSpAdikAbhirvyatirekacyaktibhistAbhistAbhihemasamAnajIvitA yogapadyapravRttA hemaniSpAdikA anvayazaktI saMkAmato hemno'saddhAvanibaddha eva prAdurbhAvaH / atha paryAyAbhidheyatAyAmapyasatpa. ulabhaSa prAptI / ubhayapadavivaraNa--evaMvihaM evaMvidhaM sadA-avyaya / sahAve svabhAve-zAtamI eka0 / dadhvaM draSya-prathamA eka / davvasthapajjayahi-tRtIyA baha0 / dravyArthaparyAvArthAbhyAM-tRtIyo hivacana / sadabaddha hai aura paryAyoMkI kathanoMke samaya asadbhAvanibaddha hai| spaSTIkaraNa ---- jaba dravya hI kahA jAtA haiparyAya nahIM, taba utpatti vinAzase rahita, yugapat pravartamAna, dampaniyAdaka anvaya zaktiyoMke dvArA, utpattivinAzalakSaNa vAlI, kramazaH pravartamAna, paryAyoMkI niSpAdikA una-una vyatirekavyaktiyoM ko prApta hote jAne vAle dravyake sadbhAvanibaddha hI utpAda hai; suvAkI taraha / jame jaba suvarNa hI kahA jAtA hai, bAjUbaMdha Adi paryAya nahIM, taba rAvaNaM jitanI sthAyI. yugapat pravartamAna, suvarNaniSpAdaka anvayazaktiyoM ke dvArA, bAjUbaMdha ityAdi paryAya jitanI Tikane vAlI kramazaH pravartamAna, bAjUbaMdha ityAdi paryAyoMkI niSpAdikA una una vyatirekavyaktiyoM ko prApta hone vAle suvarNakA sadbhAvanibaddha hI utpAda hai / aura jaba paryAyeM ho kaho jAtI haiM dravya nahIM, taba utpatti vinAza jinakA lakSaNa hai aisI, kramazaH pravartamAna, paryAyaniSpAdikA una una vyatirekavyaktiyoM ke dvArA, utpatti-vinAza rahita, yugapat pravartamAna dravyaniSpAdaka anvayapraktiyoMko prApta hone vAle dravya ke asadbhAvanibaddha hI utpAda hai: suvarNakI hI taraha / jaise . jaba bAjUbaMdhAdi paryAyeM hI kahI jAtI haiM--suvarNa nahIM, taba bAjUbaMdha ityAdi paryAya jitanI Tikane vAlI, kramazaH pravartamAna, bAjUbaMdha ityAdi paryAyoMkI niSpAdikA una una vyatirekavyaktiyoMka dvArA, suvarNa jitanI Tikane vAlI, yugapat pravartamAna, suvarNaniSpAdaka anvayazaktiyoMko prApta suvarNake asadbhAvanibaddha hI utpAda hai| saba paryAyoMkI kathanIke samaya bhI prasat-utpAdameM paryAyoM ko utpanna karane vAlI ve ve " vyaktirephavyaktiyA~ yugapat pravRtti prApta karake anvaya zaktitvako prApta hotI huI paryAyoMko dravya bhAratA hai| jaise ki bAjUbaMdha aAdi paryAyoMko uttapanna karane vAlI ve ve vyatirekavyaktiyAM yugapat pravRtti prApta karake anvayazaktitvako prApta karatI huI bAjUdha ityAdi paryAyoMko suvarNa HE Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 sahajAnandazAsyamAlAyAM ttI parvAya niSpAdikAstAstA gatirekamyaktayo yogapadyapravRttimAsAdhAnya yazaktitvamApannAH paryA yAca dravIkuyu:, yathAGgadAdiparyAyaniSpAdikAbhisvAbhistAbhigatireka vyaktibhiyogapadyapravRttimA sAdhAvayazaktitva mApannAbhiraGgadAdipIyA aghi he mIniye ran / dravyAbhidheyatAyAmapi sadutpattI nityAdi kA mantrayazaktayaH kramapravRttimAsAdya tasaryAta rekavyaktitvamApannA dravyaM paryAyI ku: / yathA hemaniSpAdikAbhiranvayazaktibhiH kramapravRttimAsAdya tattadvayatirekamApannAbhihemAGgadAdipaemAtrI kriyeta / tato dravyArthAdezAtsadutpAdaH, payapAdizAdasat ityanavadyam / / 111 // sambhANivaddhaM sadasadbhAvanibaddhaM pAnubhAvaM prAdurbhAva-dvitIyA ekavacana / labhadi labhate-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| nirukti.....prAdurbhavana prAdurbhAvaH / samAsa...vyaM arthaH prayojanaM yasya saH dravyA paryAyaH arthaH prayojanaM yasya saH paryAyAH, dradhyArthazca paryAyArthazca dravyAdha yArthI tAbhyAM dra0, sacca agacca sadasatI tayoH bhAvaH sadasaddhAvaH tena nivaddha sadasahAyanina / / 111 / / karatA hai / dravyako abhidheyatAke samaya bhI sat-utpAda dravyako utpAdaka anvayazaktiyAM kamapravRttiko prApta karake usa usa vyatirekavyaktitvako prApta hotI huI dravyako paryAyarUpa karatI hai; jaise ki suvarNakI utpAdaka anvayazaktiyA~ kramapravRtti prApta karake usa usa vyatireka vyakti svako prApta hotI huI suvarNako bAjUbaMdhAdi paryAyamAtrarUpa karatI hai| isa kAraNa dravyAyikanayake pradezase satkA utpAda hai, paryAyAyikanayake sAdezale asatkA utpAda hai, yaha tathya bAdhya hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM guNaguNIke dAnApanako miTAyA gayA thaa| aba isa kAma drabdhapariNAmako siddhi ke liye dravyake sadutsadameM va usIke asadutpAdameM avirodha siddha bArahe haiN| tathyaprakAza--(1) dravyAthika dRSTise dravyakA saduspAda hai / (2) paryAyAdhika dRSTi se dravyakA asadutpAda hai / (3) dravyake hI nirUpaNameM anvayazaktiyoM dvArA kramabhAvI vyatirekavyaktiyoM ojhala honese dravyakA sadbhAvanibaddha ho prAdurbhAva arthAt vidyamAnakA hI utpAda jJAta hotA hai| (4) paryAyoMke hI nirUpaNameM utpAdavinAzavina bAlI vyatirekanyaktiyoM dvArA Andha ezaktiyA~ ojhala ho jAne se dravyakA asadbhAvanibaddha ho prAdurbhAtra arthAt avidyamAnakA hI utpAda jJAta hotA hai| (5) paryAyAthikapradhAnatAmeM asadutpAda jJAta hone para bhI ve vyatirekavyaktiyAM dravyarUpa hI haiM / (6) dravyAthikapradhAnatAmeM sadutpAda jJAta honepara bhI jo dravya hai vaha paryAyarUpameM hI hai ! (7) dravyAthikadRSTi se sadutpAda hai / (8) paryAyAdhikadRSTile asadutpAda hai / siddhAnta-(1) sAmAnya dRSTi meM kAlika utpAda vyayoMkA AdhAra vahI eka sat hai| (2) vizeSati meM asatkA utpAda hai / mAyA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA aba sabutpAdamananyatvena nizcinoti --- jIvo bhavaM bhavissadi gAro'maro vA paro bhavIya pugyo / kiM dabattaM pajahadi e jahaM aNNaNo kaha hodi // 112 // jIda pariNAma ghaza, nRgurAdika ho va anya padameM ho| KAASHdhyatvako sajatA, taba phira vaha anya kaise ho // 112 // jIvo bhavana bhaviSyati naro'maroM vA paro bhUtvA punaH / ki dravyatvaM prajahAti na jahadanyaH kathaM bhavati / / 11 / / drayaM hi tAvadvyatva bhUtAmantrayazakti nityamayaparityajadbhavasi sadeva / yastu dra paryAya bhUtAyA vyatireka vyakteH prAdurbhAvaH tasminnapi dravyatvabhUtAyA annaya zakte rAvanAt vyamanatyadeva / tato'nanyatvena nizcIyate dradhyasya sadutpAdaH / tathAhi--jotro dravyaM bhavatAra nAmasaMjIva bhakta Nara amara vA para puNo ki davyatta Na jahaM aNNa kahaM / dhAtusaMjJa----bhAva malAyAM, jahA tyAge, ho sattAyAM / prAtipadika .. jIva bhavat nara agara bA para punara ki ityatva na jahata anya kaa| mUladhAtu- ohAka tyAge, bhU satAyA / ubhayapadavivaraNa---jIvo jIva: Naro naraH amaro amaraH paro para: apaNo anyaH-prathamA ekavacana / bhavaM bhavan-prathamA eka kRdanta / bhavissadi bhaviSyati-bhaviSya haSTi-1-- sarvasAmAnyanaya (11) / 2-- UrvavizeSana ya (200) / prayoga--jisa mujhane pahile ajJAnaceSTA kI vaha maiM Aja jJAnasvarUpako nihAra rahA I pora prAgAmI kAlameM yogya narabhava pAkara jinadIkSA grahaNa kara nizcayaralatraya jAtAjantA"nandameM tRpta hoU~gA vaha maiM eka prAtmadravya hU~ atya nahIM, ho ajJAna paryAya ajya hai va ratna. trayAtmaka paryAya anya hai aisA jAnakara sarva paryAya meM gujarane vAle eka caitanyasvarUpa antastatva kI upAsanA karanA / / 111 // aba sat utpAdako saba paryAyoM meM dravyake ananyatvake dvArA nizcita karate hai-[jIvaH] jIva bhivat ] pariNamatA hA niraH] manuSya, [amaraH] deva [vA] athavA [paraH] anya kucha bhiviSyati] hogA, [punaH] parantu [bhUtyA] manuSya devAdi hokara [f] kyA vaha [draSyatvaM ajahAti dravyatvako chor3a detA hai ? [na jahat] so dravyatvako nahIM chor3atA huA ba atyaH kaya bhavati / anya kaise ho sakatA hai ? RAM tAtparya--apane aneka paryAyoM meM pariNamatA huA dama dravyatvako na chor3ane ke kAraNa vaha yahI rahatA hai, anya nahIM ho jAtA / TIkArtha--dravya to dravyatvabhUta sandaya zaktiko kabhI bhI na chor3atA hA sat ho hai| paura jo dravya ke paryAyabhUta vyatirekavyaktikA utpAda hai usameM bhI dravdhatvabhuta anvayazaktikA madhyatapanA honese dravya ananya hI hai, isaliye ananyatvake dvArA dravyakA salAda nizcita NIR OM di . Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ... .. .. . .. ....... MMEN sahajAnaMdazAstramAlAyAM katiryagmanuSyadevasiddhatvAnAmanyatamena paryAyeNa dravyasya paryAyadurlalitavRttitvAdavazyameva bhavi. dhyati / sa hi bhUtvA ca tena kiM dravyatvabhUtAmantrayazaktimujjhati, nojjhati / yadi nojamati kathamanyo nAma syAt, yena prakaTitatrikoTisattAkaH sa eva na syAt / / 112 / / anya puruSa ekavacana kriyA / bhayIya bhUtvA--asamAptikI kriyA / vA puNo punaH kiNa bAhaM kathaM-avyaya / davvattaM dravyatvaM-dvitIyA ekA / pajahadi prajAti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / jahaM jaha-prathamA eka0 kRdanta / hodi bhavati-varta anya eka bhinyA / nirukti-G maratIti agara AyuSaH pUrva na. mati), dravyasya bhAvaH dravyatvam / / 112 / / hotA hai / spaSTIkaraNa---jIva dravya pariNamatA huA nArakatva, tiryaMcatva, manuSyatva, devatva aura siddhatvameM se kisI eka paryAya meM avazya hI hogA, kyoMki dravyakA paryAya meM honA anivArya hai| paraMtu vaha jIva usa paryAyarUpa hokara vayA dravyatvabhUta anvayazaktiko chor3atA hai ? nahIM chor3atA yadi nahIM chor3atA to vaha anya kaise ho sakatA hai ki jisase kAlika astitva pragaTa hai . jisake aisA vaha jIva vahI na ho ? prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM dravyake sadutpAda va asadutpAdameM avirodha siddha kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM sadutpAdakA dravyake ananyapanese nizcita kiyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) vAstavameM dravya sadaiva sat hai, kyoMki vaha dravyatvabhUta anna yazakti ko kabhI bhI nahIM chor3atA / (2) dravyako avasthAke utpAdameM bhI dravyatvabhUta anvayazakti kabhI nahIM haTato, ataH pratyeka paryAya meM dravya vahIkA vahI ananya hai / (3) dravyakA sadutpAda ananyapanese hI hai / (4) kucha bhI paryAya ho kyA dravya vaha na rahA ? kyA anya ho gayA ? nahIM, dravya pratiparyAyameM vahI hai| (5) dravyAnvayazaktirUpase jo ho sadbhAvanibaddha utpAda dravyase abhinna hai| siddhAnta-(1) jo bhI paryAya hotI hai vaha anvita dravyakA vizeSa hai so vaha paryAya dravyase anya nahIM hai| __dRSTi-1- anvaya dravyAthikanaya (27) / prayoga---saMsAra avasthA va muktipravasthAmeM maiM hI hotA hUM vaha koI anya nahIM, ataH saMsArAvasthAse haTakara kevala hI rahUM etadartha apanemeM kevala catanyasvarUpakI upAsanA krnaa|112|| aba asatke utpAdako anyatva ke dvArA nizcita karate haiM.-.--[ manujaH] manuSya [devaH na bhavati] deva nahIM hai, [vA] athavA [devaH] deva [mAnuSaH vA siddhaH vA] manuSya yA siddha nahIM hai; [evaM abhavan ] so aisA na hotA huA vaha [ananyabhAvaM kathaM labhate.] anyabhAvako kaise prApta ho sakatA hai ? wwwww Me : Kulkwww SANTwww wwwww Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 mA pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA bhayAsatpAdamanyatvena nizcinoti----- maNuvo raNa hodi devo devo vA mANuso va siddho vaa| evaM grahojamANo aNaNNA bhAvaM kadhaM lahadi // 113 // nara nahi sura siddhAdika, sura nahiM nara siddha prAdi prinntimeN| ika anyamaya na hotA, taba unameM ekatA kase // 113 // matujo na bhavati devo devo vA bhAnupo vA siddho baa| evamabhavannananyabhAyaM kathaM labhate // 113 / / ma pIyA hi paryAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH kAla eva sattvAttato'nya kAleSu bhavatyasanta eva / yazca paryAyAraNoM dravyatvabhUyAnvayazaktyAnusyUtaH kramAnupAtI svakAle prAdurbhAvaH tasmitparyAyabhUtAyA AtmavyatirekamakteH pUrvamasattvAtparyAyA anya eva / tataH paryAyAmAmanya. svena nizcIyate paryAyasvarUpakartR karaNAdhikaraNabhUtatvena paryAyebhyo'pUyambhUtasya drvysyaasdutpaadH| sAmasaMjJa---mazuva Na deva vA mAsa va giddha evaM ahojjamANa aNaNNAbhAva vadhaM / dhAtusaMja...ho / sattAyA, labha prAptau / prAtipadika- manuja deva na mAnuSa vA siMdya evaM abhavat ananyabhAva kathaM / mUladhAtu tAtparya----paryAya eka dUsare rUpa nahIM haiM, prataH paryAya anya anya hI haiM, ananya nhiiN| TokArtha--paryAya paryAyabhUta svavyatirekavyakti kAlameM hI vidyamAna honese, usase pratya kAloMmeM vidyamAna hI haiM / aura jo paryAyoMkA dravyatvabhuta anvayazakti ke sAtha guthA yA samAnupAtI svakAla meM utpAda hai usameM paryAyabhUta svavyatireka vyaktikA gahale asattva honese paryAya anya haiM / isa kAraNa paryAyoMkI anyatAke dvArA nizcita kiyA jAtA hai ki paryAyoMke svarUpakA kartA, karaNa aura adhikaraNa honese paryAyoMse apRthagbhUta dravya asadutpAda hai| spaSTIkaraNa-manuSya, deva yA siddha nahIM hai, aura deva, manuSya yA siddha nahIM hai| aisA na hotA isA ananya arthAt vahokA vahI kaise ho sakatA hai ki jisase anya ho na ho aura jisase manuSyAdi paryAya utpanna hotI hai jisake aisA jIva dravya bhI kaMkaNAdi paryAya utpanna hotI hai jisake aise suvarNakI taraha prati paryAyapara anya na ho ? prasaMpavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM sadutpAdako dravyase ananya nizcita kiyA gayA yaa| aba isa gAthAmeM asadutpAdako anyapanerUpase nizcita kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) paryAya apane pariNamanakAlameM hI hotI hai, pUrva yA pazcAt anya kAlameM nahIM, ataH paryAyakA utpAda paryAyadRSTimeM asat kA utpAda kahA jAtA hai / (2) eka dravyameM hone vAle paryAya bhI eka dUsarese anya anya hI haiN| (3) paryAyadRSTise anya anya pAyoMkA utpAda paryAyase apRthagbhUta bhI dravyakA asadutpAda kahA jAtA hai / (4) caMki paryAya / WAYAKA RESSarters Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM tathAhi na hi manujastridazo vA siddho vA syAt na hi tridazo manujo vA siddho vA syAt / evamasana kathamananyo nAma syAt yanAnya eva na syAt / yena ca niSpadyamAna manujAdiparyAya jAyamAnavalayAdivikAraM kAJcanamiva jIvadravyamapi pratipadamanyanna syAt // 113 // bhU satAyA, Dulabha prAptI / ubhayapada vivaraNa-maNu vo manujaH devo deva: mAraso mAnuSaH siddho siddhaHprathamA eka0 / ahojjamANo abhavan-prathamA ekavacana kRdanta / aNNaNabhAva ananyabhAva-dvitIyA eka0 / / Na na bA va kAcaM kathaM-avyaya / hodi bhavati lahadi labhate vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / niruktimano jAtaH manujaH, divyatIti devaH, siddhayatisma iti siddhaH / samAsa---'na abhyaH ananyaH ananyasya bhAvaH ananyabhAvaH la / / 113 / / bhinna vastu nahIM vaha usarUpa pariNata dravya hI hai, ataH asatke utpAdakI dRSTimeM vaha dravya bhI anya anya humA samajhA jAtA hai / (5) yaha eka paramAtmadravya paramArthataH manuSya va devAdi pA~base vilakSaNa hai so saba paryAyoM meM yaha paramAtmadravya eka hai, to bhI manuSya devAdika nhiiN| (6) kisI eka paryAya dusarA paryAya nahIM pAyA jAtA / (7) paryAyeM saba bhinna-bhinna apane apane kAlameM hote haiM / (8) koI bhI paryAya dUsare paryAyake kAlameM na honese saba pAyeM anya anya hI haiM / (6) dravyakA hunA prasadutpAda pUrva paryAyase bhinna hai| siddhAnta---(1) pratyeka paryAya vinAzIka hai va anya paryAyoMse bhinna hai| dRSTi---1 - sattAgaurapotyAdavyaya grAhanitya azuddha paryAyAthikanaya (37) / prayoga---vibhAvaparyAyako heya jAnakara va svAbhAvika paryAyako upAdeva jAnakara sthA. bhAvika paryAyake srotabhUta caitanyasvabhAvako upAsanA karanA / / 113 // aba eka hI drajyake anyatya aura ananyatvake virodhako dUra karate haiM-dravyAthikelA dravyAthika nayase [tat sAvaM] vaha saba [dravyaM] dravya [ananyat ] ananya hai; [punaH ca aura [paryAyAthikena] paryAyAthika nabase [lat] vaha (saba dravya) [anyat] anya-anya hai, kAle tanmayatvAt ] kyoMki usa samaya dravyako paryAyase tanmayatA hai / tAtparya--pratyeka eka hI dravya apane nAnA paryAyoM ko kramazaH karatA rahatA hai, ataH dravyadRSTise vaha vahI eka hai, paryAyaSTise vaha anya anya hai| TIkArtha-vAstavameM sabhI vastuoMkI sAmAnya vizeSAtmakatA honese vastukA svarUpa dekhane vAloMke kramazaH sAmAnya aura vizeSako jAnane vAlI do parive--(1) dradhyAthika aura (2) paryAyAthika ye haiM / inameM paryAyAthika cakSuko sarvathA banda karake jaba mAtra tulI huI dravyAthika cakSuke dvArA dekhA jAtA hai taba nArakatva, manuSyatva, devatva aura siddhatva-paryAyasvarUpa vizeSoM meM rahane vAle eka jIvasAmAnyako dekhane vAle aura vizeSoMko na dekhane vAle jIvoMkoM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracacanasAra-saptadazAGgI TIkA ardhakadravyasyAnyatvAnanyatvavipratiSedhanoti davvaNi savvaM davvaM ta pajjayaDieNa puNe | dama takAle tammayattAdo // 114 // 217 dravya dravyArthanayase, saba haiM anya anyAnya paryayo nayase / kyoMki una una vizeSoM ke kSaNa meM dravya tanmaya hai // 114 // dravyArthikena sarvaM dravyaM tatparyAyArthikena punaH / bhavati cAnyadananyattatlA tanmayatvAt // 114 // sarvasya hi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvAttatsvarUpamupazyatAM yathAkramaM sAmAnya vizeSa paricchindatIdve kila cakSuSI, dravyAthika paryAyArthika ceti / tatra paryAyArthikamekAntanimIlita nAmasaMjJa - davvayi saba dabva ta pajjayaTTiya guNo na abhbha aNaNa takkAla mata dhAtusaMjJa-hava sattAyAM / prAtipadika dravyAdhika sarva dravya tat paryAyArthika va anya ananya tatkAla tanmayatva | saladhAtu meM sattAyAM / ubhayapadavivaraNa- davvaTThieNa dravyAdhikena pajjayadviNa paryAyArthikena-tRtIyA eka / savvaM sarva davvaM dravyaM taM tat anyat ananyat prathamA ekavacana | havadi bhavati vartamAna anya puruSa 'vaha saba jIva dravya hai' aisA bhAvita hotA hai / aura jaba dravyAthika cakSuko sarvathA baMda karake mAtra khulI huI paryAyAyika cakSuke dvArA dekhA jAtA hai taba jovadravyameM rahane vAle nArakatva, tiryaktva, manuSyatva, devatva aura siddhatva paryAya svarUpa aneka vizeSoM ko dekhane vAle aura sAmAnya ko na dekhane vAle jIvoMko vaha jIvadravya anya anya bhAsita hotA hai, kyoMki dravya una-una vizeSoMke samaya tanmaya hone se una una vizeSoMse ananya hai-kaMDe, ghAsa, patte aura kAmaya kI taraha / aura jaba una dravyArthika aura paryAyArthika donoM AMkhoM ko eka hI sAtha kholakara inase arthAt dravyArthika tathA paryAyAdhika vakSuyoMse dekhA jAtA hai taba nAraka sva tiryaktva, manuSyatva, devatva aura siddhatva paryAyoMmeM rahane vAlA janasAmAnya tathA jIvasAmAnya meM rahane vAle nArakatva, tiryaktva, manuSyatva, devatva aura siddhatva paryAyasvarUpa vizeSa eka hI sAtha dikhAI dete haiN| vahA~ eka khise dekhA jAnA ekadeza pravalokana hai aura donoM khoMse dekhanA saMpUrNa avalokana hai / isa kAraNa sarvAvalokanameM dravya ke anyatva aura ananyatva vizeSako prApta nahIM hote / prasaMgavivaraNa - zranantarapUrva gAthA meM dravyake prasadutpAdako anyarUpase nizcita kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM eka hI dravyake anyatva va ananyatvake virodhakA parihAra kiyA gayA hai / / tathyaprakAza - ( 1 ) pratyeka padArtha sAmAnyavizeSAtmaka hai / (2) padArthakA sAmAnya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sahajAnandazAstramAlAyAM vidhAya kevalonmIlitena dravyArthikena yadAvalokyate tadA nArakatiryaGmanuSyadeva siddhatva paryAyAtmakeSu vizeSeSu vyavasthitaM jIvasAmAnya se kamavalokayatAmanacalo kilavizeSANAM tatsarvajIvadravyamiti pratibhAti / yadA tu dravyArthikamekAntanimolitaM kelonmIlitena paryAyArthikenAvalokyate tadA jIvadravye vyasthitAnnAraka tiryagmanuSya deva siddhatva paryAyAtmakAn vizeSAnane kAvalokayatAmanabalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti / dravyasya tattadvizeSakAle tattadvizeSebhyastanmayatvenAnanyatvAt gaNatRNaparNaMdArumayahavyavAhavat / yadA tu te ubhe grapi dravyAdhikaparyAyArthika tulyakA lonmIlite vidhAyata itazcAvalokyate tadA nAraka tiryaGgamanuSyadeva siddhatva paryAyeSu vyavasthitaM jIvasAmAnya jIvasAmAnye ca vyavasthitA nArakatiryagmanuSya deva siddhatva paryAyAtmakA vizeSAzca tulyakAlamevAvalokyante / tatraikacakSuravalokanameka dezAvalokanaM dvicakSurayalokanaM sarvAvalokanaM / tataH sarvAvalokane dravyasyAnyatvAnanyatvaM ca na vipratiSidhyate // 114 // ekavacana kiyaa| takkAle tatkAla saptamI ekavacana | sammayatAdo tanmayatvAt pacamI ekavacana / niru vita-- dravatIti dravyaM tena nirvRttaM tanmayaM tasya bhAvaH tanmayatvaM tasmAt / samAsa- dravyaM arthaH prayojana yasya sa dravyArthikaH tena draH paryAyaH arthaH prayojanaM yasya saH paryAyArthikaH tena pa0 // 114 // svarUpa traikAlika hai / (3) padArthakA vizeSasvarUpa kSaNa kSaNa meM nayA nayA hai / ( 4 ) sAmAnya svarUpako jAnane vAlA netra dravyArthikanaya hai / (5) vizeSasvarUpako jAnane vAlA netra paryAyA thiMka naya hai / (6) paryAyArthika netrako baMda kara kevala dravyAmika netrase dikhanepara nAraka, tiryaJca, manuSya, deva siddha paryAyavizeSoM meM eka jIvadravya hI pratibhAna hotA hai, kyoMki yahA~ vizeSa dekhe nahIM gaye / ( 7 ) dravyAdhika netrako baMda kara kevala paryAyArthika netrase jIvadravya meM vyavasthita nArakAdi paryAyoMko dekhanepara ve saba vizeSa anya grantha ho jJAta hote haiM, kyoMki yahA~ jIvasAmAnya dekhA nahIM gayA / (8) jaba dravyArthika va paryAyArthika donoM netroM ko eka sAtha kholakara dekhA jAya taba nArakAdi paryAyoMmeM vyavasthita jIvadravya va jIvadravya meM vyavasthita nArakAdi paryAyeM eka sAtha dekhe jAte haiM / (6) eka naya netra se dekhanepara ekadeza dikhAI detA hai / (10) donoM naya netroMse dekhanepara saba dikhAI detA hai / (11) sabake avalokana meM dravyakA anyatva va ananyatva avirodha suvidita hotA hai / ( 12 ) dravyAthika nayase paryAyasantAna rUpa meM dravya eka hI vidita hotA / (13) paryAyArthikanayase dravya paryAyarUpa meM bhinna-bhinna vidita hotA / (14) sApekSatayA donoM nayoMse eka sAtha nirakhanepara dravyakA ekatva va anekatva eka sAtha vidita hotA / siddhAnta - ( 1 ) eka hI dravya pratisamaya anivArita vizeSamaya nirakhA jAtA hai / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- 825 - sahajAnandazAstra mAlAyAM 216 atha sarvavipratiSedhaniSedhikAM saptabhaGgomavatArayati---- atthi tti ya Nasthi tti ya havadi avattavyamidi. puNo davyaM / pajAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiThThamaNyAM vA // 115 // dravya kaI dRSTiyoMse, asti nAsti zravaktavya hotA hai| ubhaya tIna va yAtmaka, yo saba mila sapta bhaMga hue // 515 // AIL astIti ca nAstIti va bhavatyavaktavyamiti punadravyam / paryAyeNa tu benacit tdubhymaadissttmnyaahaa||115|| sthAdastyeva 1 syAnnAstyeva 2 syAdavaktavyameva 3 sthAdastinAstava 4 syAvastyavakta1 vyameva 5 syAnnAstyavaktavyameva 6 syAdastinAstyavaktavyameva 7 / svarUpemA 1 pararUpeNa 2 svapararUpayogapadyena 3 svapararUpakra meNa 4 svarUpasvapararUpayogapadhAyAM 5 parapasthapararUpayoga nAmasaMja-tti Na ya puNo du vi yA akarAvya damya pajjAya kA sadumana adiduH a0| dhAtasaMjJa--- asa sattAyo, hava satvAyAM / prAtipadika.... iti na ca punar tu api vA avaktavya dravya gAya ki tadubhaya dRSTi----1- anvayadravyAyika pratipAdaka vyavahAra (83), sattAsApekSa nitya azuddha paryAyAdhika pratipAdaka vyavahAra (14) / prayoga----jo hI maiM yahA~ saMsArAvasthAmeM Akula rahatA hUMbahI maiM muktAvasthA meM zAzvata atAkula rahUMgA aise nirNayapUrvaka muktike liye avikAra baitanyasvabhAvamaya bAdala antastattvakI / bhAvanA karanA // 114 // aba samasta virodhoMko dUra karane vAlI saptabhaMgIko utArate haiM--- [dravye dravya kinacita paryAdhesa tu] krisI paryAyase to [asti iti ca asti' [vAsti iti ca aura kisI paryAyase 'nAsti' [punaH] aura [pravaktavyam iti bhavati] kisI paryAya se 'abaktavya' hai, [tadubhaya] aura kisI paryAyase 'asti nAsti, (donoM) [vA] azvakA anyat AdiSTam] kisI paryAya se anya tIna bhaMgarUpa kahA gayA hai| TokArtha---- dravya (1) syAt arthAt svarUpase asti; (2) 'spAt arthAt pararUpase nAsti (3) 'syAt arthAta svarUpa pararUpake yogapadyase pravaktavya'; (3) 'sthAt svapararUpakramase mastinAsti'; (5) 'syAt svarUpase va svapararUpayogapadyase asti-pravaktavya'; (6) 'syAt prati pararUpase va svapararUpayogapadyase nAsti pravaktavya'; aura (7) 'syAt svarUpase, pararUpa se va svapararUpayogapadyase asti-nAsti-pravaktavya' hai| svarUpase, pararUpase, svapararUpake yogapadyase svarUpa aura pararUpa ke kramazaH svarUpa aura EMAI svarUpa-pararUpake yogapadyase pararUpase aura svarUpaparahAke yogapadya se, svarUpase, pararUpase mAta matalawwmoniuwww S 3SUPER Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM padyAbhyo 6 svarUpapararUpasvapararUpayogaporAdizyamAnasya svarUperaNa saptaH, pararUpeNa sataH, svapararUpAbhyAM yugapadaktumazakyasya, svapararUpAbhyAM krameNa sato'satazca, svarUpasdapa1rUpayaupadyAbhyAM sato vaktumazakyasya ca, pararUpasvapararUpayogapadyAbhyAmasato aktumazakyasya ca, svarUpapararUpasvapararUpayogapaH sato'sato vaktumazakyasya cAnantadharmazo dravyasyaveka dharmAbhisya vivakSitAvivakSitavidhipratiSedhAbhyAmavattarantI saptabhaGgikaivakAravizrAntamazrAnsasamuccAryamAhAsyAkArAmodhamantrapadena samastamapi vipratiSedhavidhamohamudasyati // 115 // AdiSTa anya / mUladhAtu-- bhU sattAyAM, as bhuvi / ubhayapadavivaraNa--tti iti Na na guNo punaH tu duvi api bA-avyaya / avattavaM avatanya pajjAyeNa paryAyena-tRtIyA ekAvandhana / ke kena-tR0 e0 / tadubhayaM AdiTTa AdiSTa aNNaM anya-pra0 eka0 / asthi asti havadi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana liyaa| niruktivaktuM yogyaM vaktavyaM na baktavya iti avaktavyaM, pari ayana paryAyaH ! samAsa - yo: ubhayaM tadubhayam / / 155 / / paura svarUpapararUpake yogapacase kahe jA rahe svarUpase sat, pararUpase asat. svArarUpasa yugapat kahA jAneke liye azakya, svapararUpoMke dvArA kramase sat va asata, svarUpa aura svapararUpayogapadya dvArA sat pravaktavya, pararUpa va svapararUpayogapadyake dvArA asat pravaktavya, svarUpa va pararUpa va svapararUpayogapadyasa sat-asat pravaktavya---aise ananta dharmoM vAle dravya ke eka eka dharma kA prAzraya lekara vivakSita-avivikSitake vidhiniSedhake dvArA pragaTa hone vAlI saptabhaMgo satata samyaktayA uccAraNa kiye jA rahe syAtkAra rUpI amogha maMtra padake dvArA pacakAra meM rahane vAle samasta virodha-viSake mohako dUra karatI hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM eka dravyake sadutpAda va asadutpAda kA virodha batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM sarvavirodhako dUra karane vAlI saptabhaMgokA avatAra kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) vastu dravyaparyAyAtmaka hai ataH kisI bhI dharmI vastu meM kisI vivakSAse jo dharma kahanA ho usameM usakA pratipakSabhUta dharma bhI anya dRSTi se sAdhA jAtA hai / (2) dravyAthika dRSTi se va paryAyAthika dRSTise jaba do dharma svataMtra parakhe gaye taba eka sAtha unheM na kaha sakaneke kAraNa eka pravaktavya dharma bhI ho jAtA hai| (3) jahA~ 3 dharma hoM unake dvisaMyogI dharma tIna ho jAte haiM / (4) jahA~ 3 dharma hoM unakA trisaMyogI dharma eka ho jAtA hai / (5) eka eka dharma 3, dvisaMyogI dharma 3 va nisaMyogI dharma 1, isa prakAra sapta bhaMgoMkA samUha saptabhaMgI kahalAtA hai / (6) jIva dravyadRSTi se nitya hI hai, paryAyaSTise anitya hI hai, yugapadubhaya dRSTise pravaktavya hI hai, kramazaH dravya paryAyaSTi nitya aura anitya hI hai kramazaH Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha nirdhAryamANatvenodAharANIkRtasya jIvasya manuSyAdiparyAyAraNAM kriyAphalatvenAnyatvaM dyotayati 221 eso tithi koI mA gAtthi kiriyA sahAvaNivvattA / kiriyA feat phalA dhammo jadi philo paramo // 116 // yI nahIM ki saMsArI, jIvoMko kiyA prAkRtika na bane fter bhavaphalarahita nauha, dhanya parama dharma yauM niSphala // 116 // eSa iti nAsti kazcinna nAsti kriyA svabhAvanirvRtA / kriyA hi nAstyaphalA dharmo yadi niHphalaH paramaH // 1 hi saMsArat strsthAnAdikarmabudgalopAdhisannivipratyayapravartamAnapratikSaNaviva nasya kriyA kila svabhAvanirvR caivAsti / tatastasya manuSyAdiparyAyeSu na kazcanApyeSa eveti nAmasaMjJa - etatti Na koI kiriyA sahAvaNivattA aphalA dhamma jadi piphphala parama / dhAtusaMjJaasa sattAyAM, kara kro| prAtipadika- etat iti na kazcit kriyA svabhAvanirvRttA kriyA hi aphalA dravya yugapadubhaya dRSTise nitya pravaktabya ho hai, kramazaH paryAya yugapadubhayadRSTise granitya pravaktavya hI haiM, kramazaH dravya paryAya va yugapadubhayaddaSTise nitya zranitya pravaktavya hI hai / ( 7 ) saptabhagI pratyeka maMgoMmeM apekSA aura nizcaya donoM hone se unakA dravyameM kucha bhI virodha nahIM hai aura nara saMdeha hai / siddhAnta - (1) vastuko jJapti sAta bhaMgoMmeM hotI hai / dRSTi- 1-3- astitvanaya, nAstitvanaya, vaktavyanaya, astitvanAstitvanaya, astitvA vaktavyanaya, nAstitvAvaktavyanaya, grastitvanAstitvAvaktavyanaya ( 154 - 160 ) / prayoga - vividha nayoMse apanA paricaya prApta karake sarve nayoMse atIta sahaja antatatva tubhavakA pauruSa hone denA // 115 // nirNaya kiye jAneke rUpase udAharaNarUpa kiye gaye jIvake manuSyAdi paryAyoMkA kriyAphalapane ke rUpase unakA zranyatva prakAzita karate haiM [ eSaH iti kazcit nAsti ] sadA yahI hai aisI saMsAra meM koI paryAya nahIM hai, [svabhAva nirvRtA kiyA nAsti na ] aura vibhAva paryAya svabhAva se niSpanna arthAt prakRtiniSThAnna kriyA nahIM ho so bhI bAta nahIM hai, [ kriyA hi praphalA nAsti ] vikArakriyA naranArakAdi paryAyarUpa phala denese rahita nahIM hai, [ yadi hi paramaH dharmaH niSphalaH ] jaba ki nirvikAra paramAtmakI upalabdhirUpa dharma manuSyAdiparyAyarUpa phala dene vAlA nahIM hai / tAtparya- vikAra kriyAyeM nAnA sAMsArika paryAyarUpa phaloMko detI haiM aura ve paryAyeM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AS 222 sahajAnandazAstramAlAyAM ReONGER WASNORING Totkoro'sti, teSAM pUrvapUrvopamardapravRttakriyAphalatvenottarottaropamardhamAnatvAt / phalamabhilakhyeta vA mohasaMbalanAvilayanAt kriyAyAH / kriyA hi tAvaccetanasya pUrvottaradazA viziSTacatanyapariNAmAtmikA ! sA punaraNoraNvantarasaMgatasya pariNatirivAtmano mohasaMbalitasya dvayaNukakAryasyeva manuSyAdikArthasya niSpAdakatvAtsapphalaMba / saiva mohasaMbalanavilayane puna raNocchinnANvantarasaMgamasya pariNatiriva dvacAkakAryasyeva manuSyAdikAryasyAniSpAdakatvAt paramadravyasvabhAvabhUtatayA paramadharmAcyA bhavatyaphalaitra / / 116 / / dharma yadi parama / mUlaghAta.....asa' bhuvi, kukRtra karaNe / ubhayapadavivaraNa--eso eSaH-- 0 ekA0 / tti iti Na na hi jadi yadi-navyaya / koI kazcit anyaya antaH prayabhA eka0 / asthi asti...vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / kiriyA vidhA rAhANivattA svabhAnivRtA aphalA-prathamA ekavacana / dhammo dharmaH Nipphalo niAphala paramo parama:-prathamA ekvcn| nirukti-karaNaM kriyA, bhavanaM bhAyaH, dharaNaM dharmaH / samAsa.-.-svabhAvena nittA svabhAvanirvRtA, ca phalaM vidyate yasyAH sA aphalA, nirgataM phalaM yasmAt sa niSphala: parA mA vidyate yatra sa: paramaH / / 116 // nAnAvidha anya granya hai| TIkArtha-isa vizva meM anAdikarmapudgalakI upAdhike sadbhAvake kAraNase jisake prati kSaNa vipariyAmAna hotA rahatA hai| aise saMsArI jInako kiyA vAstava meM prakRti niSpanna hI hai| isaliye usake manuSyAdi pAyoM meM se koI bhI paryAya 'yahI hai aisI TaMkotkIrNa nahIM hai; kyoMki ve paryAya pUrva pUrva paryAyoMke nAza meM pravRtta kriyAphalarUpa honese uttara-uttara paryAyoMke dvArA naSTa hotI haiM athavA mohake sAtha milanakA nAza na hone se kriyAkA phala to mAnanA hI cAhiye / vAstavameM kriyA cetanakI pUrvottara dazAse viziSTa caitanyapariNAmasvarUpa hai / aura, vaha kriyA dUsare aguke sAtha yukta aguko pariNati dvatharaguka kAryako niSpAdaka hone kI taraha mohake sAtha milita AtmAkI pariNati meM, manuSyAdi kAryakrI niSpAdaka honese saphala hI hai; aura jaise dUsare araguke sAtha kA sambandha jisakA naSTa ho gayA hai, aise aNukI pariNati dvayaNuka kAryako niSpAdaka nahIM hai, usI prakAra mohake sAtha milanakA nAza honepara dravyako paramasvabhAvabhUta honese 'paramadharma' nAmase kahIM jAne vAlI vahI kriyA manuSyAdi kAryakI niSpAdaka na honese aphala hI hai / prasaMgavivaraNa-----anaMtarapUrva gAthAmeM sarvavirodhaparihAriNI saptabhaMgIkA avatAra kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki jIvakI manuSyAdi paryAyeM karmAdhIna honeke kAraNa vinazvara honese zuddhanizcayase jIvasvarUpa nahIM hai aura kriyA phalapaneke kAraNa unakA pratyapanA hai| / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA ae agoyAdiparyAyANAM jIvasya kriyAphalatvaM vyanaktikammaM NAmasamakkhaM sabhAvamadha appaNI sahAve / abhibhUya paraM tiriyaM goraiyaM vA suraM kudi // 117 // arrant prakRtI, zuddhAtmasvabhAvako davA karake / 223 age tiryaJca nAraka va deva paryAyamaya karatA // 117 // karma nAmasamAkhyaM svabhAvamavAtmanaH svabhAvena / abhibhUya naraM ticaM nairayikaM vAsuraM karoti // 117 // kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma, tannimittaprAptapariNAma: pudgalo'pi karma, tatkAryabhUtA manuSyAdiparyAyA jIvasya kriyAyA mUlakAraNabhUtAyAH pravRttatvAt kriyAphalameva syuH / kriyAmAve pudgalAnAM karmalAbhAvAtsatkAyaMbhUtAnAM teSAmabhAvAt / atha kathaM te karmaNaH kArya nAmasaMjJa-- kamma NAmasamaksa rAhAve jaba amma sahAya para tiriya iva vA sura / dhAtusaMjJa-abhibhavaH sattAyAM, kuNa karaNe / prAtipadika karmaca nAmasamAsya svabhAva atha Atman svabhAva nara tiratathyaprakAza - ( 1 ) saMsArI jIvakI paryAya kriyA karmopAdhisannidhikA nimitta pAkara honese prakRtiracita hI haiM / (2) saMsArI jotrake manuSyAdi paryAyoM meM kucha bhI paryAya pariNamana sthira nahIM hai, vinazvara hI hai / ( 3 ) saMsArI jIvoMke uttara uttara paryAyoMse pUrva pUrva paryAya naSTa hote jAte haiM, kyoMki pUrva pUrva paryAyoMkA kriyAphala ho isa prakAra hai / ( 4 ) saMsArI jIvoMkI paryAyoMkI kriyAkA phala saMsArabhramaNa hai, kyoMki vahA~ mohakA milana naSTa nahIM huprA / (5) saMsArI jIvoMkI kriyAyeM saphala haiM yAne saMsArabhramaNarUpa phala dene vAlI haiM / (6) nirmahi ratnatrayaparigata antarAtmAkA parama dharma niSphala hai yAne saMsarAphala dene vAlA nahIM siddhAnta - ( 1 ) zuddhanayase jIva dravya rAgAdivibhAvarUpa nahIM pariNamatA hai / (2) zuddha nizcayanayase jIva mithyAtva rAgAdirUpa pariNamatA hai / dRSTi-1 - zuddhanaya, pratiSedhaka zuddhanaya (46, 46 ba ) / 2 - prazuddha nizcayanaya (47) / prayoga-duHkhahetubhUta, naimittika, svabhAvabhUta manuSyAdiparyAyoM ko anAtmA jAnakara kevala caitanyasvarUpamAtra grantastasva meM Atmatva anubhavanekA pauruSa hone denA // 116 // aba manuSyAdi paryAyeM jIvako kriyAke phala haiM, yaha vyakta karate haiM [ zratha ] vahAM [nAmasamAkhyaM karma] 'nAma' saMjJA vAlA karma [ svabhAvena ] apane karmasvabhAvase [ zrAtmanaH svamAvaM abhibhUya ] zrAtmA ke svabhAvako Dhakakara [naraM tiryaJcaM nairayikaM vA suraM] manuSya, tiryaMca, nAraka athavA devarUpa [ karoti ] kara detA hai / A Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sahajAnandazAstramAlAyAM bhAvamAyAnti, karmasvabhAvena jIvasvabhAvamabhibhUya kriyamANatvAt pradIpavat / tathAhi pathA khalu jyotiHsvabhAvena tailasvabhAvamabhibhUya kriyamANaHpradIpo jyotiH kAyeM tathA karmasvabhAvena tataraafia krayamANA manuSyAdiparyAyAH karmakAryam // 117 // nairayikadA sura / mUladhAtu-abhibhU sattAyAM, DukRJa karaNe / ubhayapada vivaraNa- - kammaM karma NAmasamakkhaM nAmasabhAstra-prathama ekavacana | sahAvaM svabhAvaM dvi0 eka0 / ava artha vA anya apaNo AtmanaH pRSTI eka sahAveNa svabhAvena tRtIyA eka0 / abhibhUya asamatiko kiyA / paraM naraM tiriyaM ticaM goraiyaM kiM sura- dvitIyA ekavacana / kudi karoti - vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA | nirukti-tra yat karma nRNAti iti naraH taM liyA aMcAtIti tiryak saM surati iti surataM / samAsasvasya bhAvaH svabhAvaH taM svabhAva // 117 tAtparya - nAmakarmake udayase jIva nara nArakAdi paryAyoMrUpa bana jAtA hai / TokArtha - kriyA vAstava meM Atma ke dvArA prApya hone se karma hai, usake nimitta se prApta kiyA hai dravyakarmarUpa parizAmana jisane aisA pudgala bhI karma hai / usa pudgalakarmakI kAryabhUta manuSyAdi mUlakArAbhUta jIvakI kriyA pravartamAna honese kriyAphala hI haiM; kyoMki kriyA bhAvapudgaloMko karmatvakA prabhAva honese usa pudgala karmakI kAryabhUta manuSyAdi: paryAya kA prabhAva hotA hai / prazna - vahAM ve manuSyAdi paryAyeM karmake kArya kaise haiM ? uttara-ve karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA parAbhava karake kI jAtI haiM, dIpakakI taraha / jaise ki jyoti svabhAvake dvArA telake svabhAvako abhibhUta karake kiyA jAne vAlA dopaka jyotikA kArya hai, usI prakAra karmasvabhAva ke dvArA jIvake svabhAvako abhibhUta karake kI jAne vAlo manuSyAdi paryAyeM karmake kArya haiM / - prasaGgavivaraNa- granantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki manuSyAdi paryAyeM jIvakA svarUpa nahIM hai aura ye saMsAraphala dene vAlo haiM / aba isa gAthA meM spaSTa kiyA hai ki atu vyAdi paryAyeM jIvakI kriyAke phala haiM / tathyaprakAza - ( 1 ) AtmAke dvArA jo prApya ho so karma hai, yaha karma jonako kriyA hai, bhAvaparivati hai / ( 2 ) jovake vikAra kriyAkA nimitta pAkara kArmANavAda karmatva. pariNamana hotA hai so pudgala bhI karma hai / (3) karmake kAryabhUta manuSyAdi paryAyeM haiM so ve mUlakAraNabhUta jIvavibhAvakriyAse pravRtta hue haiM ataH ye paryAyeM kriyAphala haiM / ( 4 ) jIvakI vibhAvakriyAkA abhAva honepara kAmaNavargaNAvoM meM vatvakA prabhAva ho jAtA hai / ( 5 ) pudgala kArbhANavargaNAvoM meM karmatvakA prabhAva honese pudgalakarmake kAryabhUta manuSyAdi paryAyeM nhiiN| hotIM / ( 6 ) jaise jyotisvabhAvase telasvabhAvakA zrabhibhava karake vArtA ke AdhAra se dIpazikhA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha kuto manuSyAdiparyAdheSu jIvasya svabhAvAbhibhavo bhavatIti nirdhArayati---- gAraNArayatiriyasurA jIvA khalu nnaamkmmnnivttaa| A gA hi te laddhasahAvA pariNamamANA sakammANi // 118 // tara nAraka tiryaka sura, prANI hai nAmakarmase nivRta / isase karmavipariNata, AtmA na svabhAvako pAtA / / 11 / / najArakatiryaka surA jIvAH khalu nAmakarmanitAH / na hi te labdhasvabhAvA: pariNamamAnAH svakarmANi / / amI manuSyAdayaH paryApA nAmakarmanivRttAH santi tAvat / na pUna retAvatApi tatra jIvasya svabhAvAbhibhavo'sti / yathA kanakavaddha mANika pakaGkagoSu mANikyasya 1 yatatra nava jIvaH Famme nAmasaMjJa-raNArayatiribasura joya khalu NAma kammaNinvana Na hita laddhasahAya pariNAmabhAza samma / dhAtusaMjJa-jIva prANadhAraNe, labha prAptI / prAtipadika- naranArAtiryakasura jIva khalu kAmakarmarUpase pariNamAtA hai, ataH banA huaA pradIpa jyotikA kArya kahalAtA hai isI prakAra karma kAmasvabhAvase 'jIvasvabhAvakA abhibhava karake zarIrake AdhArase manuSyAdi rUpase pariNamatA hai prataH une manuSyAdi paryAya karma ke kArya kahalAte haiM / (7) karma aura karmakArya sahaja paramAtmaEA sabase viparIta haiN| | siddhAnta - (1) manuSyAdi paryAyeM karmajanita haiN| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya, vivakSitaikadezazuddhanizcayanaya, nimittadRSTi, upAdAna dRSTi (47, 48, 53 a, 46 ba) 1 / prayoga-karmajanita paryAyoMko kaSTarUpa jAnakara unase upekSA karake caitanyasvarUpa sahajaparamAtmatatvameM upayukta honA / / 117 // M aba manuSyAdi paryAyoMmeM jIvake svabhAvakA abhibhava kisa kAraNase hotA hai ? yaha nirdhArita karate haiM.--[ naranArakatiryakasurAH jIvAH] manuSya, nAraka, tiryaca aura devarUpa jIva khila vAstabameM nAmakarma nirvRttAH] nAmakarmase niSpanna haiM / [hi] vAstavameM [svakarmAriNa] apane karmarUpa [pariNamamAnAH te] pariNama rahe ve labdhasvabhAvAH na] landhasvabhAva nahIM Jatin arthAta unako svabhAvakI upalabdhi nahIM hai| tAtparya- naranArakAdi matiyoMmeM jIvake svabhAvakA abhibhava to hai, kintu jIvakA prabhAva nahIM hai| TIkArtha----ye manuSyAdi paryAya to nAmakarmase niSpanna haiM, kintu itanese bhI vahA~ jIva svabhAvakA abhibhava nahIM hai; jaise ki suvarNa meM jar3e huye mANikabAle kaMkaraNoM meM mANikake Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sahajAnandazAstramAlAyAM svabhAvamupalabhate tat svakarmapariNamanAt payaHpUravat / yathA khalu payaHpUraH pradezasvAdAmyAM picu. mandacandanAdivanarAjI pariNamanna dravyatvasvAdutva svabhAvamupalabhate, tayAtmApi pradezabhAvAbhyAM karmapariNamanAnnAmUrtatvaniruparAgavizuddhimatvasvabhAvamupalabhate / / 118 / / nivRtta na hi tat labdhasvabhAva pariNamamAna strakarman / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, alabhapa prAptau / ubhayapadavivaraNa----NaraNArayatiriyaturA maranArakati yaMtrAsurAH jIvA jIvA; gAmakammaNivattA nAmakramaH nirvRttAHte laddhasahAvA labdhasvabhAvAH pariNamamANA pariNamamAnA:-prathamA vavacana / sakaramANi kAMgya-dvitIyA bahavacana / nirukti-...jIvantIti jIvaH / samAsa-narazca nArakaraca liyaMka surazca nara nArakatiryasurAH, nAmakarmaNAnivRttAH iti nAmakarmanirvRttAH, labdhaH svabhAvaH yarata labdhasvabhAvAH // 11 // svabhAvakA abhibhava nahIM hai / jo vahA~ jIva svabhAvako upalabdha nahIM karatA, anubhava nahIM karatA so svakarmarUpa pariNAmana honese hai, pAnIke pUrako taraha / jaise---pAnIkA pUra pradezase paura svAdase nimba-candanAdi vana paMktirUpa pariNAmatA huA apane daivatva aura svAdutvarUpa svabhAvako upalabdha nahIM karatA, usI prakAra AtmA bhI pradezase aura bhAvase svakarmarUpa pari. Namana honese apane amUrtatva aura nirUparAga-vizuddhi matvarUpa svabhAvako upalabdha nahIM krtaa| prasaMga vivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM manuSyAdi paryAyoMko jIvakI vibhAvakriyAko phala batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki manuSyAdi paryAyoM) jIvake svabhAva kA abhibhava kisa kAraNa hotA hai| tathyaprakAza---(1) ye manuSyAdi paryAya nAmakarmake dvArA race gaye haiN| (2) manuSyadeha meM prAtamA Thahara rahA hai itane mAse jIvake svabhAvakA abhibhava nahIM hotA jaise ki aMgaThI meM hIrA jar3A hai itane mAtrase horAko jyotikA abhibhava nahIM hai| (3) jIva vahA~ apanI vibhA. yakriyAse pariNAma rahA hai isa kAraNa jIvake svabhAvakA abhibhava hai jaise ki jalakA pura nImA va candanake per3ake saMgameM peDarUpa pariNama kara apane dravatta va svAdako kho baiThatA hai| (4) jIva paudgalakarmavipAka pratiphalanake prasaMgameM vibhAvakriyArUpa pariNamanese adhikAra svaccha pratibhAsa svabhAvako tiraskRta kara detA hai / (5) svaparabhAvabhedavijJAnI jIva paudagalakarmavi pAkapratiphalatake samaya jJAnadRSTike bala dvArA buddhipUrvaka vibhAvakriyArUpa na pariNamanese avi kAra svaccha pratibhAsa svabhAvakA darzaka hotA hai jisakI dRr3hatAke balase svabhAvakA AvirbhAva hotA hai| siddhAnta-(1) karmodayavipAkake sAnnidhyameM jIva svabhAvakA abhibhava kara vikAra / rUpa pariNAmatA hai| dRSTi-1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / Stop nAma / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMANISHTRARASHREE" MRENDRANI pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha jIvasya dravyatvenAvasthitatve'pi paryAvaranasthitatvaM dyotayati --- jAyadi greva Na NAsmadi khaNabhaMgasamubhave jagA koI / jo hi bhavo so dilazro saMbhavavilaya tite pANA // 116 / / upaje nahIM na cinaze, tathApi kSaraNa hi kSaraNa sarga laba hote| jo bhava vaha laya zyayA saMbhava laya anya anya hue // 11 // jAyate naMdana nazyati kSaNabhaGgasamunave jo kazcit / yo hi bhavaH sa vilayaH saMbhavavikSayAviti to nAnA / / iha tAvanna kazcijjAyate na bhriyate ca / atha ca manuSyadevatiryanArakAtmako joya. lokaH pratikSaNapariNAmitvAdutsaMgitakSagabhagotlAdaH na ca vipraticiddhametat, saMbhavadhilayamAraka svanAnAtvAbhyAm / yadA khalu bhaGgomAdayore katvaM tadA pUrvapakSaH, yadA tu nAnAtvaM tadottaraH / A nAmasaM-- eva kSaNabhaMgarAmubhava jaNa koI ja hi bhava ta vilaya saMbhavavilaya tti ta pANA / bAsusaja---jA prAdurbhAve, nassa nAze / prAtipadika ---na eva kSaNabhaGgasamRdbhava jana kazcit yat hi aba ta EMAINE prayoga--svabhAvadhAtase bacane ke liye svabhAva vibhAdakA bhedavijJAna kara svabhAvakA darzaka hone kA antaH pauruSa hone denA // 118 // FORIES aba jIvakI dravyarUpase sthiratA honepara bhI paryAyoMse asthiratAko prakAzate haiM---- kSama asamuddhave jane] pratikSaNa vinAza aura utpAda vAle jovalokameM [kazcit ] koI [na kha nAyate na to utpanna hotA, aura [na nazpati] na naSTa hotA hai; [hi] kyoMki ya: bhavaH saH vilayaH] jo jIva utpAdarUpa hai vahI vinAzarUpa hai: [saMmavilayau iti to nAnA phira bhI utpAda utpAda hai, vinAza vinAza hI hai| isa prakAra meM utpAda aura vyaya nAnA hai prardhAta bhinna-bhinna haiN| E tAtparya-dravyadRSTise jIva vahI eka avasthita hai, paryAyaSTise anavasthita hai / TIkArya--vAstavameM yahA~ na koI janma letA hai aura na maratA hai, aura aisA aba sthita hone para bhI manuSya-deva-tiryaMca-nArakAtmaka jIvaloka pratikSaNa pariNAmI hAnese kSaNa-kSaNa meM hone vAle vinAza aura utpAdake sAtha jur3A huA hai / aura yaha virobako prApta nahIM hotA; kyoki utpAda aura vilayakA ekatva aura anekatva hai jaba utasAda aura vilayakA emAma hai taba pUrvapakSa hai, aura jaba anekadava haiM taba uttarapakSa hai / isIkA spaSTIkaraNa- jaise:par3A hai vahIM kuNDa hai' aisA kahA jAnepara, ghar3e aura kuNDake svarUpakA ekatva asambhava honesa una donoko mAdhArabhUta miTTI pragaTa hotI hai, usI prakAra 'jo utpAda hai vahI vinAza hai' aisA FARhA jAnepara utpAda aura vinAzake svarUpakA ekatva asambhava honese una donoMkA AdhArabhUta B800VOI tha OM10/5AREL - N hi Music mmm BarwwwwORE MAKER Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sahajAnaMdazAstramAlA tathAhi----yathA ya eva ghaTastadeva dhuNDa mityukte ghaTakuNDasvarUpayorekalAsaMbhavAttadubhayAdhArabhUtA / mRttikA saMbhavati, tathA ya eva saMbhavaH sa eva vilaya ityukte saMbhava vilayasvarUpayo ra katthAsaMbhavAtadubhayAdhArabhUtaM dhrauvyaM saMbhavati / tato devAdiparyAya saMbhavati manuSyAdiparyAya bilIyamAne ca 4 eva saMbhavaH sa eva vilaya iti kRtvA tadubhayAdhArabhUtaM prodhyavajjIvadravyaM saMbhAvyata eva / tataH sarvadA dravyatvena jIvanotkIyo'vatiSThate / api ca nathA'nyo ghaTo'nyatkuNDabhityukte tadumayAdhArabhUtAyA mRttikAyA anyatvAsaM bhavAt ghaTakuNDasvarUpe saMbhavataH, tathAnyaH saMbhavo'nyo vilaya ityukte tadubhayAdhArabhUtasya dhrauvyasyAnyatvAsaMbhavAtsaMbhava vilayasvarUpe saMbhavataH / tato devAdiparyAye saMbhavati manuSyAdiparyAya vilIyamAne cAnya; saMbhayo'nyo vilaya iti kRlyA saMbha vabilayavantI devAdimanuSyAdiparyAyau saMbhAvyate / tataH pratikSara yinIyo'navasthitaH // 116 // vilaya saMbhavavilaya iti tat nAnA / mUladhAtu--janI prAdurbhAva, para pradarzana divAdi / ubhayapadavivaraNajAyadi Ayate Nassadi nazyati-vartamAna anya puruSa elAyacana kiyA / na ca hima ili-avyaya / khaNAra bhaMgagamubhave kSaNabhaGga samudbhave jaraNe jane-saptamI ekavacana / boI kazcita-avyaya antaH pra0 eka0 ko yaH gosa: bilao vilayaH-prathamA eka0 / saMbhavavilyA--prA bahu 0 naMbhavabilayo..pra. dvivacana / te-prA0 bahu / to-prathamA dvivacana / NANA nAnA-avyaya / nikti-gajjana bhaGgaH, udbhavanaM udbhavaH / samAsakSoM maGgaH samudbhavaH yasya saH tasmina, saMbhavazca bila yazca saMbhavakliyo / / 116 / / dhrauvya pragaTa hotA hai; isI rotise devAdi paryAyake utpanna hone aura manuSyAdi paryAyave naSTa honepara, 'jo utpAda hai vahIM vilaya hai| aisA jAna kara una donoMkA AdhArabhUta novyavAna jIvadravya lakSa meM prAtA hai; isaliya sarvadA dravyarUpase jIva TaMkotkIrNa rahatA hai / aura phira, jaise:-- 'anya ghar3A hai aura anya kuNDa hai' aisA kahA jAnepara una donoMkI AdhArabhUta miTTokA anyatva arthAt bhinna-bhinnapanA asaMbhava honese ghar3ekA aura kuNDakA donoM kA bhinna-bhinna svarUpa pragaTa hotA hai, usI prakAra anya utpAda haiM aura anya vyaya hai| aisA kahA jAnepara una donoMke prAdhArabhUta dhrauvyakA anyatva asaMbhava honese utpAda aura vyayakA svarUpa pragaTa hotA hai; isii| rItise devAdi paryAyake utpanna honepara aura manuSyAdi paryAyake naSTa honepara, 'anya utpAda hai| aura anya vyaya hai aisA jAnakara utpAda aura vyaya vAlI devAdi paryAya aura manuSyAdi paryAya lakSa meM AtI hai| isaliye pratikSaNa paryAyoMse jIva anavasthita rahatA hai| prasaMgavivaraNa -...anantarapUrva gAthAmeM yaha nirdhArita kiyA gayA thA ki manuSyAdi / paryAyoMmeM apanI vibhAva kriyAke pariNamanase jIvake svabhAvakA abhibhava hotA hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jIva dravyapanese avasthita hokara bhI paryAyoM dvArA anavasthita hai| tathyaprakAza ---- (1) jIvadravya na janma letA hai, na naSTa hotA hai, jIvadravya to vahI mAyA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T REETITICE RASHAN prayAgAra-mAjalAzI TIkA apa jIvasyAtavasthitatvahetumudyotayati..... 'tamhA du gAtthi koI mahAvasamavahido ti saMsAre / saMsAro purA kiriyA saMsAramAgAssa davyasma // 120 // isa kAraNase koI, saMsArameM na svabhAvasamavasthita / saMsaraNa kriyA hotI, saMsaramANa hi dravyako hai // 12016 sammAna nArita kazcit svabhAvasamasthita iti rAMsAre / saMsAra: puna: niyA saMsarato dravyamA / / 120 / yataH khalu jIvo dravyatvenAvasthito'pi paryAya ranavasthiAnaH, tata: pratIyate na kazcima nAmasaja-ta duNa koI sahAvasAmaTTida ti saMsAra guNa kiriyA saMsaramAga dadhva / dhAtusaMjJa--ana sanAyA, aba TrA gatinivRttau / prAtipadika---- tat tu na bAcit svabhAvasamavasthita iti saMsAra punar mAnya eka zAzvata rahatA hai, ataH jIva dravyAne se avasthita hai / (2) jahA~ manuSyaparyAya vilIna nA aura paryAya utpanna jhuprA to yahA~ jo utpAda hai vahI dilaba hai lo donoMkA AdhArabhUta dhovyavAna jIvanadhya avasthita rahA / (3) paryAvadRSTise dekhe jAnepara jahA~ devaparyAya utAna pA manuSyaparyAya vilIna huA to utpAda anya hai, vilaya anya hai so deva jIva anya rahA, manuSyajIva pratya rahA yoM jIva pa yose ananasthita rahA / (4) jaise jIvadravya paryAyoMse prati "kSA mAnavasthita hai aise hI sabhI dravya erzayoMse anabasthita haiM / (5) jaba jIva pudAla svamAvazyAya meM hote haiM va dharmAdika zeSa draya sadaiva svabhAna paryAyameM hote haiM to vahA~ samaparidhAna holese paryAyose dravyakI anavasthitattra jJAna nahIM hotI hai / (6) dradhyAthikana yase jIva nitya DAE paryAyAthikana yase jIva anitya hai / (7) jahA~ mokSaparyAyakA utpAda hai aura saMsAraparyAya kA vinAza hai vahA~ utpAda vinAyA hI bhinna hai, kintu una donoM kA AdhArabhUta sahaja paramAsmAdapa vahIMkA vahIM eka hai| "siddhAnta -- (1) jIva paryAyoMke rUpase anavasthita hai| dRSTi1- sattAgauNotpAdavyayagrAhaka nitya azuddha paryAyAthikana ya (37) / prayoga-paryAyoMse anya anya hokara bhI paryAyoMke aAdhArabhUta eka prAtmadrakA kI dRSTi dvArA pAyoMko sahaja svabhAvAnurUpa hone dene kA jJAnAnubhUtirUpa pauruSa hone denA // 156 }} aba jIvake anavasthitapanAkA hetu pragaTa karate haiM---tasmAt tu] isI kAraNa [saMsAre] saMsArame [ svabhAvasamavasthitaH iti ] svabhAvase avasthita aisA [kazcit nAsti] koI nahIM [punaH] aura [saMsarataH] saMsaraNa arthAt gatiyoMmeM bhramaNa karate huye [dradhyasya] jIva dravya kI kriyA] kiyA ho to saMsAraH] saMsAra hai| mod / -- SAINAR Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 525 saMsAre svabhAvenAvasthita iti / yaccAnAnavasthitatvaM tatra saMsAra eva hetuH / tasya manuSyAdi. yasApakatvAt svarUpezIva tathAvidhatvAt / atha yastu pariNamamAnasya dravyasya pUrvottaradazAparityAgopAdAnAtmaka: kriyAsyaH pariNAmastatsaMsArasya svarUpam / / 120 / / saMvArat dravya / mUladhA--asa bhudhi / ubhayapadavivaraNa-lamhA lasmAt-paMcamI ekA 1 du tu Na nati hati paNa punaH avyaya / asthi asti- vartamAna anya puruTA ekavacana triyaa| koI kazcit-avyaya antaH prabamA ekavacana / sahAvasamavadido svabhAvarAmavasthitaH-pra0 eka0 / saMsAre-saptamI ekH| saMsAro saMsAra:-pra0 eka0 / kiriyA viyA-pra0 eka0 / saMsaramANarasa saMsarata:-SaSThI eka0 / dadhvassa dravyastha io | nimakti ----saMzaraNaM raasaarH| samAsa-svabhAve samavasthitaH iti svabhAvasamavasthitaH / / 12 / tAtparya-sAMsArika paryAyoM meM bhramaNa karane vAlA jIva sthira ekarUpa nahIM raha paataa| TokArtha- vAstava meM jIva dravyatvase avasthita hotA mA bhI paryAyoMse anavasthita hai, isase yaha pratIta hotA hai ki saMsArameM koI bhI svabhAvase abasthita nahIM hai aura yahA~ jo ana. vasthitapannA hai usameM saMsAra hI hetu hai; kyoMki vaha saMsAra manuSyAdi paryAyAtmaka honeke kAraNa svarUpase hI vaisA hai / aura jo pariNamana karate huye dradhyakA pUrvottara dazAkA tyAga grahaNAtmaka kiyA nAmaka pariNAma hai so vaha saMsArakA svarUpa hai| prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jIva dravyarUpase avasthita honepara bhI paryAya jhApase anavasthita hai| aba isa gAthAmeM jIvake anavasthitapanekA kAraNa batAyA gayA haiN| tathyaprakAza--- (1) saMsArameM koI bhI jIva svabhAvase avasthita nahIM hai / (2) jIva ko anasthitatAmeM kArasA saMsArabhAva hI hai| (3) pariNamate hue jIvadravyakA pUrva vibhAva dazAkA parityAga va uttaravibhAvadazAkA grahaNArUpa kriyA nAmaka jo pariNAma vahI saMsArakA svarUpa hai| (4) manuSyAdivibhAvaparyAyapariNatirUpa kiyA niSkriya nivikalpa zuddhAtmapariH pAtise viparIta hai / (5) naranArakAdiparyAyarUpa saMsAra svabhAvavighAtakA kAraNa hai| siddhAnta - (1) karmaviyAkaja saMsArabhAvoMse jInasvabhAva vighAtaka bhAva hote haiM / dRSTi-1- upAdhisApekSa nityAzuddha paryAyAdhikAnaya (61) / prayoga---anavasthita vibhAvoMse upayoga haTAkara sadA avasthita caitanyasvarUpa antaH statvakA upayoga karanA / / 120 / aba pariNAmAtmaka saMsArameM kisa kArazAse pugalakA saMbaMdha hotA hai ki jisase vaha saMsAra manuSyAdi paryAyAtmakA hotA hai ? isakA yahAM samAdhAna apane meM nirakhate haiM-- [mAtmA kamasalImasa:] yAtmA karmase malina hotA huA karmasaMyukta pariNAma] karmasaMyukta pariNAmako MAHARASHAN mmonsolemale C ANCE Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 22 pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA atha pariNAmAtmake saMsAre kutaH pudgalazleSo yena tasya manuSyAdiparyAyAtmakatvamisvatra samAdhAnamupavarNayati---- AdA kammalimaso pariNAma lahadi kammasaMjuttaM / tatto silasadi kammaM tamhA kammaM tu pariNAmo // 121 // karmalImasa AtmA, karmanibaddha pariNAma pAtA hai| usase karma silisate, isase pariNAma karma huA // 1213 // mAtmA kasamalImasaH pariNAmaM labhate karmasaMyuktam / tataH dilaSyati karma tammAna kama tu pariNAmaH / / 121 // yo hi nAma saMsAranAbhAyamAtmanastathAvidhaH pariNAmaH sa evaM dravya karmazleSahetuH / atha samAviSapariNAmasthApi ko hetuH, dravyakarma hetuH tasya, dravyakarmasaMyuktatvenevopalammAn / evaM nAmarAjJaH atta kammamalImasa pariNAma kammarAjutta tatto kamma ta kamma tu pariNAma | dhAtusaMjalabha prAptI, silIsa AliMgane / prAtipadika----Atman karmamalImasa pariNAma karmasaMyukta tataH ka maina tat amana na pariNAma 1 mUladhAtu- DulabhA prAptI, hilA AliGgane divAdi / ubhayapadavivaraNa-AdA AtmA libhate / prApta karatA hai, [tataH] usa karmasaMyukta pariNAma ke nimittase karma zlizyati] karma lipaka jAtA hai| [tasmAt] isa kAraNa [pariNAmaH tu pArma] azuddha pAraNAma hI karma hai aryAta dravyakarmake bandhakA nimitta honese mUlarUpa to nazuddha pariNAma ho karma hai| / tAtparya---bhavadhAraNake kAraNabhUta dravyakamake bandhakA kAraNa jIvakA azuddha pariNAma www STATE M e TokArtha-jo yaha 'saMsAra' nAmaka prAtmAkA usa prakArakA pariNAma hai yahI dravyakarma ke vipakane kA hetu hai / aba usa prakArake pariramAmakA bhI hetu kauna hai ? dravyakarma usakA hetu hai kyoki dravyakarmakI saMyuktatAse ho usa prakArakA pariNAma dekhA jAtA hai| prazna--aisA honese itaretarAzraya doSa prA jaaygaa| uttara----nahIM pAyagA; kyoMki anAdisiddha dravyakarmake sAtha saMbaddha prAtmAkA jo pUrvakA dravyakarma hai usako vahA~ heturUpase svIkAra kiyA gayA hai / isa prakAra navIna dravyakarma jisakA kAryabhUta hai aura purAnA dravyakarma jisakA kAraNabhUta hai, sA prAramAkA tathAvidhapariNAma upacArase dravyakarma hI hai, aura AtmA bhI apane pariNAmakA kA hone se dravyakarmakA kartA bhI upacArase hai| hA prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM jIvakI anavasthitatAkA kAraNa batAyA gayA baa| aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki pariNAmAtmaka saMsArameM karmamalina yaha jIva vikArapariNAma karatA hai isase pudgalasambaMdha hotA hai aura isase manuSyAdika paryAya hote haiM / -S 3 SAR WomMES AURCHARIW O ORNSRCISCAREE Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : i 232 sahajAnandazAstramAlAyAM satItaretarAzrayadoSaH na hi / anAdiprasiddhadravyakarmAbhisaMbaddhasyAtmanaHprAktanadravyakarmaNastatra hetu tvenopAdAnAt / evaM kArya kAraNabhUtana va purANadravya karmatvAdAtmanastathAvidhapariNAmo dravyakameva. tathAtmA cAtmapariNAmakartRtvAddravyakarma kartAyupacArAt // 121 // kammamalimako karmamalImasaH - prathamA eka pariNAma kammasaMjuttaM karmasaMyuktaM dvitIyA eka / tato ta avyaya paMcamyarthe / lahadi labhate silisavi kliSyati vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| kamma karma pariNAmI pariNAmaH prathamA eka0 | tamhA tasmAt paMcamI ekaH / nirukti-ati satataM gacchati jAnAti iti AtmA / samAsa-+ sa- (karmaNA malImasaH karmamalImasa/karmiNA saMyuktaH karmasaMyuktaH) karmayuktam // 121 // tathyaprakAza - ( 1 ) jIvakA vikAra pariNAma dravyakarmabandhakA nirmita hai| (2) karmakA vipAka jIvake vikArapariNAmakA nimitta hai / ( 3 ) anAdiparamparAse jIvavikAra va karmadazA meM nimittanaimittika prasaMga calA A rahA hai / (4) jIvavikArakA kArya (naimittika) karmaNA hai, jIvavikArakA kAraNa (nimitta ) karmadazA hai, isa kAraNA jIvavikAra upacAra meM dravyakarma hI hai / (5) jIvavikArake nimittase dravyakarmakA grAsa bandha hotA hai yataH jIva vikAra upacArase dravyakarmakA kartA hai / ( 6 ) dravyakarmavipAkake nimisase jIvavikAra hotA hai, ataH dravyakarma upacArase jIvavikArakA kartA hai | ( 7 ) dravyakarma vipAkake honepara ho jovana vikAra hotA hai, ataH jIvavikAra upacArase dravyakarmakA kArya hai / ( = ) jIvavikAra ke honepara dravyakarmakA prabandha hotA hai, grataH dravyakarma upacArase jIvakA kArya hai / siddhAnta - - (1) jIvavikAra va dravyakarmadazA meM paraspara nimittanaimittika yoga hai / (2) jIva vibhAvarUpa saMsArakA kartA hai / (3) jIva dravyakarmakA kartA hai / ( 4 ) jIvavikAra vyakarmakA kArya hai / ( 5 ) dravyakarma jIvavikArakA kartA hai / (6) dravyakarma jIvakA kArya hai| dRSTi - 1 - nimitta dRSTi ( 538 ) / 2- azuddhanizcayanaya (47) / 3- parakartRtva anupacarita prasadbhUta vyavahAra ( 126) / 4- parakarmatva prasadbhuta vyavahAra (130) |5parakartRtva anupacArita grasadbhUta vyavahAra (126 ) / 6 - parakarmatva zrasadbhUta vyavahAra (130 ) / prayoga-- maMzleSase mukti pAneke liye svabhAvavibhAvakA bhedavijJAna karake zrAtmasvabhAva meM hI grAmatvako anubhavanA // 121 // zrava paramArtha se grAtmA dravyakarmakA kartA hai yaha prakAzita karate haiM [ pariNAmaH ] pariNAma [ svayam ] svayaM [ zrAtmA ] AtmA hai, [ punaH sA ] aura vaha [kriyA jIvamayI iti bhavati ] kriyA jIvake dvArA racI huI honese "jIvamayo" aisI hai: [ kiyA ] aura kriyAko [ karma iti matA ] karma mAnA gayA hai; [tasmAt ] isa kAraNa [ karmaraNa: kartA tu na ] dravyakarma kA kartA to nahIM hai / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ramnimim wesomenesdesk pravacanasAra--sandezAMgI TIkA praya paramArthAdAtmano dravyakarmAkartRtvamudyotayati..... pariNAmo sayamAdA sA puNa kiriya tti hodi jIvamayA / kiriyA kamma tti madA tamhA kammarasa yAdakattA // 122 // pariNAma svayaM prAtmA, pariNAma jIvamayo kriyA hI hai / kriyA karma so prAtmA, nahIM dradhyakarmakA kartA // 12 // pariNAmaH svayamAtmA' mA punaH kriyeti bhayani jIkmayo / jiyA kameM ni gatA tammAtkarmaNo na tu kaa| prAtmapariNAmo hi tAvatsvayamAtmana, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartRtvena pariNAmAinanyatvAt / yazca tasya lathAvidhaH pariNAmaH sA jomayyeva kriyA, sarvadravyArA pariNAmalakSaNakriyAyA prAtmamayatvA nagamAt / yA ca kriyA vA punarAtmanA svatantraNA prApyatvAtkarma / tatastasyaH paramArthAdAtmA prAtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmA evaM kartA, na tu pudgalapariNAmAtmakA mAmasaMjJa-pariNAma sayaM anta tA puNa kiriyA tti jIvamayA kiriyA kamma tti madA ta kamma Na tu kAlAra / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM, manna avabodhane / prAtipadika ....pariNAma svayaM Atman tat punara kriyA tAtparya----jIvake dvArA jo kiyA jAya vaha karma hai, jIva ke dvArA bhAva hI kiyA jAtA hai, ataH jIvakA karma dravya karma nahIM arthAta dravyakarmakA mArtA jIna nahIM / TIkArtha-nizcayataH prAtmAkA pariNAma vAstava meM svayaM prAtmA hI hai, kyoMki pariE pAmI pariNAmake svarUpakA kA honese pariNAmase ananya hai; aura jo usa prAtmAkA tathA viSa pariNAma hai vaha jIvAmayI ho kriyA hai, kyoMki sarva dravyoMko pariNAmalakSaNakriyAke Eanie prAtmamayapanA svIkAra kiyA gayA hai / aura phira, jo jIvamayI kriyA hai vaha prAtmAke dvArA svataMtratayA prApya honese karma hai / isa kAraNa paramArthataH prAtmA apane pariNAmasvarUpa bhAvakarma kA hI kartA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUpa dravyakarmakA nahIM / prazna-taba phira dravyakarmakA katA kauna hai ? uttara ----nizca yataH pudgalakA pariNAma vAstavameM svayaM pudgala hI hai, kyoMki pariNAmI pariNAmake svarUpakA kartA honese pariNAmase ananya hai; aura jo usa pudgalakA tathAvidha pariNAma hai vaha pudgalamayI hI kriyA hai, kyoMki sarva dravyoMko pariNAmasvarUpa kiyA ke nijamayapanA svIkAra kiyA gayA hai; aura phira, jo pudgalayI kriyA hai vaha pudgalake dvArA svataMtratayA prApya honese karma hai| isa kAraNa paramArthataH pudgala apane pariNAmasvarUpa usa madhyakarmakA hI kartA hai, kintu prAtmAke pariNAmasvarUpa bhASakarmakA nhiiN| isase yaha jAnanA WA cAhiye ki prAtmA prAtmasvarUpase pariNamatA hai, pudgalasvarUpase nahIM pariNAmatA hai / prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki vikArabhAvake kArayA dravya Yaminitiini NamOKOY7CHAR POSSESASHEE ma SAT Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HORASRANAMA sahajAnandazAstramAlAyAM kasya dravyakarmaNaH / atha dravdhakarmaNaH kaH kati cet / pudgalapariNAmo hi tAvatsvayaM pudgala eva, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartRtvena pariNAmAdananyatvAt / yazca tasya tathAvidhaH pari. gAyaH sA pudgalamayyeva kriyA, sarvadravyANaI pariNAmalakSaNa kriyAyA prAtmamayatvA grupagamAt / thA ca kriyA sA punaH pudgalena svatantreNa prApyatvAtkarma / tatastasya paramArthAt pudgalAtmA AtmapariNAmAtmakasya dravya karmaga eva kartA, na tvAtmapariNAmAtmakalya bhAva karmaNaH / tata mAtmAtmasvarUpeNa pariNAmati na mudgalasvarUpegA pariNAmati / / 122 / / iti jIvamayI triyA varman iti matA tat karman na tu kartR / mUladhAtu -- bhu sattAyAM, manu ayodhane / unapara vivaraNa-pariNAmo pariNAma: AdA AtmA-pra0 eka0 / sayaM svayaM puNa puna: tti iti Na na du tu- adhyAya | sA kiriyA kriyA jIvamayA jIvamayI--prathamA ekA / hodi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA / kRmma karma-pra0 eka madA matA-pra. eka ! tumhA tasmAt-paMcamI eka0 / kammassa maNa:--paSTI ekala / kattA kartA-pra0 ekA0 / nikli-pariNamana pariyAmaH, jIvena virtuttA jIvamayI, karotIti kartA / / 12 / / karmabandhana hai aura isase naranArakAdiparyAyAtmaka saMsAra calatA rahatA hai / aba isa gAthAmeM jIvako paramArthataH dravyakargakA akartA prakaTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) jIvakA pariNAma svayaM jIba hI hai, kyoMki pariNAmI (jIva) apane pariNAmasvarUpakA kartA hotA hai aura pariNAmI pariNAmase ananya hotA hai / (2) jIvakA pariNAma jIvamadhI hI kriyA hai, kyoMki pratyeka dravyako pariNAmarUpa kriyA usI dravyamaya hamA karatI haiM / (3) jIvako pariNAmakriyA mAtra jIvake dvArA hI prApya honese jIvakA kama hai| (4) nizcayataH jIva apane bhAvakamakA kartA hai / (5) jIva pudgalapariNAmAtka dradhyakarmakA kartA nahIM hai, kyoMki kisI bhI dravyakA anya dravyameM atyantAbhAva honese kartRkarmabhAva nahIM hotA / (6) pudgala (karma) kA pariNAma svayaM pudgala hI hai, kyoMki pariNAmI (pudgala) apane pariNAmasvarUpakA kartA hotA hai aura pariNAmI pariNAmase ananya hotA hai / (7) pudgalakA pariNAma pudgala payo ho kriyA hai, kyoMki pratyeka dravyakI pariNAmasvarUpa kiyA usI drazyamaya humA karatI hai| (8) pudgala kI karmapariNAma rUpa kriyA mAtra pudgala ke dvArA hI prApya honese pudgalakA karma hai / (9) nizcayataH pudgalAtmaka kArmANavargagAskaMdha apane karmava pariNAmakA kartA hai| (10) pudgala kAriNaskaMdha jIvavikArakA kartA nahIM hai, kyoMki kisI bhI anyakA anya dravyameM atyantAbhAva honese kArI karmabhAva nahIM hotaa| (10) nizcaya se jIva jIvasvarUpase hI pariNamatA hai pudgalasvarUpase nahIM pariNAmatA, ataH paramArthase jova TradhyakarmakA akartA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maitreetu pravacanasAra-saptazAlI TIkA 235 / OURSSRO praya ki tatsvarUpa ghenAmA pariNamatIti tadAvedayati parizAmadi cedagNAe AdA pugaNa cedaNA tidhaabhimdaa| sA puNa yA kamme phalammi vA kammaNo bhagidA / / 123 // pariNa cetanAse, aAmA aru cetanA vidhA hotii| jJAna karma viSphalameM, holese svatvasaMcetana // 123 // FD pariNati celanayA AtmA punaH cetanA vibhAbhimAtA / sA punaH jJAne ANi phala yA kamaNoM bhagitA / / 123 / / / Prima yato hi nAma caitanyamAtmanaH svadharmavyApaka tvaM, tatazcatanavAtmanaH svarUpa tayA khalbA mA pariNAmati / ya: kazcanApyAtmanaH pariNAmaH rA so'pi cetanA nAtivartata iti tAtparyaz / nAmasaMja-caMdaNA atta puNa nidhA abhimadA va puNa gANa kamma phala yA kamma bhanidA / dhAtuEii manapari gama pratye, bhaNa kAthane / prAtipadika-..cetanA Atman pUnara cetanA vidhA abhimatA tat jJAna kamana phala vA karman bhnnitaa| mUladhAtu... pari Nama prahAce, nitI saMjJAne, abhi manu avodhane, maNa siddhAnta --...(1) jIva jIvAyakArakA katA hai| (2) jIva dravyakarmakA akartA hai| a STi --... -- azuddhanizcayanaya (47) / 2- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga--maiM apane pariNAmakA hI kartA hUM anya kAdikakA nahI aimA jAnakara 12. viSayaka vikalpa chor3akara apane apanA hI svarUpa nirakhanA / / 122 // aba vaha kaunasA svarUpa hai ji rUpase yAtmA pariNamatA hai isake uttara meM usa sva. rUpako apanI ora bhAMkate haiM.-- [mAtmA] prAtmA [cetanayA] cetanArUpase [pariNamati] pariNAmatA hai / [punaH] aura cetanA] cetanA [vidhA abhipatA] tIna prakArase mAnI gaI hai| punaH] prati [sA] baha cetanA [zAne] jJAna meM, [karmaNi karma meM havA] athavA [karmaNaH phale] karmaphala meM [bharigatA] kahI gaI hai| tAtparya ----zAtmA jJAna netanA, karmacetanA va karmaphalacetanAke rUpase pariNAmatA hai| TokA-..-cUMki nizcayataH caitanya prAtmAkA svadharmavyApakatva hai, isa kAraNa cetanA ho prAtmAkA svarUpa hai; usarUpase vAstava meM AtmA pari.!matA hai / prAtmAkA jo kucha bhI pariNAma ho vaha saba hI cetanAkA ullaMghana nahIM karatA, yaha tAtparya hai / aura cetanA jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpase tIna prakArako hai| unameM jJAnapariNati to jJAnacetanA hai, kamapariNati karmacetanA hai aura karmaphalapariNati karmaphalacetanA hai| prasaMgavivaraNa.-...-anantarapUrva gAthA paramArthase jobako dravyakarmakA akartA prakaTa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM AtmAkA vaha svarUpa batAyA gayA hai jisa svarUpase prAtmA pari HERESTHA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E 236 cetanA punarjJAnakarmakarmaphalatvena vA / tatra jJAnapariNatijJanacetanA, karmapariNatiH karmacetanA, karmaphala pariNatiH karmaphalacetanA // 123 // sahajAnandazAstramAlAyAM zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa pariNamaMda pariNamati vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| cadaNAe cetanayA tRtIyA eka AdA AtmA vedaNA cetanA-prathamA eka / titrA vidhA puNa punaH vA adhyaya 1 abhimA abhimatA-prathamA eka kRdanta kiyaa| sA-pra0 e0 gAye jAne kamme karmeNa phalam phalesaptamI ekavacana | kammaNo karmaNa:- pRSTI eka bhaNidA bhaNitA-pra0 eka0 kRdanta kiyA / nirukti... (cetyate anayA iti cetanA // 113 // kSamatA hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) zrAtmAkA svarUpa cetanA hI hai, kyoMki cetanA ho AtmA ke saba pariNAmoM meM vyApaka hai / ( 2 ) grAtmA cetanAse ho pariNamatA rahatA hai / (3) cetanA jJAnacetanA karmacetanA va karmaphalacetanAke rUpase tIna prakArakI hai / ( 4 ) yahA~ cetanAke ukta sona prakAra nizcayadRSTise kahe gaye haiM ataH AtmAkI zuddha azuddha sabhI sthitiyoM meM ghaTila hoMge / (5) jJAnakI pariNati jJAnacetanA hai / ( 6 ) jJAnake kAryakI pariNati karmacetanA hai / ( 7 ) jJAnake kAryake phalako pariNati karmaphalacelanA hai / 5 ) azuddha sthiti meM jJAnAtirikta anya bhAva meM yaha maiM hUM aisI cetanAko azuddha jJAnacetanA athavA ajJAnacetanA kahate haiM / ( 6 ) zuddha sthiti meM jJAnAtirikta anya bhAvameM ise maiM karatA hUM aisI cetanAko zuddha karmacetanA kahate haiM / (10) azuddha sthiti meM jJAnAtirikta anya bhAvameM ise maiM bhogatA hUM aisI cetanAko karmaphalacetanA kahate haiM / ( prazuddha siddhAnta - ( 1 ) grAtmA nizcayataH apane jJAnako va jJAnavRtti va jJAnavRttiphalako cetatA hai / dRSTi - 1 - kArakakAra kibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / prayoga maiM apane ho svarUpako apanI ndAdiko anubhavatA hUM aisA vastusvarUpa jAnakara bhAvanA va parama vizrAma pAnA // 123 // pariNatiko apanI hI pariNatike phala grAnaanyaviSayaka vikalpa chor3akara apaneko anu ava jJAna, karma aura karmaphalakA svarUpa apane samIpa nirakhate haiM-- [ zrarthavikalpa: ] sva-para padArthoM kA prabhAsana [ jJAnaM ] jJAna hai; [ jIvena] jIvake dvArA [ yat samArabdhaM ] jo kiyA jA rahA ho [ tat karma ] vaha karma hai, [ anekavidha ] aura aneka prakArakA [ saukhyaM vA duHkhaM vA ] sukha athavA duHkha [ phalaM iti bhaNitam ] karmaphala kahA gayA hai / tAtparya - prarthapratibhAsa jJAna hai| zuddha, zubha va azubha bhAvakarma haiM, nirAkulatA yA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MINS stictantanusalcommonymsMAMAMANANMalphan...... R-55 sAsamAslesham pravacana sAra-saptadazAGgI TIkA atha jJAnakarmakarmaphalasvarUpamupavarNayati-- (NANaM aviyappo)kamma jIveNa jaM smaarddh| tamogavidha bhaNidaM phalaM ti sokavaM va dukkhaM vA / / 124 // jJAna arthAvabhAsana, karma huA jIvabhAvakA honA / usakA phala hai nAnA, sukha athavA duHkhakA honA // 124 // jJAnamarthavikalpaH karma jIvena vatsamArabdham / tadananAvi bhagi miti soma vA duHkhaM vA / / 124 // arthavikalpastAvat jJAnam / tatra kaH khaldharthaH, svaparavibhAganAva sthitaM vizva (vikalpa. stadAkArAvabhAsanam yastu murundahudayAbhoga iva yugapadavabhAsamAnasvaparAkArorthavikalpastad jJAnam / kriyamANamAtmanA karma, kriyamANaH khalvAtmA pratikSaNa tena sena bhAvena bhavatA yaH nAmasaMjJa-NANa anbiyAra kambha jIba ja samArada ra agabidha Nida phala nimokkha va dukha kA | ghAtasaMjJa-raMbha AraMbha, bhaNa katha le / prAtipadika- zAna arthavikalpa karmana jIna yat samArabdha tat anekavidha bhaNita phala iti saukhya vA duHkha vA / mUladhAtu .. 2ma rAmasye, bhaNa zabdArtha: / ubhayapadadhivasukha va duHkha karmaphala hai| ko TIkArtha-vAstavameM arthavikalpa jJAna hai| vahA~ artha kyA hai ? sva-parake vibhAgase pravasthita vizva artha hai / usake prAkAroMkA avabhAsana vikalpa hai / so jo darpazAke nijavi. stArakI taraha jisameM eka hI sAtha sva. parAkAra avabhAsita hote haiM, aisA arthavikalpa jJAna hai| jo prAtmAke dvArA kiyA jAtA hai vaha karma hai / pratikSaNa usa usa bhAva se hotA humA mAtmAke dvArA vAstavameM kiyA jAne vAlA jo usakA bhAva hai vahIM, AtmAke dvArA prApya hone se kama hai| aura vaha karma eka prakArakA honepara bhI, dravyakarmarUpa upAdhike sAnnidhyake sadbhAva aura asadbhAvake kAraNa aneka prakArakA hai 1 usa karmase niSpAdya sukha-duHkha karmaphala hai / yahA~ divyakarmarUpa upAdhike sAnnidhya ke asadbhAvake kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala anAkulatva lakSaNa bAlA svAbhAvika sukha hai; aura dravyakarmarUpa upAdhike sAnnidhyaka sadbhAvake kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala saukhyakA lakSaNa anAkulatA na honese vikRtibhUta duHkha hai| isa prakAra jJAna, karma aura karmaphalake svarUpakA nirNaya hai / prasaMgavivaraNa ----anaMtarapUrva gAthA meM prAtmA jisa svarUpase pariNAmatA hai usa svarUpako prakaTa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM jJAna, karma va karmaphalakA svarUpa vaNita kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) arthavikalpako jJAna kahate haiN| (2) eka sva aura ananta para / samasta sata padArthoko artha kahate haiM / (3) padArthoke prAcArake avabhAsanako arthAt padArthoke Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM tadbhAva: sa eva karmAtmanA prApyatvAt / tattvekavidhamapi dravyakopAdhistanidhisaddhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham / tasya karmazo yannipAdya sukhaduHkheM tatkarmaphalam / tatra dravyakoSAdhisAnnidhyAsaddhAnAtkarma tasya phalamanAkulatvalakSaNa prakRti bhUtaM saukhyaM yattu dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkama tasya phalaM saukhyalakSaNa bhAvAdvikRtibhUtaM duHkham / evaM jJAnakarmakarmaphalasvarUpaniecayaH // 124 / / raNa--gANaM lAnaM atriyANo aSTavikalpaH kamma karma taM tat ayogavidhaM anekavidha phalA sobata saukhyaM sukkharakhaM-prathamA ebAvacana / jIveNa jIvena-tRtIyA ekavacana / samAraddhaM samArabdha-prathamA ekavacana dama kriyA / bhaNidaM bhaNita-prathamA eka kRdanta kiyA / nirukti-jJapti: jJAna, vikalpa vikalpaH kriyate iti karma / samAsa-arthasya vikalpaH arthbiklpH|| 124 / / jAnane ko vikalpa kahate haiM / (4) zuddha sthiti meM prAtmAke dvArA kiyA jAne vAlA kAnana hai vaha karma hai, kyoMki vaho prAtmAke dvArA prApya hai| (5) zuddha sthiti meM zuddha jAnanarUpa karmakA jo granAkulatAsvarUpa sahajAnandAnubhanana hai vaha karmaphala hai / (6) kopAdhisahita sthiti meM jIvakA jJAnavikalpa hai vaha ajJAnapariNata jJAna hai / ( 3 ) sopAdhi sthitimeM prAtmAke dvArA kiyA jAne vAlA vikRta kalpanAmaya jJAnavikalpa hai yaha kama hai| (4) sopAdhi sthiti meM usa uparakta jJAnavikalpase niSpAdya vikArarUpa sukha duHkhAnubhavana hai vaha karmaphala hai| siddhAnta-(1) zuddha nizcayase kartA, karma va karmaphala zuddha prAtmA meM ghaTita hote haiM / (2) azuddha nizcayase kartA, karma va karmaphala sopAdhi (azuddha) AtmAmeM ghaTita hote haiN| dRSTi-1- kArakakArakibhedaka sadbhUta vyavahAra (73) / 2- kArakakArakibhedaka prazuddha sadbhuta vyavahAra (73) / prayogakartA, karma va karmaphala nizcayataH eka AtmavastumeM hI haiM aisA jAnakara anya padArthakA vikalpa chor3akara apane meM apanI sahaja vRtti aura sahaja AnaMdAnubhava hone denA // 14 // __ aba jJAna, karma aura karmaphalako prAtmarUpase nizcita karate haiM-- [prAtmA pariNAmA. smA] AtmA pariNAmasvabhAvI hai / [pariNAmaH] pariNAma [jJAnakarmaphala mAdI] jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa hone vAlA hai; [tasmAt ] isa kAraNa [jJAnaM, karma phalaM ca] jJAna, karma aura karmaphala [AtmA jJAtavyaH] aAtmasvarUpa jAnanA caahiye| tAtparya--aAtmA pariNAmasvabhAvI hai / pariNAma jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa hone vAlA hai / prAtmAko jJAna, karma va karmaphalarUpa jAnanA caahie| TokArtha----niyamataH AtmA bAstavameM pariNAmasvarUpa hI haiM, kyoMki 'pariNAma svayaM zrAtmA hai' aisA 112vIM gAthAmeM zrI kundakundAcArya devane svayaM kahA hai; aura pariNAma cetanA. svarUpa honese jJAna, karma aura karmaphalarUpa honeke svabhAva vAlA hai, kyoMki cetanA tanmaya ..... . ..... :.:......... -- -- Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SUICIES MUSA sahajAnandazAstramAlAyAM atha jJAnakarmakarmaphalAnyAtmatvena nizcinoti---- appA pariNAmappA pariNAmo gANAkammaphalabhAvI / tamhA gaNAma kamma phalaM ca zrAdA mugedabbo // 125 // zrAtmA pariNAmAtmaka, pariNAma ni jnyaankrmphlbhaayii| isase jJAna karma phala, tInoMko hi AtmA mAno // 12 // AtmA pariNAmAtmA pariNAmo jJAnakarmala bhAbI / tarabhAta jJAnaM kAma palaM cAtmA jJAzayaH / / 525 / / mAtmA hi sAvatpariNAmAtmaiva, pariNAmaH svayamAtmeti svayamuktasvAt / pariNAmastu cetanAtmakatvena jJAnaM karma karmaphalaM vA bhavituM zolaH, tanmayatyAccetanAyA: / tato jAnaM karma karmaphala cAtmaiva / evaM hi zuddha dravyanirUpayAyAM paradrayasaMparkAsaMdhavAtparyAyANAM dravyAntaHpralayA. neca zuddhadravya evAtmAvatiSThate / / 1.5 / / . nAmasaMja-appa pariNAmappa pariNAma NANa kammala bhAvi ta NANa kamma phala ca na rodaya 1 ame AtusazaH muNa jnyaane| prAtipadika-Atman pariNAmAtman pariNAma jJAna karmaphalabhAvina tat bhAna karmana phala Atmana jJAtavya / mUladhAtu-zA avayobane / ubhayapadavivaraNa...appA jAtmA pariNAmamA eriNAmAtmA kammaphalabhAvI jJAnakargakalamAvI-prathamA eka0 / tamhA tasmAta-paMcamI ee rat MAN jJAna kamma karma phalaM AdA AtmA-pathamA ekavacana / mugadamvoM jJAtavya:--prathamA eka vacana kRdaMta kiyaa| niyakti- aMtatIti AtmA, kriyate yattat kameM, aptiH zAna, phalanaM phala, pariNaganaM pariNAmaH / samAsa pariNAma evaM AtmA yasya saH pariNAmAtmA, jJAnaM ca karma ca phala jati jJAnakarmamA lAna te bhavitaM Joi zIla. jJAnakarmaphalabhAvo || 125 / / MAIL.III.IMo- P Kam zAnamaya, karmamaya athavA karmaphalamaya hotI hai| isaliye jJAna, karma aura karmaphala prAtmA hI Any hai / isa prakAra vAstava meM zuddha dravyake nirUpaNameM paradravyakA samparka asaMbhava honese aura payAMpoM kA dravayuke bhItara pralaya ho jAne se prAramA zuddha dravya ho rahatA hai| prasaGgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM jJAna, karma va karmaphalakA svarUpa batAyA gayA yaa| aba isa gAthAmeM jJAna, karma va karmaphalako prAtmarUpase nizcita kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) dravya hone ke kAraNa prAtmA pariNAmasvarUpa haiM / (2) prAtmAkA pariNAma cetanAtmaka hai / (3) cetanAtmaka honeke kAraNa pariNAma jJAna, karma va karmaphalarUpa hai, kyoMki cetanA cetanAkarma va cetanAkarmaphalase tanmaya hai / (4) cetanAtmaka honese jJAna karma va karmaphala prAtmA ho hai / (5) eka dravyake nirUpaNa meM paradravya se samparkakA abhAva honese va paryAyoMkA dravyameM antaH pralaya honese prAtmA zuddha dravya hI ThaharatA hai| siddhAnta---(1) jJAna, karma va karmaphala prAtmarUpa hI haiN| MIRMIRAawwammAAmytviteowwHTRAI REV:29555 mun Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 Ess sahajAnandazAstramAlAyAM arthavamAtmano jJeyatAmApannasyazuddhatvanizcyAt jJAnatattvasiddhau zuddhAtmatattvopalambho bhavatIti tamabhinandana dravyasAmAnyavarNanAmupasaMharati - katA karaNaM kamma phalaM ca apa ti Nicchido samaNo / pariNamadi gova aNNaM jadi appANaM lahadi suddha // 126 // kartA karaNa karma phala, cAroM hI jIvako sunizcita kara / parameM na pariName jo, vaha pAtA zuddha AtmAko // 126 // kA karaNaM karma karmaphalaM cAtmeti nizcitavAna zramaNaH / pariNamati naivAnyadyadi AtmAnaM labhate muddham / / / yo hi nAmavaM kartAraM karaNaM karma karmaphalaM cAtmAnameva nizcitya na khalu paradravyaM pari. gamati sa eva vizrAntaparadradhyasaMparka dravyAtaHpralInaparyAyaM ca zuddhamAtmAnamupalabhate, na puna ranyaH / mAmasaMjJa- kattAra karaNa kAmma phala ca pa ji Nicchida samaNa Na eka apNa jAMda apa yuddha / dhAtu saMjJa----pari nama namrIbhAve, laga prAptau / prAtipadika...bAta karaNa karman phala camAtman iti nizcita dRSTi1- upAdAna dRSTi (46 ba) / prayoga-parako na maiM karatA hUM, parako na maiM bhIgatA hUM, jo kucha merasa hotA hai yaha mujhameM hI mujhase hotA hai, yaha jAnakara ni vikalpa hokara jo apane meM sahaja ho use hone denA // 125 // aba isa prakAra jJeyatvako prApta prAtmAkI zuddhatAke nizcayase jJAnatattva kI siddhi hone para zuddha AtmatattvakI prApti hotI hai| isa prakAra usakA abhinandana karate huye dravyasAmAnyake varNanakA upasaMhAra karate haiM ---yadi yadi [kartA, karaNaM, pharma, karmaphalaM ca zrAtmA] 'kartA, karaNa, karma aura karmaphala prAtmA hai' [iti nizcitaH] aisA nizcaya kara cukA [zramaraNaH zramaNa [anyat anyarUpa [na eva pariNamati nahIM pariNa matA hai to vaha [zuddha AtmAnaM] zuddha pAtmAko [labhate] prApta karatA hai / tAtparya----prAtmA hI sarvasva hai, anya kucha nahIM, aisA mAnane vAlA zuddha prAtmAko prApta karatA hai| TIkArtha-jo prAtmA isa prakAra kartA, karaNa, karma aura karmaphala AtmAko nizcaya pUrvaka mAnakara hI vAstavameM paradravyarUpa nahIM pariNamatA vahI prAtmA jisakA para dravyake sAtha saMparka baMda ho gayA hai, aura jisako paryAya dravyake bhItara pralIna ho gaI haiM aise zukSAtmAko upalabdha karatA hai; parantu anya koI nhiiN| isakA spaSTIkaraNa-jaba anAdisiddha paudgalika karmakI baMdhanarUpa upAdhikI saMnidhise utpanna huye vikArake dvArA jisakI svapariNati raMjita thI aisA e nger-Seement Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REAS .......... www pravacanasAra-saptadazago TorA sapAhiyadA sAmAnAdiprasiddhapolika bandhanopAdhisaMnidhipracAvitoparAmarajitAtmavRtibaMgApuSpasaniSipradhAdiloparAgaraMjitAtmavRttiH sphaTikamaNiriva parAropitavikAro'hamAsaM samAro sadApi na nAma mama ko'pyAsota, tadApyahameka edoparaktacitsvabhAvena svatantra: kartAsam, aha. maka ekoparaktacitsvabhAvena sAdhakatamaH kAraNamAsam, ahamaka doparaktacitpariNamanasvabhAve. mAtmanA prAyaH karmAsam, ahameka eva coparaktacitpariNAmanasvabhAvasya niSpAdyaM saumyaviSaya. lakSaNaM duHkhAkhyaM karmaphalamAsam / idAnIM pUnaranAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhiamaNa na ekaH anyat yadi Atman zuddha / mUladhAtu-parinama namrIbhAve, Dulabhapa prAlI / ubhayapadaviva kattA kurtA kammaM kAma phalaM karaNaM appA AtmA-prathamA zakavacana / Nicchido nizcinavAna-prathamA * japA kusumakI nikaTatAse utpanna huI lAlimAse raMjina sphaTika maNiko bhAMti-dara ke dvArA ropita vikAra vAlA honese saMsArI thA, taba bhI (prajJAna dazAmeM bhI) bAstavameM merA koI bhI nahIM thaa| taba bhI maiM akelA hI kartA thA, kyoMki maiM akelA hI vikRta caitanyarUpa svabhAva meM svatantra kA thA, maiM akelA hI karaNa thA, maiM akelA hI uparakta caitanyarUpa svabhAvake dvArA sAdhakatama kArA thA; maiM akelA hI uparakta citpariNamana svabhAvake kAraNa apane dvArA prANa karma thA aura maiM akelA hI uparakta citpariNAmana svabhAvakA niSpAdya utpanna sokhyase viparIta lakSaNA vAlA duHkha nAmaka karmaphala thaa| aura aba pratAdisiddha paudgalika karmako vaMdhana mya sapAdhiko sannidhike nAzase jisakI sutrizuddha sahaja svaparigati pragaTa huI hai aisA maiM japA. kasamako nikaTatAke nAzase jisakI sUvizuddha sahaja svapariNati pragaTa huI ho aise sphaTikamaNi kI bhAMti jisakA erake dvArA pAropita vikAra baMda ho gayA hai, aisA kevala mokSArthI hai| isa mamakSa dazA meM bhI vAstavameM merA koI bhI nahIM hai| abhI bhI maiM akelA ho sUvizuddha caitanyarUpa svabhAva se svatantra kA hUM, maiM akelA hI muvizuddha nitsvabhAva se sodhakatama karagA hU~ maiM akelA ho muvizuddha citpariNamana svabhAvase prAtmAke dvArA prApya karma hUM: aura maiM akelA hI mudizuddha citpariNAmana svabhAvakA niSpAdya anAkulatA lakSA vAlA sIkhya nAmaka karmaphala huuN| isa prakAra baMdhamArga tathA mokSamArga meM akele prAtmAko hI bhAne vAle, ekatvapariNAmanake unmukha paramANuko taraha kiso samaya paradravyarUpa parim ti nahIM hotI / aura ekatvabhAbase pariNata paramANuko taraha ekatvako bhAne vAlA prAtmA parake sAtha saMbaddha nahIM hotA; tadanantara 5radravya ke sAtha asaMbaddhatAke kAraNa vaha vizuddha hotA hai / aura katI, karaNa kama tathA karmaphalako mAtmarUpase mAtA hA vaha prAtmA paryAyoMse saMkIrNa nahIM hotA; aura isa kAraNa paryAyoM ke dvArA saMkogA na honese suvizuddha hotA hai / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sahajAnandazAstramAlAyAM savisphurita muvizuddha sahajAtmavRttirjapApuSpasaMnidhidhvaM savisphuritasu vizuddhasahajAtmavRttiH sphaH TikamaNiriva vizrAntaparAropita vikAro'hamekAntenAsmi mumukSuH idAnImapi na nAma mamaH ko'pyasti idAnImapyahameka eva suvizuddhacitsvabhAvena svatantraH kartAsmi zrahameka eva ca suvizuddha citsvabhAvena sAdhakatamaH karaNamasmi, ahameka eva ca suvizuddhacitpariNamanasvabhAve : nAtmA prAyaH karmArima, zrama eva ca suvizuddha citpariNAmanasvabhAvasya niSpAdyamanAkulatva saukhyAkhyaM karmaphalamasmi / evamasya bandhapaddhatI mokSapaddhatI cAtmAnamekameva bhAvayata eka kRdanta kriyA / samaNI zramaNa:- pra0 eka0 / pariNamaMda pariNamati ladi labhate vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / aNNaM anyat kri0 eka0 appA AtmAnaM suddhaM zuddha dvitIyA eka0 nirukti--karo isa Azayako vyakta karaneke liye kAvya kahate haiM- dravyAntara ityAdi / zrartha--- anya dravya se bhinnatAke dvArA haTA liyA hai AtmAko jisane tathA samasta vizeSoMke samUhako sAmAnya lona kiyA hai jisane aisA jo yaha, uddhata mohako lakSmIko lUTa lene vAlA zuddhanaya hai, usane utkaTa vivekake dvArA zrAtmasvarUpako vivikta kiyA haiM / aba zuddha dvArA zuddha AtmasvarUpako prApta karane vAle grAtmAko mahimA batAne ke liye kAvya kahate haiM ityucchedAt ityAdi / zrartha--- isa prakAra parapariNatike uccheda se tathA kartA karma ityAdi bhedoMkI bhrAMtike nAzase bhI sucirakAlase jisane zuddha zrAtmatasvako upalabdha: kiyA hai, aisA vikAsamAna sahaja mahimA vAlA yaha grAtmA, caitanyamAtrarUpa nirmala tejameM lona hotA huA sarvadA mukta ho rahegA / gratra dravyavizeSake varNanakI sUcanA ke liye zloka kahate hai, dravya ityAdi / artha--- isa prakAra dravyasAmAnyakA vijJAna mUlameM hai jisake aisA manobhAva karake, aba dravyavizeSa ke parijJAnakA vistAra kiyA jAtA hai / prasaMga vivaraNa ... pranantarapUrva gAthAmeM jJAna, karma va karmaphalako AtmarUpa se nizcita kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki sarva sthitiyoMmeM va sarva kArakoMpeM zuddha (kevala ) grAtmatatvakI hI upalabdhi hotI hai / tathyaprakAza--- ( 1 ) vastutaH koI bhI dravya kisI anya dravyako pariNamAne meM asamartha hai / ( 2 ) jo kartA karama karma va karmaphala saba AtmA hI hai yaha nizcita kara letA hai vaha paradravyako pariNAmAnekA vikalpa hI nahIM karatA / (3) jo apane saba kArakoMmeM svako hIM nirakhatA hai aura vikalpameM bhI paradravyarUpa nahIM pariNamatA vahIM parasaMparkarahita vilIna paryAya Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA paramANavikatvabhAvanonmukhasya paradravyaparizatine jAtu jAyate / paramANurivabhAvikatvazca pareNa to saMpucyate / tataH paradravyAsaMpRktatvAtsuvizuddho bhavati / kartRkararaNakarma karma phalAni cAsatvena bhAvayan paryAyairna saMkIryate, tataH paryAyAsaMkIrNatvAnca suvizuddho bhavatIti // dravyAntaravyatikarAdapasAritAtmA sAmAnyamaJjitasamasta vizeSajAtaH / ityeSa zuddha naya uddhatamohalakSmIlU"TAka utkaTa vivekaviviktatattvaH // 7 // ityucchedAtvarapariNateH kartuM karmAdibhedasrAntidhvaMsAdapi suvirAllabdhazuddhAtmatattvaH / saJci mAtre mahasi vizade mUcchitazcetano'yaM sthAsyatyuvAha mahimA sarvadA mukta eva ||8|| dravyasAmAnyavijJAnanimnaM kRtveti mAnasam / tdvishessprijnyaan|| iti dravyasAmAnyaprajJApanam / / 126 / / tIti kartA kriyate aneneti karaNaM kriyate yatu karma // / 126 / / 243 zuddhAtmAko ho prApta hotA hai / (4) jJAnIke cintanameM kevala grAtmA hI saba kArarUpa hai / ( 5 ) jaba maiM karmavipAkase Aropita vikAra vAlA thA taba bhI maiM hI akelA uparaka vibhAvase pariNamatA huA svataMtra kartA thA / (6) vikAraparigamana ke samaya maiM hI kelA rakta pitsvabhAvase sAdhakatama kAraNa thA / (7) vikAraparigamana ke samaya maiM hI vikArapararUpa huA akelA apane dvArA prApya karma thA / (8) vikArapariNamana ke samaya meM hI malA uparaktacitpariNamana svabhAvakA niSpAdya klezarUpa karmaphala thA / ( 6 ) aba maiM upAdhividhvaMsa se prakaTa sahajAtmavRtti vAlA parAropita vikAra se anAkrAnta mokSAbhilASI huA hUM so isa samaya bhI maiM akelA hI vizuddha citsvabhAvase svataMtra kartA hUM / (10) vikAraprazamana samaya meM hI akelA vizuddhacitsvabhAvase sAdhakatama karaNa huuN| ( 11 ) vikAraprazamana ke samaya maiM hI kelA vizuddha citsvabhAvarUpa pariNamane vAlA zrAtmA dvArA prApya karma hUM / ( 12 ) frerrarach samaya meM ho akelA vizuddha vitsvabhAvakA niSpAdya anAkula svarUpa sahaja mAnandarUpa karmaphala hUM / (13) bandhapaddhati va mokSapaddhati meM kArakabhUta yaha maiM eka hI AtmA "huuN| (14) bandhapaddhati va mokSapaddhatimeM eka grAtmAko hI nirakhane vAle bhavyAtmAke paradravya pariNati nahIM hotI hai / (15) ekatvanizcayagata jIvake paradravyasaMparka nahIM hotA / (16) mAmA paradravyasaMparka rahita ho jAnese zuddha ho jAtA hai / ( 17 ) kartA, karaNa, karma va karmaphala ko prAtmarUpase bhAne vAlA paryAyoMse saMkIrNa nahIM hotA / ( 18 ) paryAyoMse saMkIrNa na hone vAlA jIva suvizuddha hotA hai / siddhAnta - - ( 1 ) sopAdhi sthiti meM kartA karaNa karma karmaphala parAropita vikAra vAlA yaha jIva hai / (2) nirupASi sthiti meM kartA karaNa karma karmaphala yaha nirvikAra jIva hai / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha dravya vizeSaprajJApanaM tatra dravyastha jIvAjIvatvavizeSa nizcinoti--- davvaM jIvamajIvaM jIvo puNa cedaNovogamayo / poggaladavbappamuhaM acedaNaM havadi ya ajIvaM // 127 / / dravya su jIba ajIva hi, jIva sadA cetanopayogamayo : pudgaladravyAdi pra-tana dravya ajIva kahalAte // 127 / / dravyaM jAvo'jIbo jIva: punazcetanopayogamaya: / pudgaladravyapramukho'cetano bhavati cAjIvaH // 127 / / iha hi dravyamekatva nibandhanabhUtaM dravyatvasAmAnya manujjhadeva tadadhirUDhavizeSa lakSaNasaddhAH vAdanyonyavyavacchedena jIvA jIvatvavizeSamupa Dhokata / tatra jIvasyAtmadravyamevaikA vyaktiH / / ajIvasya punaH pudgaladravyaM dharmadravyamadharmadravyaM kAladravyamAkAzadravyaM ceti pazca vyaktayaH / vizeSa lakSaNaM jIvasya cetanopayogamayatvaM, ajIvasya punaracetanatvam / tatra yatra svadharmavyApakatvAtsvaH / / nAmasaMjJa.....dadhva jIba ajIva jIva puNa cedaNodhaogama poggaladannappamuha acedaNa ya ajIva / / dhAtusaMjJa va sattAyo / prAtipadika-dravya jIva ajIva jIva punar cetanopayogamaya pudgaladravyapramukha acetana ca ajIva / mUladhAtu---su sattAyAM / ubhayapadavibaraNa---davyaM dravyaM jIvaM jIvaajIvaM ajIvaH dRSTi------ azuddha nizcayanaya (47) / 2- zuddha nizcayanaya (46) / prayoga-sarvatra apanA ekatva nirakhakara sahaja ekatvameM ramanekA pauruSa hone denA / / 126 // aba dravyavizeSakA prajJApana hotA hai-usameM pahile dravya ke jIvAjIvasvarUpa vizeSa ko nizcita karate haiM-----[dravyaM] dravya jIvaH ajIvaH] jIva aura ajIva hai / [punaH] unameM [cetanopayogamayaH] cetanAsvarUpa jJAna darzana upayoga vAlA to [jIvaH] jIva hai, [ca] aura, [pudgaladravyapramukhaH pracetanaH pudgaladravyAdika cetanArahita dravya [ajIvaH bhavati] ajIba hai| tAtparya-dravyake do prakAra haiM----jIva aura ajIba, unameM cetana to jIva hai aura acetana pudgala dharma adharma aAkAza va kAla ajIva hai / TIkArtha-----yahA~ (isa vizvameM) dravya, ekatvake kAraNabhUta dravyatvasAmAnya ko na chodd'taa| huA hI usameM rahane vAle vizeSa lakSaNoMke sabhAvake kAraNa eka-dUsarese pRthak kiye jAne se jIvatvarUpa aura ajIvatvarUpa bhedako prApta hotA hai / usameM, jIvakA Atmadravya ho eka prakAra hai; aura ajIvake pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, kAladravya tathA prAkAzadravya-ye pA~ca prakAra haiM / jIvakA vizeSa lakSaNa cetanopayogamayatva hai; aura ajIvakA acetanatva hai / unameM se jisameM svadharmoM meM vyApta honese svarUpatvase prakAzita hotI huI, avinAzinI, bhagavatI, saMvedanarUpa cetanAka dvArA, tathA cetanApariNAmalakSaNa, dravyapariNatirUpa upayogake dvArA niSpannatva ava. RRB NOKIAS H ARASHeasowlMAHAMASALMAN RAMMAR Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA VLEERE rUpatvena gautamAnayAnapAyinyA bhagavatyA saMvittirUpayA cetanayA tatpariNAmalakSaNena dravyavRttirUpeNopayogena ca nivRttatvamavatIrNa pratibhAti ma jIvaH / yatra puna rupayogasahacaritAyA yayodinulakSaNAyAzcetanAyA prabhAvAbahirantazcAcetanatvamavatAragaM pratibhAti so'jIvaH / / 127 // jIvo jIva daNobaogamao cetanopayogamayaH poggala davAppamuhaM pUgaladravyapramukhaH acedaNaM acetanaH "abhIce ajIva:--prathamA ekavacana / hadi bhavati-vartamAna anya purazAda ekavacana kriyA / nirukti-ndrabati dopati adudruvat yaditi dravya, jIvati jIviSyati ajIvat yoso jIvaH / samAsa----pudgaladrabhyaM pramukhaM yA maH pudagaladravyapramukhaH / / 127 / / tarita pratibhAsatA hai vaha jIva hai / aura jisameM upayogake sAtha rahane vAlI, yathokta lakSaNa mAlI cetanAkA prabhAva honese bAhara tathA bhItara acetanatva avattarita pratibhAsatA hai, vaha S:09 . prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM mAtra jAna svarUpako prApti honepara zuddhAtmAkI apalavidha honA batAyA gayA thaa| aba isa gAthAse dravyavizeSakA prajJApana kiyA jAyagA jisameM isa gAthAmeM dravyake jIva va ajIva ye do prakAra batAye gaye haiN| tathyaprakAza.---1- dravya dravya saba dravya haiM isa dRSTise dravya meM dravyatva sAmAnya hai| - dravyameM vizeSalakSaNakA sadbhAva avazya hai jisake kAraNa ekadravya dUsare dravya se anya hai yaha jAnA jAtA hai| 3- dravyameM anyonyavyavaccheda honese dradayake mUlameM jIva va ajIva ye do prakAra hai| 4- jIva to saba prAtmadravya hai / 5-- ajIvake 5 prakAra haiM--pudgaladravya, barmadravya, adharmadravya, bhAkAzadravya va kAladravya / 6- jIvakA vizeSa lakSaNa cetanA evaM upayoga hai kyoMki jovaddha bhagavatI cetanAke dvArA va cetanAke pariNAmasvarUpa upayoga dvArA racita hai| - ajIvakA vizeSa lakSaraNa acetanapanA hai, kyoMki usameM cetanAkA abhAva honese zakti va vyakti donoM meM acetanapanA hai| siddhAnta--1- lakSaNabhedase jIva va ajIvameM vilakSaNatA jJAta hotI hai| dRSTi-- lakSaNyanaya (203) / - prayoga--apanA lakSaNa nirakhakara apaneko pahacAnakara alakSaNa anya tattvoMse vivikta svalakSaNamAtra prattastattvako upAsanA karanA // 127 // - aba lokAlokapaneke vizeSako nizcita karate haiM [pAkAze] aAkAzameM [yaH] jo bhAga pagalajIvanibaddhaH pudgala aura jIvase nibaddha hai, tathA [dharmAdharmAstikAyakAlADhyaH vartate] pramAstikAya, adharmAstikAya aura kAladravyase yukta hai, [saH] vaha [sarvakAle tu] sadA hI 1331HIP Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000999 hajArahAmAyA NESAMAYA4ARAdelkedww pratha lokAlokatvavizeSa nizcinoti---- poggalajIvagiAbaddho dhammAdhammayikAyakAlaDho / vadi aAgAse jo logoM mA mabbakAle du / / 12 / / jitane nabha meM rahate, dharma adharma kAla joSa va pudgala ! lokAkAza hi utanI, avaziSTa tathA aloka madA / / 128 / / pradAna jIvanivarahe dharmazAlakAyakAnAcaH / banane Ane meM makAna / / 128 // asti hi dravya lokAlokatvena vizeviziSTaya mana lAmAvAt / sthAnamA hi lokasya paDhdra yasamavAtmakatvaM, alovasthA puna: kaivalAkAmayam / tatra sarvatranyayAgini gharamamahatyAkAze yatra yAvati jIvapudgalo gatisthitimA garisthitI ammandAnamsadagatisthitinidhana bhUto ca dhamavibhinyAyAyinI, madravya varnanAnimitabhunAva kAlo nityaH nAmasaMjJa ...pAnI dhammAyamasanakAyakAlA amAna jala lava kAma dhAnusaMzA badha baMdhane, vana banena / prAtipadika ... saganalIyana bAMdhanakAyavAlAmAkAra w wwwwwwwne wwwwwwwwwwww tAtparya --- aAkAzake jitane kSetra meM jIda pudagala meM prAdhama va nAmadrakA hai, vaha loSa hai| TokArya-vAstava meM dravya lokatva aura alokasya ke do vizavadAna hai, kyoMki apane apane lakSaNoM kA sadbhAva hai| lokakA svalakSaNa] padravya samavayAtmakatva (laha dravyoM, ko samudAyasvarUpatA) hai, aura pralokakA kaMvala prAkAzAtmavAya (mAtrAmasvarUpatva) hai / vahA~ sarvadravyoM meM vyApta hone vAle parama mahAna prakAza meM, jahAM jitane meM gati-sthiti dharma vAle jIva tathA pudgala gatisthitiko prA hote haiM, (jahA~ jitane meM unheM gatidhinimeM nimitabhUta dharma tathA adharma vyApta hokara rahate haiM aura (jahA~ jitane meM) sarva dravyoMke vartanAma nimitta mRta kAla sadA vatatA hai, vaha utanA aAkAza sathA zeSa samasta dravya unakA samudAya jisakA svarUpatAsa svalakSaNa hai, vaha loka hai: aura jahAM jitane prakAzamaiM jIva tathA pudgala ko gati sthiti nahIM hotI, dharma tathA adharma nahIM rahate, aura kAla nahIM pAyA jAnA, utanA kevala AkAza jisakA svarUpatAse svalakSaNA hai, vaha praloka hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM dravya ke jIvatva va Ajobatya vizeSa batAye gye| the / aba isa gAthA loka aura aloka bhedakA nizna ya kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1- chaha dravyoMkA samUha loka hai| 2- kevala AkAzAtmaka aloka KHAIRAVAwesomeneve Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgo TIkA 247 durlalitastattAvadAkAzaM zeSANyazeSANi dravyANi cetyamISAM samavAya Atmatvena svalakSaNaM yasya ma lokaH yatra yAvati punarAkAze jIvapudgalayorgatisthitI na saMbhavato dharmAdharmaunAvasthita kAlo durlalitastAvatkevalamAkAzamAtmatvena svalakSaNaM yasya so'lokaH / / 12 / / "yada loka tat sarvakAla tu / mUladhAtu-- nibandha bandhane, vRtu zrarta / upapada vivaraNa- poggala jIvaNabaDhI pudgalajIvanibaddhaH dhammAtrammAtthikAmakAlaDdo dharmAdharmAstikAyakAlAdadhaH- prathamA ekavacana | AgAse AkAze saptamI ekavacana / jo dhaH logo lokaH so saH prathamA ekavacana / savvakAle sarvakAle ekavacana | du tu avyaya / baTTadi vartate vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| nirukti pUrvate galayate iti pudgalaH, jIvatIti jIvaH, dharati gatI jIvapudgalAn iti dharmaH (dravyam) kalayati sarvA nIti kAlaH AkAzante sarvANi dravyANi yatra sa AkAza: lokAnte sarvANi kravyANi yatra sa loka, saratIti sarvaH / sampAsa --- pudgalAH jIvAzceti pudgalajIvAH taiH nivaddhaH pudgalajIvanibaddhaH vadana as an armAdhama tau astikAya ceti dharmAdharmAstivAya dharmAdharmAstikAya ca kAladaceti dharmAdharmAstikAlAH taiH ADhyaH iti dharmAdharmAstikAya kAlADhayaH / / 120 / / hai / 3-cetanAlakSaNa jIva hai / 4- pracetanAlakSaraNa ajIva hai / 5- gatisthiti dharmAtmaka jIva mudgalako gati meM nimittabhUta dravya dharmadravya hai / 6- gatisthitidharmAtmaka jIva pugalakI sthiti meM nimittabhUta dravya adharmadravya hai / 3- sarvadravyoM ke pariNamana meM nimittabhUta padArtha kAla grantha hai / 6- jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla ye dravya jitane zAkAzameM avasthita hoM vaha loka hai / 6- jitane AkAzameM jIva pudgalako gatisthiti saMbhava nahIM, dharma, adharma, kAladravya pravasthita nahIM utanA kevala AkAza aloka hai / siddhAnta - 1 - parake saMyoga viyogase eka hI dravya do rUpa vidita hotA hai / dRSTi - 1 - para saMparka sApekSa zuddha dravyArthika naya (26) / prayoga -- grAkAzake asoma parimANa va lokake vizAla parimANako jAnakara bindumAtra matupAta se bhI kama paricita kSetrakA vyAmoha na kara AtmapradezoM meM AtmasvarUpakA bhavamanubhavanA / / 128 // aba 'kriyA' rUpa aura 'bhAva' rUpa dravyake bhAvoMkA bheda nizcita karate haiM--- [pudgalajovAtmakasya lokasr] pudgala jIvAtmaka lokake [ pariNAmAt] pariNamanase, gaura [ saMghA AtA vA medAt] milane aura pRthak honese [utpAda sthitibhaMgA: utpAda, dhrauvya aura vyaya [jAyante ] hote haiM / tAtparya - pudgala va jIva ye do prakArake dravya kriyAvAna va bhAvavAna hai, zeSa ke dravya Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 atha kriyAbhAvatadbhAvavizeSaM nizcinoti--- sahajAnandazAsyamAlAyAM uppAdaDidibhaMgA poggalajIvappagassa logassa | pariNAmAdo jAyaMte saMghAdAdo ca bhedAdo // 126 // yudgalajIvAtmaka isa loka hi ke pariNAmaprakRti se vA / milane va bichur3anese, hole utpAda prauvya vilaya // 126 // utpAda sthitibhaGgAH pudgalajIvAtmakasya lokasya / pariNAmAjjAyante saMdhAtAdvA bhedAt // 126 // kriyAbhAvavatvena kevalabhAvavattvena ca dravyasyAsti vizeSaH / tatra bhAvavanto kriyAvantI ca pudgalajIvI pariNAmAbhedasaMdhAtAbhyAM cotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnatvAt / zeSadravyANi tu bhAvavantyeva pariNAmAdevotpadyamAnAvatiSThamAna bhajyamAnatvAditi nizcayaH / tatra pariNAmamAtra lakSaNo bhAvaH parispandanalakSaNAkriyA / tatra sarvANyapi dravyANi pariNAmasvabhAva t nAmasaMjJa --- uppAdaTThadibhaMga moggalajIvampaga loga pariNAma saMghAda va bheda / dhAtusaMjJa -jA prAdurbhAva / prAtipadika utpAdasthitibhaGga pudgalajIvAtmaka loka pariNAma saMghAta vA bheda / mUladhAtu-janI prAdu rbhAve / ubhayapadavivaraNa- uppAdaTThidibhaMgA utpAdasthitibhaGgAH prathamA bahuvacana | poggalajIvappagassa pugala jIvAtmakasya logassa lokasya SaSThI ekavacana / pariNAmAdo pariNAmAt saMghAdAdI saMghAtAt bhedAdo saba bhAvavAna hI hai kriyAvAna nahIM / TokArtha - kriyAbhAvapanese va kevala bhAvavAnapanese dravya ke bheda hote haiM / usameM pudgala tathA jIva bhAva vAle tathA kriyA vAle haiM, kyoMki pariNAma dvArA, tathA saMghAta aura bhedake dvArA ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / parantu zeSa dravya bhAva vAle hI haiM, kyoMki ve pariNAmake dvArA hI utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM; aisA nizcaya hai / unameM bhAvakA lakSaNa pariNAmamAtra hai; aura kriyAkA lakSaNa parispaMda hai / inameM samasta hI dravya bhAva vAle haiM, kyoMki pariNAmasvabhAva vAle honese pariNAmake dvArA anvaya aura vyatikoMko prApta hote huye ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / parantu pudgala bhAva vAle to haiM ho kriyA vAle bhI hote haiM, kyoMki parispaMdasvabhAva vAle honese parispaMdake dvArA pRthaka hue, saMghAtake dvArA ekatrita hote hue aura ekatrita pudgala punaH pRthak hote hue utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / tathA jIva bhI bhAvavAna to haiM hI, kriyA vAle bhI hote haiM, kyoMki parispanda svabhAva vAle honese parispaMdake dvArA navIna karma - nokarmarUpa pudgaloMse .. bhinna jova unake sAtha ekatrita hue karma- nokarmarUpa pudgaloke sAtha ekatrita huye jIva bAdameM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - irattimes ProtremfimthimYARTHWAY pravacana sAra-saptadazAMgI TIkA 246 svAta pariNAmenopAttAnvayavyatirekANyavatiSThamAnotpadyamAnabhajyamAnAni bhAvavanti bhavanti / pudgalAstu parispandasvabhAvatvAtparispandena bhinnAH saMghAtena saMhatAH punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispandena nUtatakamanokarmapudgalebhyo bhinnAstaiH saha saMghAtena saMhatAH punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / / 126 / / bhedAna-pacamI ekavacana / jAyate jAyante-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyaa| nirukti-utpAdanaM utpAdaH, bAta sthitiH, bhajjanaM bhaGgaH, saMhananaM saMdhAtaH, bhedanaM bhedaH / samAsa---utpAdazca sthitiranna bhaGgazca utpAdasthitimaGgAH / / 126 // pUyaka hae, ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiN| prasaMgAvivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM dravyakA loka alokapanekA vizeSa nizcita kiyA yaa| aba isa gAthAmeM dravyake bhAvoMkA kriyArUpa va bhAvarUpa bheda nizcita kiyA hai / tathyaprakAza --- (1) sarva dravyoMmeM kucha dravya to kriyAvAna va bhAvavAna haiM aura kucha dravya kriyAvAna nahIM, kintu kevala bhAvavAna haiM / (2) jIva aura pudgala ye do dravya kriyA: vAna bhI haiM va bhAvavAna bhI haiM, kyoMki ina dravyoMmeM parispanda bhI hai aura pariNAma bhI hai / 113) dharmaH adharma, AkAza, kAla ye cAra dravya kevala bhAvavAna hai, kyoMki inameM parispanda nahIM hai kevala pariNamana hI hai| siddhAnta--(1) padArthoM ko kriyAkA aAdhAra kriyAvatI zakti hai| (2) bhAvarUpa pariNamanakA AdhAra bhAvavatI zakti hai / dRSTi-1- kriyAvatI zakti darzaka prazuddha dravyAyikanaya (27 a) / 2- bhAvavatI gakti darzaka azuddha dravyAthikanaya (27 b)| kA prayoga---nirvikalpa prAnandakI prAptike liye bhAvavatI zaktikA prAzraya kara apaneko bhAvamAtra nirakhanA // 126 11 aba yaha batalAte haiM ki guNoMke bhedase dravyoMkA bheda hotA hai-- [yaH ligaH] jina ligoMse [dravyaM] dravya jovaH ajIvaH ca] jIva aura ajIvake rUpameM [vijJAtaM bhavati] jJAta hotA hai, [te] ve [tadbhAvaviziSTAH] tadbhAva viziSTa usa usa svarUpase yukta [mUrtAmUrtAH] mUrta-pramUrta [guNAH] guNa [jJeyAH] jAnane caahiye| kA tAtparya-jina jina lakSaNoMse jIvAdika padArtha jJAta hote haiM una lakSaNoMrUpa ve guNa . kahalAte haiN| TIkArtha---dravyakA prAzraya lekara aura parake Azrayake binA pravartamAna jinake dvArA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sahajAnandazAstramAlAyAM atha dravyavizeSo guNavizeSAditi prajJApayati---- liMgehiM jehiM davvaM jIvamajIvaM ca havadi viNNAdaM / te tabbhAvavisiTTA muttAmuttA guNA NeyA // 130 // jina cihnoMse jAnA, jAtA jIva ya ajIva dravyoMko / ve tadbhAvavizeSita, mUrta pramUrta guraNa vahAM jAno // 13 // ligeya dravyaM jIvo jIvazca bhavati vijJAtam / te tadbhAvaviziSTA mUrtAgartA guNA yAH / / 130 // dravyamAzritya parAnAzrayatvena vartamAnaliGgayale gamyate dravyametairiti liGgAni muragAH / te ca yadravyaM bhavati na tadguNA bhavanti, ye guNA bhavanti te na dravyaM bhavatIti dravyAdata dAvena nAmasaMjJa---liMga ja dabba jIva ajIva ca viSNAda ta tabbhAvavisiddha muttAmutta guNa goya / dhAtusaMja-- hara sattAvAM, nA avabodhane / prAtipadika--liGga yat dravya jIva ajIva meM vijJAta tat tadbhAvaviziSTa / murtAmUrta guNa jJeya ! mUladhAtu-bhU sattAyAM, jA avabodhane / ubhayapadavivaraNa--- ligehi liGga: jehi yaHdravya pahacAnA jA sakatA hai, aise liMga guNa haiM / ye {guNa), 'jo dravya haiM ve guNa nahIM haiM aura jo guNa haiM ye dravya nahIM haiN| isa apekSAse dravyase pratadbhAbake dvArA bhinna rahate haye, liMga aura liMgIke rUpameM paricayake samaya dravya ke liMgatvako prApta hote haiM / aba ve dravyakA 'yaha jIva hai, yaha ajIva hai| aisA bheda utpanna karate haiM, kyoMki svayaM bhI taddhAvake dvArA viziSTa honese vizeSako prApta haiM / jisa jisa dravyakA jo jo svabhAva ho usa usakA usa usake dvArA viziSTatva honese unake bheda haiM; aura isIliye mUrta tathA amUrta dravyoMkA mUrtatva-amUrtatvarUpa taddhAvase viziSTatA honese unameM 'yaha mUrta guNa haiM aura yaha amUrta guNa haiM' isa prakAra unakA bheda nizcita karanA caahiye| prasaMgavivaraNa ---- anaMtarapUrva gAthAmeM kriyAvAna va bhAvavAna padArthoMkA vizeSapanA jJAta karAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM jIva ajIva dravyoMke apanI-apanI vizeSatAke kAraNa mUrta va amUrta guNa jJAta karAye gaye haiN| tathyaprakAza--(1) parakA prAzcaya kiye binA vivakSita dravyameM hI rahane vAlA vivakSita dravyakA paricAyaka cinhako liGga athavA lakSaNa kahate haiM / (2) dravya aura guNa bhinna na honepara bhI unameM bhAvabhedase pratadbhAva hai / usose yaha samajhA jAtA hai ki jo dravya hai| vaha guNa nahIM hai, jo guNa hai vaha dravya nahIM hai / (3) pratadbhAvaviziSTa guNa dravyake liGga arthAt lakSaNa ho jAte haiM / (4) jisa jisa dravyakA jo jo svabhAva hai usa usa dravyako usa usa bhAvase viziSTatA hai| (5) bhAva viziSTatAse hI dravyoMmeM vizeSa jAnA jAtA hai| (6) mUrta Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA viziSTa sanco liGga liGgiprasiddha talliGgatvamupaDhaka te / atha te dravyasya jIvo'yamajIvo'yamityAdivizeSamutpAdayanti svayamapi tadbhAvaviziSTatyenopAttavizeSatvAt / yato hi yasya yasya dravyasya yo yaH svabhAvastasya tasya tena tena viziSTatvAtteSAmasti vizeSaH / ata eva ca surtAnAmamRtInAM ca dravyANAM mUrtatvenAmUrtatvena ca tadbhAvena viziSTatvAdime mUrtA guNA hame amUrtA iti teSAM vizeSo nizveyaH // 130 // F 251 tRtIyA bahuta | davvaM dravya jIva jIvaH ajIva ajIvaH prathamA eka0 / hRvadi bhavati vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| viSNAda vijJAna prathamA eka danta / te tabbhAvavisiddhA tadbhAva viziSThAH muttAmuttA mUrtamartAH guNA guNA:-prathamA bahuvacana yA jJeyAH prathamA bahuvacana kudan kriyA rUpe / niruktiliGgana liGgaH / samAsa-tasya bhAvaH tadbhAvaH tena viziSTAH tadbhAvaviziSTAH (tazci amRtarika mUrtImUtaH // 1430 / / vyoma mUrtasvase viziSTatA hai ataH ye mUrta guNa haiM aisA jAtA jAtA hai / ( 7 ) pramRtaM dravyoM meM amUrtatvase viziSTatA hai, ataH me amUrta guNa haiM aisA jAnA jAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) mUrkha paryAyoMkA AdhAra dhAra amUrtatva guNa hai / mUrtatva guNa hai / ( 2 ) prabhUrta paryAyoMkA dRSTi--1- mUrtatva zaktidarzaka azuddha dravyArthika naya ( 23 ) | 2- amUrtatvazaktidarzaka azuddha dravyAdhikanaya ( 23 ba ) / prayoga - mUrta dravyoMse va prabhUrta paradravyoMse upayoga haTAkara nija amUrta caitanyasvarUpa meM upayoga lagAnA // 130 // mUrta aura amUrta guNoM kA lakSaNa tathA saMbaMdha kahate haiM: - [indriyagrAhyAH ] indri yagrAhya [ pudgaladravyAtmakAH ] pudgala dravyAtmaka [ zraneka vidhAH ] aneka prakArake [ guNA mulA supavA] guraNa mUrta jAnanA cAhiye aura [ amUrtAnAM dravyANAM] amUrta dravyoMke [guNAH] [: jJAtavyAH ] amUrta jAnanA cAhiye | tAtparya ---- pudgala dravyoM ke guNa mUrta zrIra zeSa sabhI dravyoMke guNa zramUrta jAnanA cAhiye / TIkArtha --- mUrta guNoMkA lakSaNa indriyagrAhyatva haiM; aura amUrta guNoMkA lakSaNa usase diparIta hai aura ve mUrta guNa pudgaladravya ke haiM, kyoMki pudgala hI eka mUrta hai, aura amUrta gubha zeSa dravyoM haiM, kyoMki pudgala ke atirikta zeSa sabhI dravya amUrta haiM / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthA meM guNavizeSase dravyavizeSakA jJApana karAyA gayA | saba isa gAthA meM mUrta amUrta guraNoMkA lakSaNa tathA sambandha batAyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jinakI paryAya indriyoM dvArA grahaNa meM A sakane yogya hoM ve guNa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za sApaka . . .... Kamisatisemi sahajAnandazAstramAlAyAM * atha mU mUrtaguNAnI lakSaNasaMbandhamAkhyAti-- 5. ? cintya prajJA tA iMdiyagejmA poggaladavvApamA pryogvidhaa| muddhA muni 10 davANamamattA guNA yamuttA mugodanA // 131 // subidha sArajI mahArAmata grAhya indriyase, ve haiM pudgala padArtha nAnAvidha / dravya amUtoMke guNa, amUrta indriyAgrAhya kahe // 131 // mA indriyagrAhyAH gudgaladravyAtmakA anekavidhAH / drakSyANAmamUtAnAM guNA amRtA jJAtavyAH / / 131 / / bhUrtAnAM muNAnAmindriyagrAhyatvaM lakSaNam / amUrtAnAM tadeva viparyastam / te ca mUrtAH pudgaladravyasya, tasyavekasya mUrtatvAt / pramUrtA: zeSadradhyAmA, pudgalAdanyeSAM sarveSAmapyamUrtasvAt // 131 // nAmasaMja---mutta iMdiyagejma poggaladavvalaga aogavidha davya amula guNa amutta muragadavva / dhAtusaMjJa--- muNa jnyaane| prAtipadika----bhUta indriyagrAhya pudgaladravyAtmaka anekavidha dravya amUrta guNa amUrta jJAtavya / mUladhAtu----jJA avbodhne| ubhayapadavivaraNa---mRttA mutAH idiyagejmA indriyagrAhyAH poggaladathvappAmA pudgaladravyAtmakAH arogavidhA anekavidhAH guNA guNAH abhuttA amRtA:- prathamA bahuvacana / davANaM dravyAgA~ abhuttANaM amurtAnA-ThI bahuvacana / bhupendrA jJAtavyA:-prathamA bahuvacana kRdanta triyaa| nirukti--- (indanaM indraH indrasyedaM liMga indriya) samAsa-indriyeNa grAhyA: indriyagrAhyAH) pudgalaM dravyaM eva AtmA yeSAM te pudgaladravyAtmakAH / / 131 / / mUrta haiM / (2) jinakI paryAya kabhI bhI indriyoM dvArA grAhya na ho sake ve guNa amUrta haiM / (3) mUrta guNa pudgaladravyake haiM / (4) amUrta guNa pudgalako chor3akara zeSa pAMca prakArake dravyoMke haiN| siddhAnta-1- pudgaladravyake mUrta guNa haiM / 2- jIva, dharma, adharma, AkAza va kAladravyake amUrta guNa haiN| dRSTi-1, 2- bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyAthikana ya (50) / prayoga-zAzvata zAntike liye indriyagrAhya arthoM kA upayoga haTAkara amUrta zuddha cidbrahmameM upayukta honA / / 131 // __ aba mUrta pudgala dravyake guNoMko kahate haiM:-[sUkSmAt] sUkSmase lekara pRthivIparyaMtasya] pRthvI paryantake [pudgalasya] saI. pudgalake [varNarasagaMdhasparzAH] varNa, rasa, gaMba aura sparza guNa [vidyante] hote haiM; [ca citraH zabdaH] aura jo vividha prakArakA zabda hai [saH] vaha [paudgalaH] paudgalika paryAya hai / tAtparya-pudgalake varNa gandha rasa sparza to guNa haiM aura zabda pudgalakI dranyavyaMjana paryAya hai| madamit a SwamiovalMAAMINiromodwaJAAAADMIAL IN Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM prathainasA.... saptadazAGgo TokA atha mutasya pudgaladravyasya guNAn gRNAti-- vaNNArasagaMdhaphAsA vijjate puggalassa suhumAdo / puDhavIpariyaMtassa ya saho so poggalo citto||132|| sUkSma va vAdara pudgala ke varga sparza gaMdha rasa hote / kSityAdika saba hI ke, zabda vividha pudgaladazAyeM // 132 // karNarasagaMdhaspazA vidyante pudgalasya sukSmAt / pRthivIparyantasya ca zabdaH sa paudgalazcitraH // 132 // indriyagrAhyAH vila sparzarasagandhavarastidviSayatvAt, te cendriyagrAhyatvabyaktizaktivazAla gRhyamANA pragRhyamANAzca yA eka dravyAtmakasUkSmaparyAyAtparamAraNoH yA anekadravyAtmakasthUla nAmasaMja-vaNNarasagaMdhaphAsa puggala suhuma puDhavopariyaMta ya sa ta poggala cita ! dhAtusaMja--vijja salAryA / prAtipadika-varNa rasagaMdhasparza pudAla sUkSma puthvIparyanta ca zabda tat paudagala citra / mUladhAtu-- vida sattAyAM / ubhayapadavivaraNa--- varamagaMdhaphAsA varNarasagandhasparzA:--prathamA bahuvacana / vijjate TokArtha...sparza, rasa, gaMdha aura rarNa indriyagrAhya haiM kyoMki ve indriyoMke viSaya haiM aura indriyagrAhyatAko vyakti aura zaktike vazase indriyoMke dvArA gRhyamANa yA pragRhyamANa ve guNa eka dravyAtmaka sUkSmaparyAya vAle paramAraguse lekara anekadravyAtmaka sthUla paryAyarUpa pRthvI skaMdha takake samasta pudgalake, avizeSatayA vizeSa guNoMke rUpa meM hote haiM; aura mUrtapanA hone ke // kAraNa hI pudgalake atirikta zeSa dravyoMke na honese ve guNa pudgalakA paricaya karAte haiM / yahI aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye ki indriyagrAhyapanA honese zabda guraNa hogA; kyoMki prasiddha kiyA hai vividhatAke dvArA apanA nAnApana jisane aise zabdako bhI anekadravyAtmaka pudagalaparyAyake rUpameM svIkAra kiyA jAtA hai| prazna- yadi zabdako guNa mAnA jAya, to vaha kyoM yogya nahIM hai ? uttara- (1) zabda amUrta dravya kA guNa nahIM hai, kyoMki guNa guNI meM bhinna pradezapanA honese, ve guNa-guNI ekavedanase vedya honese amUrta dravya bhI zravaNendriyakA viSayabhUta bana baiThemA / (2) ryAyake lakSaNase guNakA lakSaNa ukhar3a jAnese zabda mUrta dravyakA guNa bhI nahIM hai / paryAyakA lakSaNa anityatva hai, aura guNakA lakSaNa nityatva hai; isa kAraNa anityatvase nityatvake ukhar3a jAnese zabda guNa nahIM hai / aura jo vahA~ nityatva hai vaha (zabda ko utpanna karane bAle pudgaloMkA aura unake sparzAdika guNoM kA hI hai, zabda paryA kA nahIM, isa prakAra prati dRr3hatApUrvaka grahaNa karanA caahiye| "yadi zabda pudgalako paryAya ho to vaha pradhvIskaMdhakI taraha sparzanAdika indriyoMkA viSaya honA cAhiye" aisA bhI nahIM hai; kyoMki pAlakI paryAya honepara bhI jala ghrANendriyakA viSaya nahIM hai; agni ghrANendriya tathA rasa lAmAmAdiimepi mA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......... . .::. .: :: .:.: PRAKASHMA :::::: ... ....... raja sahajAnandazAstramAlAyA paryAyAtpRthivIskandhAcca sakalasyApi pudgalasyAvizeSaNa vizeSa muratvena vidyante / te ca mUrtasvAdeva zeSadravyAraNAmasaMbhavantaH pudgalamadhigamayanti / zabdasyApondriyagrAhyatmAdguNatvaM na khalvAzanIya, tasya vaicitryaprapaJcita baizavarUpasyAdhyanekadravyAtmakapudgalaparyAyattvenAbhyupagamyamAnatvAt / gugatye vA na tAvadamUrtadravyagaNaH zabdaH guNaguNinoravibhaktapradezasvenaM kave danavedyatvAdamUrtadravyasthApi zravaNendriyaviSayatvApatteH / paryAyalakSaNenotkhAtaguNalakSaNatvAnmUrtadravyaguNo'pi na bhavati / paryAyalakSaNaM hi kAdAcikatvaM gaNalakSaNaM tu nityatvam / tataH kAdAcitkatvotkhA sanityatvasya na zabdasyAsti guragatvam / yattu tatra nityatvaM tattadArambhakapadgalAnAM tadguNAnAM ca sparzAdInAmeva na zabdaparyAyasyeti dRDhataraM nAhyam / na ca pudgalaparyAyatve zabdasya pRthivIskandhasyeva sparzanAdIndriyaviSayatvam / apo prAraNendriyAviSayatvAta, jyotiSo ghrANaramanendriyAviSayatvAt, majhalo prANaramanacakSurindriyAviSayatvAcca / na cAgandhAgandharasAgandharasabargAH, evamapajyotiruitaH, sarvapudgalAnAM sparzAdicatuSkopetatvAbhyupagamAt / vyaktaspAdicatupakAnAM ca candrakAntAraNiyavAnAmArambhakaireva pudgalairanyaktagandhAnyaktagandharasAvyaktagandharasavarNAvidyante-vartamAna anya puruSa bahuvacana kiyA / yugalassa pudgalasya-SaSThI ekavacana / suhamAdo suzmAtpaMcamI eka0 / pudavIpariyaMtarasa pRthvIyaryantasya-SaSThI eka / sado zabdaH so saH poggalo pAgala: cittoM citra:-prathamA ekavadana / nirukti--- varNyate varNanaM vA varga:, rasyate rasanaM bA rasa:, gandhyate gandhana vA nendriyakA viSaya nahIM hai aura vAyu, ghrANa, rasanA tathA cakSaindriya kA viSaya nahIM hai| aura aisA bhI nahIM hai ki-pAnI gaMdharahita hai agni maMdha tathA rasa rahita hai aura vAyu gaMdha, rasa tathA varNa rahita hai, kyoMki sabhI pudgala sparzAdicatuSkayukta svIkAra kiye gaye haiN| kyoMki jinake sparzAdicatuSka vyakta haiM aise candrakAntamaNi, arariNa aura janAke prAraMbhaka pudgaloMke dvArA jisakI gaMdha avyakta hai aise pAnIkI, jisako gaMdha tathA rasa avyakta hai aisI agnikI, aura jisakI gaMdha, rasa tathA varNa avyakta hai aisI udaravAyuko utpatti hotI dekhI jAtI hai| aura kahIM kisI guNakA kAdAcitka pariNAmakI vicitratAke kAraNa hone vAlA vyaksapanA yA avyaktapanA nityadravyasvabhAvakA pratighAta nahIM karatA / isa kAraNa zabda pudgalaparyAya hI hai / prasaMgavivaraNa---...anantarapUrva mAthAmeM mUrta va amUrta guNoMkA lakSaNa va sambandha batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM mUtaM pudgaladravyake guNoMko batAyA gayA hai / tathyaprakAza--1- indriyoMke viSayabhUta honese sparza, rasa, gandha, varNa indriyagrAhya kahalAte haiM / 2-sparza rasa gaMdha varNa ye guNa pudgaloMke hote haiM / 3-kinhIM pudgaloMke spAdi guNoMmeM indriyagrAhyatvakI vyakti bhI ho gaI hai ataH ve gRhyamANa hai ! 4-- kinhIM pug2aloMke sparzAdi guNoMmeM indriyagrAhyatvako zakti mAtra hai, ataH ve agRhyamANA haiM / 5- sparzAdika guNa ............. . ... h.lation.mmieritamwaalinima... ma... --mang- DoramaRTA HalogenBHAIRMIRROTATOMAChummaNYANESHAYARYANAPAYARI mm.....-------- MainamainamAHAR Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 255 nAmapUjyotirudaramarutAmArambhadarzanAt / na ca kvacitvasyacit guNastha vyaktAvyaktatvaM kAdAcitkapariNAmavaicitryapratyayaM nityadravyasvabhAvapratighAtAya / tato'stu zabda: pudgalaparyAya eveti // 132 // , spurate sparzana vA sparzaH pucavatIti pRthvI, pudgalassa ayaM paudgala / samAsa-varNazca sazca va sparzazveta varNarasagandhasparzAH / / 132 // gRhyamANa ho cAhe gRhyamANa hote haiM eka dravyAtmaka paramAra se lekara bar3ese bar3e pudagalaskaMdha takameM / 6-sparzAdika guNa pudgalAtirikta anya dravyoMmeM nahIM hote, ye guNarUpa lakSapa lakSyarUpa pudgalakA paricaya karAte haiM / 7- zabda indriyagrAhaya to hai, kintu guNa nahIM hai, zabda tmaka pudgaparyAya hai / 8-koI zabdako guNa mAnanekI jabardastI bhI kare to bhI zabda pradravyakA guNa to siddha ho ho nahIM sakatA, kyoMki zabdako zramUrta dravyakA guNa mAnA jAya to vaha amUrta dravya kaindriyakA viSaya ho baiThegA, kintu aisA hai hI nahIM / --zabda to paryAya hai, ana va hai anekadravyAtmaka dravyavyaJjanaparyAya hai, ataH zabda mUrtadravyakA bhI guraNa nahIM hai| 10 - zabda bhASAvagaMgA nAmaka paudgalika skaMdakI paryAya hai / 21 zabdoMke upAdAna meM jo nityapanA hai so vaha nityapanA pudgaladravyakA va sparzAdi guNoMkA hai / 12- zabda pudgalakI honepara bhI indriyakA hI viSayabhUta haiM, kyoMki anya indriyakA viSaya anya indriya dvArA gamya nahIM hotaa| 13- kAlA pIlA Adi rUpa pudgala ke paryAya honepara bhI indriya kAhI viSayabhUta | 14- sugaMdha durgandha pudgalakI paryAya honepara bhI prANendriyakA viSayabhUta haiM / 15- khaTTA mIThA prAdi rasa pudagalakA paryAya honepara bhI rasanAindriyakA viSayabhUta hai / 16- zIta, uSNa Adi pudgalakA paryAya honepara bhI sparzanaindriyakA viSayabhUta hai / 10- jalameM gandha, pragnimeM gaMva rasa, bAyumeM gaMdha rasa varNa vyakta na honepara una sabameM sparza gaMdha va cAroM hI sadA hai, kyoMki avyakta bhAva paryAyAntarameM vyakta ho jAte haiM / 18paryAyeM vyakta vyakta hoM isase pudgaladravyako nityatAvara koI coTa nahIM prAtI / 19 - jaise jJAnAdi catuSTaya yathAsaMbhava vikAsayukta sarva jIvoM meM sAdhAraNa haiM, isI prakAra sparzAdi catuSTaya yathAsaMbhava paryAyarUpase sarva pudgaloMmeM sAdhAraNa haiM arthAt saba pudgaloMmeM hote hI haiM / 20jaise mukta jIva meM ananta jJAnAdicatuSTaya pratIndriya jJAnagamya zranumAnagamya va Agamagabhya haiM, isI prakAra zuddha paramANu dravyameM sparzAdicatuSTaya atIndriyajJAnagamya, anumAnagamya va Agamagamya haiM / 21 - jaise saMsArI jIva meM rAgAdisnehanimittaka karmabandhana ke vazase anaMtajJAnAdicatukI azuddhatA hai, isI prakAra snigdharUkSaguNanimitta skaMdha avasthA meM sparzAdicatuSTayakI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sahajAnandazAstramAlAyAM athAmUrtAnAM zeSadrazyAraNAM guragAna gRNAti thAgAsarasvagAho dhammaddavvassa gamaNaheduttaM / dhammedaradabvasta du guNo puNo ThANakAraNadA // 133 // kAlassa baTTaNA se guNovogo tti appaNo bhnnido| NeyA saMkhevAdo guNA hi muttippahINANaM // 134 // juglN| nabhakA guraga avagAhana, dharmadravyakA gamanahetupanA / adharmadravyakA thAnaka-hetupanA guNa kahe inake // 133 // kAlakA vartanA guNa, upayoga guraNa kahA hai AtmAkA / jAno saMkSepa tathA, guNa ukta amUrta dravyoMke / / 134 // AkAzasyAnagAhI dharmadravyasya gamanahetutvam / dharmeMtaradravyasya tu guNaH punaH sthAnakAragyatA / / 133 / / kAlasya vartanA syAt guNa upayoga iti Atmano bhaNitaH / jJeyAH saMkSepAdguNA hi mUrtipahINAnAm / / 134 // ....... ... ... yugalam / / azuddhatA hai / 22-jaise rAgAdi sneharahita caitanyasvarUpamAtra zuddhAtmatvake dhyAnase jJAnAdicatuSTayakI zuddhatA hotI hai, isI prakAra snigvaguNake abhAvameM bandhanake na honepara paramAragapudgalAvasthA sparzAdicatuSTayako zuddhatA hotI hai / 23-jaise jIva ko nara nAraka Adi paryAya vibhAva paryAyeM haiM, isI prakAra zabda pudgaladravyoMko vibhAvaparyAya hai / 24- zabda bhASAtmaka va prabhA SAtmaka tathA unake aneka bhedoMse nAnA prakArake hote haiM / siddhAnta ---(1) bhASAvargaNAtmabaddha aneka pudgaloMkI pIya honese zabda samAnajAtIya vibhAva dravyavyaJjana paryAya hai| dRSTi-1-- samAna jAtIyavibhAvadravyadhyAnaparyAya (215) / prayoga--sthira zAntimaya upayoga rakhaneke liye dRzya adRzya samasta pudgaloM va pu / galaparyAyoMse upayoga haTAkara dhra va cidbrahmameM upayoga lagAnA // 532 / / aba zeSa amUrta dravyoMke guNoMko kahate haiM-[prAkAzasyAdhagAhaH] AkAzakA ava.. gAha, [dharmadravyasya gamanahetutvaM dharmadradhyakA gaganahetutva [dharmetaradravyasya] adharmadravyakA [sthA. nakAraNatA] sthitihetutva [kAlasya ] kAlakA [vartanA syAt] vartanA [guNaH] guNa hai / [tu. punaH] aura [AtmanaH guraNaH] prAtmAkA guNa [upayogaH bhariNataH] upayoga kahA hai| [iti mUrtiprahoNAnAM guNAH hi] isa prakAra amUrta dravyoMke guNa [saMkSepAt] saMkSepase [jJeyAH] jAnanA caahiye| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravananasAra-rAptavAzAMnI TIkA 257 vizeSaguNoM hi yugapatsartha dravyANAM sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAzasya, sakRtsarveSAM gamanapariNAmino jIvapadAlAnAM gamana tatvaM dharmasya, sakRtsarveSAM sthAnapariNAminA jIvapudgalAnAM sthAtahatutvamadharmagya, azeSazeSadravyANAM pratiparyAyaM samayavRttihetRtva kAlasya, caitanyapariNAmo jIvasya / evamamUrtAnAM vizeSa gRgAsaMkSepAdhigame liGgam / tatraikakAlameva sakaladvyasAdhArasAbagAisaMpAdanamasarvamatatvAdeva zeSadravyANAmasaMbhavadAkAzamadhigamayati / tathaikavArameva gatipariNausamastajIvapudgalAnAmAlokAdgamanahetRtva mapradezatvAkAlapudgalayoH samuddhAtAdanyatra lokAsadhyayabhAgamAtratvAJjIvasya lokAlokasImno'calitatvAdAkAzasya viruddhakArya hetRtvAdadharbhasyAmabhavaddharmamadhigamayati / tathaikavAra metra sthiti rimAta samastajovapudgalAnAmAlokAtsthAna hetu. tva pradezAtvAkAlapudgalayoH, samudghA tAdanyatra lokAsaMkhyeya bhAgamAtratvAmIvasya, lokAloka nAmasaMjha AgAsa avagAha dhammadavya gamaNaheTTatta dhammedaradanca du guNa puNo ThANakAraNadA kAla ghaTTaNA puNo uvaogoM tti apa bhaNida gaNeya samveva guNa hi muttippahINa / dhAtusaMjJa--bhaNa kathane, nA avodhare 1 prAtipadika--AkAza avagAha dharmadradhya gamanahetutva dharmetaradravya tu guNa punar sthAnakAraNatA kAla vartanA supA upayoga iti Atman bhaNita jJeya saMkSepa gaNahi mUrtipahINa / mUladhAtu-maNa zabdArthaH, jJA avarodha ubhayapadavivaraNa---AgAsassa AkAzasya dhammadazvasya dharmadravyasya dhammedaradazvassa dharmataradravyasya kAlaga tAtparya-pramUrta dravyoMmeM prAkAzakA avagAha, dharmadravyakA gatihetutva, adharmadravdhakA sthiti hetutva, kAladravyakA parivartanA / / TIkAtha.---yugapat sarvadravyoMke sAdhAraNa avagAhakA hetRtva prAkAzakA vizeSa guraNa hai / eka hI sAtha sarva gatirUpa pariNamana karane vAle jIva-pudgaloMke gamanakA hetutva varmakA vizeSa garaNa hai / eka hI sAtha sarva sthitirUpa pariNamana karane vAle jIva pudgaloMke sthira hotakA hetutva adharmakA vizeSa guNa hai| zeSa samasta dravyoM kI prati-paryAya meM samaya-samayakI pariNatikA nimittatva kAlakA vizeSa guNa hai / caitanyapariNAma jIvakA vizeSa guNa hai / isa prakAra pramUrta dravyoMke vizeSa guNoM kA saMkSipta jJAna hone meM cinha, prApta hote haiM; vahA~ eka hI kAlameM samasta dravyoMko sAdhAraNa avagAhakA saMpAdana aAkAzako batalAtA hai; kyoMki zeSa TravyoM ke sarvagata na honese unake vaha saMbhava nahIM hai / isI prakAra eka hI kAlameM gatipariNata samasta jIva pudgaloMke loka taka gamanana] hetutva dharmadravyako batalAtA hai; kyoMki kAla aura pagala apradezo haiM isaliye unake gamanahetutva saMbhava nahIM hai; jIva samudghAtako chor3akara loka ke prasaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai, isaliye usake vaha saMbhava nahIM hai, loka alokakI somA praca. lita honese aAkAzake vaha saMbhava nahIM hai aura viruddha kAryakA hetu honese adharmake vaha saMbhava nahI hai| isI prakAra eka ho kAlameM sthitipariNata samasta jIva-pudgaloMke loka taka sthiti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sahajAnanyazAstramAlAyA somno'calitatvAdAkAzasya, viruddha kAryahetutvAddharmasya cAsaMbhavadadharmamadhigamayati / tathA zrazeSa zeSadravyANAM pratiparyAyasamayavRttihetutvaM kAraNAntarasAdhyatvAtsamaya viziSTAyA vRtteH svatasteSAna saMbhavatkAlamadhigamayati / tathA caitanyapariNAmazcetanatvAdeva zeSadravyANAmasaMbhavan jIvamadhigamayati / evaM guNavizeSAddravyavizeSo'dhigantavyaH / / 133-134 / / kAlasya-pRSThI ekavacana / avagAho avagAhaH gamaheza gamanahetutvaM guNo guNaH ThANakAraNadA sthAnakAra tA banA bartanA guNa guNaH uvaoogoM upayogaH du tu pure punaH ti iti hi-avyaya paNa AtmAekavacana | bhagido bhaNitaH prathamA ekavacana kRdanta kriyA / pemA zeyAH prathamA bahuvacana kRdanta kriyA | saMvAda saMkSepAt-paMcamI ekavacana / guNA guNAH- prathamA bahuvacana muttippahINANaM mUrtihInAnA-ThI bahuvacana / nirukti - AkAzante sarvANi dravyANi yatra sa AkAzaH avagAhanaM avagAha, himotIti hetu: saMkSepanaM saMkSepaH / samAsa - - gamanasya hetuH gamanahetuH tasya bhAvaH gamanahetutvam sthAnasya kAraNaM sthAnakAraNaM tasya bhAvaH sthAnakAraNatA / / 133- 134 / / 1 kA hetutva adharmadravyako batalAtA hai; kyoMki kAla aura pudgala apradezI haiM, isaliye unake vaha saMbhava nahIM hai; jo samudghAtako chor3akara lokake prasaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai, isaliye usake vaha saMbhava nahIM hai, loka aura alokakI sImA acalita honese prakAzake vaha saMbhava nahIM hai, aura viruddha kAryakA hetu honese dharmake vaha saMbhava nahIM hai / isI prakAra zeSa samasta drvyoNke| pratyeka paryAya meM samayavRttikA hetutva kAlako batalAtA hai, kyoMki unake samayaviziSTavRtti kAraNAntarase sAdhya honese svataH unake samayavRttihetutva saMbhAvita nahIM hai / isI prakAra caitanya pariNAma jIvako batalAtA hai, kyoMki vaha cetana hai, isaliye zeSa dravyoMke vaha saMbhava nahIM hai / isa prakAra guNa vizeSase dravyavizeSa jAnanA cAhiye / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM pudgaladravya ke guNoM AdikA kathana kiyA thA / ina do gAthAvoM meM amUrta dravyoMke guNoMko (lakSaNoMko) batAyA gayA hai / tathya prakAza--. 1- sarvadravyoMke sAdhAraNa avagAhakA hetupanA honA AkAza dravyakA ! asAdhAraNa liGga hai / 2- gatikriyApariNata sarva jIva pudgaloMke gamana meM nimittapanA honA: dharmadravyakA asAdhAraNa liGga hai / 3-sthitirUpa pariNamana karane vAle jIva pudgaloke Thaharane meM nimittapanA honA adharmadravyakA asAdhAraNa liGga hai / 4 - sarva dravyoMkI pratiparyAya meM samaya samayako pariSatikA nimittapanA honA kAladravyakA asAdhAraNa liGga hai / 5 caitanyakA pari nAma arthAt upayoga jIvadravyakA asAdhAraNa liGga hai / 6 - sAdhAraNa liGgase hI dravyavizeSa kA paricaya hotA hai / siddhAnta - padArtha apane apane dravya, kSetra, kAla, bhAvase hI sat haiM / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KA5064 pravacanamAra-saptadazAGgo TIkA praya prayANAM pradezavattvApradezavatvavizeSa prajJApayati--- jIvA poggalakAyA dhammA'dhammA puNo ya AgAsaM / sapadesehiM asaMkhAdA gAsthi padesa tti kAlassa // 135 // jIva va pudgala dharma va, adharma aAkAza hai bhuprdesho| kisa hI kAlANA ke ekAdhika bho pradeza nahIM // 135 / / jIyAH pugalakAyA adhiauM punazcAkAzam / svapradegarasaMdhyAtA na santi pradezA iti kAlasya / / 135 / / pradezavanti hi jIvapudgaladharmAdharbhAkAzAni aneka pradeza vattvAt / apradezaH kAlArapuH pradezamAtratvAt / asti ca saMvartavistAraporapi lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezAparityAgAjjIvasya davya pradezamAtratvAdapradezatve'pi dvipadezAdisaMkhyeyAsaMkhyayAnantapradezaparyAyezAnavadhAritapradezasahAdugalasya, sakalalokanyAyasaMkhyeyapradezaprastArarUpatvAt dharmasya, sakalalokavyApyasaMkhyeya. nAmasaMza-jIva poggalakAya dhamAdhamma puNo ra AgAsa saradesa asaMkhAda Na padesa si kAla / dhAtusaMja--asaM sattAyAM / prAtipadika ....jIva pudgalakAya dharmAdharma punaH ca AkAza svapradeza asaMkhyA na pradeza iti kAla / mUladhAtu-- as bhuvi / ubhayapadavivaraNa ---jIvA jIvAH poggalakAyA pudgala kAyA:-- prathamA bahuvacana / dhammAdhammA-pra0 bahu0 / dharmAdhau-pra0 vi0 1 puNo punaH ya ca Na ma ti iti-avyaya / dRSTi---sva dravyAdi grAhaka dravyAthikanaya (28) / prayoga-prasAdhAraNa lakSaNoMse sva dravya paradravyakA bheda jAna kara para dravyoMse upayoga haTA kara svasahajatattva meM hI upayukta rahanA / / 133-134 / / EMANY aba dravyoMke pradezavatva aura apradezavasvarUpa vizeSako batalAte haiM -- [jIvAH jIva patAlakAyA:] pudgalakAya dharmAdharmA] dharma, adharma punaH ca] aura [AkAzaM prakAza Eins syapradezaH] svapradezoM kI apekSAse [asaMkhyAtAH] asaMkhyAta arthAt aneka haiM; [kAlasya] kAla ke [pradezAH iti] pradeza [na santi] nahIM haiN| tAtparya-jodha, pudgala, dharma, adharma va aAkAza, ye pAMca dravya astikAya hai, kAladivya prastikAya nhiiN| TIkArtha-- jIva, pudgala, dharma, adharma aura prakAza aneka pradeza vAle honese pradezavAna haiN| kAlANu ekapradezI honese grapradezI hai / saMkoca-vistArake honepara bhI jIva lokAkAzatulya asaMkhya pradezoMko nahIM chor3atA, isaliye vaha pradezavAna hai / pudgala, yadyapi divya apekSAse ekapradezI honese apradezI hai, tathApi do pradezoMse lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura atata pradezoMvAlo paryAyoM kI apekSAse anizcita pradeza vAlA honese pradezavAna hai; sakala SAREES Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnanya zAstramAlAyA A ARA HARIHARIHSHRE pradezaprastArarUpatvAdadharma sya, sarvadhAvanantapradezaprastArarUpatvAdAkAsya ca pradezavatvam / kAlA / gostu draSaNa pradezamAtratvAtparyAyeNa tu parasparasaMpakAsaMbhavAdapradezatvamevAsti / tataH kAladravyamapradeza zeSadravyAriNa pradezavanti // 135 / / AgAsaM AkAzaM-pra0 eka0 / sapadesehi svapradeza:--tRtIyA bahu / asaMkhAdA asabhyAtA: prathamA bahu / patthi saMti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / padesA pradezA...prathamA bahu / kAlamsa kAlasya-SaSThI ekaH / nikti-cIyate hati kAyaH / samAsa....dharmazca adhazca dhamAdhamoM, svastha pradezA: svadezAta: svapradezai: 11 135 / / ... a Maminimitedindianraminatin :linandanhdindi mA ...................... ................................ ..... lokavyAko asaMkhya pradezoMke vistArarUpa honese dharmadravya pradezavAna haiM; sakala lokanyApI asaMkhya pradezoM ke vistArarUpa honese adharmadravya pradezavAna hai; aura sarvavyApo ananta pradezoMke vistAra rUpa honese AkAzadravya pradezavAna hai| kAlA to dravyataH pradezamAtra hone se aura paryAyattaH paraspara saMparka na honese apradezI hI hai / isa kAraNa kAladravya apradezI hai aura zeSa dravya pradeza vAna haiN| prasaMgavikaraNa --anantarapUrva gAthAdvayameM amUrtadravyoMke asAdhAraNa guNa batAye gaye the| aba isa gAthAmeM dravyoMkA ekapradezopane ba pradazIpanekI vizeSatA batAI gaI hai| tathyaprakAza-1-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ye astikAya haiM, kyoMki ye aneka pradeza vAle haiM / 2- sabhI pratyeka kAladravya astikAya nahIM hai, kyoMki kAla dravya (kAlAgu) ekapradezI mAtra hai| 3-jIvake pradezoM meM saMkoca vistAra hone para bhI jIva lokAkAzapradeza pramANa asaMkhyAla pradeza vAlA satata hai| 4- pudgala (paramANu ) svadravyata: mAtra ekapradezI honese apradezI hai (astikAya nahIM), phira bhI do prAdi ananta paramaguvoMke skandhaparyAyakI dRSTise do Adi ananta aragu vAlA taka honese bahupradezI hone se prastikAya hai / 5-dharmadravya samasta loka meM vyApaka prasaMkhyAtapradezI hone se astikAma hai / 6. adharma dravya samasta lokameM vyApaka asaMkhyAtapradezI honese astikAya hai / 7- asIma vyApaka anantapradezI honese AkAza asti.. kAya hai / -- kAladravya paraspara kabhI saMyukta ho hI nahIM sakatA so vaha upacArase bhI astikAya nahIM hai / E-jIva, dharma, adharma va AkAzadravya vastutayA astikAya haiM / 10--pudgala dravya vyavahAra se astikAya hai / 11-kAladravya kisI bhI prakArase, upacArase bhI astikAya nahIM hai| siddhAnta---1-pudgalaparamAragu yogyatAke kAraNa astikAya hai / 2-pudgalaskandha upacArase dravya va astikAya hai / dRSTi------ svajAtyasadbhUta vyavahAra (67) / 2-- svajAtiparyAye svajAtidravyopacAraka asadbhUta vyavahAra (120) / HERemedy m com i TITTERme.man.mmmmmm.. " Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CARROT pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha svAmI pradezino'pravezAcAvasthitA iti pralApayati-- logAlogesu gAbho dhamAdhammehi zrAdado logo| sese paDuna kAlo jIvA puNa poggalA sesA // 136 // ___ loka alokameM gamana, lokameM dharma adharma sarvatra / kAla lokameM nAnA, nAnAkRta jova pudgala bhI / / 136 // lokAlokAyonaMbho dharmAdharmAbhyAmAtaso bokaH / zeSa| pratItya kAlo jotrAH puna: pudgalAH zepo / / 13 / / / AkAzaM hi tAvat lokAlokayorapi SaDdra vyasamavAyAsamavAyayoravibhAgena vRttatvAt / vadhimI sarvatra loke tannimittagamatasyAnAnAM jovapudgalAnAM lokAbahistadekadeze ca ma pana yAtAsaMbhavAt 1 kAlo'pi loka jIvapudgalapariNAma vyajyamAnamamayAdiparyAyatvAta, sa tu lona. kapradeza evApradezatvAt / joyapudgalI tu yukti| etra loke ghadyasamavAyAtmakatvAllokasya / nAmasaja...-logAloga gabha dhamAdhama Adada loga sesa kAla' jIva puNa poggala sesa / dhAtusaMjJa--paDi gato, AtaNa vistaare| prAtipadika ----lokAloka nabhas dharmAdharma Atata loka zeSa kAla joka munara padAla zaiSa / mUladhAtu-prati iN gatA, A tat vistAra / ubhayapadavivaraNa- logAlogemu lokAlokeSu prayoga--ekapradezI bahupradazI samasta parasvarUpasanase upayoga haTAkara nijasvarUpasat cidabrahmameM upayukta honA / / 13 / / aba pradezI aura apradezo drabya kahA~ rahate haiM yaha jJAna karAte haiM.--[namaH AkAzasavaya lokAlokayoH) lokAloka meM hai, [lokaH] loka [dharmAdharmAbhyAm pAtataH] dharma aura madharmadravyase vyApta hai, [zeSo pratItya] zeSa jova, pudgala ina do dravyoMkA Azraya lekara kAlaH] kAla hai, [punaH] aura [zeSo] ve zepa do dravya [jIvAH pudgalAH] jIva aura pudgala M SMARTEE SESS tAtparya--astikAya aura akAya sabhI dravya lokameM hI rahate haiN| TIkArtha- aAkAza to loka tathA alokameM hai, kyoki vaha chaha dravyoM ke samavAya aura samavAyameM binA vibhAgake rahatA hai / dharma aura adharma dravya sarvatra lokameM hai, kyoMki ake nimittase jinakI gati aura sthiti hotI hai aise jIva aura pudgaloMkI gati yA sthiti loka se bAhara nahIM hotI, aura na loka ke eka-deza meM hotI hai| kAla bhI loka meM hai, kyoMki jIva aura pudgaloMke pariNAma ke dvArA kAlakI samayAdi paryAya vyakta hoto haiM; aura vaha kAla nokake ekapradeza meM hI hai, kyoMki vaha apradezI hai| jIva aura pudgala to avazeSa nyAyase hI lokameM haiM, kyoMki loka chaha dravyoMkA samavAyasvarUpa hai / aura kyA ki jovakA pradezasaMkoca Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COMKARANG DAANANIME sahajAnandazAstramAlAyAM YURGAAIKA Sara ..... 262 . . . . : * * kiMtu jovasya pradezasaMvartavistAradharmatvAt pudgalasya bandhahetubhUtasnigdharUkSaguNadharmatvAcca saMdeza . .: dezaMsarvalokaniyamonAsti kAlajIvapudgalAnAmityekadravyApekSayA ekadeza anekadravyApekSayA puna rajanacUrNapUrNasamudgakanyAyena sarvaloka eveti // 136 / / saptamI bahu0 / Nabho nabhaH-pra0 ekaH / dhammAdhammahi-tRtIyA bahu0 5 barmAdharmAbhyAM-tRtIyA hivacana / / Adado AtataH logo loka: kAlo kAlaH-prathamA eka0 / pAca pratItya-asamAptikI kriyA / jIva jIvAH pogga lA pudagalA:-prathamA bahuH / saMsA- bahu0 / zeSa-prathamA dvivacana / nirukti---'lokyanta sarvANi dravyANi yatra sa lokaH, nayanti padAthoH atra tat nabhaH / samAsa-lokazca alokaraca lokAloko tayoH, dharmazca adharmazca dharmAdhamau tAbhyAm / / 136 / / vistAra dharma honese aura pudgalakA baMdhahetubhUta snigdha rUkSa guraNa dharma honese jIva aura pupAna kA samasta lokameM yA usake ekadeza meM rahanekA niyama nahIM hai| paura, kAla, jIva tathA punaH / / galoMkA eka dravyako apekSAse lokake ekadeza meM aura aneka dravyoMkI apekSAse kAjalase bharI huI DibiyAke nyAyAnusAra samasta lokameM hI avasthAna hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM dravyoMkI ekapradezitva va bahupradezatva viSayaka vizeSatA batAI gaI thii| paba isa gAyA meM yaha batAyA gayA hai ki ye ekapradezI va bahupradezo drazya kahA~ avasthita haiN| tathyaprakAza----- 1- prAkAza dravya loka va alokameM hai / 2-- prAkAzaza to asIma eka akhaNDa dravya hai / 3- prAkAzake jitane bhAgameM pudgala dharma adharma va kAladravya avasthita hai| utane bhAgako loka kahate haiM, zeSa samasta brahoM orakA asIma aAkAzako praloka kahate haiN| 4- dharma va adharma dravya eka eka hI haiM aura ve samasta lokameM vyApaka haiN| 5-- jIva aura pudgala dravya lokameM hI haiM aura unakI gati va sthitike nimittabhUta dharma va adharma dravya haiM, so dharma adharmadravya bhI lokameM hI haiN| 6- kAladravya lokameM hI haiM aura unako samaya ghar3I zrAdi paryAya jIva va pudgaloMkI naI purAnI pariNatiyoMse prakaTa vidita hotI haiM / 7- sabhI padArtha nizcayase apane apane svarUpa meM hI rahate haiM jaise ki siddha bhagavAna kevalajJAnAdike prAdhArabhUta lokAkAza pramANa nija pradezoM meM hI rahate haiM / 8- vyavahArase samasta padArtha loka meM rahate haiM jaise ki siddha bhagavAna vyavahArase siddha kSetrameM rahate haiM / 6-- yadyapi jIva anantA nanta haiM va pudgala jIvoMse bhI anantagaraNe haiM to bhI viziSTa avagAha zakti honese saba lokameM hI samAye rahate haiM / 10- jIvameM pradezoMkA saMkoca vistAra hone kI zakti hai, usake kAraNa pradezasaMkocako sthitimeM lokake yathAyogya ekadezameM jIva rahatA hai, lokapUraNa samudghAtameM pradezavistArakI sthitise samamra lokameM rahatA hai / 11-- pudgala dravya ekapradezI honese loka MANANclaimeline Se emagesed Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pa. zisya prajAti PAtha pradezavattvApradezavatvasaMbhavaprakAramAsUtrayati-- UT yaH suyo ni 108 zrI jadha te NabhappadesA tadhappadesA havaMti sesANaM savidhi sAgara jI mahArA apadeso paramAga teNa padesubbhavo bhaNido // 137 // nabhameM pradeza jaise, pradeza tyoM haiM samasta drakSyoMke / paramANu apradezI, bhI prodbhavase sakAya kahA // 137 / / gayA te nabhaHpradezAstathA pradezA bhavanti zeSANAm / apradezaH paramANustena pradezodbhavo bhnnitH|| 137 / / sUyiSyate hi svayamAkAzasya pradezalakSaNamekAguyAyatvamiti / iha tu yathAkAzasya pradezAstayAzeSadravyAgAmiti prdeshlkssrnnprkaarktvmaasuuthyte| tato yathaikAvyApyenAMzena gaNya mAtasyAkAzasyAnantAMzatvAdananta pradezatvaM tathai kAgubdhApyanAzana gaNyamAnAnAM dharmAdhamaikajovAnAmasarUpreyAMzatvAt pratyeka masaMkhyeyapradezatvam / yathA cAvasthitaprabhAraNyordharmAdharmayostathA nAmasaMjJa--jadha ta Nabhappadesa tabapadesa sasa aradesa paramANu ta padesumbhava bhaNiya / dhAtusaMjJa---hRva sattAyA, bhaya kathane / prAtipadika--- yathA tat nabhaHpradeza tathA pradeza zeSa apradeza paramANu tat pradezobhana maNita / mUladhAtu-bhU sattAyAM, bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa---jadha yathA taba tathA adhyaya / NabhappadesA nabhaHpradezAH padesA pradezAH-prathamA yahu / hati bhavanti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / sevANa ke eka pradeza meM rahatA hai, kintu snigdhatva rUkSatvake kAraNa bandha ho jAne va baddhoMke ghaniSTa sambandha ho jAnese skandharUpameM lAkara vaha skandha lokake bahuta pradezoM meM rahatA hai| siddhAnta-- 1-- pratyeka padArtha apane apane pradezoM meM rahate haiM / 2-- sarva padArtha lokAkAzameM rahate haiN| So dRSTi-- 1- kAraka kArakibhedaka sadbhUta vyavahAra (73) / 2- parAdhikaraNa asadbhUta vyavahAra (134) / prayoga-anya samasta padArthoM ko va unake pravadhArako na dekhakara apane prAtmapradezoM meM apane sahaja svarUpako nirakhakara isa svayaMmeM hI prAtmatva anubhavanA // 136 // aba pradezavatva aura apradezavattvako saMbhavatAkA prakAra prAsUtrita karate haiM---[yathA] se ti nabhaH pradezA] ve AkAzapradeza haiM [ tathA ] usI prakAra [ zeSANAM ] zeSa dravyoMke pradezAH bhavanti] pradeza haiN| [paramANuH] paramANu [apradezaH] apradezI hai; [tena] usake pArA | pradezoddhayaH bhariNataH] pradezodbhava kahA gayA hai| in tAtparya----sabhI dravyoM meM pradeza hote haiM, kAla dravya ekapradezI hai, paramANu bhI eka. pradezI hai, kintu unake milanese piNDa anekapradezo ho jAte haiM / distiablictimese / / w indindinsio SaR8 bagalAmamA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAKCHAR CARE sahajAnandagAstramAlAmA MSTAR saMvartavistArAbhyAmanavasthitapramAgAsyApi zuSkArdratvAbhyAM carmaNa iva jIvasya svAMzAlpabahatyA bhAvAdasaMkhyeyapradezatvameva / pramUrtasaMdartavistArasiddhizca sthUlakRzazi kumArazarIravyApitvAdasti svasaMvedanasAdhyantra / pudgalasya tu dravyagokapradezabhAtratvAdapradezatve yathAdite satyapi vipradezAdhu dbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkSagugapariNAmazaktisvabhAvotpradezAdbhavatvamasti / tataH paryAyagAne * kapradezatvasyApi saMbhavAt dvayAdisaMkhyayA saMkhyayAnantapradezatvamapi mpAyyaM pudgalasya / / 137 / / zeSANAm SaSThI bahu0 / AIso apraveza: paramANa paramANu:-prathamA eka / teNa tena-tRtIyA eka0 / pada.. subbhavo pradezodbhavaH-prathamA eka / Ni do Nita:-prathamA ekavacana kRdanta kiyaa| nirUkti-zeSayane / zeSaH, aNyate iti aNuH / samAsa-namasa: pradezA. iti nabhatridezAH, (pradezAnAM udabhavaH iti pradezotI dabhavaH 1137 / / TIkArtha-granthakAra svayaM hI 140 vI gAthA dvArA kaheMge ki grAkAzake pradezakA lakSaNa eka paramAraNa se vyApta honA hai, aura isa mAthAmeM 'jisa prakAra AkAzake pradeza hai| usI prakAra zeSa dravyoMki pradeza hai' isa prakAra pradeza ke lakSaNakI eka prakAratA kahI jAtI hai / isaliye, jaise eka paramANuse vyApya ho aise aMzake dvArA pine jAne para prakAzake ananta aMza hone se prAkAza anantapradezI hai, usI prakAra ekAraguvyApya aMzake dvArA gine jAnepara dharma pradharma aura eka jIvake asaMkhyAta aMza honese ve pratyeka asaMkhyAtapradezI hai aura jaise ava sthita pramANa vAle dharma tathA adharma asaMkhyAtapradezI haiM, usI prakAra saMkoca-vistArake kAraNa anavasthita pramANa vAle jIvake-sUkhe gIle camar3e kI taraha nija aMzoMkA alpabahatva nahIM honese asaMkhyAtapradezitava hI hai| amUrtake saMkoca-vistAra kI siddhi to caMki jIna sthUla tathA kRzaH zarIra tathA bAlaka aura kumArake zarIra meM vyApta hotA hai, ataH apane anubhavase hI sAdhyA hai| paraMtu pudgala dravyata: eka pradezamAtra hone se yathokta (pUrva kathita) prakArase apradezI haiM, tathApi do pradezAdike udbhavake hetubhUta usa prakArake snigdha-rukSa guNarUpa pariNamane kI zaktirUpa svabhAvake kAraNa usake pradezoMkA udbhava hai| isa kAraNa paryAyataH anekapradezitva bhI saMbhava honese pudgalako dvipradezitvase lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezitva bhI nyAya yukta hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki eka pradezI da vaha pradezI dravya kahA~ rahate haiM / aba isa gAthAmeM pradezavAnapanA va apradezavAnapanAkI saMbhAvanAkA / prakAra sUcita kiyA gayA hai| tathyaprakAza--1-pradezakA mApa mukhyatayA aAkAzake avibhAgI aMzase kiyA jAtA hai / 2- eka paramANu AkAzakI jitanI jagahako rokatA hai, vyApatA hai utane kSetrAMzako eka HARITRI MARWeklinmenARAMM DILDARIHARA Mondayan a xong Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza vAma tAmasama--samaaTU vatta pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 265 praya kAlANorapradezatvameveti niyamati--- sumo da appadeso padesamettassa dabajAdassa / vadivadado so vadi padesamAgAsadavvassa // 13 // kAla hai prapradezI, usakA paryAya samaya yo jaano| jilane meM A nabhakA, pradeza ika lAMgha jAtA hai / / 138 // samayastvapnadezaH pradezamA trasya rAjAlanya / vyatipatataH sa vartate pradezamAkAzadravyasya / / 138 / / pradeza evaM samayo dravye pradeza mAtra tyAt na ca tasya gudgalasyeva paryA yeNApyanekaprade. sapadesamala davyajAda vadivadanta ta padesa AgarA dancha / vatane / prAtipadika-samaya tu pradeza pradezamAtra dravyajAta vyatipatat vaH pradeza AkAzadravya / muladhAtutu vartana / ubhayapadavivaraNa.... samo samayaH apadaso apradana: prathamA ekavacana / padaM samettassa pradezapradeza kahate haiM / 3-jaise vistRta prakAzake avibhAgI aMzako pradeza kahate haiM, aise hI vistRta anya dravyoMke avibhAgo aMzako bhI pradeza kahate haiM / 4-prAkAza dravya ke pradeza ekArAMcyApyAMza se gaNanA karane para ananta haiM, isa kAraNa aAkAza bahupradezI (anantapradezI) hai / 5-dharmadradhya adharmadravya, eka jIva dravya ke pradeza ekAragupyApyAMzase gaNanA karanepara asaMkhyAla pradeza haiM, ataH ye bhI bahupradezI asaMkhyAta pradeza) haiM / 6-jIvadravya ke pradeza dharma va adharmadravyako taraha avasthita nahIM haiM, jIva pradezoM meM saMkoca vistAra hotA hai, tathApi pratyeka jIva dravya asaMkhyA. tapradezI hI hai usake pradeza kama yA adhika nahIM hote / 7- pudgala dravya vastuta: dravyase eka pradezI hai, kintu skandhaparyAyakI dRSTi se bahupradezI arthAta saMkhyAtapradezI, prasaMsthAna pradezI va manantapradezI haiM, kyoMki paramANuvoMmeM dvipradezI Adi skaMdha honeke kAraNabhUta usa prakAra ke sjiva rUkSa gaNake pariNamaneko zakti hotI hai ! siddhAnta-- 1-paramANu skaMdhaparyAya kI dRSTi se bahupradezI hai / 2-dharma, adharma, aAkAzA va pratyeka jIvadravya bahupradezI haiM / 3-paramANu va kAladravya eka pradezI haiM / dRSTi-1-svajAtyasadbhUtavyavahAra (67) / 2-pradezavistAra dRSTi / (217) / prayoga-~~-sarvadravyoMkA paricaya pAkara nija paramAtmadravyase atirikta sarva padArthose upayoga haTA kara nijaparamAtmadravyameM upayoga lagAnA // 137 / / aba 'kAlANa prapradezI hI hai' yaha niyama kahate haiM--[samayaH tu] kAla to [pra. - dezaH] prapradezI hai, [pradezamAtrasya dravyajAtasya] pradezamAtra pudgala paramANu [AkAzadravyasya pravezaM | AkAza dravyake pradezako [bhyatipatataH] maMdagatise ullaMghana kara rahA ho taba [saH Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyA SWAMAHASRAMANARURAMPARANORAMAMISHRedmi Wha CHAR zatvaM yatastasya nirantaraM prastAvistRtapadezamAtrAsaMkhyeyadravyatve'pi parasparasaMpakAsaMbhavAdekaikamAkAzapradezamabhivyApya tasthuSa:pradezamAtrasya paramANostababhivyApta mekamAkAzapradeza mandagatyA / vyatipatataeva vRttiH // 13818 mAtrasya dabbajAdassa dravya jAtasya-pAThI ekavacana / yadibadado patipatata:-pAThI eka0 / so sa-pra0 e0|| padesa pradeza-vi0 e0 / AgAsa dabassa AkAbAdadhyasya-vaSThI eka0 / baTTAdi vartate vartamAna anya puruSaH ekavacana kriyA / nirukti-sama pati iti samaya:, AkAzanle sarvANi dravyANi yatra sa AkAza: 1 samAsana pradeza: vidyate yasya saH apradeza: mahinA ekapradezAH, AkAza meM tala dravyaM ceti AkAzadravyaM tasya AkAzadravyasya ||138|| vartate] vaha vartatA hai, arthAt nimittabhUtatayA parigamita hotA hai| tAtpartha---kAla dravya ekapradezI hai, usake samaya nAmaka pariNamana hotA hai, vaha samaya itanA hai jitanA ki pAkAzake eka pradeza se dUsare pradezapara paramAraNa ke gamanameM lagatA hai| TokArtha-dravyataH pradeza mAtra honese apradezI hI hai / aura kAladravyaka pudgalako taraha paryAyataH bhI aneka pradezIpanA nahIM hai, kyoMki paraspara antarake binA prastArarUpa vistRta pradezamAtra asaMkhyAta kAladravya hone para bhI paraspara saMparka na honese eka eka prAkAza. pradezako nyApa karake rahane vAle kAladravyako vRti kAlAraNa se vyApta eka prAkAzapradezako mandagatise ullaMghana karate hue pradezamAtra paramANu kI ghaTanAse prakaTa hotI hai / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva mAdhAmeM dravyoMke bahupradezitva va ekapradezitvakA kathana kiyA thA / aba isa mAthAmeM "kAladravya (kAlAragR) ke eka hI pradeza hotA hai" yaha batAyA pAramA m marsineHIRAMMAR mana R mertikhetite:558230shaimA ..... emen ..................................... .. tathyaprakAza---(1) kAladravya (kAlAgu) ekapradezI hI hotA hai / ( 2 ) kAladravya aneka milakara skaMdhako taraha bahupradezI kabhI nahIM ho sakatA, kyoMki kAladravya lokAkAzake eka eka pradezapara eka eka hI niSkriya nitya avasthita rahate haiM / (3) kAladravyako paryAya eka eka samayamAtra parizamanarUpa hai / (4) kAladravyako samayamAtra pariNamana vRtti paramANu kI usa ghaTanAse prakaTa hotI hai ki paramANu maMdagatise eka prAkAzapradezase anantarake AkAzapradezapara mamana kare / (5) pratyeka kAladravyakA paryAya avibhAgI eka samaya hai, tabhI samayoM ke cintita samUhakA nAma sekaNDa, minaTa, ghaMTA, dina, mAha, varSa, pUrva, palya, sAgara Adi samajha meM AtA hai| siddhAnta-(1) kAladravya ekapradezo hai| dRSTi----1-- pradezavistAradRSTi (217) / .............. g .. ... ..... gunoffer . .. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Food pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA praya kAlapadArthasya dravyaparyAyau prajJapayati 267 vavidado taM demaM tassama samaya tado paro puccI / jo tyo so kAlo samaya uppaNNApaddha sI // 136 // namakA pradeza laMghane ke samaya sama kahA samaya paryAya / kAla dravya kAlika, samaya samutpapradhvaMsI // 136 // vyatitatastaM dezaM tatsamaH samayasvataH paraH pUrvI / yo'rthaH sa kAlaH samaya utpannapradhvaMsI // 136 // yo hi yena pradezamAtreNa kAlapadArthenAkAzasya pradezo'bhivyAptastaM pradeza mandagatyAtikamataH paramANostatpradezamAtrAtikramaNaparimANena tena samo yaH kAlapadArtha sUkSmavRttirUpasamayaH nAmasaMjJavidantata desa tassama samaya tadoM para putra ta attha ta kAla sama uppagapaddhasi / dhAtusaMjJa - uba pajja galau, 1 sa naashne| prAtipadika vyatipatat tat devA tatsama samaya sadoM para pUrva ': prayoga - samasta prazrayabhUta kAraNoMse upayoga haTAkara sAdhAraNa nimittabhUta kAladravya vRtikA nimitta pAkara jo svayaMmeM sahaja pariNamana bane so hone aise khuda ke pratyanta udAtta rahanekA pauruSa hone denA / / 1385|| kAla padArtha dravya aura paryAyakA jJAna karAte haiM - [taM dezaM vyatipatataH ] paramArake eka zrAkAzapradezako ulaMghana karate hue [ tatsama: ] kAlake barAbara jo kAla hai vaha [samayaH] 'samaya' hai; [tataH pUrvaH paraH ] usa samaya se pUrvaM tathA pazcAt rahane vAlA [yaH arthaH ] jo padArtha hai [saH kAlaH ] vaha kAladravya hai [ samaya: utpannapradhvaMzI ] 'samaya' utpanna aura pradhvaMsa vAlA hai / tAtparya - eka samaya utanA samaya hai jitanA samaya paramANuko eka AkAzapradeza ullaMghana karanemeM lagatA hai, kAladravya nitya hai samaya anitya hai / TIkArtha-pradezamAtra jisa kAla padArthake dvArA AkAzakA jo pradeza vyApta ho usa pradezako mandagati se ullaMghana karate hue paramANuke usa pradezamAtra pratikramaNa ke parimANake barAvara jo kAla padArthakI sUkSmavRttirUpa 'samaya' hai, vaha usa kAla padArthako paryAya hai / aura aisI usa paryAyase pUrvako tathA bAdakI vRttirUpase vartita honese jisakA nityatva pragaTa hotA hai, aisA padArtha dravya hai / isa prakAra dravyasamaya arthAt kAladravya anutpanna avinaSTa hai aura paryAyasamaya utpatti-vinAza vAlI hai / yaha samaya niraMza hai, kyoMki yadi aisA na ho to mAkAzake pradezakA niraMzatva na banegA / aura eka samaya meM paramANukA lokaparyanta gamana hone para bhI samaya ke aMza nahIM hote; kyoMki paramANuke vizeSa prakArakA avagAha pariNAma hone kI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sahajAnandrazAstramAlAyAM sa tasya kAlapadArthasya paryAyastataH evaMvidhAlayAta vRttivRttatvena vyaktinityatve yo rthaH tattu dravyam / evamanutpannAvidhvasto vyasamayaH utpannapradhvaMsI paryAyanaH / zrazaH samayo'yamAkAzapradeyAkhyAnaMzatvAnyayAnupapateH / na caikramamayena paramANorAlokAntagamane'pi sama yasya sAzatvaM viziSTa gatipariNAmAdviziSTAtragAhapariNAmatrat / satrAhi-yathA viziSTAvagAha pariNAmAdekaparamAstuparimANo'nantaparamANuskandhaH paramAzoranaMzatvAt punarapyanantAMzatvaM na sAdhayati tathA viziSTa gatipariNAmAdikakAlAcyA tikA kAzapradezAtikramaNaparimANAvacchi takasamaye nai kasmAllokAntAdvitIyaM lokAntamAkrAmataH paramAprasaMkhyayAH kAlA raNavaH samayasthAnaMzatvAdasaMkhyeyAMzatvaM na sAdhayanti / / 136 / , yat artha tatkAla samaya utpannapradhvaMsin / mUladhAtu ut pada pakSI pradhvaMsu avasasane / ubhayapadavika raNa-yadivadado vyatipatataH paSThI eka0 / va desa deza- hi eka tassama tatsamaH samaya samayaH zra0 eka / tado tataH abhyaya paMcasvarthe paroM para pugna pUrvaH jo yaH altho artha so saH atyo artha: kAlo kAlaH samaya samayaH upapasI utpanna prathamA ekavacana / nirukti-ayaMte iti arthaH / samAsa (tasya samaH tatsamaH / 136 // taraha viziSTa gatipariNAma hotA hai| spaSTIkaraNa jaise viziSTa zravagAhapariNAmake kAraNa eka paramANu ke parimANake barAbara ananta paramAmmugroMkA skaMdha paramANuko bhraMzarahitatA hone se paramANuke phira aura granantu aMzoMko siddha nahIM karatA, usI prakAra eka kAlA se vyApta eka zrAkAzapradeza ke pratikramaNake mAyake barAbara eka 'samaya' meM paramANu viziSTa gatipariNAma ke kAraNa lokake eka chorase dUsare chora taka jAtA hai taba usa paramANuke dvArA ulaMghita hote. vAle asaMkhya kAlA 'samaya' ke prasaMkhya aMzoMko siddha nahIM karate, kyoMki 'samaya' niraMza haiN| prasaMga vivaraNa ---- anantarapUrva gAthAmeM kAladravyako ekapradezI batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM kAla padArthake dravya aura paryAyakA jJAna karAyA gayA hai / tathya prakAza - ( 1 ) eka eka samayarUpa pariNamana jisa dravyase nikalatA hai vaha kAla dravya hai aura vaha anAdi ananta hai / ( 2 ) kAladravya asaMkhyAta haiM / (3) kAladravyakI pratisamayakI samaya nAmaka paryAya utpanna hotI hai aura naSTa ho jAtI hai / ( 4 ) grAkAzakA eka eka pradeza naMza hai, unapara sthita pratyeka kAladravya anaMza haiM, pratyeka kAla padArthoM kI samaya samaya : ho samaya nAmaka paryAya bho anaMza hai| (5) aneka paramANu eka pradezapara Thahara jAMya to isase pradezakI anaMzatA samApta nahIM hotI, kyoMki aneka paramANuvoMkA kabhI eka prakAzapradezapara rahanA bane to vaha viziSTa zravagrAha zaktikA pratApa hai / (6) paramANu eka samaya meM lokaparyanta gamana kara jAya arthAt 7 rAjU yA 14 rAjU gamana kara jAya to isase samaya paryAyakonaM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanamAra-saratadakSA hI TIkA zasya praveza lakSaNaM sUtrayati- yAgAsamaNividya yAgAsapadesaNAyA bhaNidaM / savvesiM ca gAM sakkadi taM dedumavagA ||14|| jitanA nabha aNu roke, utanA namakA pradeza ika hotA / 266 usa pradezameM zaktI, saba aNu avagAhanekI hai // 140 // niviSTAzapradeza saMjJayA bhaNitam / sarveSAM cANatAM zAMti tadAtumavakAzam / / 140 / / prAkAzasyaikAraguvyApyo'zaH vilAkAzapadezaH, sa khalveko'pi zeSapaJcadravyapadezAnAM paramasadasya parigatAnanta paramAskandhAnAM cAvakAzadAnasamarthaH / prasti cAvibhAgadrapa'pyaM nAma AgAsa aguNivika AgArAmA bhaNida savya va azuta avagAsa / dhAtusaMjJa - saka sAmarthya / prAtipadika AkAza aniviSTa AkAzapradezasaMjJA bhaNita sarvaca asu tat avakAza / satA samApta nahIM hotI, kyoMki paramANukA kabhI eka samaya meM 7 yA 14 rAjU gamana bane to vaha paramANuko viziSTa gatikA pratApa hai / siddhAnta -- ( 1 ) kAladravya nitya hai / ( 2 ) samaya nAmaka paryAya utpanna pradhvaMsI hai / dRSTi - 1- utpAdavyaya gauNasattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya (22) / 2nayanAmaka paryAyArthikana (34) / zuddha sUkSma prayoga-kAladravyake aMvibhAgI samaya paryAyakI taraha apane vibhAgI pariNamanakA fern kara gupta hokara apane vibhAgI citsvarUpamAtra svadravyako nihAranA // 136 // aba prakAzake pradezakA lakSaraNa sUcita karate haiM - [ aNuniviSTaM zrAkrAzaM] eka para. mAke dvArA gherA gayA zrAkAza [ zrAkAzapradezasaMjJayA ] 'zrAkAzapradeza' ke nAmase [bhaNitam ] kahA gayA hai| [ca] aura [ tat ] vaha [sarveSAM assUnAM ] samasta paramAroMko [ avakAzaM " zaknoti ] avakAza dene ke liye samartha hai| tAtparya - eka paramANu jitane zrAkAzapara ThaharatA hai vaha eka pradeza hai, yaha pradeza sthAna nameM samartha hai / TIkArtha -- AkAzakA eka paramANuse vyApya graMza AkAzapradeza hai; aura vaha eka deza bhI zeSa pA~ca drathyoMke pradezoMko tathA parama sUkSmatArUpase pariNa prananta paramAyeh hain avakAza dene meM samartha hai| akhaMDa eka dravyapanA honepara bhI usameM pradezarUpa akalpanA hai, kyoMki yadi aisA na ho to sarva paramAroMko avakAza denA nahIM bana sakegA / yadi 'prakAzake aMza nahIM hove aisI kisIko mAnyatA ho to zrAkAzameM do uMgaliyAM phailAkara Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 gajAnandAstramAlAyAM ! zakalpanamAkAzastha, sarveSAmazUnAmavakAzadAnasthAnyathAnupapatteH / yadi punarAkAzayAMzA na syu riti matistadAGgulIyugalaM nabhasi prasAyaM nirUpyatAM kimekaM kSetraM kimanekam / ekaH ceTikamabhinnAMzA vibhAgaka dravyatyena kiM vA bhinnAMzAvibhAgakadravyatvena prabhinnAMzAvibhAgakadravyatvena set yenanikasthA bagule kSetra tenAMzenetarasyA ityanyatarAMzAbhAtraH / evaM dratha vaMzAnAmabhAvAdAkAzasya paramANoriva pravezavitvam / bhinnAMzAvibhAgakadravyatvena cet pravibhAgakadravyasyAMza kalpanamAyatama / zranekaM cet kiM savibhAgAnekadravyatvena kiM vA'vibhAgadravyatvena / savibhAgA nekadravyatvena cet ekadravyasyAkAzasyAnantadravyatvaM pravibhAgaka dravyatvena detu pravibhAgaka dravya syAMzakalpanamAyAtama || 140 // *************** J mUladhAtu-zaklU zaktau / ubhayapadavivaraNa AgAsa AkAzaM aguNiviTTa aNuniviSTaM prathamA eka AgAsapadesaNayA AkAzapradezasaMzaya-tR0 eka0 bhaNidaM maNitaM prathamA eka kRdanta kriyA / sanvesi sarveSAM apUrNa aNUnaSTha bahu0 taM tatpra0 eka0 / avagAsa avakAza-dvi0 eka0 / sakkadi zaknoti vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA deduM bAtuM - avyaya hetvartha kRdaMta | nirukti-saMjJAyate anayA iti saMjJA, avakAza avakAzaH / samAsa-aNunA niviSTaM aNuniviSTam AkAzasya pradeza: AkAzapradeza tasya saMjJA tathA / / 140 / / batAiye ki do 'uMgaliyoMkA eka kSetra he yA aneka ? yadi eka hai to abhinna aMzoM vAlA vibhAga eka dravyapatA honese do aMguliyokA eka kSetra hai yA bhinna zraMzoM vAlA zravibhAga ekadravyapatA honese yadi 'abhinna aMza vAlA avibhAga ekadravyapatA honese do aMguliyoMkA eka kSetra hai' aisA kahA jAya to jo aMza eka aMgulikA kSetra hai vahI aMza dUsarI aMgulikA bhI hai, isaliye do meM se eka zraMzakA prabhAva ho gayA / isa prakAra eka se adhika aMzoMkA abhAva honese prakAza paramANukI taraha pradezamAtra siddha hogA / yadi yaha kahA jAya ki 'grAkAza bhinna aMzoM vAlA vibhAga eka dravya hai' isaliye do aMguliyoM kA eka kSetra hai to ThIka hI hai, pravibhAga eka dravyameM aMza kalpanA bana hI gaI / yadi yaha kahA jAya ki do aMguliyoMke 'aneka kSetra hai' arthAt ekase adhika kSetra haiM, eka nahIM to batAyeM ki 'AkAza khaMDarUpa aneka dravya hai' isa kAraNa do aMguliyoMke praneka kSetra haiM yA AkAzake pravibhAga ekadravyapanA honepara bhI do aMguliyoMke aneka kSetra haiM ? yadi savibhAga zrateka dravya honese mAnA jAya to AkAza ke anantapanA prasakta ho jAyagA / yadi avibhAga eka dravya honese mAnA jAya to bhAga ekadravyameM aMzakalpanA yA hI gaI / prasaGgavivaraNa --- pranantarapUrva gAthAmeM kAla padArthake dravya va paryAyakA jJAna karAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM kAladravya ke bAhya AdhArabhUta prakAzapradezakA lakSaNa batAyA gayA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WHAT pravacanagAra...sanadazAho TIkA 271 praya tirya gardhvapracayAvAvedayati ekko va duge bahugA saMkhAtIdA tado azAMtA ya / dabvANaM ca pademA saMti hi samaya tti kAlasma // 141 // eka do bahu asaMkhe, tathA anante pradezadrayoMke / kAla hai ikapradezI, samayapracaya mAtra isake // 145 / / Keko vA dvau bahavaH saMkhyAtIlAmtano 'nantAna / vyANAM ca pradaM zAnti hi samayA iti kAlamya / 4 13 RAI pradezapracyo hi tiryapranayaH samayavimitravRttitraca masta pracayaH / tatrAkAsyAvasthi sAnantapradezatvAddharmAdharmayoravasthitAsaMkhyeyapradezatvAtIla tyAnavasthitAsaMkhyeyapradezatvAtpudgalasya PAK nAmasaMka-ekka va duga bahuga saMkhAtIda tado aNata ya davya va padasa hi samaya ti kAla / dhAtusaMjJa-- asa sattAyAM / prAtipadika.....eka bAni bahu saMnyAtIna lataH ananta ca dravya na pradeza hi samaya iti tathyaprakAza---(1) eka paramANu jitanI jagahameM sthita ho use prAkAzakA eka pradeza kahate haiN| (2) mAkAzake eka pradezase adhika meM paramANu avasthita nahIM ho sakatA, kintu pAkAzake usa pradezameM anantaparamANu va anya aneka dravya raha sakate haiM, kyoMki AkAzapradeza meM sabako avakAza denekA sAmarthya hai / (3) zrAkAza dravya yadyapi prakhaNDa ekadravya hai, tathApi prakAzakA prasIma vistAra honese usameM aMzakalpanA ho jAtI hai / (4) aAkAzake aMza haiM hI, tabhI do aMguliyA~ bhinna sthAnoM meM pAI jAtI hai, dRzyamAna sabhI padArtha bhinna-bhinna sthAnoM meM pAye jA rahe haiN| siddhAnta -- (1) AkAza eka akhaNDa dravya hai / (2) vistRta aAkAzameM aMzakalpanA se pradezakA paricaya hotA hai| STi-1- akhaNDa paramazanizcayanaya (44) 3 2- bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyA. adhikapratipAdaka vyavahAra (82) / prayoga-prAkAzako bhauti apaneko amUrta prakhaNDa, kintu jJAnAdhika anubhavanekA pauruSa karanA // 14 // / aba tiryakapracaya tathA UrdhvapracayakA paricaya karAte haiM--- [drakSyANAM ca] dravyoMke eka eka, [au] do, [bahavaH] bahuta, [saMkhyAtItAH] asaMkhya, [vA] athavA [tataH anantAH ca] ananta [pradezAH] pradeza [santi] hai| [hi kAlasya] kintu bAlake [samayAH iti samaya hI haiM, aneka pradeza nahIM / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wb sahajAnandazAstramAlAyA dravyeranekapradezatvazaktiyukta pradezatvApasA dvibahupadezatvAccAsti tiryakpracayaH / na puna, kAlasya zaktyA vyaktyA caika pradezatvAt / Urdhva pracayastu trikoTispazitvena sAMzattrAdravyavRtteH sarvadravyANAmanivArita eva / ayaM tu vizeSaH samaya viziSTavRttipracayaH zeSadravyANAmUrdhvapracayaH samayapracayaH eva kAlasyordhvapracayaH / zeSadravyANAM vRttehi samayAdarthAntarabhUtatvAdasti samayavi ziSTatvam / kAlavRttestu svataH samayabhUtatvAttannAsti // 141 // 1 kAla | mUladhAtu - asa bhuvi / ubhayapadavivaraNa ekko ekaH pra0 eka0 va vAya ca ca hi tti itiavyaya / duge - pra0 bahu0 / dvau pra0 dvivacana bahugA bahutaH saMkhAtIdA saMkhyAtItAH ayaMtA anantAH padesA pradezAH - prathamA bahuvacana / davvANaM dravyANAM SaSThI bahu0 samao samaya :-pra0 eka0 / kAlarasa kAlasyapaSThI eka0 / saMti-vartamAna anya puruSa bahuvacana / niruktiti iti eka bahana bahuH / samAsa (saMkhyAM zratItAH saMkhyAtotA ne antaH yeSA te anantAH // 241 / / tAtparya -- kAladravya ke aneka pradeza na honese tiryatrapracaya nahIM hai, samaya honese Urdhva pracaya hI hai / TokArtha - pradezoMkA samUha tiryakpracaya aura samayaviziSTa vRttiyoM kA samUha Urdhvapracaya kahalAtA hai / vahA~ prakAzake gravasthita anantapradeza honese dharma tathA sabake avasthita asaMkhya pradeza honese jIvake anavasthita asaMkhya pradeza honese zrora pudgalake dravyataH aneka pradezivakI zakti se yukta ekapradeza vAlA honese tathA paryAyataH do athavA bahuta pradeza volA honese una sabake tiryakpracaya hai; parantu kAlake tiryakpracaya nahIM hai, kyoMki vaha zakti tathA vyaktiko apekSAse eka pradeza vAlA hai| Urdhvapracaya to sarvadravyoMke anivArya ho hai, kyoMki dravyakI vRtti bhUta, vartamAna aura bhaviSya aise tInoM kAloMko sparza karatI hai, isaliye aMzoMse yukta hai / parantu itanA antara hai ki samayaviziSTa vRttiyoMkA pracaya kAlako chor3akara zeSa dravyoMkA Urdhvapracaya hai, aura samayakA pracaya kAladravyakA Urdhvapracaya hai kyoMki zeSa dravyoMkI vRtti samayase anya hai, isa kAraNa zeSa dravyoMkI vRtti samayaviziSTa hai, parantu kAladravyakI vRtti to svataH samayabhUta honese samaya viziSTa nahIM hai / 1 prasaMgavivaraNa --- pranantarapUrva gAthAmeM kAladravya ke bAhya AdhArabhUta prAkAzapradezakA lakSaNa kahA gayA thaa| aba isa gAthA meM tiryakpracaya va UrdhvapracayakA digdarzana karAte hue batAyA gayA hai ki kAladravya ke tiryakpracaya nahIM hotA, kyoMki kAladravya ekapradezI hI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) pradezoMkA samUha tiryakpracaya kahalAtA hai / ( 2 ) samaya samaya meM hone vAlI paryAyoMkA samUha Urdhvapralaya kahalAtA hai / ( 3 ) AkAzadravya ke avasthita anta pradeza honese tiryakpracaya hai / ( 4 ) dharmadravya va dravya zrasaMkhyAtapradeza honese tiryakpracaya Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ movesmar 273 S HERE M kAra AUR pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA apa kAlapadArthordhvapraJcayaniranvayatvamupahanti-- . utpAdo paddhaso vijadi jadi jassa ekasamayamhi / samayassa so vi samayo sabhAvasamavahido havadi // 142 // saMbhava vinAza hotA, yadi kAlakA eka samaya meM to vh|| dravya samayavRttiga dhruva, svabhAvasamavastha hai zAzvata // 142 // utpAda pradhvaso vidyate yadi yasyavasamaye / samayasya sojapi samayaH svabhAvasamavasthito bhavati / 142 / / na samayo hi samayapadArthasya vRttyaMzaH tasmin kasyApyavazya mutpAdapradhvaMsI saMbhavataH, paramANAvyatipAtotpadyamAnatvena kAraNApUrvatvAt / tI yadi vRttyaMzasyaiva ki yogapadyena ki krameNa, bogapadyena cet nAsti yogaparva samabhekasya viruddhadharmayoranavatArAt / krameNa cet nAsti kramaH, vasyaMgasya sUkSmatvena vibhAgAbhAvAt / tato vRttimAna ko'pyavazyamanusatavyaH, sa ca samayapadArtha mAmasaMja-uppAda paddhasa di ja eka samaya samaya ta vi samaa sabhAvasamavadvida / dhAtusaMjJa-vijja satAyA hana sattAyAM / prAtipadika utpAda pravarA yadi mat ekasamaya samaya tat api samaya svabhAvasamarasthita / mUladhAtu - vida sattAyAM, bhU sattAyo / ubhayapadavivaraNa-- uppAdo utpAdaH paddhaso pradhvaMsaH--prathamA hai| (5) jIva cAhe anasthita haiM, paraMtu asaMkhyAtapradeza honese jIvake bhI tiryakaracaya hai| kA padAlake dravyase pranekapradeza zakti zaktiyukta eka pradezapanA honese, kintu paryAyase bahupradezI hone se tiryaka pracaya hai / (7) kAladravya ke zaktirUpase bhI ekapradezapanA honese va vyaktarUpase bhI ekapradezapatA honese tiryapracaya nahIM hai| (8) Urdhvapracaya samasta dravyoM meM hotA hI hai, kyoMki samaya samayameM paryAyoMkA honA nirantara na rahe to dravya kI sattA hI nhiiN| (6) jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAzadravyake samaya-samayapara hone vAle pariNamanoMke samUharUpa ardhvapracaya hai / 10) kAladravyake samaya nAmaka pariNamanoMke samUharUpa Urvapracaya hai / siddhAnta--(1) anekapradezI dravyake tiryakpracaya hotA hai| dRdhi---1- pradezavistAradRSTi (217) / 26 prayoga-tiryakpracaya va karvapracayase apane prAtmadravyako pahicAnakara pracayake vikalpoM ko chor3akara prakhaNDa zuddha cinmAtra antastattvako anubhavanA / / 141 / / ava kAlapadArthakA Urdhvapracaya niranvaya hai, isa zaMkAko dUra karate haiM----[yasya samayasyA jisa kAlakA [eka samaye] eka samayameM [utpAdaH pradhvaMzaH] utpAda aura vinAza [yadi] dadi [vidyate] pAyA jAtA hai, siH api samayaH] to vaha bhI kAlANu [svabhAvasamavasthitaH] svabhAvameM avasthita arthAt dhra va [bhavati] hotA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da 274 sahajAnandazAstramAlAyAM ena / tasya khalvekasminnapi vRttyeze samutpAdapradhvaM sau saMbhavata: / yo hi yamya vRttimato yasmin / vRtyaMze tadvRttyaMza viziSTatvenotpAdaH / sa eva tasyaiva vRttimatastasminneva vRttyaMze puurvvRttyshvishiH| STatvena pradhvaMsaH / yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vRttyaMze saMbhavataH samayapadArthasya kathaM nAma ni| eka0 / jadi yadi vi api-avyaya / jarasa yasya-paSThI eka / ekasamayamhi ekasamaye-saptamI eka samayassa samayasya-paSThI eka0 / so saH samao samaya: sahAvasamavadido svabhAvasamasthita:--prathamA eka GiA tAtparya-kAla dravya bhI utpAdavyayadhovyAtmaka hai| TIkArtha-samaya kAlapadArthakA vRtyaMza hai; usa vRtyaMgAmeM kisIke bhI avazya utpaadH| tathA vinAza saMbhavita haiM; kyoMki paramANuke atikramaNake dvArA utpanna honese vaha samayarUpo / vRtyaMza kAraNapUrvaka hai| yadi utpAda aura vinAza vRttyazake hI mAne jAyeM to, ve yugapada hai yA kramaza: ? yadi 'yugapat' kahA jAya to yugapatapanA ghaTita nahIM hotA, kyoMki eka hI samaya ekake do virodhI dharma nahIM hote / yadi 'kramazaH' kahA jAya to krama nahIM banatA, kyoMki vRttyaMzake sUkSma honese usameM vibhAgakA abhAva hai / isa kAraNa koI vRttimAna avazya DhUMDhanA cAhiye / aura vaha vRttimAna kAla padArtha hI hai| usake vAstava meM eka vRttyaMzameM bhI utpAdaka aura vinAza saMbhava hai; kyoMki jisa vRttimAnake jisa vRttyaM zameM usa vRttyaMzakI apekSAse jo utpAda hai, vahI, usI vRttimAnake usI vRttya'zameM pUrva vRttyaMzako apekSAse vinAza hai| yadi isa prakAra utpAda aura vinAza eka vRttyaMzameM bhI saMbhavate haiM to kAla padArtha niranvaya kase ho sakatA hai jisase ki pUrva aura pazcAt vRtyaMzakI apekSAse yugapat vinAza aura utpAdako prApta hotA hayA bhI svabhAvase avinaSTa aura anutpanna honese vaha kAla padArtha avasthita na ho| isa prakAra eka vRttyaM zameM kAla padArtha ke utpAdavyayadhrauvyavAnapa nA siddha humA / prasaGgavibaraNa-anantarapUrva gAthAmeM tiryakpracaya va UrdhvapracayakA digdarzana karAte hue kAladravyake UdhvaMpracayakA vidhAna va tiryakapracayakA niSedha kiyA gayA thaa| aba isa mAthA meM yaha batAyA gayA hai ki kAladravyakA Urdhvapracaya niranvaya nahIM hai| tathyaprakAza-(1) kAladravyakA avibhAgI pariNamana samaya hai| (2) pratyeka samaya pariNamana eka eka samaya hI rahatA hai, ataH samaya pariNamana to utpanna aura naSTa hotA rahatA / hai, kiMtu samaya paryAyakA apAdAnabhUta kAladravya dhra ba hI rahatA / (3) samaya pariNamana to vRttyaMza hai aura kAladravya vRttimAna hai, tabhI eka kAladravyameM samaya nAmaka vRttyaMzokA utpAda vyaya saMbhava hai / (4) eka hI samaya meM kAladravyake vartamAna samaya pariNAmanakI apekSA utpAda / hai va pUrvasamayapariNamanakI apekSA vinAza hai / (5) yadi kAladravya na mAnA jAya, mAtra samaya RA SE S area sinationshianmiame wayamantriesses Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA svayatvaM yataH pUrvottaravRttyaMzaviziSTatvAbhyAM yugapadupAsapradhvaMsotpAdasyApi svabhAvenApradhvastAmunnatvAdavasthitatvameva na bhavet / evamekasmin vRttyaMze samayapadArthasyotpAdavyayavyavasvaM sikSma // 142 // 275 | vijjada vidyate havada bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti-ut pAdanaM utpAdaH, prazvamanaM pradhvaMsaH / samAsa-svasya bhAvaH svabhAvaH svabhAve samavasthitaH iti svabhAvasamavasthitaH || 142 ma pariNamata mAnA jAya to kisI bhI eka samayakA utpAda vyaya eka samaya meM saMbhava nahIM, kyoki utpAda va vyaya paraspara viruddha dharma haiM, kisI bhI eka samayakA utpAda vyaya kamase bhI bhava nahIM, kyoMki vibhAgI eka vRttyaMza krama nahIM bana sakatA / ( 6 ) jaba kAladravya ke vartamAna samayaparigamanakA utpAda hai pUrva samayapariNamanakA vyaya hai taba donoMkA AdhArabhUta kAvya niranvaya kaise kahA jA sakatA, kAladravya dhruva hai aura usake samaya nAmaka pariNa to saMtati calatI rahatI hai / (7) kAladravya vRttimAna hai aura samaya nAmaka pariNamana vRtya hai, tathA vRttyaMza vRttimAna se bhinnapradezo nahIM haiM, yataH kAladravya bhI sarva dravyoMkI bhA~ti constances hai / siddhAnta - ( 1 ) kAladravya utpAdavyayIvyAtmaka sat hai / dRSTi - 1 - sattAsApekSa nityazuddhaparyAyArthikanaya ( 60 ) / prayoga - samaya nAmaka pariNamanoMke upAdAnabhUta kAladravyake paricayako taraha apane yo apAdAnabhUta svAtmadravyakA paricaya karake paryAyoMkA vikalpa chor3akara unake pAdAnabhUta kAraNasamayasArasvarUpa nija paramAtmadravyakI prArAdhanA karanA // 142 // aba sarva vRtyaMzoM meM kAlapadArthakA utpAdavyayaprovyavAnapanA siddha karate haiM- [ ekasmin samaye] eka eka samaya meM [ saMbhavasthitinAzasaMjJitAH zrarthAH ] utpAda, zrIvya aura vyaya se saMjJita dharma [samayasya ] kAlake [ saMti] hote haiM / [ eSaH hi ] yahI [ sacya kAlaM ] sadA [kAlAsa sAvaH ] kAlANuko sadbhAva hai; arthAt yahI kAlA ke astitvakI siddhi hai / tAtparya -- kAladravya pratisamaya utpAdavyayazrIdhyAtmaka hai, yoM isakA sadA astitva TIkArya -- kAla padArtha ke sabhI nRtyaMzoM meM utpAda, vyaya, zrIvya hote haiM, kyoMki eka tara earnestvya dekhe jAte haiM / aura yaha yukta hI hai, kyoMki vizeSa prastitva sAmAnya prastitva ke binA nahIM ho sakatA / yahI kAlapadArthake sadbhAvako siddhi hai / (kyoMki) yadi vizeSa aura sAmAnya astitva siddha hote haiM to ve astitvake binA kisI bhI prakAra se Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R A N AFRAMM 276 sahajAnandazAstramAlAyAM patha sarvavRttyazeSu samayapadArthasyotpAdacyayadhrauvyavatvaM sAdhayati-.. egamhi saMti samaye saMbhavaThidiNAsamaNNidA attttaa| samayassa savvakAlaM esa hi kAlANusabbhAvo // 143 // eka samayameM hote, saMbhava vyaya dhrauvya sarvadravyoMke / kAlANumeM bhI aisA. svabhAva hai sarvadA nizcita / / 143 // ekasmin santi samaye saMbhavasthitinAzasaMhitA arthAH / samayasya sarvakAlaM epa hi kAlANusadbhAvaH // 14 // asti hi samasteSvapi vRttyaMzeSu samayapadArthasyotpAdatryayadhrIvyatvamekasmina vRttyaze tasya darzanAt, upapattimaccaitat vizeSAstitvasya sAmAnyAstitva mantareNAnupapatteH / ayameva ra samaya yapadArthasya siddhayati sadbhAvaH / yadi vizeSa sAmAnyAstitve siddhayatastadA ta astitvmntregaa| na siddhayataH ka ivadapi // 143 / / nAmasaMjJa---ega samaya saMbhavaThidiNAsasaNida aSTu samaya sakhyakAla eta hi kAlANusabbhAva / dhAta saMjJa - asa sattAyAM / prAtipadika-eka samaya saMbhavasthitinAzasaMjJita artha samaya sarvakAla etaka ki kAlAzusadbhAva / mUladhAtu-as bhuvi / ubhayapadavivaraNa--egamhi ekasmin samaye-saptamI ekA saMbhavaThidiNAsasaNidA saMbhavasthitinArAsajJitA; aTThA arthAH-prathamA bahu0 / samayassa samaya sya-pAnI eka0 / savvakAla-avyaya vizeSaNa, esa eSa; kAlAgusabbhAvo kAlANusaddhAva:-prathamA ekavacana / nika kti-saM bhavana saMbhavaH, sthAnaM sthitiH, nazanaM nAzaH / samAsa-saMbhavazca sthitizca nAzazca saMbhavasthiti nAzA: taiH saMjJitA: iti saM0 / / 143 / / siddha nahIM hote| prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM kAladravyake UrdhapracayakI niranvayatAkA nirAkaraNa kiyA thA / aba isa gAthAmeM kAlapadArthakA utpAdavyayadhrovyapanA siddha kiyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) samayanAmaka pariNamana vizeSa astitva hai / (2) vizeSa astila sAmAnya astitvake binA nahIM hotaa| (3) samaya nAmaka pariNamanavizeSakA apAdAnabhUta sAmAnya kAladravya hai / (4) kAladravya samasta samayoMmeM utpAdavyayadhrauvyayukta hai| siddhAnta-(1) samayapariNamana vinazvara hai / (2) samasta vRttyazoMmeM kAlavA / utpAdavyayadhrauvyapanA hai| dRSTi-1- sattAgoNotpAdavyayagrAhaka nitya prazuddha paryAyAthikAnaya (37) / - sattAsApekSa nitya azuddha paryAyAdhikanaya (38) / prayoga---samaya nAmaka pariNamanavizeSase avinAbhAvo kAladravyakA paricaya pAneko / bhAMti bhAvarUpa pariNamana vizeSase avinAbhAvI nija prAtmadravyakA paricaya pAkara pariNamanaH vidminimilitarinkinitionindiainik anim - - - - - - - FASARAMAILS Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 247 S ............... .. MERESTHETAH ayaM kAlapavArthasyAstitvAnyathAnupapattyA pradezamAtratvaM sAdhayati---- jasma gaNa saMti padesA padesametaM va tacado nnaadu| suNNaM jANa tamatthaM atyaMtarabhUdamatthIdoH // 144 // jisakA pradeza nahiM ho, vaha zUnya huaA padArtha kaise ho / kyoMki pradezarahita to, sattAse bhinna kucha na rahA / / 144 // yasya / santi pradezAH pradezamAtra yA tattvato jJAtum / zUnyaM jAnIhi tamarthamarthAntarabhUtamastitvAt / / 144 / / PC astitvaM hi tAvadutsAdavyayadhrauvyai kyAtmikA vRttiH / na khalu sA pradezamantareyA sumyamAzA kAlasya saMbhavati, yataH pradezAbhAve vRttimadabhAvaH / sa tu zUnya eva, astitvasaMjJAyA nAmasajajaNa padesa pade sameta va taccado suNNa ta attha atyaMtarabhUda asthi / dhAtusaMjJa-asa sattAyAM, vANa avabodhane / prAtipadika-yat na pradeza pradezamAtra vA tattvata: zUnya tat artha arthAntarabhUta astitva / malayAla - as bhuvi, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa-jassa yastha-paSThI eka0 / nava vA-avyaya / padasarA pradezAH-prathamA bahu0 / pada zamattaM pradezamAtra-prA eka / taccado tatvata:--adhyaya paMcamyarthe / vizeSokA vikalpa chor3akara nija paramAtmadravyameM upayogako lgaan| va ramAnA // 143 / / aba kAlapadArthake astitvako anyathA anupapattike dvArA kAlapadArthakA pradezamAtratva "siTa karate haiM-[yastha] jisa padArtha ke [pradezAH] pradeza [pradezamAtraM vA] athavA ekapradeza o tasvataH] paramArthataH [jJAtum na saMti jAnaneke liye nahIM haiM, [taM artha] usa padArthako zinya jAnIhi zanya jAno [astitvAt arthAntarabhUtam] kyoMki vaha astitvase arthAntarabhUta mati pranya hai| tAtparya--jisake pradeza nahIM vaha padArtha hI nahIM hai / ME TokArtha-astitva to utpAda, vyaya aura dhrauvyako aikyarUpavatti hai / vaha pradezake binA ho kAlake hotI hai yaha kathana saMbhavatA nahIM hai, kyoMki pradezake abhAva meM vRttimAnakA prabhAva hotA hai / so astitva nAmaka vRttise arthAntarabhUta honese baha to zUnya ho hai aura mAna vRtti hI kAla ho nahIM sakatI, kyoMki vRttimAnake binA vRtti nahIM ho sakatI / yadi "yaha kahA jAya ki vRttimAnake binA bho vRtti ho sakatI hai to, akelI vRtti utpAda vyaya modhyako ekatArUpa kaise ho sakatI hai ? yadi yaha kahA jAya ki ---'anAdi ananta nirantara panerU prazoMke kAraNa ekAtmakatA hotI hai isaliye, pUrNa pUrva prezakA nAza hotA hai, aura uttara uttarake aMzoMkA utpAda hotA hai tathA ekAtmakatArUpa dhrauvya rahatA hai, isa prakAra mAtra akelI vatti bhI utpAda-vyaya-dhrauvyakI ekatAsvarUpa ho sakatI hai| to aisA nahIM hai / kyoMki E Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 Peakerso n alisa sahajAnandazAstramAlAyAM vRtterantarabhUtatvAt / na ca vRttireva kevalA kAlo bhavitumarhati, vRttehi vRttimantamantareNAnupapatteH / upapatto vA kathamutpAdavya yadhrauvyakyAtmakatvam / anAdyantanirantarAnekAMzavazIkRtakA. tmakatvena pUrvapUrvAzapradhvaMsAduttarottarAMzotpAdAdekAtmadhrauvyAditi cet / naivam / yasminnaze pradhvaMso yasmizcotpAdastayo. sahapravRttyabhAvot kutastyamaikyam / tathA pradhvastAMzasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnAMzasya vAsaMbhavitAtmalAbhatvAtpradhvaMsotpAdaikyavatidhrauvyameva kutastyam / evaM sati nazyati belakSaNyaM, ullasati kSaNabhaGgaH, prastamupaiti nityaM dravyaM, udIyante kSaNakSayiNo bhAvA: / tatastattvaviplavabhayAtkazcidavazyamAzrayabhUto vRttervRttimAnanusartavyaH / sa tu pradeza NAdujJAtuM-avyaya hetvarthe kRdanta / suNNaM zUnya-dvitIyA eka0 / jANa jAnIhi-AjJArthe madhyama puruSa ekavacana kriyA / saMti-vartamAna anya puruSa bahu0 kriyA / taM atthaM artham-dvitIyA eka0 / atyaMtarabhUda jisa aMzameM nAza hai aura jisa aMzameM utpAda hai ve do aMza eka sAtha pravRtta nahIM hote, isaliye utpAda aura vyayakA aikya kahA~se ho sakatA hai ? tathA naSTa aMzake sarvathA asta honese aura utpanna hone vAlA aMza apane svarUpako prApta na honese nAza aura utpAdakI ekatAmeM pravartamAna dhrauvya kahA~se ho sakatA hai ? aisA honepara trilakSaNatA arthAt utpAdavyayadhrauvyatA naSTa ho jAtI hai, kSaNabhaMga ullasita ho uThatA hai, nitya dravya asta ho jAtA hai, aura kSaNavidhvaMsI bhAva utpanna hote haiM / isa kAraNa tattvaviplavake bhayase avazya hI vRttikA prazriyabhUta koI vRttimAna svIkAra karanA yogya hai / vaha to pradeza hI hai arthAt vaha vRttimAna sapradeza hI hotA hai, kyoMki apradezake anvaya tathA vyatirekakA anuvidhAyitva prasiddha hai / prazna-jaba ki isa prakAra kAla sapradeza hai to usake ekadravya ke kAraNabhUta lokAkAza tulya asaMkhyapradeza kyoM na / mAnane cAhiye ? uttara-paryAyasamayakI asiddhi honese kAladravyake asaMkhya pradeza mAnanA yogya nahIM hai / paramANuke dvArA pradezamAtra dravya samayakA ullaMghana karanepara paryAyasamaya prasiddha hotA hai / yadi dravyasamaya lokAkAzatulya asaMkhyapradezI ho to paryAyasamayako siddhi kahA~se hogI ? prazna- lokAkAza jitane asaMkhya pradeza vAlA ekadravya honepara bhI paramANake dvArA usakA ekapradeza ulaMdhita honepara paryAyasamayakI siddhi ho jAyagI ? uttara-aisA nahIM hai / ekapradeza kI vRttiko sampUrNa dravyakI vRtti mAnane meM virodha honese / sampUrNa kAla padArthakA jo sUkSma vRtyaMza hai vaha samaya hai, parantu usake ekadezakA vRtyaMza samaya nahIM / dUsarI bAta yaha hai ki tiryakpracayako UrdhvapracayatvakA prasaMga pAtA hai / spaSTIkaraNa-pahile kAladravya ekapradezase varte, phira dUsare pradezase varte aura phira anyapradezase varte aisA prasaMga pAnese tiryakpracaya Urdhvapracaya banakara dravyako pradezamAtra sthApita karatA hai / arthAt tiryapracayakA hI Urdhvapracaya bana baiThane AN Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA raSTha svAdezasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddheH / evaM sapradezatve hi kAlasya kuta ekadravyanibandhanaM lokAkAzAtalyAsaMkhyeyapradezatvaM nAbhyupagamyeta / paryAyasamayAprasiddhaH / pradezamAtraM hi dravya samayamakSikAmataH paramANoH paryAyasamayaH prasiddhayati / lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezatve tu dravyasamayasya klastyA tatsiddhiH / lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradeza kadravyatve'pi tasyeka pradezamatikAmataH paramAgoslasiddhirati cennaivaM / ekadezavRtteH sargavRttitvavirodhAt / sarvasyApi hi kAlapadArthasya yaH sahayo vRtyazaH sa samayo na tu tadekadezasya / tiryapra cayasyordhvaprakhyatvaprasaMgAcca / tathAhi--- prathamamekena pradezena vartate tato'nyena tato'pyanyatareraNeti tiryakpracayo'pyUrvapracayIbhUya pradezamAtra davyamavasthApayati / tatastiyaMkapracayasyordhvapracayatvamanicchatA prathamameva pradezamAtra kAladravyaM vyavasthApayitavyam / / 144 / / dhAntarabhUta-dvitIyA eka0 / atthIdo astitvAt-paMcamI ekavacana / nirukti - tattvAt iti tattvataH sahita tamAla / / 144 / / 3BRARER kA prasAH prAtA hai, isaliye kAladravya pradezamAtra hI siddha hotA hai / ataH tiryakpracayako Urdhvaavayava na cAhane vAleko pahile hI kAladravyako pradezamAtra nizcaya karanA cAhiye / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM kAladravyako utpAdavyayadhrovyAtmakatA batAI gaI thii| aba isa gAthAmeM kAladravyakA ekapradezitva siddha kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) utpAdavyayadhrauvyako aikyarUpa vRtti hI astitva hai / (2) yadi kAlavya ke pradeza na ho to astitva hI saMbhava nhiiN| (3) pradezake abhAva meM vRttimAnakA hI abhAva hai, phira vRtti to sambhava hI nahIM / (4) kevala vartanAko hI kAla nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vRttimAnake binA vRtti ho hI nahIM sktii| (5) kevala eka eka samaya pariNAmatako hI kAla padArtha nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki eka eka samaya pariNa mana meM utpAda vyaya prauvyako ekatA nahIM hai / (6) kisI prakArakA pariNamana ho usakA apAdAna ba AdhAra dhra va dravya hI hotA / (7) samaya bhI vinazvara eka pariNamana hai usakA apAdAna va prAdhAra koI dravya hai usakA nAma yahAM rakhA gayA hai kAladravya / (5) kisI bhI pariNamanakA prAdhAra pradezavAna hI hotA hai so kAladravya bhI pradezavAna hai| (6) kAladravya pradezavAna to hai, kinta vaha eka pradeza vAlA hI hai / (10) kAlako anekapradezI kallita karanepara usase samaya pariNamana niSpanna nahIM ho sakatA / (11) ekapradezamAtra kAladravyako ullaMgha kara nikaTake dvitIya kAladravyapara pahuMce hue paramANu se samaya paryAyako prasiddhi hotI hai / (12) samagra MOS yA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAya arthavaM jJeyatattvamuktvA jJAnajJeyavibhAgenAtmAnaM nizcinvannAtmano'tyantavibhaktatvAya yavahArajIvatva hetumAlocayati - sapadesehiM samaggo logo ahiM giTTido mitro / jo taM jAgadi jIvo pAdukAbhisaMbaddho // 145 // pradeza prarthoMse, samagra yaha loka nitya niti hai / 250 usakA jJAtA jIva hi vaha jagameM prAraNasaMyogI / / 145 // pradeza: samagra gloko'rthe niSThito nityaH / yastaM jAnAti jIvaH prANacatuSkAbhisaMbaddhaH // 145 // evamAkAzapadArthAdAkAlapadArthActra samastaireva saMbhAvitapradezasadbhAvaiH padArthaH samagra eva yaH samApti nIto lokastaM khalu tadantaH pAtitve'pyacintyasvaparaparicchedazaktisaMpadA jIva eva jAnIte nazvitaraH / evaM zeSadravyANi jJeyameva, jIvadravyaM tu jJeyaM jJAnaM ceti jJAnajJeyavibhAgaH / athAsya jIvasya sahajavijRmbhitAnantajJAnazaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakSaNe vastusvarUpa bhUta nAmasaMjJa-sapadesa samagga loga aTTha NiTTida Nicca ja ta jIva pANacaTukkA hisaMbaddha | dhAtusaMjJajANa avabodhane, aNa prANane / prAtipadika-sapradeza samagra loka artha niSThita nitya yat tat jIva prANakAladravyakA eka pariNamana samaya hai, kAladravyakA ekadeza meM pariNamana samaya nahIM hai, ataH kAla ekapradezI hai / (13) kAladravya meM tiryakpracaya nahIM hotA, kyoMki kAladravya bahupradezI nahIM / (14) yadi koI kAladravyako lokAkAza barAbara prasaMkhyAtapradezI mAne to vahIM kAlarous eka pradeza se dUsare pradezapara dUsarese tIsarepara yoM paramANukI gati se samaya saMtati mAnI jAyagI so yaha tiryakpracaya bhI Urdhvapracaya bana gayA tiryakpracaya na rahA / ( 15 ) jahA~ tiryakpracaya nahIM vahA~ bahuta pradeza nahIM hote, so kAladravya ekapradezI hI hai / siddhAnta - ( 1 ) utpAdavyayatrIvyAtmaka honese kAladravya sat hai / pariNamana hotA rahanese kAladravya ekapradezI haiM / ( 2 ) samayamAtra dRSTi - 1 - utpAdavyayasApekSa azuddha dravyArthikanaya (54) / 2 - upAdAnadRSTi (46) / prayoga... samayapariNamanase usake AdhArakA paricaya pAne kI taraha apane AtmapariNa manase usake zrAdhArakA yAne nijaparamAtmadravyakA paricaya pAkara sarva vikalpoMko chor3akara caitanyasvarUpa nija paramAtmapadArtha meM hI magna honekA pauruSa hone denA // 144 // zrama isa prakAra jJeyatatvako kahakara, jJAna aura jJeyake vibhAga dvArA AtmAko nizcita karate huye, prAtmA kI pratyanta vibhaktatA karaneke liye vyahArajIvatvake hetukA vicAra karate haiM - [ sapradeza: zrarthe:] sapradeza padArthoMka dvArA [niSThitaH] bharA huA [ samagraH lokaH ] sampUrNa Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA tathA sarvadAnapAyini nizcayajIvatve satyapi saMsArAvasyAyAmanAdipravAhapravRttapudgala saMzleSadUSitAtmatayA prANacatuSkAbhisaMbaddhatvaM vyavahArajIyatvahetu vibhaktavyo'sti // 145 / / tukAbhisaMbaddha | mUladhAtu-jJA avabodhane, ana prANane / ubhayapadavivaraNa- sapadehi pradeoH ahi artha- tRtIyA bahuvacana / samaggo samagraH logo lokaH Nicco nityaH jo yaH jIyo jIvaH pANacakkAbhi prANacatuSkAbhisaMbaddha: - prathamA ekavacana / taM dvitIyA eka0 / jANadi jAnAti vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| riTTido niSTitaH prathamA eka0 kRdanta kriyA / nirukti--samaM sakalaM yathA syAttathA gRhyate iti samagra, niyamena bhavaH nityaH prANiti jIvati anena iti prANaM samAsa -- pradezena sahitAH saprayAtaH prANAnAM catuSkaM prANacatuSkaM tena abhisaMbaddhaH prA ||245 // 3 281 loka [nivyaH ] nitya hai, [taM] use [yaH jAnAti ] jo jAnatA hai [ jIva: ] vaha jIva hai, [prANacatuSkAbhisaMbaddhaH ] jo ki saMsAra dazAmeM cAra prANoMse saMyukta hai / tAtparya - jo jAne yaha jIva haiM aura saMsArI jIva indriya, bala, Ayu, zvAsocchvAsa ina cAra prANoMse saMyukta hai / TIkArtha - isa prakAra pradezakA sadbhAva hai jinake aise prAkAzapadArthase lekara kAla padArtha taka ke sabhI padArthoMse saMpUrNatako prApta jo samasta loka hai usako vAstava meM, usameM antarbhUta honepara bhI, svaparako jAnanekI acintya zaktirUpa sampattike dvArA jIva ho jAtA hai, dUsarA koI nahIM / isa prakAra zeSa dravya jJeya hI haiM, parantu jIvadravya jJeya tathA jJAna hai; isa prakAra jJAna aura jJeyakA vibhAga hai / aba isa jIvake sahajarUpase ( svabhAvase (hI) pramaMda anantajJAnazakti hetu hai jisakA aura tInoM kAlameM avasthAyitva lakSaNa hai jisakA aisA, vastukA svarUpabhUta honese sarvadA zravinAzI nizcayajIvatva honepara bhI, saMsArAvasthA meM pattAdipravAharUpase pravartamAna pudgalasaMzleSake dvArA svayaM dUSita honese usake cAra prANoMse saMyuktA vyavahArajIvatvakA hetu hai, aura vibhakta karane yogya hai / prasaMgavivaraNa - zranantarapUrva gAyA meM kAladravyaviSayaka vargAna kara cuknepara zeyatattva kA varNana samApta kara diyA gayA / aba jJAnajJeyavibhAga dvArA apane vivikta sahaja svarUpakA * nizcaya karaneke liye vyavahAra jIvatvake kAraNakA isa gAthAmeM vicAra kiyA gayA hai| tathya prakAza----- -- ( 1 ) samagra dravyoM meM kevala jIva hI jAnanahAra padArtha hai, kyoMki jIvameM svaparakA paricchedana ( vibhAga jAnana) ko zakti hai / ( 2 ) jIvadravya jJAna hai va jJeya bhI (3) pudgala, dharma, pradharma, zrAkAza va kAla ye 5 prakArake dravya jJeya hI haiM / (4) jIva svarUpataH anantajJAnazaktikA hetubhUta sahajajJAnasvabhAvamaya hai / (5) jIva meM saMsArAvasthA meM manAdipravAhase cale Aye pudgaloMse saMzliSTa honese cAra prANoMse saMyukta hai / (6) yahI prANa " Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sahajAnandazAstramAlAyA S e arliestatuswwwdnnarxxcww pratha ke prAraNA / ityAvedapati-- iMdiyapANo ya tathA balapANo taha ya grAupANo ya / prANappANaSpANo jIvANaM hoti pAgA te // 146 // indriya bala Ayu tathA, zvAsocchavAsa yuta prAraNa cAroM ye / / saMsArI jIvoMke, hote haiM jIvate jinase // 146 / / indriyaprANazca tathA balaprANastathA cAyuHprANazca / AnapAnaprANo jIvAnAM bhavanti prANAtau / / 146 // sparzanarasanavAragacakSuH zrotrapaJcakamindriyaprANAH, kAyavAlamanastrayaM balaprANAH, bhavadhA nAmasaMja-iMdiyayANa ya tadhA balapANa taha ya AupANa ya ANappANapaNa jIva pANa te| dhAtu saMjJa-ho sattAyAM / prAtipadika- indriyaprANa ca tathA balaprANa tathA ca AyuHprANa ca AnapAnaprANa jIva prANa tat / mUladhAtu bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-iMdiyA to indriyaprANa: balapANo va laprANaH AupANo AyuHprANa: ANappANApANo AnapAnaprANa:-prathamA ekavacana / ya ca tathA tathA taha tathA--avyaya / catuSkAbhisaMbaddhatA vyavahArajIvatvakA hetu hai / (7) vyavahAra jIvatvake hetuvoMkA va vyavahAra. jIvatvakA abhAva honese prakaTa nizcayajIvatva ho prabhutA hai / siddhAnta-(1) karmopAdhi vipAkavaza jIva savikAra ho rahA hai / (2) svarUpadRSTise nivikAra zuddha parigamana hotA hai / dRSTi-1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 2- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya, upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba, 24a)| prayoga-vyavahArajovatvahetuvoMse va vyavahArajIvatvase sadAke liye vivikta honeke liye. parasaMyoga va parabhAvako na nirakhakara kevala sahaja paramAtmatattvakI upAsanA karanA // 145 / / praba prANa kaunase hai, yaha batalAte haiM--- [indriyaprAraNa: ca] indriyaprANa [tathA bala. prAraNaH] tathA balaprANa, [tathA ca prAyuHprAraNaH] tathA prAyaprANa [ca] aura [AnapAnaprANaH] zvAsocchvAsa prANa; [te] ye [jIvAnAM ] jIvoMke [prANAH] prANa [bhavanti] haiN| tAtparya-saMsArI jIvoMke indriyabala prAya va zvAsocchvAsa ye cAra prANa hote haiN| TokArtha----sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra-----ye pA~ca indriya prANa haiM | kAya, vacana, bhaura mana-ye tIna balaprANa haiM / bhava dhAraNakA nimitta pAyaprANa hai / nIce aura Upara jAnA jisakA svarUpa hai aisI vAyu (zvAsa) zvAsocchvAsa prArA hai| prasaMgavivaraNa - anantarapUrva mAthAmeM cAra prakAroMke prANoM kI abhisambaddhatAko vyavahArajIvatvakA hetu batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM una prANoMkA nirdeza kiyA gayA hai / AALMAME Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 253 raganimittamAyAprANaH / udaJcananyacanAtmako marudAnapAnaprANaH / / 146 / / jIvANaM jIvAnAM-SaSThI bahuvacana / hAti bhavanti-vartamAna anya purupa bahubacana kriyA : pANA prANAH teprathamA bahuvacana / nirukti-...indrasya liga indriya, balagaM balaM, eti bhavaM iti aAyu:, aNanaM Ana: / samAsa-kRSTa: Ana: prAya: / / 146 / / tabhyaprakAza-(1) prANa cAra haiM----indriyaprANa, balaprANa, prAya prANa va zvAsocchavAsa prANaH / (2) ukta cAra prArA saMsAro jIvoMke pAye jAte haiM, kintu aparyApta avasyA zvAsonivAsa prANa binA 3 prANa pAye jAte haiM / (3) prANoM ke prabheda honese prAraNa 10 hote haiM-5 indriya prANa, 3 balaprAraNa, 1 aAyaprANa, 1 zvAsocchanAsa prANa / (4) ina prANoM meM 5 bhAvendriyoMko indri ypraann| kahA gayA hai / (5) mana, vacana, kAyake avalambana se prakaTa huI jovabhaktiko balaprANa kahA gayA hai / (6) zrAyu karma ke udayako prAyuprANa kahA gayA hai / (7) zvAsa ke prAne nikalaneko zvAsocchvAsa prANa kahA gayA hai / (8) ukta prANoM meM se kisIkA viyoga honepara ina sabhI prANoMkA viyoga ho jAtA hai, kintu anantara samayameM ho anya prANoMkA saMyoga mila jAtA hai / (6) ratnatrayake tejase ina prANoMkA viyoga honepara phira ye kabhI nahIM - milate, eka zuddha caitanyaprAraNase hI sadAke liye ananta jJAnAnandamaya avasthA rahatI hai / siddhAnta - (1) jIvakA vyavahAra prANamaya honA azuddhAvasthA hai| (2) nirupAdhi zuddha catanyaprANavikAsarUpa honA jIvako zuddhAvasthA hai / (3) jIna svayaM sahaja zuddha caitanya. prANamaya hai| dRSTi-- 1- azuddha nizcayanaya (47) / 2- zuddha nizcaya naya (46) / 3- akhaNDa paramazuddhanizcayanaya (44) / kA prayoga-vyavahAraprANIkI dazAko AkulatA dUra karaneke liye sahaja caitanyaprANamAtra antastattvakA anubhava karanA // 146 / / / aba nirukti dvArA prAraNoMko jIvatvakA hetutva aura unakA podgalikatva sUtrita karate hai yaH hi] jo catubhiH prANaH] cAra prANoMse [jIvati | jItA hai, [jIviSyati] jiyegA, [ pUrva jIvitaH ] aura pahale jotA thA, [ saH jIvaH ] vaha jIva hai / [punaH] aura prAraNAH] be prANa [pudgaladravyaiH nirvRtAH] pudgala dravyoMse racita haiN| tAtparya-saMsArameM jIva paudgalika prANoMke sambandhase usa usa bhava meM jItA hai, kintu / yaha jIvakA svabhAva nhiiN| TIkA-.-.-jo prAraNasAmAnyase jItA hai, jiyegA, aura pahale jItA thA vaha jIva hai / / E ..... Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sahajAnaMdazAstramAlAyAM atha prAraNAnAM niruktyA jIvatvahetutvaM paudgalikatvaM ca sUtrayati---- pAgohiM cadahi jIvadi jIvassadi jo hi jIvido puvaM / so jIvo pANA puNa poggaladavvehiM zivvattA // 147 // jIvita the jIveMge, jIvate haiM jo cAra prAragoMse / . be jIva kintu prAraNa hi, nivRtta paudgalika dravyoMse // 147 // prANazcatubhirjIvati jIviSyati yo hi jIvita: pUrvam / sa jIvaH prANA: puna: pudgaladravyanirvatAH // 14 // prANasAmAnyena jIvati jIviSyati jIvitavAMzca pUrvamiti jovaH / evamanAdisaMtAna. pravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnyaM jIvasya jIvatvaheturastyeva tathApi tanna jIvasya svabhAvatva mavApnoti pudgaladravyAnivRttatvAt // 147 // nAmasaMjJa-pANa catu ja hi jIvida pubba ta jIva pANa puNa pugganadanva Nivatta / dhAtusaMjJa---jIva prANadhAraNe / prAtipadika..... prANa catur yat hi jIvita pUrvam tat jIva prANa punar pudgaladravya, nirvata / muladhAtu-jIva prANadhAraNe / ubhayapadavivaraNa-pAgehi prAyaH cahi cabhiH pumAladavehi pudgaladravyaHtRtIyA bahuvacana / jIbadi jIvati-varta0 anya0 eka0 kiyaa| jIvissadi jIviSyati-bhaviSyat anya eka0 kriyaa| jIvido jIvita:-prathamA eka kRdanta kriyA / jo yaH so sa; jovo jIva: prathamA eka / hi pucvaM pUrva puNa puna:-avyaya / pANA prANA:--prathamA bahu / NivattA niyaMttA:-prathamA bahuvacana / nira kti-pUrvaNaM pUrayaNaM vA pUrvam, purati galati iti pudgalaH / samAsa-pudgalAzca tAni dravyANi ceti pudagalAni ca tAni dravyANi ceti vA pudgaladravyANi taH // 14 // isa prakAra anAdi saMtAnarUpase pravartamAna honese saMsAra dazA trikAla sthAyI honese prANa sAmAnya jIvake jIvatvakA hetu hai hI, tathApi vaha jIvakA svabhAva nahIM hai, kyoMki prANa pU. galadravyase racita haiN| prasaMgavivaraNa-granantarapUrva gAthAmeM vyavahArajIvatvake hetubhUta prANoMkA nirdeza kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM una prAraNoMko nirukti karake unheM pudgaladravyoMse racA gayA batalAyA gayA hai| tathyaprakAza----(1) jo prAraNase jItA hai, jIvegA va jIvatA thA vaha jIva hai / (2) anAdisaMtAnase pravartamAna rUpase tIna samayoMmeM rahanese prAraNasAmAnya jIvake jIvatvakA hetu haiM ho / ( 3 ) yadyapi prAraNa the va haiM va hoMge, yA prANa ye va haiM, yA prANa the, yaha saba jIvake jIvatvakA liGga hai to bhI prANa jIvakA svabhAva nahIM hai / (4) cUMki prANa pudgaladravyase racA gayA hai, ataH prANa jIvakA svabhAva nahIM hai / (5) nizcayataH jIvakA anAdi ananta ahetuka eka caitanyasvarUpa hI paramArtha prANa hai / 812 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA paya prANAnAM paudgalikatvaM sAdhayati -. 265 jIva pAva baddho mohAdiehiM kamme hiM / uvabhuja kammaphalaM vajjhadi gohiM kammehiM // 148 // prAnivaddha jIva yaha, mohAdika karmase ba~dhA hokara / bhogatA karmaphalako, ba~dha jAtA dravyakamoMse // 148 // jIvaH prANanibaddho baDho mohAdikaH karmabhiH / upabhujAnaH karmaphala badhyate'nyaiH karmabhiH // 148 // yato mohAdibhiH paudgalika karmabhiddhatvAjjIvaH prANanibaddho bhavati / yatazca prANanAmasaMjJa jIva pANavaddha baddha mohAdi kamma avatAra kammaphala aNNa kamma / dhAtusaMjJa baMdha baghate / prAtipadika-jIva prANanibaddha vaha mohAdika karman upabhuMjAna karmaphala anya karman / mUladhAtu siddhAnta - 11) pudgalakarma upAdhike sAnnidhya meM jIva cAra prANoMse jItA hai / dRSTi - 1 - upAcisApekSa azuddha dravyAdhikanaya (53) / prayoga- indriya, bala, grAyu, grAnapAna prANoMko paudgalika jAnakara inase bhinna apane zAzvata caitanyaprANamaya apanI ArAdhanA karanA / / 147 / / ve prANoMkA paugalikapanA siddha karate haiM -- [ mohAdikaiH karmabhiH ] mohanIya zrAdika mite [ra: ] ba~dhA huA [ jIva: ] jIva [prANanibaddhaH ] prANoMse saMyukta hotA huA [ karmaphalaM upabhujAnaH ] karmaphalako bhogatA huA [ zranyaH karmabhiH ] navIna karmosa [ badhyate ] ba~dhatA hai / tAtparya -- yaha saMsArI jIva mohanIyAdi karmase baMdhA huA prANasaMyukta hokara karmaphala ko bhogatA huA navIna karmose ba~dhatA rahatA hai| TokArtha - cUMki mohAdika paudgalika karmose ba~dhA humrA honese jIva prANoMse saMyukta hotA hai, aura cUMki prAraNoMse saMyukta honeke kAraNa maudgalika karmaphalako bhogatA huA phira bhI anya paudgalika karmose ba~dhatA hai, isa kAraNa paudgalika karmakA kAryavanA honese aura paugalika karmakA kAraNapanA honese prAraNa paudgalika hI nizcita hote haiM / prasaMgavivaraNa pranantarapUrva gAthAmeM jIvake jIvatvavyavahArakA hetu cAra prAraNoMko batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM prANoMkI paugalikatA siddha kI gaI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) mohAdika paudgalika karmose baddha honeke kAraNa jIva cAra prANoM se saMyukta hotA hai / ( 2 ) prANasaMyukta hone se paudgalika karmaphaloMko bhogatA humA yaha jIva granya paugalika karmose ba~dha jAtA hai / ( 3 ) indriya bala Adi prANa paugalika karmake kArya hai va paugalika karmake kAraNa haiM, ataH prANa paugalika haiM / (4) mohAdikarmabandhanabaddha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sahajAnandazAstramAlAyAM nibaddhatvApodgalikakarmaphalamupabhunAnaH punarapyanyaH paudgalikakarmabhibaMdhyate / tataH podgalika karmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAcca paudgalikA evaM prAgA nizcIyante / / 148 / / bandha bandhane / ubhayapada vivaraNa- jIvo jIvaH pANaNibaddho prANAnivaddhaH baddhI baddhaH-thamA ekavacana / / mohAdirahiM mAhAdikaH kammehi karmabhiH apohi anya:-tRtIyA bahu0 / uvabhuja upa jAna:--prathamA eka kadanta / kammaphalaM karmaphalaM-dvitIyA ekavacana / bajmadi badhyate vartamAna anya pAra ekavacana bhAvakama prakriyAyAM / nirukti--phalanaM phalyate iti vA phalam / samAsa- prANaH nivaddhaH prAthanivadbhaH, karmaNaH phale iti karmaphalam / / 148 // hI jIva prANasaMyukta hotA hai, karmabandharahita jIva prANasaMyukta nahIM hotaa| (5) prANI citsvabhAvAvalambana samutpanna vizuddha prAnandako na pAtA huA karmaphalako bhogatA hai / siddhAnta-..-- (1) prANa paudgalika haiM / dRSTi-1- vikSitakadeza zuddha nizcayanaya (48) / prayoga--paudgalika prAraNoMkA lagAva na rakhakara sahaja citsvabhAvamaya prAtmasattvahetu bhUta caitanyaprANamaya apaneko anubhavanA / / 148 / / aba prANoMke paudgalika karmakA kAraNapanA pragaTa karate haiM--- [yadi] yadi jIva jIva [mohadveSAbhyAM] moha aura dveSase [jIvayoH] sva tathA para jIvoMke [prAraNAbAdhaM karoti] prANoMkA ghAta karatA hai [hi] to avazya hI [jJAnAvaragAdikarmabhiH saH baMdhaH] jJAnAvaraNA dika kA~se prakRti sthiti Adi rUpa ba~dha [bhavati ] hotA hai| tAtparya-moha rAgadveSavaza sva para prAraNoMkA ghAta karane vAlA jIva avazya hI kamose ba~dhatA hai| TokArtha----prANoMse to jIva karmaphalako bhogatA hai; use bhogatA huA moha tathA dveSa ko prApta hotA hai; aura unase svajIva tathA parajova ke prANoMkA ghAta karatA hai / tara kadAcit dUsareke dravya prANoMko bAdhA pahuMcAkara aura kadAcit bAdhA na pahuMcAkara, apane bhAvaprANoMko to malinatAse avazya hI bAdhA pahuMcAtA humA jIva jJAnAvaraNAdi karmoMko bAMdhatA hai / isa prakAra prANa paudgalika karmoM ke kAraNapaneko prApta hote haiM / prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM indriyAdi prAraNoMkI paudgalikatA siddha kI gaI thii| aba isa gAthAmeM prANoMkA paudgalika karmakAraNapanA prakaTa kiyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) jIba prANoMke dvArA karmaphaloMko bhogatA hai / (2) karmaphaloMko bhogatA huaA jIva moha rAgadveSako prApta hotA hai / (3) moha rAgadveSa se yaha prANI apane va parajIvake prANoMkA ghAta karatA hai / (4) kabhI dUsareke prANoMko bAdhA pahuMce athavA na pahuMce,. apane prANoMkA ghAta karatA hughA yaha prANI jJAnAdaraNAdika karmoMse ba~dha jAtA hai / (5) ukta Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnAAyaywrsaryan --11-maujwapsuDD 287 geone pravacanasAra---saptadazAGgI TIkA pratha prANAnAM paudgalikakarmakAraNatvamunmIlayati pANAvAdhaM jIvo mohapadesehiM kuNadi jIvANaM / jadi so hadi hi baMdho gANAvaraNAdikammehiM // 146 // moha rAga dveSoM vaza, jIva svaparaprArapaghAta karatA yadi / to jJAtAvaraNAdika, kamose bandha ho jAtA // 146 / / ANAvA, jIvo mohapradveSAbhyAM karoti jIvayoH / yadi sa bhavati hi andho jJAnAbaragAdikarmabhiH / / 14 / / prAhi tAvajjIvaH varmaphalamupabhukte, tadupabhujAno mohapradveSAvApnoti tAbhyAM sva. jovaparajIvayoH prANAbAdhaM vidadhAti / tadA kadAcitparasya dravyaprAraNAnAbAdhya kadAcidanAbAdhya svasya bhAvaprANAnuparaktatvena bAdhamAno jJAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti / evaM prANAH podgalikamakAraNatAmupayAnti / / 146 / / nAmasaMja-pANAbAdha jIva mohapadesa jIva jadi ta hi baMdha gANAvaraNAdikamma / dhAtusaMja-kuNa karaNe, hava sattAyAM / prAtipadika-prANAyAdha jIva mohadveSa jIva yadi tat hi bandha jJAnAvaraNAdikarman / malayAta-ukutra karaNe, bhU sttaayaaN| ubhayapadavivaraNa-pANAbAdhaM prANAbAdhaM-dvitIyA eka0 / jIvo mIca so saH baMdho bandhaH-prathamA eka / mohapadosehi-tRtIyA bahu0 / mohadveSAbhyAM-tRtIyA dvivacana / pudi karoti havadi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana viyA / jIvANaM-SaSThI bahu0 / jIvayo:-SaSThI dvivacana / jadi yadi hi-avyaya / pANAvaraNAdikammehi jJAnAvaraNAdikarmabhi:-tRtIyA bahuvacana / niruvita mudyate anena bhAvena iti mohaH / samAsa-prANAnAM AbAdhaH prANAbAdhA taM, mohazca pradveSazca mohamalA tAbhyAM / / 146 / / prakArase prAma paudgalika karmoM ke kAraNabhUta hote haiN| siddhAnta-.1- prANapodgalikakarmabandhake kAraNabhUta hote haiM / dRSTi-- 1- nimittadRSTi, nimitta paramparAdRSTi (53a, 53ba) / prayoga-prAtmarakSAke liye sahajAtmasvarUpake jJAnabala dvArA prANaprerita bhAvoMse apra. bhAvita hote hue apaneko zAzvata sahaja caitanyaprANamaya anubhavanA // 146 / / MAR aba podgalika prAraNoMkI paramparAkI pravRttikA antaraMgahetu sUcita karate haiM--[karmamalImasaH prAtmA] karmase malIna prAtmA [punaH punaH] taba taka punaH puna: [anyAn prANAna] pratya navIna prAraNoMko [dhArayati] dhAraNa karatA hai / yAvat jaba taka [dehapradhAneSu viSayeSu] dehapradhAna viSayoMmeM [mamatvaM] mamatvako [na tyajati] nahIM chodd'taa| tAtparya---- maMse malina jIva viSayoM meM mamatva karake anya anya prANoMko dhAraNa karatA hai arthAt janma letA rahatA hai / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 268 atha pudgalaprANasantatipravRttihetumantaraGgamAsUzrayati--- yadA kammamalimaso gharedi pANe puNo puNo Nyo / gaNa cayadi jAva mamattaM dehapadhAgosu visayesu // 150 // karma lobhasa AtmA, punaH punaH anya prAraNa dharatA hai / deha viSaya bhogoMmeM, jaba taka na mamatva yaha tajatA // 150 // AtmA karmamalImaso dhArayati prANAda punaH punaranyAn / na tyajati pAvanmamatvaM dehadhAnesu viSayeSu / 150 | yeyamAtmanaH pIdgalikaprANAnAM saMtAnena pravRttiH tasyA zranAdipodgalakarmamUla, zarIrAdimamasvarUpamuparaktatvamantaraGgo hetuH / / 150 / / nAmasaMjJa--atta kammamalImasa pANa puNo aSNa Na jAva mamatta dehapadhANa visaya / dhAtusaMjJa - ghara dhAraNe, ccaya tyAge / prAtipadika-Atman karmamalImasa prANa punar anya na yAvat mamatva dehapradhAna viSaya / mUladhAtu dhar dhAraNe, tyaja tyAge / ubhayapadavivaraNa- AdA AtmA kammamalimaso karmamalImasaH -- prathamA ekavacana / dharedi dhArayati cayadi tyajati vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / pAye prANAna ase anyAn dvitIyA bahuvacana / puNo punaH Na na jAva yAvat avyaya / mamattaM mamatvaM dvi0 eka / dehAcAsu depradhAneSu visayesu viSayeSu saptamI bahuvacana / nirukti- malale dhArayate durdazAM iti malam malena yukta: malImasaH / samAsa- karmaNA malImasaH karmamalImasaH dehaH pradhAnaM yeSu te dehapradhAnAH teSu dehabhAnesu // 150 // TIkArya - prAtmAkI paugalika prANoMkI saMtAnarUpa jo yaha pravRtti hai, usakA prantaraMgahetu zarIrAdikA mamatvarUpa uparaktapanA hai, jisakA mUla nimitta anAdi paugalika karma haiM / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM prANoMkA paugalikakarmakAra panA batAyA gayA thaa| aba isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki podgalika prAraNoMkI paramparAkI pravRtti kyoM hotI bhAI hai usakA antaraGga kAraNa kyA hai ? sathyaprakAza - 1 - yaha bhrAtamA svabhAvataH karmamalase vivikta honese atyanta nirmala. svarUpa vAlA hai / 2- yaha jIva paryAyataH pranAdi karmabandhanavaza honese malina hai / rAgadveSamohavikAra malina yaha jIva bAra bAra anya anya podgalika prANoMko dhAraNa karatA rahatA hai / 4- ina paudgalikaprANoMkI saMtAnase jo pravRti calI A rahI hai usako mUla nimitta kAraNa pranAdipravRtta paugalika karma hai, kintu zarIrAdise mamatvarUpa uparAga antaraGga kAraNa hai| 5- jaba taka dehAdika viSayoMmeM mamatvarUpa uparAga nahIM chUTegA taba taka pauga fe prANoMkI saMtati banI rahegI / 6- sarva klezoMkA mUla yaha paudgalika prANasaMyoga hai / siddhAnta - 1 indriyaprANa va balakAraNa pudgalakA nimita pAkara honese paugalika Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FR -SECTE OM pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA 286 ma pudgalaprAraNasaMtatinivRttihetumantaraGga grAhayati---- / jo iMdiyAdivijaI bhavIya uvayogamappagaM jhAdi / kammehiM so raNa raMjadi kiha taM pANA aNucaraMti // 151 // jo indriyAdi vijayo, ho nija upayogamAtrako dhyAtA / nahi kamarakta hotA, usako phira prAraNa nahiM lagate / / 151 // ya indriyAdivijayI bhUtvopayogamAtmavaM dhyAyati / karmabhiH sa na rajyate kathaM taM prANA anucaranti / / 1513 // - pudgala prAsaMtatini vRtterantarako hehi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasthAbhAvaH / sa tu samaslendriyAdipara pAnuvattivijayino bhUtvA samastIpAzrayAnuvRttivyAvRttasyasphaTikamaraNeri nAmasaMja--- iMdiyAdivijaya uvaoga apaga kamma ta Na kiha ta pANa | dhAtusaMja-umA dhyAne, raja rAga, jaya jaye / prAtipadika ... yat indriyAdivijayin upayoga Atmaka karman tat na kathaM tat prANa / / sadhAtu dhya dhyAne, raMja rAge, ji jaye, idi prmshv| ubhayapadavivaraNa-jo yaH iMdiyAdivijayI ra liyAdivijayI so sa:--prathamA evAvacana / bhavIya bhUtvA-asamAptikI kriyA / uvaogaM upayoga appagaM hai| 2- prAyuprANa va zvAsocchvAsaprANa yogya jIvake sAnnidhyameM karmavargaNA va AhAravargaNA kA pariNamana honese paudgalika haiM / wi dRSTiH-1- nimitta dRSTi (53) / 2-- upAdAnadRSTi (46 ba) / / prayoga---samasta paudgalika prANoMko bhinna duHkhahetu jAnakara unase mamatva haTAnA va sahamasiddha caitanya prANa meM apanA upayoga lagAnA / / 150 / / saba podgalika prAraNoMko saMnatikI nivRttikA antaraGga hetu grahaNa karAte haiM- [yaH] ko indriyAdivijayIbhUtvA] indriyAdiko jItane vAlA hokara [upayogaM AtmakaM] upayoga mAna pAtamAko dhyAyati dhyAtA hai. siH vaha karmabhiH] karmoM ke dvArA [na rajyate] raMjita nahIM hotA ti] use [prAraNA: prANa [kathaM] kaise [anucarati] laga sakate haiM ? - tAtparya-jo viSayoMko jItakara jJAna darzanasvarUpa svakA dhyAna karatA hai, prANa usakA pochA na kreNge| TIkArtha---bAstavameM paugalika prANoMkI saMtatiko nivRttikA aMtaraGga hetu podgalika ma hai kAraNa jisakA aise uparaktapane kA prabhAva hai aura usa uparaktatAkA kAraNa (nimitta) milika karma hai / aura vaha abhAva, samasta indriyAdika paradravyoMkI anuvRttikA vijayI kAra, prAzrayAnusAra sArI paricAlise pRthaka huye sphaTika maNikI taraha atyanta vizuddha upajogamAtra pakele aAtmAmeM sunizcalatayA rahane vAle jIvake hotA hai / yahAM yaha tAtparya hai ki Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 hajAnandazAstramAlAyAM vAtyanta vizuddha mupayogamAtramAtmAnaM sunizcalaM kevalamadhivasataH syAt / idamatra tAtparya Atmano'tyantavibhaktasiddhaye vyavahArajIvatvahetavaH pudgalaprANA evamucchettavyAH / / 151 // AtmakaM taM-dvitIyA ekavacana / jhAdi dhyAyati raMjadi rajyate-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / kamme. hiM karmabhi:-tRtIyA bahuvacana / Na na kiha kathaM-avyaya / pANA prANA:-prathamA bahuvacana / aNucaraMti anu. caranti-vartamAna anya0 bahuvacana kriyA / nirukti-indrasya saMsAriNa: AtmanaH liGga indriyam / samAsaindriyAdInAM vijayI indriyavijayI / / 151 / / prAtmAkI atyanta vibhaktatAkI siddhi karaneke liye vyavahArajIvatvake hetubhUta paudgalika prANa isa prakAra haTAne yogya haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM paudgalika prANoMkI saMtatiko pravRtti kA antaraGga kAraNa batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM paudgalika prANoMkI saMtati haTe usakA upAya. bhUta antaraGga kAraNa grahaNa karAyA gayA hai| -- tathyaprakAza-(1) pudgalaprANasaMtatikI pravRttikA antaraGga kAraNa dehAdiviSayaka mamatva hai / (2) pudgalaprANasaMtatiko nivRtti kA antaraGga kAraNa moha rAga dveSarUpa uparAga kA bilkula haTa jAnA hai| (3) dehAdiviSayaka uparAgakA abhAva indriyavijayI AtmAke ho sakatA hai / (4) indriyavijaya kaSAyavijaya honepara hI saMbhava hai| (5) kaSAyavijaya prakaSAya prAtmasvabhAvake avalambanase hotA hai / (6) indriyavijaya va kaSAyavijayakI prakriyAkA prArambha atIndriya prAtmIya AnandAtase saMtoSa pAneke balapara hotA hai / (7) sarvaklezake kAraNabhUta paudgalaprANoMke vinAzakA upAya kaSAyavijaya va indriyavijaya hai / siddhAnta-1- viSayakaSAyavijayarUpa cAritrase paudgalikaprANazUnya AtmAkI sahaja pariNati prakaTa hotI hai / 2- jJAnamAtra prAtmAmeM AtmasarvasvatAke mananase indriyakaSAyavijaya pUrvaka prANopAdhirahita sthiti hotI hai| - dRSTi-1- kriyAnaya (193) / 2- jJAnanaya (164) / prayoga-prANasaMyogamUlaka sarva klezoMse chuTakArA pAne ke liye pravikAra sahajAnandamaya sahajajJAnasvarUpakI ArAdhanA karanA // 151 / / aba phira bhI, prAtmAkI atyanta vibhaktatAkI siddhi ke liye, vyavahArajIvatvako hetubhUta deva-manuSyAdi gativiziSTa paryAyoMkA svarUpa apane samIpa jAMcate haiM-[astitvanizcitasya arthasya hi] sahajasvarUpake astitvase nizcita paramAtma padArthakA [arthAntare saMbhUtaH] pudgala ke saMyogameM utpanna huA [arthaH] bhAva [paryAyaH] paryAya hai [saH] vaha [saMsthAnAdina "BAR New Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 261 praya punaradhyAtmano'tyantavibhaktatvasiddhaye gativiziSTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUpamudavasAyati - asthittahicchidassa hi atthassatyaMtarammi sNbhuudo| atyo pajAbo so saMThANAdippa bhedehiM // 152 // svAstitvase sunizcita, dravyakA anya dravyameM ba~dhanA / hai saMsthAnAdi sahita paryAya anekadrayAtmaka // 152 / / stitva nizcitasya hyarthasyArthAntare. saMbhUtaH / artha: paryAyaH sa saMsthAnAdiprabhedaiH / / 152 / / svalakSaNabhUtasvarUpAstitvanizcitasyaikasyArthasya svalakSaNabhutasvarUpastitva nizcita vArayasminnarthe viziSTarUpatayA saMbhAvitAtmalAbho'rtho'nekadravyAtmakaH paryAyaH / sa khala pudgalasya pudgalAntara iva jIvasya pudgale saMsthAnAdiviziSTatayA samupajAyamAnaH saMbhAvyata eva / nAmasaja asthittaNijilada hi astha asthalara saMbhUda astha pajjAata saMhANAdippabheda / dhAtusaMjJa---- sa sattAyAM bhava sattAyAM / prAtipadika-astitvanizcita hi artha arthAntara saMbhUta artha paryAya tat SimAnA diprabheda / mUladhAtu- as adhi, bhU sattAyAM / ubhayapada vivaraNa-asthittaNicchidassa astitvani Asthassa arthasya-SaSThI ekavacana | atyaMtarAsma arthAntaresaptamI ekavacana / saMbhUlo saMbhUtaH atthA madaH] saMsthAnAdi bhedoMse banI hai / tAtparya---nara nArakAdika asamAnajAtoya vibhAvadravya vyaJjana paryAya hai / meTIkA...... svalakSaNabhUta svarUpa astitvase nizcita eka dravyakA, svalakSaNabhUta svarUpa. mastitva se hI nizcita anya arthameM viziSTa rUpase utpanna hotA huprA artha (bhAva) anekadravyAmaka paryAya hai / vaha vAstavameM, pudgalakI anya pudgalameM utpanna hone kI taraha jIvakI, pudgala meM saMsthAnAdise viziSTatayA utpanna hotI huI paricayameM pAtI hI hai / aura aisI paryAya yogya ghaTita hai kyoMki kevala jIva kI vyatirekamAtra askhalila eka dravya paryAya hI aneka dravyoMkI saMyogAtmakatAse buddhimeM pratibhAsita hotI hai| prasaMgavivaraNa --anantara pUrva gAthAmeM paudgalika prANasaMtatiko nivRttikA upAya batAyA gayA thaa| aba isa gAthA meM prAtmAko atyanta vivikta siddha karane ke liye vyavahArajIvasvakI kAraNabhUta deva manuSyAdi gatiyukta paryAyoMkA svarUpa kahA gayA hai| tathyaprakAza----1- pratyeka dravya kA svarUpAstitva apane apane dravyake hI pradezoM meM sva meM hai anya saba dravyoMse bhinna hai / 2.- apane apane svarUpase sat honepara bhI nimittanamiFtiyogavaza pudgala pudgaloMkA vAndharUpa vibhAvadravyavyaJjanaparyAya ho jAtA hai| 3- apane apane svarUpase sat hone para bhI nimittanaimittika yogavaza jIva pudgaloMkA devAdika bhAvarUpa / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sahajAnandazAstramAlAyAM upapannazcaivaMvidha: paryAya:, aneka dravyasaMyogAtmatvena kevalajIyavyatirekamAtrasyakadravyaparyAyasyAH / skhalitasyAntaravAsanAt // 152 // arthaH pajjAo paryAyaH so sa;-prathamA ekavacana / saMThANAdipamedehi saMsthAnAdiprabhedai -tRtIyA bahuvacata nirukti-ayaMta nizcIyate ya: sa arthaH / samAsa--astitvena nizcitaH a0 lasya, saMsthAnAdInAM prabhedA saMsthAnAdiprabhedAH taH saMsthAnAdiprabhedaiH / / 152 / / vibhAvadravyavyaJjana paryAya ho jAtA hai / 4--pudgala pudgaloMke bandhanase samAna jAtIya vibhaav| dravyavyaJjana paryAya hotA hai / 5- jIva pudgaloMke bandhanase asamAnajAtIya vibhAvadravyanyajana paryAya hotA hai / 6- aneka dravyoMkA saMyoga honepara jIva kahIM pudgaloMke sAtha ekarUpa paryAya nahIM karatA / 7--- vibhAvadravyavyaJjana paryAyake samaya bhI eka dradhyakI dRSTi se dekhanepara pudgala paryAyase bhinna jIvakI apanI eka dravyaparyAya sadaiva pravartamAna rahatI hai / -pudgalakarmopAdhise rahita honepara jIvakA svabhAva drAvyaJjana paryAya prakaTa hotA hai / --- jIvakA svruupaastitv| cidAnandaikarUpa hai| siddhAnta..... (1) jIva va karma nokarmarUpa pudgaloMke bandhana se nara nArakAdi paryAya prakaTa hotA hai / dRSTi .... 1.- asamAnajAtIya vibhAvadravyavyaJjanaparyAyadRSTi (216) / prayoga -... klezamUla vyavahArajIvapanAse chuTakArA pAneke liye sahajacidAnandamaya sahaja svarUpa meM prAtmatvakA manana karanA / / 15 / / aba paryAyake bhedoMko dikhAte haiM - [nAmakarmaNaH udayAdibhiH] nAmakarmake udayAdika ke kAraNa [naranArakatiryakasurAH] manuSya, nAraka, tiyaMtra aura deva [jIvAnAM paryAyAH] jIvoM kI paryAyeM haiM, [saMsthAnAdibhiH] jo ki saMsthAnAdike dvArA [anyathA jAtAH] anya anya prakArako hI huI haiN| tAtparya - nAraka, tithaMca, manuSya, deva ye asamAna jAtIya dravyavyaJjana paryAya haiN| TIkArtha--- nAraka, tiyaMca, manuSya aura deva jIvoMkI paryAyeM haiM / ve nAmakarmarUpa pura / galake vipAkake kAraNa aneka dravyasaMyogAtmaka hone se tuSako agni aura aMgAra ityAdi agni ko paryAya cUrA aura DalI ityAdi prAkAroMse anya anya prakArako honekI taraha saMsthAnAdika dvArA anyAnya prakArako hI huI haiN| prasaGgavivaraNa-.-.-anantarapUrva gAthAmeM vyavahArajIvatva ke hetubhUta paryAyoMko batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM una paryAyoMke prakAra batAye gaye haiM / RROPSHAR112900000RRRRRRR RRAMIRSINHA ARARIANIM A ..... III .. ... ... Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECEMBER ENAB pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 263 para paryAyavyaktIrdarzayati NaraNArayatiriyasurA saMThANAdIhiM aNNahA jAdA / pajAyA jIvANaM udayAdihi NAmakammassa // 153 / / tara nAraka tiryak sura, nAnA saMsthAna Adi rUpoMmeM / haI jIva paryAyeM, nAmakarmodayAdise ye // 153 / / malArakatiryaka surAH saMsthAnAdibhiranyathA jAtAH / paryAyA jIvAnAbhudayAdibhinAmakarmaNa: / / 153 / / nArakastiyaGamanuSyo deva iti kila paryAyA jIvAnAm 1 te khalu nAma karmapudgalaviSAkakAraNatvenAnekadravya saMyogAtmakatvAt kukUlAGgArAdiparyAyA jAtavedasaH kSodakhilva saMsthAnAdibhiriva saMsthAnAdibhiranyathaiva bhUtA bhavanti / / 153 / / MAL nAmasaMja-garaNArayatiriyasUra saThANAdi aNahA jAda pajjAya jIva udayAdi zAmatramma / ghAtasamajA praadurbhaave| prAtipadika--naranArakatiryaksura saMsthAnAdi anyathA jAta paryAya jIva udayAdi nAmakarmana / bhaladhAtu-janI prAdurbhAve / ubhayapadavivaraNa--Na raNArayatiriyasurA naranArakatiyArA: pajAyA paryAyA:--prathamA bahuvacana / saMThANAdIhi saMsthAnAdibhiH udayAdihi udayAdibhiHsRtIyA bahabAvana / aNNahA anyathA avyaya / jAdA jAtA:-prathamA bahu0 kRdanta kriyA / jIvANaM jIvAnAM-baSThI bhvcn| NAmakammassa nAmakarmaNa:-SaSTI ekavacana / nirukti-narAm kAnti iti nArakAH ke zabde vAdi, tira aMcatIti tiryaka, surati iti suraH pura aizvaryadIptyoH , ud ayana udayA: iNa gatI / samAsasarana nAravAzca tiryak ca surazceti naranArakatiryak surAH / 15.3 / / / tathyaprakAza-1- nAraka, tiryaJca, manuSya va deva ye 4 jIvakI asamAna jAtIya vibhAvadravyavyaJjanaparyAya haiM / 2-- jIva va aneka pudgaloMke bandhase nArakAdi paryAya honepara bhI ve jIva kI azuddha paryAya kahalAtI haiM, kyoMki isa saMyogake hone meM jIvavibhAva mukhyatayA kAraNa haiM / 3- vibhinna paudgalika nAmakarmake udayavipAkake anusAra ina jIva bhavoMmeM bhinnabhinna prakArake saMsthAna ho jAte haiM jaise ki lakar3I koyalA Adi bhinna bhinna IvanoMke saMyoga se agnikA prAkAra bhinna bhinna ho jAtA hai / 4- bhinna bhinna saMsthAna honepara bhI yaha bhagavAna prAtmadravya apane sahajajJAnAnandasvarUpako nahIM chor3atA jaise ki bhinna prAkAra honepara prati apane proSNyasvarUpako nahIM chodd'tii| 5- naranArakAdi paryAya karmodayake nimittase hotI haiM, isa kAraNa ye paryAyeM prAtmAkA svabhAva nahIM haiN| siddhAnta-(1) nara nAraka Adi vyavahArase jIva kahe jAte hai| STi-1- vikalpanaya, sthApanAnaya, vizeSanaya, aniyatinaya, ekajAtiparyAya anyajAtidravyopacAraka asadabhUta vyavahAra, ekajAtidravye anyajAti dravyopacAraka asadbhuta vyava. SHERE Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM prathAtmano'nyadravyasaMkIrNatve'pyarthanizcAyakamastitvaM svaparavibhAgahetutvenodyotayati---- taM sabbhAvaNibaddha davvasahAvaM tihA samakkhAdaM / jANadi jo saviyappaM Na muhadi so aNNAdaviyamhi // 15 // nijasa zAvakanibandhaka, tridhA dravyakA svabhAva btlaayaa| savizeSa jAnatA jo, vaha parameM mugdha nahi hotA // 154 / / taM sadbhAvanibaddhaM dravyasvabhAvaM vidhA samAkhyAtam / jAnAti yaH savikalpa na muhyati so'yandra daye || yatkhalu svalakSaNabhUtaM svarUpAstitvamartha nizcAyakamAkhyAtaM sa khalu dravyasya skhamA eca, sadbhAvanibaddhatvAdravyasvabhAvasya / yathAsI dravyasvabhAdo dravyaguNAparyAyatvena sthityutpAdaH / nAmasaMjJa-ta sambhAvaNivaddha damcasahAya tihA samakkhAda ja savidhappa Na ta a07 dakiya / dhAtasaba kkhA prakathane, jANa avabodhane, kappa sAmadhye, muka mohe / prAtipadika-tat sadbhAvanibaddha drvysvbhaav| vidhA samAkhyAta yat savikalpa ma tat anyadravya / mUladhAtu...syA AkhyAne, kalapU sAmathya, muha vaicitya / prayoga--pudgalakarmodayajanita nara nArakAdi paryAyoMko AtmasvabhAvase bhinna jAnakara unase upekSA karake sahaja jJAnAnandamaya prAtmatatvameM upayukta honA / / 153 / / ___ aba AtmAke anya dravya ke sAtha saMyuktapanA honepara bhI arthanizcAyaka astitvako sva-para vibhAgake hetuke rUpameM samajhAte haiM-[yaH] jo jI [taM] usa pUrvakathita siddhAya nibaddha] svarUpAstitvase niSpanna [vidhA samAkhyAtaM] tIna prakArase kathita, [savikalpa] mevoM vAle [dradhyasvabhAvaM] dravyasvabhAvako [jAnAti] jAnatA hai, [saH] vaha [anya dravye] anyo dravyameM [na muhyati] mohako prApta nahIM hotA / ___tAtparya----jo apane svarUpAstitvako yathArtha jAnatA hai vaha parapadArthoM meM moha nahIM karatA / TIkArtha-dravyako nizcita karane vAlA, svalakSaNabhUta jo svarUpAstitva kahA gayA hai vaha vAstava meM dravyakA svabhAva hI hai; kyoMki dravyakA svabhAva astitvaniSpanna hai / yaH guNa-paryAya rUpase tathA dhauvya utpAda vyayarUpase prayAtmaka bhedabhUmikAmeM prArUr3ha dravyasvabhAva jJAta hotA huA cUMki paradravyake pratike mohako dUra karake sva-parake vibhAgakA hetu hotA hai| isa kAraNa svarUpAstitva hI sva-parake vibhAgakI siddhi ke liye pada padapara lakSya meM lenA cAhiye / spaSTIkaraNa-cetanatvakA anvaya jisakA lakSaNa hai aisA jo dravya, cetanAvizeSataH jisakA lakSaNa hai aisA jo guNa, aura cetanatvakA vyatireka jisakA lakSaNa hai aisI jo paryAya / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA ayatvena ca tritayoM vikalpabhUmikAmadhirUr3haH parijJAyamAnaH paradravye mohamapohya svapara vibhAgasamavati tataH svarUpAstitvameva svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhArtham / tathAhi---- yacadAnanasvAndavalakSaNa dravyaM yazcetanAvizeSatvalakSaNo guNo yazcetanatvavyatirekalakSaNaH paryAyastattrayAmaka, yA pUrvottaravyatirekaspazinA cetanatvena sthitiyovuttarapUrvavyatirekatvena cetanasyotpAdadhyayau talayAtmaka ca svarUpAstitvaM yasya nu svabhAvo'haM sa khalvamanyaH / yaccAcetanatvAnvayalakSaNaM vya yo'cetanAvizeSatvalakSaNo guNo yo'cetanatvayani rekalakSaNaH paryAyastatrayAtmakaM, yA pUrvI sadhyatirekaspazinAcetanatvena sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAcetanasyotpAdabyayA~ tattrayAtmaka ma svarUpAstitvam yasya tu svabhAvaH pudgalasya sa khalvayamanyaH / nAsti meM moho'sti svapara. vibhAgaH // 154 // "sAvivaraNa-taM sabbhAvaNibaddhaM sadbhAvanibaddhaM davasahAvaM dravyasvabhAvaM samavakhAdaM samAsyAtaM saviyAH savikalya-dvitIyA ekavacana / jo yaH so sa:-prathamA eka0 / agaNadavimhi anyadravye, tihA vidhA Na na avyaya / apaNadaviyamhi anyadravye-saptamI ekavacana / niruktivizeSeNa kAlpanaM vikalpaH / samAsa---- sadabhAvana nibaddhaH sadbhAvanibaddhaH se, dravyasya svabhAvaH dravyasvabhAvaH taM drakSyasvabhAvam // 1:4 / / vaha trayAtmaka svarUpa-astitva tathA pUrva aura uttara vyatirekako sparza karane vAle cetanasvarUpa se jo dhovya aura cetanake uttara tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAda aura vyaya, vaha trayAsAka svarUpa astitva jisakA svabhAva hai aisA maiM vAstava meM yaha anya huuN| aura, acetanatvakA avaya jisakA lakSaNa hai aisA jo dravya, acetanA vizeSatva jisakA lakSaNa hai aisA jo guraNa, aura acetanatvakA vyatireka jisakA lakSadhA hai aisI jo paryAya, vaha yAtmaka svarUpAstitva sayA pUrva aura uttara vyatirekako sparza karane vAle acetanatvarUpase jo nauvaya aura anetanake uttara tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAda aura vyaya, vaha zyAtmaka svarUpAstitva jisa pudgalakA svabhAva hai vaha vAstava meM anya hai / mujhe moha nahIM hai aura sahI svaparakA vibhAga hai / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM jIvako gativiziSTa paryAyoMke prakAra batAye gaye meN| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki anya dravyoMke sAtha saMyuktapanA honepara bhI svarUpAastitva svaparavibhAgakA hetu hotA hai / tathyaprakAza---1-- svalakSaNabhUta svarUpAstitva usa lakSya padArthakA nizcAyaka hotA 2- svarUpa dravyakA svabhAva ho hai| 3- dravyasvabhAva saba dravyoMkA apanA apanA judA judA hai| 4- sarvadravya svadravya guNaparyAyAtmaka haiM, utpAdavyayadhrauvyAtmaka haiM / 5.-- visI dradhya ke dravya guNa paryAyakA anya dravyase kucha sambandha nahIM hai / 6- saba davyoMkA svarUpAstitva svapara vibhAgakA kAraNa hotA hai / 7- jisameM svacetanatvakA anvaya hai vizeSa hai pariNamana Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAla prayAM prathAtmano'tyantavibhaktatvAya paradravyasaMyogakAraNasvarUpamAloca yati---- appA uta yogappA upayogozAgadasaNaM bhshido| so vi suho asuho vA uvayogo apaNo habadi // 15 // prAtmA upayogAtmaka, upayoga kahA sAdarzanAtmayaH / zuddha prazuddha dvividha yaha, hotA upara hega yAtmAkA / / 155 // bhAramA upayogAtmA upayogo jJAnadarzanaM bhaNitaH / so'vi zubho bhAbhA bA upayoga Atmano bhavati / 155 pAtmano hi paradravyasaMyogakAraNamupayogavizeSaH upayogI hi tAvadAtmanaH svabhAvAce tanyAnuvidhAyipariNAmasvAt / sa tu jJAnaM darzanaM ca sAkAranirAkAratvenobhayarUpatvAccatanyasya nAmasaMjJa-appa uvaogappa uvaoga NANadaMsaNa bhagida ta vi suha azuha vA syaoMga appa 1 dhAta saMjJa-hava sattAyAM, maNa kAthane / prAtipadika--Atman upayogAtmana upayoga jJAna darzana bhaNita tat api zubha azubha vA upayoga Atman / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa----appA AtmA hai baha maiM haiN| 8- jisameM paracetanatvakA yA acetanatvakA anvaya hai vizeSa hai pariNamana hai vaha atya hai| - anya merA kucha nahIM hai isa parijJAna meM moha nahIM rahatA, kyoMki sva va parakA spaSTa vibhAga ho gayA hai / 10--svaparabhedavijJAnI prAtmA anya dravya meM mugdha nahIM ho sktaa| siddhAnta----1-- lakSaNabhedase dravyoMmeM paraspara vilakSaNatA vidita hotI hai| dRSTi---1- bailakSaNyana ya (203) / prayoga -sarvaM paradravya va parabhAvoMse vivikta nija caitanyasvabhAva meM svatva anubhava kara sahaja prAnandamaya rahanA / / 154 / / __ aba AtmAko atyanta vibhakta karaneke liye paradraSya ke saMyogake kAraNake svarUpako AlocanA karate hai.---[prAtmA upayogAtmA] prAtmA upayogasvarUpa hai; [upayogaH] upayoga [jJAnadarzanaM bhariNataH] jJAna-darzana kahA gayA hai; [api] aura [AtmanaH) aAtmAkA [saH upayogaH] vaha upayoga zuibhaH azubhaH vA] zubha athavA azubha [bhavati] hotA hai| . tAtparya---paradravyake seyogakA kAraNa jIvakA zubha athavA azubha upayoga hai| TokArtha-vAstava meM paradravyake saMyogakA kAraNa prAtmAkA upayogavizeSa hai| upayoga to vAstavameM prAtmAkA svabhAva hai, kyoMki vaha caitanyakA anusaraNa karake hone vAlA pariNAma hai| aura vaha jJAna tathA darzana hai, kyoMki caitanya sAkAra aura nirAkAra rUpa honese ubhayarUpa / hai / aba yaha upayoga do prakArase vizeSita hotA hai zuddha aura azuddha / usameMse zuddha upayoga nirvikAra hai; aura azuddha upayoga savikAra hai / vaha azuddhopayoga zubha aura prazubha-do prakAra, MADHUBANSARADARSH A NKARANEANI PASHAMARWADI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 88888888 S: EEEEEEE pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA athAyamue yogo dvedhA viziSyate zuddhAzuddhatvena / tatra zuddho niruparAgaH, azuddhaH soparAgaH / sa vizuddhisaMbale zArUpatvena laividhyAduparAgasya dvividhaH zubho'zubhazca / / 555 / / gappA upayogAtmA uvaogo upayoga: NANadaMsaNaM jJAnadarzanaM sosa: rAho zubhaH asuhI azubhaH ubaWatgo upayoga:-prathamA ekavacana / apaNo Atmana:-bAThI ekavacana / ci api bA-avyaya / hadi bhavati vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA / bhANado bhagitaH-prathamA ekavacana kriyA kRdanna / niruktiupayojana upayoga: yubhira yoge yuja saMyamane yUja smaadhii| samAsa-upayogaH AtmA yasya sa - mAzAnaM ca darzanaM ceti jJAnadarzanaM tayoH samAhAraH jJAnadarzanam / / 15 / / kA hai, kyoMki ArAma vizuddhi rUpa aura saklezarUpa do prakArakA hai / / prasaMgavivaraNa- ananta ra pUrva gAthAmeM svaparavibhAgake kAraNabhUta svampAstitva kA saMketa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM prAtmAko atyaMta vibhakta karane ke liye para dravyasaMyogake kAraNakA svarUpa vicArA gayA hai / / tathyaprakAza - 1- prAtmAke sAtha karma nokamarUpa para dravyake saMyogakA kAraNa prAtmA kA zubhAzubha upayoga hai / 2- upayoga to AtmAkA svabhAva hai, kyoMki vaha caitanyakA anusaauraNA karane vAlA pariNAma hai / 3--upayoga nirAkAra va sAkAra do rUpa hotA hai / 4-sAkAra suyoga jJAna hai / 5.-- nirAkAra upayoga darzana hai / 6. isa AtmAke sAtha upAdhi anAdikAlase calo pA rahI hai, jisase prAtmApara uparAga ladA hai| 7. uparAga zubha va azubha do prakArakA hai| -- zubha uparAgake sambandhase upayoga zubhopayoga hotA hai / 6- azubha uparAga ke sambaMdhase upayoga azubhopayoga hotA hai / 10-jaba uparAga nahIM rahatA taba upayoga zuddhopayoga hotA hai| 11- mAtra zuddha jJAtA draSTA rahanA zuddhopayoga hai| 12-- dharmAnurAgarUpa upayoga zubhopayoga hai / 13- viSayAnurAgarUpa va dveSa moharUpa upayoga azubhopayoga hai| siddhAnta---(1) zuddhopayoga svAbhAvika avasthA hai / 2- zubhopayoga va azubhopayoga bhAvika avasthA hai| dRSTi--- 1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya, svabhAva guNavyaJjanaparyAya (24, 262) / 2-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya, vibhAvaguNavyaJjanaparyAya (24, 213) / prayoga-zAzvata pavitra va nirAkula rahane ke liye soparAgopayoga na karake mAtra jJAtA draSTA rahanekA pauruSa karanA / / 155 // sa aba kaunasA upayoga paradravyake saMyogakA kAraNa hai yaha batAte haiM-- upayogaH] upayoga yidi hi] yadi [zubhaH] zubha ho to [jIvasya] jIvakA puNyaM ] puNya [saMcayaM yAti] saMcayako prApta hotA hai, [tathA vA azubhaH] aura yadi azubha ho so [pApaM] pApa saMtrayako S 22083STAGS TAINMARATH R S B8 Sto.m.....-brand....sunetter-RRIE Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sahajAnandazAstramAlAyAM BAKAMARIKidioustepENDAAPAS DhumidinamsutrAmaint-RArranmintinent-Am athAtra ke upayogaH paradradhyasaMyogakAraNamityAvedayati uvanogo jadi hi suho puNNa jIvassa saMcayaM jAdi / asuho vA tadha pAvaM tesimabhAve Na cayamasthi // 156 // upayoga yadi azubha ho, to ho jIvake pApakA saMcaya / zubhase hi puNyasaMcaya, nahi bandha ubhaya prabhAvoMmeM // 156 // upayogo yadi hi zubhaH puNyaM jIvasya saMcayaM yAti / azubho vA tathA pApaM tayorabhAve na cayo'sti / / 156 // upayogo hi jIvasya paradravyasaMyogakAraNamazuddha: / sa tu vizuddhisaMklezarUpoparAyavazAt / zubhAzubhatvenopAttadvaividhyaH puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya saMgakAraNasthena nivartayati / yadA tu dvividhasyApyasyAzuddhasyAbhAvaH kriyate tadA khalupayogaH zuddha evAvatiSThate / sa punara. kAraNameva paradravyasaMyogasya // 156 // nAmasaMjJa---uvaoga jadi hi muha guNNa jIva saMjaya asuha vA tadha pAvata abhAva Na naya | dhAtusaMjajA gatau, asa sattAyAM / prAtipadika-upayoga yadi hi zubha puNya jIva saMcaya azubha vA tathA pApa se abhAva Na caya / mUladhAtu-pUtra pavane kra yAdi, ci cayane, yA prApaNe, as bhuvi / ubhayapadavivaraNa udaogo upayogaH suho zubhaH puNNaM puNyaM asaho azubhaH pAvaM pApaM trayaM cayaH-prathamA ekavacana / jadi yadi hi vA tadha tathA Na na-avyaya / jIvassa jIvasya-paSThI eka0 / saMcayaM-dvitIyA eka / jAdi yAti asthi asti-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| teri-SaSThI baha01 tayoH SaSThI dvivacana / abhAve-saptamI ekavacana / nirukti- punAti AtmAnaM iti puNyaM, pAti rakSati AtmAnaM zubhAt iti pApaM / cayanaM cayaH zobhanaM zubhaH / / 156 // prApta hotA hai| [tayo: prabhAve] una donoMke abhAva meM [cayaH nAsti saMcaya nahIM hotA / tAtparya-zubhopayogase puNya, azubhopayogase pApa saMcita hotA hai, kintu zubha azubha donoMke prabhAva meM puNya pApa donoMkA saMcaya nahIM / TokArtha--paradravyake saMyogakA kAraNa jIvakA azuddha upayoga hai / aura vaha vizuddhi tathA saMklezarUpa uparAgake kAraNa zubha aura azubharUpase dvividhatAko prApta hotA huprA, puNya aura pAparUpase dvividhatAko prApta hote hue paradravyake saMyogake kAraNarUpase kAma karatA hai| kintu jaba donoM prakArake azuddhopayogakA prabhAva kiyA jAtA hai taba vAstavameM upayoga zuddha / hI rahatA hai; aura vaha paradravyake saMyogakA akAraNa ho hai / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM paradravyasaMyogake kAraNakA vicAra kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kaunasA upayoga paradravya saMyogakA kAraNa hai| tathyaprakAza-(1) jIvakA azuddha upayoga paradravyake saMyogakA kAraNa hai 1 (2) ar SONAKSHILKAXMMAR Asminar hindimadhureenshots SHARE mantagonis. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA zubhapayogasvarUpaM prarUpayati- jo jAgAdi jigiMde pecchadi siddha tava gaMgAre | jIve sAkaMpo vogo so suho tassa // 157 // paramezvara ahaMtoM, siddhoM va sAdhuvoMkI bhaktImeM / FREE ma jIvadayA meM tatpara hai zubha upayoga vaha usakA // 157 // yo jAnAti jinendrAna payati siddhAMstathaivAnAgArAd / jIveSu sAnukampa upayogaH sa zubhastasya // 157 // viziSTakSayopazamadazA vizrAntadarzanavAritramohanIyapudgalAnuvRttiparatvena parigrahotazobha nAmasaMjJa --ja jiNida siddha taha evaM aNagAra jIva sAnukaMpa uvaooga ta suhR ta / dhAtusaMjJa jANa avabodhate, darisa darzanAya / prAtipadikayat jinendra siddha tathA evaM anagAra jIva sAnukampa upayoga tat zubhaH tat / mUladhAtu-jJA avabodhane, hari prekssnne| ubhayapadavivaraNa -- jo yaH sAnukaMpo sAnukampaH ushyati do prakArakA hai- zubhopayoga va azubhopayoga / (3) zubhopayoga meM vizuddhi bhAva rUpa uparAMga hai, ataH zubhopayoga puNyakarmake bandhanakA kAraNa hai / ( 4 ) azubhopayoga meM sakleza bhAvarUpa uparAga hai, ataH zubhopayoga pApakarmake bandhanakA kAraNa hai / ( 5 ) zuddhopayoga meM vizuddhirUpa va saMklezarUpa donoM hI azuddha uparAgakA prabhAva hai, ataH zuddhopayoga paradravyake saMyogakA yAne bandhakA kAraNa nahIM hai / ( 6 ) avikAra nijaparamAtmadravyako bhAvanAse zubhA - zubha upayogakA prabhAva hokara zuddhopayoga prakaTa hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) puNyabandhakA nimittakAraNa vizuddhoparAgayukta upayoga hai / (2) pApaanyakA nimitta kAraNa saMklezoparAgayukta upayoga hai / dRSTi - 1, 2- nimittadRSTi, nimittaparamparAdRSTi ( 53, 53 ) prayoga-saMsAravipadA ke nimittabhUta karmavipAkase chuTakArA pAneke liye mUla upAyabhUta nija sahaja paramAtmatattvako prabhedopAsanAkA puruSArtha hone denA / / 156 // * zubhapayoga svarUpakA prarUpaNa karate haiM - [ yaH ] jo [jinendrAn ] jinendroMko [jAnAti ] jAnatA hai, [ siddhAn tathaiva anAgArAn ] siddhoM tathA anagAroMko [ pazyati ] dekhatA hai, [jIveSu sAnukampaH ] aura jIvoMke prati anukampAyukta hai, [tasya ] usake [sa: ] vaha [ zubhaH upayogaH] zubha upayoga hai / tAtparya -- pUjya AtmAvoMkI bhakti tathA jIvadayAkA bhAva honA zubhopayoga hai / TIkArtha - viziSTa kSayopazamadazA meM rahane vAle darzanamohanIya aura cAritramohanIya paramabhaTTAraka rUpa pudgaloMke anusAra pariragati meM lagA honese zubha uparAgakA grahaNa karanese, Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ per me kan kally, makin 300 sahajAnandazAstramAlAyAM noparAgatvAt paramabhaTTAraka mahAdevAdhidevaparamezvarAtsiddha sAdhuzraddhAne samasta bhUtagrAmAnukampAva raNe ca pravRttaH zubha upayogaH / / 157 / / ogo upayogaH yo saH suho zubhaH- prathamA ekavacana | jANAdi jAnAti penchadi pazyati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / jiNide jinendrAn siddhe siddhAn aNagAre anagArAna- dvitIyA bahuvacana / jIvem jIveSu saptamI bahuvacana / tassa tasya SaSThI ekavacana / nirukti meM ghatisma iti siddhaH piva gatI gatau bhvAdi | samAsa -- jinAnAM indrA jinendrAH tAn ni agAraH yeSAM te anagArAH jJAna, anukampayA sahitaH iti sAnukaH // 157 / / mahAdevAdhideva, paramezvara mahaMta, siddhako aura sAdhuko zraddhA karane meM tathA samasta jIvasamUhakI anukampAkA AcaraNa karanemeM pravRtta huA upayoga zubhopayoga hai / prasaGgavivaraNa- granantarapUrva gAthA meM paradravyake saMyogakA kAraNabhUta upayogavizeSakA nirdeza kiyA gayA thA | aba isa gAthAmeM una upayogavizeSoM meM se zubhopayogake svarUpakA pra paNa kiyA gayA hai| tathyaprakAza -- ( 1 ) grarahaMta, siddha, sAdhukI zraddhA meM pravRtta tathA samasta jIvoM ke prati zranukampA ke AcaraNa meM pravRtta huA upayoga zubhopayoga kahalAtA hai / ( 2 ) zubhopayoga meM zubha uparAgakA pravartana hai / ( 3 ) zubha uparAgakA nimitta kAraNa mohanIya karmako kSayopazamadazA hai / ( 4 ) zranantajJAnAdicatuSTayasahita sakalaparamAtmA ke guNoM meM vinaya zAsthA anurAga bhakti honA zradbhakti hai / (5) jJAnAvaraNAdi graSTa karmase rahita, samyaktvAdika RSTa guNa meM antarbhUta ananta guNoMse sahita grAtmajyotike prati bhakti honA siddhabhakti hai / ( 6 ) niSparigraha, jJAnAra cArAdi pAMca zrAcAroMke dhAraNahAra sAdhujanoMke guNoM meM bhakti honA sAdhubhakti hai / ( 7 ) sa sthAvara jIvoMke prati dayAbhAva honA anukampA hai / siddhAnta - ( 1 ) zubhopayoga zrAtmAkA vibhAva pariNamana hai / ( 2 ) zubhopayogakA nimitta viziSTa kSayopazamadazA meM rahane vAlA mohanIyakarma hai / ( 3 ) zubhopayogakA zrAzrayabhUta kAraNa deva zAstra guru Adi honese unameM bhakti honeko zubhopayoga kahA jAtA hai / dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) | 2 - upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya, nirmi dRSTi (24, 538 ) / 3- parAdhikaraNatva asadbhUta vyavahAra (134) / prayoga-- vizuddha nirAkula honeke liye azubhopayoga se haTakara zubhopayoga ke bhAvoMse gujarakara zuddhopayogI honekA pauruSa hone denA / / 157 // zubhayogakA svarUpa kahate haiM [ yasya upayogaH ] jisakA upayoga [viSayaeuterone: ] far kaSAyameM magna hai, [duHzrutiduzcittaduSTagoSTitaH ] kuzruti, kuvicAra aura Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA zubhayogasvarUpaM rUpayati- visayakasAthogADho dussudiducittaduTTagoThijudo / uggo ummaggaparo upayogo jasta so maho // 158 // viSayakaSAyaviraMjita, cintana sevana zravaraNa malImasa ho / 301 ugra unmArgagAmI upayoga azubha jIvakA hai // 158 // gADho duHzrutidRSiduSTagoSTiyutaH / ugra unmArgapara upayogo yasya so'zubhaH // 158 // .. viziSTodayadA vizrAntadarNana cAritramohanIyapudgalAnuvRttiparatvena parigrahItAzobhanoparAgatvAtparamabhaTTAraka mahAdevAci devaparamezvarArhatsiddhasAdhubhyo'nya tronyAgaMzraddhAne viSayakaSAyaduHzra durAzayaduSTa se vanogratAcaraNe ca pravRtto'zubhopayogaH / / 158 / / Sataissancer bhogADha hussudiduccitta duTTagoGijuda ugga ummaggapara uoga ja ta asuha | dhAtusaMjJa- kasa tan karaNe / prAtipadika viSayakasAyAvagADha duHzrutiduzcittaduSTagoSTiyukta umra unmArgapara yat tat azubha | mUladhAtu visitra bandhane, kaSa san karaNe / ubhayapadavivaraNa -- bisayakasAoviSayakaSAyAvagADhaH dussudiduzcittadRgojuda du:zrutidRzcittaduSThagoSThiyutaH uggo ugra: ummaggaparI janmAparaH uvao upayogaH so saH asuho azubhaH prathamA ekavacana / jassa yasya-SaSThI ekavacana / - viSiNvanti saMbadhnanti svAtmakatayA viSayiNa iti viSayAH kaSanti AtmAnaM ye iti kaSAyAH, goSThaH striyAM GIpa goSTha samuhe bhvAdi, ocanaM ugraH un pracaNDe divAdi uc+ra gAdezaH 1 samAsa-viSayAzca kapAyAzva iti viSayakaSAyAH teSu avagADhaH iti viSayakaSAyAvagAr3ha || 155 / / kusaMgati meM lagA huA hai. [ ugraH ] ugra hai tathA [ unmArgaparaH ] unmArga meM lagA huA hai, [sa: bhaH] vaha upayoga azubhopayoga hai / tAtparya - viSayakaSAya meM lona upayoga prazubhopayoga hai / TIkArtha -- viziSTa udayadazA meM rahane vAle darzana mohanIya aura cAritramohanIyarUpa pu dhanusAra pariNatimeM lagA honese azubharAgako grahaNa karanese parama bhaTTAraka, mahAdevAvideva paramezvara ta siddha aura sAdhuko choDakara zranya-unmArgako zraddhA karane meM tathA viSaya, kuzravaNa, kuvicAra aura kusaMga aura ugratAkA prAcaraNa karane meM pravRtta huyA upayoga bhopayoga hai / -prasaMgavivaraNa- ghanantarapUrva gAthAmeM zabhopayogakA svarUpa batAyA gayA thaa| aba isameM yoga ke svarUpakA prarUpaNa kiyA gayA hai| tathyaprakAza - ( 1 ) viparIta mArgake zraddhAnameM pravRtta huA upayoga azubhopayoga hai / (2) viSaya, kaSAya, kuzAstrazravaNa- khoTA zravaNa, apadhyAnAdika khoTA zrAzaya, kusaMga va Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 SERIESwimms n o Hornemo admin sahajAnandazAstramAlAyAM atha paradravyasaMyogakAraNavinAzamabhyasyati---- anuhovogarahido suhovajutto raNa aNNadaviyamhi / hoja majjhattho'haM gANappagamappagaM jhAe // 156 // azubhopayogavirahita, zubhopayogI na ho parArthoMmeM / maiM madhyastha rahUM aru, jJAnAtmaka prApako ghyAU~ // 15 // azubhopayogarahita: zubhopayukto na anyadravye / bhavanmadhyastho'haM jJAnAtmakAmAtmakaM dhyAyAmi / / 156 / / yo hi nAmAyaM paradravyasaMyogakAraNatvenopayasto'zuddha upayogaH sa khalu mandatIdrodaya. dazAvizrAntaparadravyAnuvRttitantratmAdeva pravartate na punaranyasmAt / tato'hameSasarvasminneva paradravye nAmasaMja--- asuhovaogarahida suhovajutta Na aNNadaviya majbhatya NANapaga appaya / dhAtusaMja-ho sattAyAM, jhA prAtipadika-azubhopabogarahita zubhopayukta na anyadravya madhyastha jJAnAtmaka Atmaka / mUladhAtu... bhU sattAyAM, vya dhyAne' raha tyAge bhvaadi| ubhayapadavivaraNa- aAhovaogarahio azubhopayogaugratAke prAcaraNameM pravRtta hugrA upayoga azubhopayoga hai / ( 3 ) sahajAtmasvarUpa va usake sAdhanoM sAdhakoM va siddhoMke atirikta anya jIvoMmeM devatva ba gurutvakA zraddhAna viparIta mArga hai| ( 4 ) azubhopayogameM azubha uparAgakA grahaNa haiN| (5) azubha uparAma honekA nimitta kAraNa mohanIyakarmakA udayavizeSa hai / (6) prAtmasvabhAva viSayakaSAya Adi vibhAvoMse rahita zuddha citprakAza hai usake viruddha hai ukta sarvaceSTAyeM, ata: ye saba viparIta mArga haiM / siddhAnta-(1) azubhopayogake pariNAma proSAdhika va vikRta bhAva haiN| dRSTi-1-- upAdhisApekSa azuddha dradhyAthikanaya, upacarita azuddha asadbhuta vyavahAra (24, 75) / prayoga--aAtmarakSAke liye atyaMta heya azubhopayogase pUrNatayA haTakara zubhopayogameM rahabAra zuddhopayogake lAbhake liye pauruSa karanA / / 15 / / aba paradravya ke saMyogake kAraNake vinAzakA abhyAsa karate haiM--[anya dravye anya dravyameM [madhyasthaH] madhyastha [bhavan] hotA huaA [aham] maiM [azubhopayogarahitaH] azubhopapayogase rahita huaA, tathA [zubhopayuktaH na] zubhopayukta na hotA huaA [jJAnAtmakam] jJAnasvarUpa [AtmakaM] prAtmAko [dhyAyAmi dhyAtA hUM / tAtparya----prazuddhopayogase rahita hokara jJAnasvarUpa prAtmAko ArAdhanAse paradravyasaMyoga munANHAIMondnternatantanseminamomdanculinitionmamminedeminine m M RAKARoomwwimwww haTatA hai| TokArtha---- jo yaha 156vIM mAyAmeM paradravyake saMyogake kAraNarUpa meM kahA gayA azuddho. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM pravacanasAra-saptadanAMgI TokA madhyasthoM bhavAmi ! evaM bhavaMzcAhaM paradravyAnuvRtitantratvAbhAvAt zubhenAzubhena vAzuddhopayogena nimto bhUtvA ke balamnadravyAnuvRtti parigrahAta prasiddhagaddhopayoga upayogAtmanAtmanyeva nityaM nicalamupayuktastiSThAmi / epaM me paradravyasaMyogakA vinAzA yAsaH // 156 / / rahitaH sahovata bhabhopayuktaH mamatyo madhyasthaH a-prathamA ekavacana / ena- adhyAya abhAdaviyAmhi anyadravye-maratamI ekacana / hojja bhUtvA-asamAnikI kiyA kRdanta / NANapagaM jJAnAtmaka avagaM . jAka dvitIyA eka vacana : mAye vyAyAmi-vanamAna unlama cupa kavacana kriyA / nirukti- gomana abhaH, iti drorati aduva paryAyAn iti dravyaM / samAsa-mabhacAmo upayogaH azubhopanogaH tena rahitaH // madhye tiSThati iti mAthaH, zubhe upayukta nbhopyukt156|| prayoga hai yaha vAstavameM manda tIvra udayadazAmeM rahane vAle paradravyAnusAra pariNasike prAcIna honese hI pravartatA hai, anya kAraNa nahI / isaliye yaha maiM samasta paradravya meM madhyasya hoU aura isa prakAra madhyastha hotA huA maiM paradrazyAnusAra pariNatike prAdhIna na hone se zubha athavA praNabha-azuddhopayogase mukta hokara, mAtra svadrabhyAnusAra pariNatiko grahaNa karane meM prasiddha hunA hai zubhopayoga jisako aisA yaha maiM upayogasvarUpa nijasvarUpake dvArA prAtmAmeM ho sadA nizcatatayA upayukta rahatA huuN| yaha merA paradravya ke saMyogake kAraNake vinAzakA abhyAsa hai| prasaMgavivaraNa-anantara pUrva gAyA meM amopayoga ke svarUpakA prarUpaNa kiyA gayA thaa| aba isa gAdhAmeM parasaMyogake kAragAke vinAzakA abhyAsa karAyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) azubhopayoga va zubhopayoga donoMko azuddhopayoga kahate haiM / (2) masuddhopayoga karmodaya ke nimittase evaM paradravyoMke avalambanase prakaTa hotA hai, ataH samasta paradravyoMmeM madhyastha honepara azuddhopayogase chuTakArA milegA / (3) jaba kisI parapariNatike sAdhIna yaha prAtmA na hogA to azuddhopayogase mukta hokara kevala svadravyameM magna rahegA / MY) mAtra svadravyameM magna hone ko zuddhopayoga kahate haiM / (5) azuddhopayogase chUTakara nija sahaja tanyasvarUpameM Atmatvako anubhava nA, yaha para dravya ke saMyogake kAraNakA vinAza karane kA pramogha tAtra hai| (6) paraviSayaka samasta vikalpa chor3akara svarasata: jJAnase race jJAnAtmaka nija paramAtmadravyako jJAna STi se nirakhanA zuddha upayoga hai| siddhAnta--(1) upAdhikA abhAva hone para zuhopayoga prakaTa hotA hai / dRSTi----- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAyikanaya (24a)| EMA prayoga---zarIra prAdi saba padArthoMmeM rAga dveSa na kara, sahajAnandamaya jJAna svarUpa nija paramAtmadravyameM upayukta honA / / 156 / / / mAna www 300mARA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sahajAnandazAstramAlAyAM atha zarIrAdAvapi paradravye mAdhyasthaM prakaTayati- gAhaM deho Na maNo Na caiva vANI Na kAraNaM tesi | kattA kArayidA maMtA gova kattINaM // 160 // deha na mana nahi vANI, unakA kAraNa bhi hUM nahIM maiM yaha / kartA na kArayitA, kartAkA hU~ na anumodaka / / 160 / / nAhaM deho na mano na caiva vANI na kAraNaM teSAm / kehI na na kArayitA anumantA naMda katu NAm / / 160 / / zarIraM ca vAcaM ca manazca paradravyatvenAhaM prapadye tato na teSu kazcidapi mama pakSapAto. 'sti / sarvApyahamatyantaM madhyastho'smi / tathAhi(---na khalvahaM zaroravAGmanasAM svarUpAghAra bhUtamacetanadravyamasmi tAni khalu mAM svarUpAdhAramantareNApyAtmanaH svarUpaM dhArayanti / tato'haM zarIravAr3a manaHpakSapAnamapAsyAtyantaM madhyastho'smi / na ca me zarIravAGmanaH kAraNA vetanadravya svamasti lAni khalu mAM kAraNamantareNApi kAraNavati bhavanti / tato'haM tatkAraNatvAtama nAmasaMjJa- ahaM deha Na maga Na na eka vANI cha kAraNa ta kattAra Na Na kAravihAra aNumaMtAra aba zarIrAdi paradravyameM bhI mAdhyasya bhAva pragaTa karate haiM-- [ ahaM na dehaH ] maiM na deha hU~. [na] manaH ] na mana hUM, [ca] aura [na evaM vAraNI ] na vANI hI haiM; [teSAM kAraNa na] unakA kAraNa nahIM hUM [kartA na] kartA nahIM hU~. [ kArayitA na] karAne vAlA nahIM hai; [kAM pratumantA na evaM ] aura kartAkA anumodaka bhI nahIM hUM / tAtparya -- maiM paradravyase atyaMta nirAlA hU~ / TokArtha -- maiM zarIra, vANI aura manako paradravyake rUpase samajhatA hUM, isaliye mubha unake prati kucha bhI pakSapAta nahIM hai| maiM una sabake prati atyaMta madhyasya hUM | spaSTIkaraNa-vAstava meM maiM zarora, vANI aura manake svarUpakA grAdhArabhUta zravetana dravya nahIM hUM, ve vAstava meM mu svarUpAdhArake binA hI apane svarUpako dhAraNa karate haiN| isaliye maiM zarIra, vANI aura manakA pakSApata chor3akara atyanta madhyastha huuN| aura mere zarIra vANI tathA manakA kAraNa bhUta vetanadravyapatA nahIM hai / ye nizvayataH mujhake kAraNa hue binA hI kAraNavAna haiN| isa kAraNa unake kAraNatvakA pakSapAta chor3akara yaha meM atyanta madhyastha huuN| aura mere svataMtra zarIra, vANI tathA manakA kartAbhUta asenanadravyapanA nahIM hai| ve nizcayataH mumake kAraNa hue binA hI kiye jAte haiN| isa kAraNa unake kartRsvakA pakSapAta chor3akara yaha maiM pratyanta madhyastha huuN| aura mere svatantra zarIra, vANI tathA manakA kArakabhUta pracetana dravyakA prayojakapanA nahIM hai / ve nizcayataH mujha kAraka prayojakake binA hI arthAt maiM unake kartAkA prayojaka huye binA 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SARASirisisesianRail pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA pAsyAsmyayamatyantaM madhyasthaH / na ca me svatantrazarIravAGmana:kArakAcetanadravyatvamasti, tAni khalu mo kartAramantareNAbhi kriyamANAni / tato'haM tatkartRtvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyantaM madhya. sthaH / na ca me svatantra zarIravAimana kArakAcetana dravyaprayojakatvamasti, tAni khalu mAM kArakaprayojakamantareNApi kripamANAni / tato'haM tatkArakaprayojakatvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyanta madhyasthaH / na ca me svatantrazarIravAGmanaHkArakAcetana dravyAnujJAtRtvamasti, tAni khalu mAM kArakAnujJAtAramantareNApi kriyamANAni tato'haM tatkArakAnujJAtRtvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyata mdhysth|| 160 // Na evaM kattAra / dhAtusaMja-kara karo. manna avbodhne| prAtipadika...na asmata deha na manas na ca eva vANI na kAraNa tat kartR na na kArayita anumaMtRna evaM kartR / maladhAtu- DukRtra karo. manu avabodhane / ubhayapadavivaraNa...A na eca-avyaya 1 ahaM deho dehaH maNo manaH vANI kAraNa kattA kartA kArayidA kArayitA aNumaMtA anumaMtA-prathamA ekavacana / tesiM teSAM kattIrNa kartRNAm-paSThI bahuvacana / niruktidihyate yaH sa dehaH diha upacaye, manyate budhyate anena iti mana:, vaNanaM vANI vaNa zabde / / 160 // ho ve bAstavameM kiye jAte haiN| isa kAraNa yaha maiM unake kartAke prayojakatvakA pakSapAta chor3akara atyanta madhyastha hUM 1 aura mere svatantra zarIra, vANI tathA mana kA korakabhUta acela nadravya kA anumodakapanA nahIM hai| nizcayata: ve mujha kAraka-anumodakake binA hI arthAt unake kartAkA anumodaka huye binA hI kiye jAte haiN| isa kAraNa unake kartAke anumodaka honekA pakSapAta chor3akara yaha maiM atyanta madhyastha huuN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM paradravyake saMyogake kAraNabhUta prazaddhopayogake vinAzakA abhyAsa karAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM zarIrAdika paradravyake viSaya meM mAdhyaEx sthya bhAva prakaTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) merA zarIra prAdi sarva paradravyoM meM mAdhyasthya bhAva hai| (2) zarIra, bacanamanako maiM paradravyarUpase jAnatA huuN| (3) paradravyarUpa zarIra vacana mana Adi samasta padArthoMmeM kisI meM bhI merA kucha bhI pakSapAta nahIM hai / (4) maiM zarIra vacana mana ke svarUpakA sAdhArabhUta nahIM hUM, ve saba mujhase bhinna ho apane svarUpako dhAraNa karate haiM / (5) maiM zarIra vacana manakA kAraNabhUta nahIM hUM, ve mujha upAdAnase bhinna hI apane kAraNa vAle haiM / (6) maiM zArIra vacana manakA kartA nahIM hUM, ve mujha kartAke binA hI apane upAdAna mata acetana dravya ke dvArA hI kiye jAne vAle haiN| (7) maiM zarIra vacana manakA prayojaka nahIM hUM, ve mere prayojanake binA hI apane upAdAnabhUta acetana dravyake sattvake prayojanase kriyamArA haiM / (8) maiM zarIra vacana manakA anumodaka bhI nahIM hUM, ve mujha anumodakake binA hI kriyamANa haiM / (6) SESS m www WITTE ES8E www Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Em sahajAnandazAstramAlAyAM atha zarIravAimanasA paradravyatvaM mizcinoti deho ya mago vANI poggaladavyappaga ti NidiyA / poggaladavvaM hi puNo piMDo paramANudavANaM // 161 // deha lathA marana vANI, ye pudgaladravyamaya haiM btaaye| pudgaladAya acetana, prAdoM kA piNDa yaha saba hai // 161 // dehazca mano kANI yudgaladravyAtmanA iti nirdiSTAH / pudgaladravyamapi punaH piNDaH paramANadravyANAm / 16 // zarIraM ca vAka gha mAna eca trIpayapi para dravyaM pudgaladravyAtmakatvAt / pudgaladravyatva na teSI pudgaladravyasva lakSazAbhUlasvarUpAritatvanizcitatvAt / tathAvidhapudgaladravyaM tvanekaparamANu nAmasaMjJa-deha ya maNa vANI poggalDara vyapaga ti NiTTi poggaladavya' hi puNo piDa paramArapudamya / / dhAtusaMjanir disa pekSo dAne ca / prAtipadika-deha ca manas vANI pudgaladravyAtmaka iti nidiSTa pudgaladravya hi punar piNDa paramANu dravya / mUladhAtu-nira dira atisarjane / ubhayapadavivaraNa deho deha maNo mana: vANI poggaladavvaM pudgaladravyaM piddho piNDa:-prathamA ekavacana / puggaladabdhappage-prathamA bhu0|maiN zarIra vacana manakA na katA hUM, na karAne vAlA hUM, na karane vAleko anumodane vAlA hai, ata: zarIrAdi samasta paradravyake prati maiM atyanta sadhyastha huuN| siddhAnta--prAtmA zarIrAdikA kartA prAdi nahIM hai| dRSTi----1- pratiSedhaka zubhanaya (46) / prayoga--kisI bhI paradravyase aAtmAkA kisI bhI kArakarUpa sambandha nahIM, ataH / samasta paradravyoMko aprayojaka mAna kara kisI bhI paradravyameM rAgadveSa na karanA, madhyastha rahanA // 160 // aba zarIra, vANI aura mana kA paradradhyAnA nizcita karate haiM- [dehaH manaH ca pANI deha, mana aura vANI [pudgala drakhyAtmakA:] pudgala dravyAtmaka [iti nirdiSTAH] haiM, aisA sarvajJa devane kahA hai [api punaH] aura [pudgala dravyaM] the pudgala dravya [paramANudravyAraNAM piNDa paramANudravyoMkA piNDa hai| tAtparya-zarIra vacana va mana gudgaladravyAtmaka haiM aura AtmAse atyanta bhinna haiN| TokArtha-zarIra vAlo aura mana sonoM hI paradraya haiM, kyoMki ye pudgala dravyAtmaka haiN| unake pudgaladravyapanA hai, kyoMki ve pudgaladravya ke svalakSaNabhUta svarUpAstitva meM nizcita haiM / aura usa prakArakA pudgaladravya aneka paramANu dravyoM kA eka piNDa paryAyarUpase pariNAma hai, kyoMki aneka paramANudracyoMke svalakSaNa bhUta svarUpAstitva aneka honepara bhI kathaMcit ati / snigdhatva-rUkSatvakRta banca pariNAmako apekSAse ekatvarUpa avabhAsita hote haiN| lAkAra dadanAlaDaka PRIKONMIndikinnasamunismARKARRA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BASSETTE pravacanasAra....saptadazAGgI TIkA 307 driyANAmekapiSTaparyAya hA pariNAmaH / anekaparamAragudravyatvalakSaNabhUtasvarUpAstitvAtAmanekatveapi kathaMcidekatvenAva bhAsanAt / / 161 // ya ca tti iti hi-avyaya / nirdiSTA:-prathamA bahubacana kRdanta kriyA : paramANuyAma paramANudravyANapaSTI bahu0 / nirukti ---liNDana piNDa: piDi saMghAta svaadi| samAsa-gugaladravyaM AtmakaM yeSAM te pud ladravyAtmakAH / ! 161 / / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthA meM zarIrAdike prati atyanta mAdhyastha bhAva prakaTa kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM zarIrAdikA parApanA sudRr3ha nizcita kiyA gayA hai / ma tathyaprakAzA--(1) zarIra, vacana aura mana nInoM hI pudgaladravyApa honese paradravya hai| (2) yadyaghi dhyadahArase jIvake sAtha zarIra vacana manakA ekatva hai, kintu nizcayataH parama tatyaprakAzavRttilakSaNa vAle jobase zarIrAdi atyanta bhinna haiN| (3) zarIra, vacana, mana pudgaladravya ke svarUpAstitvase nizcita haiM, ataH pudgala dravyarUpa haiN| (4) zarIra vacana manako aiso piNDarUpa racanA aneka paramANudravyoM ke eka piNDarUpa paryAyase banI hai / (5) zarIrAdi ankI isa piNDarUpa eka skandhakI dazAmeM bhI apane apane svarUpAstitvase aneka paramANubokA apanA-apanA sattva hai / (6) ye zarIrAdi mujhase atyanta pRthak haiM / / siddhAnta --- (1) prAtmA apane caitanyamaya svarUpAstitva se hI hai / (2) prAtmA acetanadravyake svarUpase nahIM hai / (3) prAtmAkA svarUpa prakhaNTu caitanyaprakAza hai| * dRSTi--1- sva dravyAdigrAhaka dravyAyikanaya (28) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyAyika nayaH (26) 1 :- paramabhAvagrAhaka dravyAthikAnaya (30) / prayoga-samasta paradravyoMse upayoga haTAkara apane svarUpameM hI upayukta honA / / 161 / / aba prAtmAke paradravyapanekA prabhAva aura paradravyake kapinako abhAva siddha karate --ahaM pudagalamayaH na] maiM pudgalamaya nahIM hUM, aura te pudgalA:] ve pudgala [mayA mere mArA [viNDaM na kRtAH] piNDarUpa nahIM kiye gaye haiN| tasmAt hi] isa kAraNa nizcayataH prahaM na vehaH] maiM deha nahIM hUM, [vA] tathA [tasya dehasya kartA] usa dehakA kI nahIM haiN| tAtparya- maiM deha nahIM hU~ aura na dehakA katA hUM, kyoMki deha pudgalamaya hai / / TokArtha-..-jisake bhItara vANI aura manakA samAveza ho jAtA hai ailA jo yaha praka. sameM nirdhArita pudgalAtmaka zarIra nAmaka paradravya hai. vaha maiM nahIM hUM; kyoMki mujha apudgalA. makakA pudgalAtmaka zarIrarUpa honemeM virodha hai / aura isI prakAra usa zarIrake kAraNa dvArA, kartA dvArA, kartAke prayojaka dvArA yA kartA ke anumodaka dvArA zarIrakA kartA meM nahIM hUM, kyoMki / C.... 25 Emaka im Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sahajAnandazAstramAlAyAM prathAtmanaH paradravyatvAbhAvaM paradravyakartRtvAbhAvaM ca sAdhayati-. NAhaM poggalamayo Na te mayA poggalA kyA piMDaM / tamhA hi gA deho'haM kattA vA tassa dehassa // 162 // maiM pudgalamaya nahi hu~, na ve kiye piNDa paudgalika maiMne / isase maiM deha nahIM, nahiM hU~ usa dehakA kartA / / 162 // nAhaM pudgalamayo na se bhayA pudgalAH kRtA: piNDam / tasmAddhi na beho'haM kartA bA tasya dehasya / / 162. / / yadetatprakaraNanirdhAritaM pudgalAtmakamantItavAGmanodvaitaM zarIraM nAma paradravyaM na tAvaH / dahamasmi, mamApudgalamayasya pudgalAtmakazarIratvavirodhAt / na cApi tasya kAraNadvArA kI dvAre kartRprayojakadvAreNa karbanumantRdvAreNa vA zarIrasya kahimasmi, mamAnekaparamArazudravyaka piNDaparyAyapariNAmasyAkatu ranekaparamAragudracya kapiNDaparyAyapariNAmAtmaka zarIrakartRtvasya sarvathA virodhAt // 162 // nAmasaMjJa--Na amha poggalamaia Na ta amha pomgala kaya piDa ta hi Na deha aha kattAra va ta desh| dhAtusaMza-kara karaNe / prAtipadika- na asmat pudgalamaya na tat asmat pudagala kRta piNDa tat hima deha asmat kartR vA tat deha / mUladhAtu- DukRta karo / ubhayapadavivaraNa---Na na hi vA-avyaya / ahaM pomA.. lamaio pudagalamayaH deho dehaH ahaM kattA kartA-prathamA ekavacana / te poggalA yudgalA:-prathamA bh| mayA-tRtIyA eka0 / kRtA:-prathamA bahu0 kRdanta kriyA / piMDaM piNDaM-triyAvizeSaNa piNDaM yathA syAttathA / tamhA tasmAta-paMcamI eka0 / tassa tasya dehassa dehastha-pAlI ekavacana / nirukti-pUrayanti galanti iti pudgalA: pUrI ApyAyane gala sako, dihyate upaJcIyate asau iti dehaH diha upacaye, pudgalena nivRtta iti pudgalamayaH // 162 // . aneka paramANu dravyoMke ekapiNDa paryAyarUpa pariNAmakA na karane vAle mere ke aneka paramANu / dravyoMke ekapiNDa paryAyarUpa pariNAmAtmaka zarIrakA kartA hone meM sarvathA virodha hai / / prasaGgavivaraNa----anantarapUrva gAthA zarIra vacana manakA paradravyatva nizcita kiyaa| gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki prAtmAmeM na to paradravyapanA hai aura na paradravya kA kartApanA hai ! tathyaprakAza--(1) maiM prAtmA hUM, caitanyasvarUpa huuN| (2) maiM pudgalAtmaka zarIrarUpa nahIM hUM 1 (3) jaba maiM zarIrarUpa nahIM to vacana va manarUpa to ho hI kaise sakatA hUM, vacana va manakA to zarIrameM hI samAveza ho jAtA hai / (4) pudgala aura meM paraspara atyanta bhinna bhinna hai / (5) maiM pudgalAtmaka zarIrakA na kartA hUM, na kAraNa hUM, na karAne vAlA hUM, na zarIrake kartAkA anumodaka huuN| (6) maiM amurta caitanyamAtra anekaparamAmudravyeka piNDaparyAyarUpa dehakA mirmire wwmmsmAma Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA atha kathaM paramANudravyANAM piNDaparyAyapariNatiriti saMdehamapanudati---- apadeso paramANu padesametto ya sayamasado jo / Niddho vA lukkho vA dupademAdittamANuhadi // 163 // paramANu apradezI, ekapradezI ,svayaM azabda khaa| snigdhatya rUkSatAvaza, dvipradezAditva anubhavatA // 163 // pradezA, paramANuH pradezayAtrazca svayamazabdo yaH / snigdho bA rUkSo vA dvipradezAditvamanubhavati // 16 // amisa... paramANuhi dvayAdipradezAnAmabhAvAdapradezaH, ekapradezasadbhAvAtpradezamAtraH, sthayamaneka paramANadravyAtma kazAbdaparyAyavyaktyasaMbhavAda zabdazca / yatazcatuHsparza paJcarasadvigandhapaJcavarNanAmame nAmasaMja-apadesa paramANu padesameta ya sayaM asadda ja Ni vA lukla bA dupadesAditta / dhAtusaMjJaasA haka sattAyo, saTTa AhAne / prAtipadika-apradeza paramANu pradezamAtra ca svayaM azabda yat snigdha vA usa dipradezAditva / mUladhAtu-- anu bhU sattAyAM, zapa zabde / ubhayapadavivaraNa-apadeso apradezaH paramANU paramANuH padesametto pradezamAtraH asado azabda: jo yaH giddho snigdhaH lukkho rUkSa:--prathamA ekavacana / ya bibAla bhI kartA nahIM ho sakatA / (7) pudgalapiNDa pariNAmAtmaka zarIrake kA nizcayata: pudagaladravya hI haiN| siddhAnta- (1) AtmA zarIrakA kartA kArayitA kAraNa prAdi kucha bhI nahIM hai| T) jIvako zarIrakA kartA Adi kahanA upacAra hai| STi-1- pratiSedhaka zuddhanaya (46a) / 2- parakartRtva upacarita asadbhUta vyavahAra MI prayoga-paradravyasa atyanta vivikta AtmAko mAtra apane pariNamanakA kartA niramanA // 1621 // 4. aba "paramANudravyoMkI piNDaparyAyarUpa pariNati kaise hotI hai" isa saMdehako dUra karate paramANuH] paramANu [yaH apradezaH] jo ki apradeza hai, [pradezamAtraH] eka pradezamAtra hai, | aura svayaM azabdaH] svayaM zabdarahita hai, [snigdhaH vA rukSaH vA] vaha snigdha athavA sma hotA huA [dvipradezAditvam anubhavati] dvipradezAditvakA anubhava karatA hai / tAtparya - ekapradezI paramANu saMghAtayogya snigdhatA va rUkSatAke kAraNa dvayaka prAdi skandha ho jAtA hai| TokArtha-vAstava meM paramANu do-tIna prAdi pradezoMkA prabhAva honese apradeza hai, eka pradezakA sadbhAva honese pradezamAtra hai, aura svayaM aneka paramANu dravyAtmakazabdaparyAyako pragaTatA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM virodhena sadbhAvAt snigdho vA rUkSo vA syAt / tata eva tasya piNDaparyAyapariNatirUpA vipradezAditvAnubhUtiH / adhava snigdharUkSatvaM piNDatvasAdhanam // 163 // ca sayaM svayaM bA-avyaya / dupadezAditaM dvivadezAditvaM-dvitIyA ekavacana / aAdi anubhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana viyA / nirukti-- zapana zabdaH, yo yaH sa zandaH, pradezamAtrabhAvisparzAdiparyAya / prasapasAmarthena aNyate zabyate iti agu: aNa sdhde| samAsa-ne pradezaH (ekenAdhikaH pradeza:) yasya / apradezaH, na zabda: iti azabdaH / / 166 / 6 / / kA asaMbhava hone azabda hai| cUMki vaha paramANu cAra sparza, pA~ca rasa, do gaMdha aura pA~ca voMke avirodhapUrvaka sadbhAbake kAraNa snigdha athavA rUkSa hotA hai, isa kAraNa usake piNDaH paryAya pariNatirUpa ddhipradezAditvako anubhUti hotI hai| aba isa prakAra snigdharUkSatva piNDa, panekA kAraNa huaa| prasaMga vivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM AtmAmeM paradravyapanekA prabhAva va paradravya ke kata svakA abhAva banAyA gayA thaa| aba isa mAthAmeM yaha batalAyA gayA hai ki paramANudravyoMkI piNDaparyAyapariNati kase hotI hai| tathyaprakAza----(1) paramANu ekapradezI hotA hai / (2) paramANu zabdarahita hai, kyoMki / zabdakI vyakti skandhameM hI ho sakatI hai, paramANu meM nahIM / (3) paramANuvoMmeM cAra sparza, pA~ca rasa, do gandha va pAna rUpa avirodharUpase rahate haiM, so snigdhatva va rUkSatva to paramANumeM hotA hI hai / (4) paramAragumeM hone vAle snigdhattva va rUkSatva guNake hI kAraNa paramANuvoMko piNDa paryAyarUpa pariNati hotI hai, jaise ki azuddha jIvake rAga dveSa ke kAraNa karmabandha hokara naranA rakAdika paryAya hoto hai / (5) paramArasuvoMkI piNDaparyAya rUpa parigati honese dvipradezIse lekara anantapradezI takake skandha ho jAte haiN| (6) paramANuvoMke piNDapanA honekA kAraNa paramANuvoM kA snigdhapanA va rUkSapanA hai / (7) piNDa pariNamanavidhise ho ina zarIra vacana mana Adi skandhoMkI racanA banI haiM, inakA maiM kartA Adi nahIM huuN| siddhAnta ---- (5) zarIra, vacana, mana paudgalika haiM / (2) podgalika skandhoMkA kartA karma karaNa Adi kArakapanA pudgaloMmeM hI hai / dRSTi-1 upAdAna dRSTi (46b)| 2- kArakakArakibhedaka zuddha sadbhUta vyavahAra aaisa - prayoga--paudgalika piNDoMkA kartRtva prAdi pugaloMmeM hI hai aisA nirakhakara unakA / / prakartRtva apanemeM nizcita kara unakA vikalpa chor3anA aura apanemeM apane ko jJAnamAtra nihAra kara parama vizrAma pAnA // 163 // stomised Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA ae ater afterdharUkSatvaM paramAragotityAvedayati eguttaramegAdI gussa siddhattaNaM ca lukkhattaM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva tattamabhavadi // 164 // ekAdika ekottara, aNuke snigdhatva rUkSatA hoto / parigatisvabhAvavazase, jaba taka bhi ananyatA hotI // 164 // 311 ekataramekAdyaNoH snigdhatvaM vA rukSatvam / pariNAmAdbhUNitaM yAvadantatvamanubhavati // 164 // paramANahi tAvadasti pariNAmaH tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt / tatastu pariNAmAdupAta kAdAcitkavaicitryaM citraguNayogitvAvara mANore kArya kottarAnantAvasAnA vibhAgaparicchedavyApi snigdhasvaM vA rUkSatvaM vA bhavati // 164 // nAmasaMjJa- -- eguttara egAdi azuddhitta ca vakhata pariNAma bhAgada jAva aNatatta / dhAtusaMjJa-aNu bhava sattAyAM / prAtipadika- ekottara ekAdi aNu snigdhatva vA rUkSatva pariNAma bhaNita yAvat anaMtatva / mUlaghAtu-anu bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa --egAdi ekAdi emuttaraM ekottaraM middhattaNa snigdhatvaM vakhata rUkSatvaM - prathamA ekavacana / agussa aNoH paSThI eka pariNAmAdo pariNAmAtR-paMcamI eka0 / bhaNidaM bhaNitaM pra0 eka0 kRdanta kriyA / ca jAya yAvat abhyaya / aNatattaM anantatvaM - dvitIyA ekavacana | azubhavadi anubhavati - vartamAna anya puruSa ekavacana kiyA / nirukti snihyati sma yaH saH ferre: fore stat divAdi SNiha snehate curAdi || 164|| aba paramANuke vaha snigdha rUkSatva kisa prakArakA hotA hai, yaha batalAte haiM[rapoH] paramANu [ pariNAmAt] pariNamanake kAraNa [ ekAdi] eka avibhAga praticcheda se lekara [ ekotaraM ] eka-eka bar3hatA huA [ snigdhatvaM vA rUkSatvaM ] snigdhatva athavA rUkSatva [[bharitam ] kahA gayA hai| [yAvat ] jaba taka ki [ zranantatvaM anubhavati ] ananta vibhAgapraticchedapaneko prApta hotA hai / tAtparya -- paramANu eka DigrIse prananta DigrI takke snigdha rUkSa hote haiM / TIkArtha- vAstava meM paramo ke pariNamana hotA hai, kyoMki vastusvabhAvapanese usakA ulaMghana nahIM hotA / isa kAraNa aneka prakArake guNoM vAle paramAra ke pariNamanake kAraNa prApta kiyA hai kSaNika vaicitrya jisane aisA, ekase lekara eka-eka bar3hate huye ananta zravibhAgopraticchedoM taka vyApta hone vAlA snigdhatva prathavA rUkSatva hotA hai / prasaMgavivaraNa --- anaMtarapUrva gAthA meM paramANuvoMkA piNDarUpa honekA kAraNa paramANumeM hone vAlA snigvatva va rUkSatvako batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki para hariat a ferrera rUkSatva piNDarUpa honekA arthAt paraspara bastha honekA kAraNa kaise Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 sahajAnandazAstramAlAyAM ayAtra kIdRzAsnigdharUkSatvApiNDatvamityAvedayati--- NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vA / samado durAdhigA jadi bajjhati hi aAdiparihINA // 165 // rUkSa ho snigdha ho aNu-ke ve pariNAma sama va viSama ho| samase dvadhadhika ho yadi, baMdhate haiM kintu Adi rahita // 165 / / snigdhA vA rUkSA yA azupariNAmAH sabhA vA viSamA vA / samato dvayadhikA yadi badhyante hi AdipariH hInA: / / 165 samato dvayadhikaguNAddhi snigdharUkSatvAbandha ityutsargaH, snigdharUkSayadhika guNAtvanya hi pariNAmakAna bandhasAdhanatvAt / na khalvekaguNAt snigdharUkSatvAdvandha ityapavAdaH ekaguNaH nAmasaMja..... giddha vA lukkha agupariNAma sama visaya sabhadoM durAdhiga jadi hi aadiprihiinn| dhAtusaMjJa - baMdha bandhane / prAtipadika--snigdha vA rUkSa vA azupariNAma sama vA viSama bA samataH dvayadhika hotA hai ? tathyaprakAza---(1) paramANuke pariNAmana to hotA hI rahatA hai, kyoMki pariNamana (paryAya) hote rahanA pratyeka vastukA svabhAva hai / (2) paramANuvoMmeM snigdhatva, rUkSatva, zota, uSNa ye cAra prakArake paryAya hote haiM / (3) paramANuke ve cAra guSpaparyAyake ekase lekara anaMta taka avibhAgapraticchedoM meM hote hai / (4) pudgalake una cAra paryAyoMmeM snigdhatva va rUkSatva ye do hI pariNamana paramANuvoMke paraspara bandhake kAraNabhUta haiN| . siddhAnta--(1) paramANu paraspara ba~dha baMdhakara zarIrAdi piNDarUpa meM bahupradezI skandha ho jAte haiN| dRSTi-1- svajAtyasadbhuta vyavahAra, azuddha sthUla RjusUtra (31) / prayoga- zarIrAdi piNDoMkA kartRtva pudgaloMmeM hI dekhakara apaneko akartA jAnakara samasta piNDa zrAdi parapadArthose mamatva pUrNatayA dUra karanA aura unakI kisI bhI pariNati meM rAgadveSa na kara madhyastha rahanA / / 164 // aba yahA~ kisa prakArake snigdhatva rUkSatvase piNDapanA hotA hai, yaha batalAte haiN| [aNupariNAmAH] paramANuke pariNAma arthAt paryAya [snigdhAH vA skSAH vA] snigdha ho yA rukSa hoM [samAH vA viSamAH vA] sama aMza vAle hoM yA viSama aMza vAle hoM [yadi Adi. parihInaH samataH dvayadhikAH] yadi jaghanya aMzase rahita va samAnatAse do adhika aMza vAle hoN| to [badhyante hi] baMdhate haiN| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wal asonine 313 / MIRRORE KHERI B ASE .mmrtmnt pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA snigdharUkSatvasya hi pariNabhyapariNAmakatvAbhAvena bandhasyAsAdhanatvAt // 165 / / "yadi hi AdiparihIna / mUladhAtu-bandha bandhane / ubhayapadavivaraNa---NihA snigdhAH lukkhA rUkSA: aNupariNAmA azupariNAmAH samA samA: visamA viSamA: durAdhigA dvadhadhikA: AdiparihINA AdiparihogA:-prathamA bahuvacana / bajjhali badhyante-vartamAna anya puruSa bahuvacana bhAvakarmaprakriyA / nirukti--- rukSa pAruSye, pariNamanaM pariNAmaH / samAsa-- aNoH pariNAmAH azupariNAmAH / / 165|| - tAtparya---do va adhika Digroke snigdha yA rUkSa paramANu apane se do adhika DigrIke snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha baMdha jAte haiN| TIkArtha---samAnase do aMza adhika snigdhatva yA rUkSatva honese baMdha hotA hai, yaha utsarga hai; kyoMki snigdhatva thA rUkSatvako dviguNAdhikatA nizca yase pariNAmaka honese baMdhakA kAraNa hai / nizcayataH eka guNa snigdhatva yA rUkSatva honese baMdha nahIM hotA, yaha apavAda hai; kyoMki eka guNa snigyatva yA rUkSatvake pariNamya pariNAmakatAkA abhAva honese baMdhake kAraNa panakA abhAva hai| va prasaGgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM paramANuvoMke piNDatvake sAdhanabhUta snigdhatva va rukSatvake aneka avibhAga praticchedoMke rUpameM pariNamana batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kisa prakArake avibhAgI praticchedoMmeM pariNata paramAraguvoMkA snigdhatva hakSatva paraspara bandhakA kAraNa hotA hai| tathyaprakAza--(1) eka avibhAgapraticchedameM parigAta snigdhatva va rUkSatva bandhakA kAraNa nahIM hotA, jaise ki jaghanya guNa bAlA sleha moha pariNAma mohanIya prakRtike bandhakA kAraNa nahIM hotA / (2) do grAdi pravibhAga praticchedoM meM pariNata snigdhatva va rUkSatva bandha kA kAraNa ho sakatA hai| (3) jina paramANuvoMmeM snigdhasva va rUkSatva ekase dUsare meM do adhika avibhAgapraticcheda vAlA ho, una paramANuvoMkA paraspara bandha hotA hai, ve paramANu parapara cAhe snigdha snigdha hoM yA rUkSa rUkSa hoM yA snigdha rUkSa hoM yA rUkSa snigdha ho / siddhAnta---(1) paramANuvoMkA piNDarUpa paryAyameM pAnekA kAraNa viziSTa snigdhatva rukSaya yukta paramANu hI haiN| dRSTi----1- upAdAnadRSTi (46b)| pati: / prayoga-prAtmA zarIrAdi piNDarUpa banAnekA kI prAdi raMca mAtra bhI nahIM hai, ataH ina samasta parapadArthoM ko apanese atyanta bhinna jAnakara unase upayoga haTAnA aura apane svarUpameM upayoga lagAnA // 16 // - aba paramANuoMke piNDapanekA yathokta hetu dRr3hatAse nizcita karate haiM---[snigdhatvena - .........RANESEAmem-TREATMmtaimlatandeiwww - kara Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sahajAnandazAstramAlAyo atha paramANunA piNDatvasya yathoditahetutvamavadhArayati gidvattoNa duguNo caduguNaNiddhagA baMdhamaNubhavadi / lukkheNa vA tiguNido agu bajjhadi paMcaguNa jutto // 166 // snigdha dviguraNa paramANu, baddha catuguNI snigdhase hotaa| triguraNa rUkSase ba~dhatA, paJcagurapaNI anya paramANU // 166 / / snigdhatvena dviguNazcaturguNasnigdhena bandhabhanubhavati / rUkSeNa vA viguNito'zubadhyate paMcaguNayuktaH // 16 // ___ yathoditahetukameva paramANanAM piNDatvamabadhArya dvicatuguNayostripaJca guNayozca dvayoH snigdhayoH dvayo rUkSayordvayoH snigdharUkSa yordA paramANvorbandhasya prasiddheH / uktaM ca "NiddhA ___nAmasaMjJa-NiddhattaNa duguNa caduguNaNiddha baMdha lubakha vA tiguNida aNu paMcaguNa jutta / dhAtusaMja.. aNuH hva sattAyAM, baMdha baMdhane / prAtipadika-~-snigdhatva dviguNa caturguNasnigdhatva bandha bA rUkSa vA triguNita azu paMcaguNayukta / mUladhAtu-anu bhU sattAyAM, bandha vanyane / ubhayapadavivaraNa... NittaroNa snigdhatvena cadumuNaNiddhaNa catuguNasnigdhena lukkheNa rUkSeNa-tRtIyA ekavacana / duguNI dviguNaH tiguNido triguNita dviguNaH] snigdharUpase do aMza vAlA paramAraNa caturyugasnigdhena] cAra aMza vAle snigdha [vA rUkSeraNa] athavA rUkSa [baMdha anubhavati] baMdhako prApta hotA hai| [triguriMgataH aNuH] tathA tIna aMza vAlA paramAraNa [paMcaguNayuktaH] pA~ca aMza vAle ke sAtha yukta hotA huA [badhyate] baMdhatA hai| tAtparya---paramAraNa apanese do aMza adhika snigdha rUkSa paramAra se baMdha jAtA haiN| kintu eka aMzake snigdha rUkSa aNukA baMdha nahIM hotaa| TokArtha-yatrokta hetuse hI paramANuoMke piNDatva hotA hai, yaha karanA cAhiye; kyoMki do aura cAra guNa vAle tathA tIna aura pA~ca guNa vAle do snigdha paramAragoMke athavA do rUkSa paramAraNoMke athavA do snigdha-rUkSa paramANoMke baMdhakI prasiddhi hai| kahA bhI hai| "NibhA giddheNa bajjhati lukkhA lukkhA ya poggalA / giddhalukkhA ya bajjhati rUvArUbI tha poggalA // " "Niddhassa ripaddheNa durAhieNa lukkhassa lukkherA durAhieNa / giddhassa lukkheNa, havedi baMdho jahaNNavajje visame same vA / / " prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki kaise snigdha rUkSapanese piNDI panA hotA hai| aba isa gAthAmeM paramAraNavoMke piNDa panekA pUrva gAthAkathita hetupanekA sodAhaH raNa dRr3hatAse nizcaya kiyA gayA hai: taNyaprakAza-(1) paramANu voMke piNDapanA honekA kAraNa jaghanyaguNa rahita va eka 2400 ASTANARIES Sxesilijana Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 315 vidveNa babhUti lukkhA lukkhA ya pomgalA / nikhalukkhA ya bajbhati rUvArUvI ya poggalA / / " gitassa giddheNa durAhieNa lukkhassa lukkheNa durAhie / siddhassa lukkheNa havedi baMgho jahahajje visame same vA / / 166 / / aNu: paMcaguNajuto paMcaguNayuktaH prathamA ekavacana | ahavadi anubhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA | bajjhadi badhyate - vartamAna anya puruSa ekavacana bhAvakarmaprakriyA / nirukti-- guNagranaM guNaH AmantraNe curAdi / samAsa-dve gujhe yasmin sa dviguNaH catvAraH guNAH yasmin sa caturguNaH catuguM - manAsI snigdhazceti caturgu NasnigdhaH tena ca0, paMcabhiH guNaiH yuktaH iti paMca0 | 166 || se dUsarekA do adhika avibhAga praticcheda vAlA snigdhapanA va rUkSapanA hai / ( 2 ) jaise do guNa vAle va cAra guNa vAle snigdha snigdha yA rUkSa rUkSa yA snigdharUkSa yA rUkSasnigdha paramAant bandha ho jAtA hai / ( 3 ) yahAM guraNa zabdakA vAkya avibhAgapraticcheda hai / ( 4 ) yahA~ paramANu boke bandhake prasaMga meM 2 zravibhAgapraticcheda vAle snigdha rUkSase lekara ananta zravibhAgapraticcheda vAle snigdha rUkSa taka ghaTita karanA / (5) do se adhika kitane hI vibhAgaprati che hoM, paraspara ekase dUsareke do pravibhAga praticcheda honepara hI bandha hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) pudgalaparamANuvoMkA paraspara bandha honepara eka piNDarUpatA ho jAtI dRSTi - 10 samAnajAtIyavibhAvadravyavyaJjana paryAyadRSTi (215) / prayoga- zarIra Adi podgalika piNDoMse vivikta nija AtmAko kinhIM bhI vyakta na nirakhakara paryAyako dRSTise antaH nihArakara usase bhI pare paramazuddha citsvarUpa * upayoga karanA // 166 // aba AtmA, pudgalapiNDakatRtvakA prabhAva nizcita karate haiM - [sUkSmA vA vAdarAH ] sUkSma athavA bAdara aura [ saMsaMsthAnA: ] AkAroM sahita [ dvipradezAdaya: skaMdhAH] do se lekara anantapradeza taka ke skandha [pRthivI jalatejovAyavaH ] pRthvI, jala, teja aura vAyurUpa [ svakapariNAmaH jAyante ] apane pariNAmoMse utpanna hote haiM / tAtparya - pudgala piNDoM ke kartA pudgala ho haiM, prAtmA unakA kartA nahIM / TokArtha -- pUrvokta prakAra se ye utpanna hone vAle dvipradezAdika skaMdha - jinane ki viziSTa avagAhanakI zaktike vaza sUkSmatA zrIra sthUlatArUpa bheda grahaNa kiye haiM, aura viziSTa zrAkAra dhAraNa karane kI zaktike vaza hokara vicitra saMsthAna grahaNa kiye haiM ve apanI yogyatAnusAra rasa gaMdha ke AvirbhAva aura tirobhAvakI (svazaktike vaza hokara pRthvI, jala, zragni aura vAyurUpa apane pariNAmoMse hI hote haiN| isase nizcita hotA hai ki dvayaragukase lekara Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mara sahajAnandazAstramAlAyAM athAtmanaH pudgalapiNDakartRtvAbhAvamavadhArayati----- dupadesAdI khaMdhA suhumA vA bAdarA sasaMThANA / puDhavijalateuvAU sagapariNAmehi jAyate // 167 // dupradezI prAdi skandha, sUkSma va vAdara vicitrasaMsthAnI / kSiti salila agni vAmu, nija pariNAmoMse upaje saba // 160 // dvipradezAdayaH skandhAH sUkSamA vA bAdarA: sasaMsthAnAH / pRthivIjalatejovAyabaH svakapariNAmaijAyante / / 167 / / evamamI samupajAyamAnA dvipradezAdayaH skandhA viziSTAvagAhana zaktivazAdupAttasokSamyasthaulyavizeSA viziSTAkAradhAraNazaktivazA dgRhItavicitrasaMsthAnAH santo yathAstraM sparzAdicatu. ekasyAvirbhAvatirobhAvasvazaktivazamAsAdya pRthivyaptejovAyavaH svapariNAmareva jAyante / ato. 'vadhAryate dvayaNa kAdyanantAnantapudgalAnAM na piNDa kartA puruSo'sti // 167 / / nAmasaMjJa-dupadesAdi khaMdha suhama vA vAdara sasaMThANa puDhavijalateuvAja saMgapariNAma / dhAtusaMjJa--- prAdurbhAve / prAtipadika-dvipradezAdi skandha sUkSma vA vAdara sasaMsthAna puthivIjalatejovAyu svakapariNAma / mUladhAtu-janI prAdurbhAve / ubhayapadavivaraNa-...dupadesAdI dvipradezAdayaH khaMdhA skandhAH suhamA sUkSmAH bAdarA vAdarAH sasaMThANA sasaMsthAnAH puDhavijalateuvAU pRthivIjalatejovAyavaH-prathamA bahuvacana / sagapariNAmehi svakapariNAma:-tRtIyA bahuvacana / jAyate jAyante-vartamAna puruSa bahuvacana bhAvakarmaprakriyA / nirukti-skanyate yaH sa: skandhaH, linena AtmAnaM sUcayati sUcyate asena sUcanamAtra vA sUkSmaH / samAsapRthivI ca jala ca tejazca vAyuzcetipUthivIjalatejovAyaka:--prathamA bahuvacana / dvipradeza: AdiH yeSAM te dvipradezAdayaH, saMsthAnena sahitAH iti sasaMsthAnAH / / 167 / / anantAnanta pudgaloM takake piNDakA kartA AtmA nahIM hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM paramANuvoMke bandhakI prakriyAkA sodAharaNa dRr3ha nizcaya kiyA thA / aba isa gAthA yaha avadhAraNa kiyA gayA hai ki prAtmA pudgalapiNDakA kartA nahIM hai| tathyaprakAza----(1) do paramAraNa vAle piNDase lekara anantAnanta paramAra taka piNDoM kA kartA prAtmA nahIM hai / (2) ye pudgalaparamANu piNDa hI apane pariNamanase pRthvI, jala, agni vAyurUpa pariNama jAte haiM / (3) yahAM anya dArzanikoMke mantavyake anusAra pRthvI kahane se banaspati prAdi saba kucha dRzya piNDakA grahaNa kara lenA hai / (4) puthvImeM sparza, rasa, gaMdha, varNa cAroM dhyakta haiM, jalameM sparza rasa varNa vyakta haiM, agnimeM sparza va varNa vyakta hai, vAyumeM mAtra sparza vyakta hai so yaha bhinnatA paramANu piNDako prAvirbhAva tirobhAvakI apanI zaktike kAraNa hai / (5) pRthvI AdikA jo vibhinna prakAra hai vaha bhI paramANu piNDako viziSTAkAra mmmmmmms Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 317 prayAtmanaH pudgalapiNDAnetRtvAbhAvamavadhArayati-- yogADhagADhaNicido puggalakAyehiM sabbado logo| suhumehiM bAdarehi ya appA proggehiM joggehiM // 168 // avagADha gADha saMbhRta. pudgala kAyoMse loka saMpUraNa / sUkSma va cAdaroMse, yogya athavA ayogyoMse // 16 // avagAhagAhanicitaH pudgalakAryaH sarvato lokH| yUkSmadarazcAprAyogyonyaH // 168 / / yato hi sUkSmatvapariNatarvAdarapariNatazcAnati sUkSmatvasthUlatvAt karmatvapariNamanazaktiH nAmasaMjJa-ogAhagADhanicida puggalakAya savvado loga suhuma vAda ra appAogga' jogga / dhAtusaMjJamAha sthApanAgrahaNapravezeSu / prAtipadika...aba gAr3hagADhanicita pudgalakAya sarvata: loka: sUkSma vAdara aprAkA boya yogya / bhUladhAtu--guha prbeshne| ubhayapadavivaraNa....ogAr3hagADhaNivido avagAdagADhanincitaH logo koSa -prathamA ekavacana / puggalakAyehi pudgalakAryaH suhumehiM sUkSmaiH cAdarehi vAdaraiH appAoggehi aprA"cAraNazaktike kAraNa haiM / (6) pRthvI grAdimeM jo patalApana moTApanako vizeSatA hai baha una paramANu piNDoMkI viziSTa avagAhana zaktike kAraNa hai / (7) nizcayata: TotkIrNajJAyakakapase zuddha buddha ekasvabhAva aAtmA hai| (8) vyavahArase anAdikarmabandhanavaza zuddhAtmasvabhAva ko na pAte hue jIva pRthvI, jala, agni, vAyu kAyikoM meM utpanna hote haiM / (6) pRthvI Adi kAyikoMmeM utpanna hokara bhI jIva apane sukha duHkha jJAna vikalpa prAdi pariNatiyoMkA hI upAdAna kAraNa hai, pRthvI prAdi kAyAkAra pariNatikA nahIM 1 (10) pRthvI kAyAkAra pariNati kA upAdAna kAraNa to pudgalaskandha hI hai| (11) zarIra prAdi kisI bhI pudgalapiNDakA itI jIva nahIM hai| siddhAnta----jIva zarIra Adi podgalika piNDoMkA kartA nahIM hai| dRSTi-pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga---prAtmA zarIrAdi pudgalapiNDakA va anya bhI kisI dravyakA kartA ho hI jA nahIM sakatA, ata: kartRtvakA vikalpa chor3akara apane svadravyameM upayukta hokara satya vizrAma karanA // 1.67 // aba prAtmA pudgalapiNDakA lAne vAlA nahIM hai, yaha nizcita karate haiM-- [lokaH loka [sarvataH] sarvataH [sUkSmaH ca vAdaraH] sUkSma tathA vAdara [aprAyogyaH yogyaH] evaM karmatva ke ayogya tathA yogya [pudgalakAryaH] pudgala skaMdhoMke dvArA [atragADhamADhanicitaH] pravAhita hokara gAr3ha bharA huaA hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ......Sanctioni.... m.nitine m a emamvirai nine 318 sahajAnaMdazAstramAlAyAM yogibhiratisUkSmasthUlatayA tadayogibhizcAvagAhaviziSTatvena parasparamabAdhamAnaH svayameva sarvata eva pudgalakAyairgADhaM nicito lokaH / tato'vadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruSo'sti / 168 / / yogyaH joggehi yogyaiH-tRtIyA bahavacana / nirukti-avagAhatesma asau iti avagADhaH, cIyate yaH saH kAyaH citra cayane, yogAya prabhavati yaH sa yogyaH / samAsa-gADhaM nicitaH iti avagADhanicitaH avagADhazcAsau gADhanicitazceti avagADhagADhanicitaH / / 168 // RDSo C SHARE Emaatimes ERITStandinamaAPIL MAHARIHANIAsmihindimehteningOOOMARAranManandgaonmamkasminantleman FASTmumentarimmimidisa a ureuyURANCETrumerpareeMATICE FASSESEA Pos ni tAtparya-loka vividha pudgalaskaMdhoMse sArA bharA huyA hai, unakA lAne vAlA prAtmA nhiiN| TokArtha----sUkSmarUpa pariNata tathA vAdararUpa pariNata, ati sUkSma athavA pratisthUla na honese karmarUpa pariNata honekI zakti vAle, tathA ati sUkSma athavA ati sthUla honese karmarUpa pariNata honekI zaktise rahita avagAhakI viziSTatAke kAraNa paraspara bAdhA na karane vAle sUkSmarUpa pariNata va vAdararUpa pariNata pudgala skandhoMke dvArA svayameva yaha loka sarvataH gAr3ha bharA huA hai / isameM nizcita hotA hai ki pudgalapiNDoMkA lAne vAlA AtmA nahIM hai / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA pudgalapiNDakA kartA nahIM hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki prAtmA pudgalapiNDakA lAne vAlA bhI nahIM hai| tathyaprakAza--(1) yaha loka saba orase svayaM hI sUkSmarUpa pariNata va vAdararUpa pari. Nata pudgala kAyoMse bharA huA hai / (2) una pudgalakAyoMmeM aisA ho paraspara avagAha vizeSa hai jisa kAraNa unake ekatra rahane meM paraspara koI bAdhA nahIM paatii| (3) ina saba paudgalika kAyoMmeM (piNDoMmeM) aneka to karmatvapariNamanazakti vAle haiM jo ki na atisUkSma haiM aura na pratisthUla haiM / (4) una saba pudgalakAyoM (piNDoM) meM aneka aise haiM jo karmarUpa pariNamana zaktise rahita hai jo ki atisUkSma haiM va atisthUla haiM / (5) isa lokameM sabhI jagaha jIva haiM aura karmabandhake yogya kArmANavargaNA nAmaka pudgalapiNDa bhI sabhI jagaha haiN| (6) pratyeka saMsArI jIvake sAtha bhI eka kSetrAvagAhI visrasopacaya vAlI kArmANavargaNAyeM bhI svayaM haiM / (7) jaba jIva pUrvabaddha pudgalakarmavipAkodayakA nimitta pAkara zubha azubha bhAvase pariNata hotA hai taba tatkAla hI ye kArmAraNavargaNAyeM svayaM karmarUpa pariNata ho jAtI haiM / (8) ina kArmANavargaNArUpa yA karmarUpa pudgalapiNDoMko kisI bAharake sthAnase jIva nahI lAtA / (6) aisA bhI nahIM hai ki jIva kisI bAharake sthAnase karmayogya pudgala lAkara unakA bandha karatA ho / (10) so jaise prAtmA pudgalapiNDoMkA kartA nahIM hai, isI prakAra prAtmA kinhIM bhI pudgalapiNDoMkA AnetA arthAt lAne vAlA bhI nahIM hai / (11) hAtha Adike saMyogakA nimitta Sh T H HERE o RESTEREST norasainabina Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / - pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 316 athAtmanaH pudgalapiNDAnAM karmatvakartRtvAbhAvamavadhArayati--- kammattaNapAzroggA khaMdhA jIvassa pariNaiM pappA / gacchaMti kammabhAvaM Na hi te jIveNa pariNamidA // 16 // karmatvayogya pudgala, jIvapariNAmakA nimitta pAkara / karmarUpa pariNamate, jIva unheM pariraNamAtA nahIM // 166 // karmatvaprAyogyAH skandhA jIvasya pariNati prApya / gacchanti karmabhAvaM na hi te jIvena pariNamitAH // 166 / / / yato hi tulyakSetrAvagADha jIvapariNAmamAtra bahiraGgasAdhanamAzritya jIvaM pariNa mayitAra. nAmasaMjJa-kammattaNapAogga khaMdha jIva pariNai kammabhAva Na hi ta jIva pariNamida / dhAtusaMjJa-pa appa arpaNe, gaccha gatau / prAtipadika--karmatvaprAyogya skandha jIva pariNati karmabhAva na hi tat jIva pAkara kucha padgaloMkA kSetrase kSetrAntarameM avasthAna dekhakara nimittaparamparAmeM prAtmAke yoga upayogakA svAtantrya na dekhakara una skandhoMkA jIvako lAne vAlA kahanA korA upacAra hai| siddhAnta--(1) aAtmA pudgalapiNDoMkA lAne vAlA nahIM hai / dRSTi-1- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / ra prayoga-AtmA dvArA pudgalapiNDoMke lAnekA prazna to dUra hI raho, yaha AtmA samasta pudgaloMse atyanta bhinna mAtra apane caitanyasvarUpAstitva vAlA hai aisA jAnakara samasta parapadArthaviSayaka vikalpako tajakara apane vizuddha svarUpa meM upayukta hokara parama vizrAma pAnA // 16 // aba AtmA pudgalapiNDoMko karmarUpa nahIM karatA, yaha nizcita karane haiM--[karmatva. prAyogyAH skaMdhAH] karmatvake yogya skaMdha [jIvasya pariragati prApya] jIvakI pariNatiko prApta karake [karmabhAvaM gacchanti] karmabhAvako prApta hote haiM; [na hi te jIvena pariNamitAH] nizcayataH ve jIvake dvArA pariNamAye gaye nahIM haiM / tAtparya-jIvapariNAmakA nimittamAtra pAkara kArmANavargaNA svayaM karmarUpa pariNamate minisiaclichirwanelavitaveenaksinessRADModelineKOSHIANDAHARI TIkArtha-karmarUpa pariNamita hone kI zakti vAle pudgala skaMdha, tulya kSetrAvagAho jIvake pariNAmamAtra bahiraMga sAdhanakA prAzraya lekara, jIvake pariNamayitA hue binA hI svayameva karmabhAvase pariNamita hote hai / isase nizcita hotA hai ki pudgala piNDoMko karmarUpa karane vAlA prAtmA nahIM hai| / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki AtmA pudgalapiNDoMkA lAne vAlA bhI nahIM hai / aba isa gAthAmeM batA / gayA hai ki prAtmA pudgalapiNDoMke karmapanekA bhI immisiriptionaries Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM mantareNApi karmatvapariNamana zaktiyoginaH pudgalaskandhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti tato'vadhAryate na pudgalapiNDAnAM karmatvakartA puruSo'sti // 166 // 320 pariNamita / mUladhAtu-- pra AplU vyAptau gamlR gatau / ubhayapada vivaraNa- kammattaNapAoggA karmatvaprAyogyAH khaMdhA skandhA: - prathamA bahuvacana / jIvassa jIvasya SaSThI eka0 / pariNaiM pariNati dvi0 eka0 / pappA prApya - asamAptikI kriyA kRdanta / gacchati gacchanti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / kammabhAvaM karmabhAva - dvitIyA ekavacana / Na na hi-avyaya / te pra0 bahu0 / jIveNa jIvena-tRtIyA eka0 / pariNamidA pariNamitA:- prathamA bahuvacana kRdaMta kriyA / nirukti--kriyate yattatkarma / samAsa - karmatvasya prAyogyAH karmatvaprAyogyAH, vigrahaH - karmaNaH bhAvaH karmatvaM, karmaNaH bhAvaH karmabhAvaH taM karmabhAvaM ||16|| karane vAlA nahIM hai / tathya prakAza ( 1 ) samAna kSetra meM avagAhI jIvake vibhAva pariNAmako nimittamAtra pAkara kArmANavargaraNAyeM svayaM hI karmarUpa pariNama jAte haiM / ( 2 ) ve kArmAraNavargaraNAyeM apanI pariNati se hI karmarUpa pariNamatI haiM vahA~ usarUpa jIva raMca bhI pariNamamAna nahIM hai / (3) jIva kArmANa piNDoM ko karmarUpa nahIM pariNamAtA aura na kAmaNapiNDoke parilamana meM sAtha juTatA hai / ( 4 ) AtmA pudgalapiNDoMke karmapanekA kartA nahIM hai / (5) pratyeka padArthoMkA pariNamana apane apane pradezoM meM apanI apanI pariNati se hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) kArmAraNa paradravyakI karmatva pariNatikA kartA zrAtmA nahIM hai / dRSTi - 1 - paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya, pratiSedhaka zuddhanaya (26, 46 pra ) / prayoga - karma Adi samasta paradravyase nirAle apane prApake zrAtmAmeM jJAnavRttikA hI sahaja kartRtva nirakhanA // 166 // aba AtmA karmarUpa pariNata pudgaladravyAtmaka zarIrakA bhI kartA nahIM yaha nizcita karate haiM - [ karmatvagatAH ] karmarUpa pariNata [te te] ve ve [pudgalakAyAH] pudgala piMDa [ dehAntarasaMkramaM prApya ] dehAntararUpa parivartanako prApta karake [ punaH zrapi ] punaH punaH [ jIvasya ] jIva ke [ dehAH ] zarIra [saMjAyante ] banate haiM / tAtparya - zarIroMkA kartA bhI pudgala hI hai, jIva nahIM / TokArtha -- jisa jovake pariNAmako nimittamAtra karake jo jo ye pudgala piMDa svayameva karmarUpa pariNata hote haiM, ve ve pudgalapiNDa jIvake anAdisaMtatise pravartamAna dehAntararUpa pari vartanakA Azraya lekara svayameva zarIra banate hai / isase nizcita hotA hai ki karmarUpa pariNata pudgaladravyAtmaka zarIrakA kartA AtmA nahIM hai / prasaMgavivaraNa - zranantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zrAtmA pudgala piNDoM kA kartA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgo TIkA 321 ayAtmanaH karmatvapariNatapadagaladravyAtmakazarIrakartRtvAmAvamavadhArayati---- te te kammattagadA poggalakAyA puNo vi jIvassa / saMjAyate dehA dehatarasaMkamaM pappA // 170 // ve ve karmavipariNata, pudgalapiNDa dehAnyasaMkrama paa| bAra nAra parivartita, jIvoMke deha banate haiM // 170 // ne se karmatvagatA! pudgalakAyAH punarapi jIvasya / saMjAyante dehA dehAntarasaMkrAM prApya / / 170 / / ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAma nimittamAtrIkRtya pudgalakAyAH svayameva karma. svena pariNamanti, atha te te tasya jIvasyAnAdisaMtAnapravRttizarIrAntarasaMkrAntimAzritya svayameva ca zarIrANi jAyante / alo'vadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakazarIrakartA puruSo .. Hinduism. santonki... nAmasaMjJa--ta ta kammattagada poggalakAya puNo vi jIva deha dehAMtarasaMvAma 1 dhAtusaMja-sajA prAdubhuvi pa appa artharaNe / prAtipadika.....tat tat karmatvagata pudagalakAya punar api jIva deha dhaantrsNkrm| mAnadhAtu-saM janI prAdurbhAva, pra Ala vyAptI / ubhayapadavivaraNa-te te kammattagadA karmatvagatA: pomagalamAyA pudgalakAbA: dahA dehaH-prathamA bahuvacana / puNo punaH vi api-avyaya / jIvasya jIvasya-SaSThI ekayavanaH / saMjAyate saMjAyante-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / pappA prApya sambaMdhArthaprakriyA kRdanta / / dehatarasaMkama dehAntarasaMkrama-dvitIyA ekavacana / nirukti--saMkramaNaM saMzramaH Rmu paadvikssepe| samAsa hAntarasya saMkramaH dehAntarasaMkramaH se dehAntarasaMkam / / 170 / / nahIM hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki prAtmA karmarUpapariNata pudgaladravyAtmaka zarIra kA bhI kartA nahIM hai| tathyaprakAza--- (1) jIvake pariNAmako nimittamAtra karake pudgalakAya svayaM hI karma rUpase pariNamate haiM / (2) aba ve pudgalakAya usa jIvake zarIrAntarake saMkramaNakA prAzraya karake svayaM hI zarIra ho jAte haiM, zarIrake bananemeM nimittarUpa ho jAte haiN| (3) zarIrarUpa kI pudgalapiNDa hai, ki ve hI zarIrarUpa hote haiM, ataH zarIrakA karmA pudgalapiNDa ho hai / N) prAtmA pudgala karmake udayase hone vAle pudgaladravyAtmaka zarIrakA kartA nahIM hai / (5) mAtmA apane hI pariNamanakA kA hai, anyakA nahIM / siddhAnta---(1) pudgalapiNDa hI zarIrakA kartA hai / (2) AtmA paradravyAtmaka marIrakA kartA nahIM hai| dRSTi---1 - upAdAnadRSTi (49ba) 12- pratiSedhaka zuddhanaya (46a| prayoga--zarIrakA kartA pudgala piNDa ko hI nizcita kara zarIrase atyanta vivikta mamamawhi v inee ti. ........... Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 322 athAtmanaH zarIratvAbhAvamavadhArayati rAliyo ya deho deho veuvviyo ya tejaiyo / yAhAraya kamma puggaladavvApagA savve // 171 // zradArika vaiyika, AhAraka taijasa kArmANa tathA / ye saba zarIra pAMcoM haiM pudgaladravyarUpI jar3a // 171 // audArikazca deho deho vaikriyikazca taijasaH / AhArakaH kArmaNaH pudgaladravyAtmakAH sarve / / 171 // to hyaudArikavaiyikAhora kataijasakArmaNAni zarIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtma kAni / tato'vadhAryate na zarIraM puruSo'sti / / 171 / / nAmasaMjJa - orAlia ya deha deha veguvbia ya tejaia AhAraya kammaia puggaladabbappaga sabba / / dhAtusaMjJa - A hara haraNe / prAtipadika audArika ca deha deha vaikriyaka ca taijasa AhAraka kArmaNa pugaladravyAtmaka sarva / mUladhAtu-A hRJa haraNe / ubhayapadavivaraNa - orAlio audArikaH deho daha aforn vaiyikaH tejaio taijasaH AhAraya AhAraka: kammaio kArmaNa:- prathamA ekavacana / puggaladavvapApudgaladravyAtmakAH savve sarve prathamA bahuvacana / nirukti - udAre bhavaM audArika, vividhakaraNaM . vikriyA vikriyA prayojanaM yasya tat vaikriyakaM Ahriyate nirvartyate yattat AhArakaM, tejasi bhavaM taijasa, karmaNAmida kArmaNam / samAsa - pudgaladravyaM AtmakaM yeSAM te pudgaladravyAtmakAH // 171 // "jJAnasvarUpa antastattva meM ramakara saMtuSTa rahanA // 170 // AtmA zarIrapanekA prabhAva nizcita karate haiM - [ audArikaH dehaH ca ] praudA: fre zarIra aura [kriyikaH dehaH ] vaikriyika zarIra, [ taijasaH ] taijasa zarIra [ zrAhArakaH] | AhAraka zarIra [ca] aura [ kArmaraNaH ] kArmAraNa zarIra [ sarve ] saba [ pudgaladravyAtmakAH ] pudgaladravyAtmaka haiM / tAtparya - zrIdArikAdi sabhI zarIra pudgaladravyAtmaka haiM jIvarUpa nahIM / TokArtha - praudArika, vaikriyika, grAhAraka, taijasa aura kArmaNa sabhI zarIra pudgaladravyAtmaka haiM / isase nizcita hotA hai ki AtmA zarIrarUpa nahIM hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki AtmA zarIrakA kartA bhI nahIM hai / ba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki AtmAke to Upara hI nahIM hai / tathya prakAza - ( 1 ) zarIra pA~ca prakArake haiM- praudArika, vaikriyika, grAhAraka, taijasa va kArmaNa / (2) pAMcoM hI zarIra pudgaladravyAtmaka haiM, ataH zarIra pRthak rahA. zrAtmA pRthak rahA / (3) praudArika zarIra, vaikriyika zarIra va prAhArakazarIra prAhAravargaNA nAmaka pudgalaskandhoM se banatA hai / ( 4 ) tejasa zarIra taijasa vargaNA nAmaka pudgalaskandhoMse banatA hai / (5) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S 323 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA / atha ki tahi jIvasya zarIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNa sthalakSaNamityAvedayati vArasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagnnaamsh| jANa aliMgaragahaNaM jIvamaNidivasaMThANaM // 172 / / arasa prarUpa agaMdhI avyakta azabda cetanAguragamaya / / cihAgrahaNa aru svayaM asaMsthAna jIvako jAno // 172 // arasamarUpamagandhamadhyaktaM cetanAguNamAndam / jAnI hyaliGgagrahaNaM jIbamanirdiSTasaMsthAnam / / 172 / / yAtmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparzaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt shbdp| yiAbhAvasvabhAvatvAttathA sanmUlAdaliGgamAhyatvAtsarvasaMsthAnAbhAvasvabhAvatvAvapudgaladravyavibhAgasAdhana marasatva marUpatvamagandhatvamavyaktatvamazabdatvamaliGgagrAhyatvamasaMsthAnatvaM vAsti / sakasapudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhanaM tu cetanAguragatvamasti / tadeva ca tasya strajIvadravyamA nAmasaMja-arasa arU va agaMdha abbatta cedaNAguNa asaha aliMgaragahaNa jIva' aNiviTThasaMThavaNa / dhAtusaMkSa-ANa avabodhane, liMga AliMgane citrIkaraNe / prAtipadika-arasa arUpa agandha avyakta cetanAguNa kAmaNizarIra kArmAgAvargaNAtmaka pudgalaskandhoMse banatA hai / (6) aAtmA amUrta caitanyasvarUpa hai| (7) prAtmA zarIra nahIM hai, prAtmAke zarorapanA nahIM hai / (8) AtmAkA sattva zarIrase pratyanta bhinna hai, ataH nizcayataH AtmAke zarIrakartRtvakI carcA betukI hai| siddhAnta ---- 1- zarIrako dekhakara use jIva kahanA upacAra hai| 2. jIvako zarIra kA kartA kahanA lokopacAra hai| dRSTi-.-- 1- ekajAtiparyAya anyajAtidravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (121)|2prkrtRtv upacArata asadbhUtavyavahAra (126ba) / prayoga.... pavitra zuddha prAnandamaya honeke liye zarIrase vivikta sahajAnandamaya prAtmatatvarUpa apane ko nirakhanA 1171 / / saba phira jIvakA, zarIrAdi sarvaparadravyoMse vibhAgakA sAdhanabhUta asAdhAraNa svalakSaNa / kyA hai ? yaha kahate haiM. jovam] jIvako [arasam] rasarahita, [arUpam] rUparahita, [agaM. dham] gandharahita, [avyaktam ] adhyakta, [cetanAguNam] cetanAguNamaya, [azabdam] zabdarahita, priliMgagrahaNam ] liMga dvArA grahaNa na hone yogya, aura [anidiSTisaMsthAnam] jisakA koI saMsthAna nahIM kahA gayA aisA [jAnIhi] jaano|| tAtparya-jIna sparzarasagaMja varNarahita amUrta caitanyasvabhAvamaya hai| TokArtha.... aAtmA rasa, rUpa va gaMdhaguNake abhAvarUpa svabhAva vAlA honese, sparzaguNa rUpa RANA JAIN Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 hajAnandazAstramAlAyAM trAzritatvena svalakSaNatAM vibhrANaM zeSadravyAntaravibhAgaM sAvayati / zraliGgagrAhya iti vaktavye yadaliGgagrahaNamityuktaM tadbahutarArthapratipattaye / tathAhi-na ligairindriyagrAhakatAmApanasya grahaNaM yasyetyatIndriyajJAnamayatvasya pratipattiH / na ligairindriyagratAmApannasya grahaNaM yasye sondriyapratyakSAviSayatvasya / na liMgAdindriyagamyAdadhUmAdagneriva grahaNaM yasyetIndriya pratyakSa pUrvakAnumAnAviSayatvasya / na liMgAdeva paraH grahaNAM yasyetyanumeyamAnatvAbhAvasya / na liMgAdeva pareSAM grahaNaM yasyetyanumAttRmAtratvAbhAvasya / na liMgAtsvabhAvena graharaNaM yasyeti pratyakSajJAtRtvasya / na liMgenopayogAkhyalakSaNena grahaNaM jJeyArthAlambanaM yasyeti bahirarthAlambanajJAnAbhAvasya / na liMga syopayogAkhyalakSaNasya grahaNaM svayamAharaNaM yasyetyanAhAryajJAnatvasya / na liMgasyopayogAkhyala kSaNasya grahaNaM pareNa haraNaM yasyetyahAryajJAnatvasya / na liMge upayogAkhyalakSaNe grahaNaM sUrya ivo parAgo yasyeti zuddhopayogasvabhAvasya / na liMgAdupayogAkhyalakSaNAdagrahaNaM paugalikakarmAdAna azabda liGgagrahaNa jIva anidiSTasaMsthAna / mUladhAtu--z2A avabodhane, liMgi citroMkaraNe, rasa AsvAda, rUpa prekSaraNe, prA gaMdhopAdAne, tri aji zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa- arasaM arU arUpaM agaMdhaM jagandha vyaktatA prabhAvarUpa svabhAvavAlA honese, zabdaparyAyake prabhAvarUpa svabhAva vAlA honese tathA ina sabake kAraNa liMgake dvArA agrAhya honese, aura sarva saMsthAnoMke prabhAvarUpa svabhAva vAloM honese, zrAtmAke, pudgaladravyase vibhAgakA sAdhanabhUta parasatva, prarUpatva, agaMdhatva, avyaktatva; azabdatva, aliMgagrAhyatva aura saMsthAnatva hai / pudgala tathA pramudgala samasta grajIva dravyoMse vibhAgakA sAdhana to cetanAguNamayapanA hai; aura vahI, mAtra svajIvadravyAzrita honese svalakSaNa pakI dhAraNa karatA huA, zrAtmAkA zeSa dravyoMse bheda siddha karatA hai / se yahA~ 'liMgA' aisA kahanA yogya honepara bhI jo 'graliMgagraharaNa' kahA hai, vaha bahuta pratipatti karaneke liye hai / vaha isa prakAra hai -- ( 1 ) liMgoMke dvArA arthAt indriyoM ke dvArA grAhakapaneko prApta ho isa rUpakA grahaNa jisakA nahIM hotA vaha graliMga grahaNa hai; isa prakAra grAtmA atIndriyajJAnamayapanekI jAnakArI hotI hai / (2) liMgoMke dvArA arthAt indriyoM dvArA grAhya ho isa rUpakA grahaNa jisakA nahIM hotA vaha praliMga graharaNa hai| isa prakAra 'AtmA indriyapratyakSakA viSaya nahIM hai' isa prarthakI jAnakArI hotI hai / ( 3 ) jaise ghuse zramikA grahaNa (jJAna) hotA hai, usI prakAra liMgase arthAt indriyagasya cihnase jisakA grahaNa nahIM hotA vaha graliMgagrahaNa hai / isa prakAra AtmA indriyapratyakSapUrvaka anumAnakA triSaya nahIM hai' isa artha kI jAnakArI hotI hai / (4) mAtra liMgase ho dUsaroMke dvArA jisakA grahaNa nahIM hotA vaha zraliMgagrahaNa hai, isa prakAra 'AtmA anumeya mAtra nahIM hai' isa arthako jAnakArI hotI hai / ( 5 ) jisakA liMgase hI grahaNa nahIM hotA vaha aliMgagrahaNa hai| - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mussiasanmmminkaarimA yAjAITMRIMixmadambarama uvaMausamaanwoman 2688 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 325 yasyeti dravya karmAsaMpUktatvasya / na liMgesya indriyebhyo graharaNaM viSayANAmapabhogo yasyeti viSayoMpabhovatRtvAbhAvasya / na liMgAtmano vendriyAdilakSaNAdgrahaNaM jIvasya dhAraNaM yasyeti zukrAtavAnuvidhAyitvAbhAvasya / na liMgasya mehanAkArasya grahaNaM yasyati laukikasAdhanamAtratvAbhAvasya / na ligenAmehanAkAraNya grahaNaM lokavyAptiryasthati kuka prasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya / na liMgAnAM stropunnapuMsakavedAnAM grahaNaM yasyeti strIpunnapusakadravyabhAvAbhAvasya / na liMgAnA avvata avyaktaM cedaNAmuNaM cetanAguNaM asada azabdaM aliMgahA aliGganahaNa jIva aNisiMThANa amidiSTasaMsthAna-dvitIyA ekavacana / jANa jAnIhi AjJArthe madhyama puruSa ekavacana kriyaa| niruktiisa prakAra 'AtmA anumAtA mAtra nahIM hai, isa arthako jAnakArI hotI hai| jisakA liMgase nahI kintu svabhAvake dvArA grahaNa hotA hai vaha aliMgagrahA hai; isa prakAra 'zrAtmA pratyakSa jAtA hai| isa arthako jAnakArI hotI hai| (7) liMga dvArA arthAt upayoganAmaka lakSaNa dvArA jisakA grahaNa nahIM hai arthAt jJeya padArthoMkA pAlambana nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai, isa prakAra prAtmAke bAhya padArthoM kA pAlambana vAlA jJAna nahIM hai', isa arthako jAnakArI hotI hai / YEL liMgakA arthAt upayoga nAmaka lakSaNakA grahaNa arthAt svayaM kahIM bAharase lAyA jAnA nahIM hai jisakA so aliMgagraharaNa hai; isa prakAra 'prAtmAke anAhArya jJAnapanekI jAnakArI hotI ME | (e) liMgakA arthAt upayoga nAmaka lakSaNakA grahaNa arthAt parase haraNa nahIM ho sakatA jisakA so aliMgagrahaNa hai| isa prakAra 'prAtmAkA jJAna haraNa nahIM kiyA jA sakatA', aise kI jAnakArI hotI hai| (10) liMgameM arthAt upayoga nAmaka lakSaNa meM grahaNa arthAta sUrya ko bhAMti uparAga nahIM hai jisake vaha aliMgagrahaNa hai| isa prakAra 'AtmA zuddhopayogasvabhAvI isa arthakI jAnakArI hotI hai| (11) liMgase arthAt upayoga nAmaka lakSaNase grahaNa prati paudgalika karmakA grahaNa jisake nahIM hai, vaha aliMganaharaNa hai; isa prakAra 'prAtmA dravyakase asaMpRkta hai| isa artha kI jAnakArI hotI hai / (12) liMgoMke dvArA arthAt indriyoMke bhArA grahamA arthAt viSayoMkA upabhoga nahIM hai jisake so aliMgagrahaNa hai; isa prakAra 'zrAtmA viSayoMkA upabhoktA nahIM hai' isa arthako jAnakArI hotI hai / (13) liGgAtmaka indriyAdi sake dvArA grahaNa arthAt jIvatvako dhAraNa kara rakhanA jisake nahIM hai vaha aliMgagrahaNa hai; isa prakAra 'mAtmA zukra aura rajake anusAra hone vAlA nahIM hai' isa arthako jAnakArI hotI ||14) liMgakA arthAt mehanAkArakA grahaga jisake nahIM hai so aligagrahaNa hai; isa prakAra mAtmA laukikasAdhanamAtra nahIM hai, isa arthakI jAnakArI hotI hai / (15) liMgake dvArA arthAta amehanAkArake dvArA jisakA grahaNa arthAt lokameM vyApakatva nahIM hai so aliMgagrahaNa FO Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sahajAnandazAstramAlAyAM dharmadhvajAnAM grahaNaMyasyeti barihaGgAyatiliMgAbhAvasya / ma liMga guNo grahaNamarthAvabodho yasyeti / guNavizeSAnAlIdaha dravyatvasya / na liMgaM paryAyo grahaNamarthAvabodhavizeSo yasyeti prayivizerasyate yaH sa rasaH, vyaMjatesma asI vyaktaH, liGgana liGgaH / samAsa- dezanA guNa: yasmin saH ce0 ta0, hai| isa prakAra 'grAtmA pAkhaNDiyoM ke prasiddha sAdhanarUpa prAkAra vAlA lokavyApinA nahIM hai| isa arthakI jAnakArI hotI hai / (16) liMgoMkA, arthAt strI, puruSa aura napuMsaka vedoMkA grahaNa nahIM hai jisake baha aligagrahA hai| isa prakAra 'smA dravya se tathA bhAvasa strI, puruSa tathA napusaka nahIM hai, isa arthako jAnakArI hotI hai / (17) ligoM kA arthAt dharmacihnoMkA grahaNa jisake nahIM hai vaha aliMgagrahaNa hai; isa prakAra 'prAtmA ke bahiraMga yatiliMgoMkA abhAva hai' isa arthakI jAnakArI hotI hai / (15) liMga arthAt guNagrahaNa arthAt arthAvabodha jisake nahIM hai so aligagrahaNa hai; isa prakAra prAtmA gumA vizeSase Aligila na hone vAlA zuddha dravya hai' isa arthakI jAnakArI hotI hai / (16) liga arthAt paryAyagrahaNa arthAt arthAvabodhana vizeSa jisake nahIM hai so aliMgagrahaNa hai| isa prakAra 'AtmA paryAya vizeSase prAligita na / hone vAlA zuddha dravya hai' isa arthakI jAnakArI hotI hai / (20) liMga arthAt pratyabhijJAnakA kAragArUpa grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya jisake nahI hai vaha aligagrahaNa hai; isa prakAra mAtmAke dravyase anAliGgita zuddha paryAyapanekI jAnakArI hotI hai| prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM prAtmAke zarIratvakA abhAva batAyA gayA thaa| taba isa para yaha jijJAsA ho sakatI hai| phira jIvakA gyasAdhAraNa svarUpa kyA hai jisase jIvako sarvapara dravyoMse vivikta jAnA jA sake, isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA gayA hai| tathyaprakAza----1- grAtmA arasa hai, kyoMki prAtmAmeM rasaguNa kA abhAva hai| 2prAtmA arUpa hai, kyoMki AtmAmeM rUpa guNakA abhAva hai| 3.mAtmA agaMva hai, kyoMki prAtmA / meM gaMdha guNakA abhAva hai| 4- prAtmA adhyakta hai arthAt asparza hai, kyoMki prAtmAmeM sparza guNa nahIM hai aura na piNDa rUpa hokara kaThorAdi sparza vyaktiyAM saMbhava haiM / 5- prAtmA azabdaH hai, kyoMki AtmAmeM zabdaparyAyako asaMbhavatA hai / 6- indriyoM (liGgoM dvArA grAhakarUpameM bhI prAtmAkA grahaNa na honese AtmAkA atIndriyajJAnamayapanA jJAta hotA hai / 7- indriyoMke (liGgoMka) dvArA grAhyarUpameM bhI AtmAkA grahaNa na honese prAtmAkA indriyapratyakSakA viSayabhUta nahIM hai yaha jJAta hotA hai / 8-- indriyagamya liGgase (sAdhanase) aAtmAkA grahaNa na hone se ''yaha AtmA indriya pratyakSapUrvaka anumAnakA viSayabhUta nahIM hai" yaha jJAta hotA hai / 6 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 855 R pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 327 pAtAlIDhazuddhadravyatvasya / na ligaM pratyabhijJAna heturgrahaNa mAvabodhasAmAnyaM yasyeti dravyAnAlIDhagudapayitvasya / / 17 // nidiSTaM saMsthAnaM yasya saH ThIka taM, (aliGgagrahaNakI nikti AtmabhyAti TIkA) ||172 / / maliGgase arthAt svabhAva se prAtmAkA grahaNa honese grAmA pratyajJAtA hotA hai" yaha jJAta hotA hai| 10-- dUsaroM ke dvArA liGgase (sAdhanase) hI prAtmAkA grahaNa nahIM hai, ataH "prAtmA anu. masamAna ho aisA nahIM hai maha vidita hotA hai / 11-- liGga (sAvana) se hI kisIke grahaNameM. prAtmA prAyeM aisA nahIM hai ataH "aAtmA anumAtA mAtra hI nahIM hai| yaha vidita hotA hai / 12- upayogarUpa siGgase jJeya arthaka! pAlamba narUpa mahAga pAsyA nahIM hai, ataH bAhya partha ke pAlambana vAlA jJAna hone ke prabhAvako jAnakArI hotI hai / 13- upayogarUpa liGga kahIM . cauhara se nahIM harA jotA, ata: "AtmAkA anAhArya jJAna mAnA jJAta hotA hai / 14-upayogarUpa tiGayA dusareke dvArA haraNa nahIM hotA ataH prAtmAkA ahAtha jJAnapanA jJAta hotA hai / 15amogarUpa liGga meM grahaNa (sUryagrahaNakI taraha) arthAt uparAga nahIM hotA, ata: prAtmAke gaddha upayoga svabhAvako jAnakArI hotI hai| 16- upayogarUpa liGgake dvArA grahaNa arthAt maudagalika kokA grahaNa nahIM hotA, ataH "mAtmA dravyakarmase vivikta hai" yaha jAnA jAtA hai| 17-- indriyarUpa liGgoMke dvArA grahaga arthAt viSayoMkA upabhoga nahIM hotA, ataH prAtmA viSayoMkA upabhoktA nahIM hai" yaha jJAta hotA haiM / 18 - aAtmAmeM strI puruSa napuMsaka ina liGgoMkA grahaNa nahIM hai, ataH "prAtmAke stropanA puruSapanA va napusakapanA nahIM hai" yaha jAta hotA hai / 16- aAtmAmeM dharmamudrArUpa liGgoMkA grahaNa nahIM hai, ata: prAtmAke bAhya mukhya muniliGgakA abhAva hai yaha jAnA jAtA hai / 20 - liGga arthAt guNakA grahaNa yAne ava bIya AtmAke nahIM hai, ataH prAtmA guNavizeSase anAliGgita hai" yaha jJAta hotA hai / - liGga arthAt paryAyakA grahaNa grAtmAke nahIM hai, ataH AtmA paryAyavizeSase anAliGgita yaha zAta hotA hai / 22- liGga arthAt pratyabhijAna kAraNAbhuta grahaNa prAtmAke nahIM hai, prataH dravya se anAliGgi zuddha (kevala) paryAyapanekA jJAna hotA hai / 23-- prAtmA svataHsiddha nAdi anaMta ahetuka cetanAguNamaya hai / siddhAnta-~-(1) AtmA svabhAvase sat hai / (2) praatm| parabhAvase asat hai 1 dRSTi-1- svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyArthika naya (26) / prayoga--- aAtmasiddhike liye parase vivikta svabhAvamaya apaneko jJAnameM lenA / / 172 // = S R - Re Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM B8EEEEssesNEESMSSSSSSBE RASTRACCIAS RAVE mana atha kathamamUrtasyAtmanaH snigdharUkSatvAbhAvAbandho bhavatIti pUrvapakSayati mutto rUvAdiguNo bajjhadi phAsehi aNNAmaNNA hiN| tavivarIdo appA bajjhadi kiMdha poggalaM kamma // 173 // rUpAdigurapI mutika, anyonyaspazoMse ba~dha jAle / ___ kaise amUrta prAtmA, bAMdhe paudgalika karmoko / / 1731 mUtoM rUpAdiguNo badhyate sparzeranyonyaiH / tadviparIta AtmA badhnAti kathaM gaudgalaM kAma / / 173 / / mUrtayohi tAvatpudgalayo rUpAdiguNayuktatvena yathoditasnigdharUkSasparzavizeSAdanyonyavaH ndho'vadhAryate eva / prAtmakarmapudgalayostu sa kathamavadhAryate / mUrtasya karmapAlasyarUpAdiguNa nAmasaMja--mutta rUvAdiguNa phAsa agNamaNNa tagvibarIda appa kiMdha poggala kamma / dhAtusaMjJa..-baMdha bandhane / prAtipadika--mUrta rUpAdiguNa sparza anyonya tadviparIla Atman kAzya paudagalda karman / mUladhAtubandha bandhane / ubhayapadavivaraNa-mutto mUrtaH svAdiguNo rUpAdiguNaH tacivarIdo tadviparIta: appA AtmA aba amUrta AtmAke, snigdharUkSatvakA prabhAva honese baMdha kaise hotA hai ? isa prakAra pUrva pakSa upasthita karate haiM- [rUpAdiguNaH] rUpAdiguNayukta [mUrtaH] mUrta pudgala [anyonyaH sparzaH] paraspara snigdha rUkSa spoMse [badhyate] baMdhatA hai; lekina [tadviparItaH AtmA]. usase viparIta amUrta prAtmA [paulika karma] podgalika karmako kathaM] kaise [badhnAti] bAMdhatA hai| tAtparya----amUrta prAtmA mUrta pugalakarmoko kaise bA~dha letA hai ? yaha yahA~ prazna hunaa|| TIkArtha-mUrta pudgaloMkA to rUpAdi muNayuktapanA hose yathokta snigdha rUkSatvarUpa sparzavizeSake kAraNa unakA pArasparika baMdha avazya nizcita kiyA jA sakatA hai, kintu mAramA aura karmapadgalakA baMdha kaise samajhA jA sakatA hai ? kyoMki mUrta karmapudgalake rUpAdiguNayukta panA honese yathokta snigdha rUkSatvarUpa sparzavizeSa saMbhava honepara bhI amUrta AtmAke rUpAdi: guNayuktatAkA prabhAva honese yathokta snigdharUkSatvarUpa sparzavizeSa prasaMbhava honese vahA~ eka aMga kI vikalatA hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM jIvakA svalakSaNa batAyA gayA thaa| aba isa mAthAmeM prazna kiyA gayA hai ki snigdhapane va rUkSapanekA prabhAva honese amUrta prAtmAke bandha kaise ho sakatA hai ? tathyaprakAza---(1) mUrta pudgala pudgaloMmeM so snigdhapanA rUkSapanAke kAraNa paraspara bandha honA asaMdigdha hai / (2) prazna--amUrta prAtmAmeM mUrtakarmapudgalakA bandha kaise ho sakatA 980882008- comsasara Sou r erence m edegeneration Mitoconseniwage SERRAO Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 326 yuktatvena yathoditasnigdharUkSatvasparzavizeSasaMbhave'pyamUrtasyAtmano rUpAdiguNayuktatvAbhAbena yatho. ditasnigdhAkSatvasparza vizeSAsaMbhAvanayA caikAGgavikalatvAt / / 173 / / prathamA ekavacana 1 adi badhyate-varta0 anya0 eka0 bhaavkrmprkiyaa| phArahi sparzaH aNNamohi anyonyaH tRtIyA bahu0 / bajjhadi vanAti-varta anya eka0 krima / kidha kathaM avyaya / poggalaM podagalaM kAma karma-dvitIyA ekavacana / nirukti-sparzanaM sparzaH spRzyate ya: sa: sparzaH, viparyayatesamma yaH sa viparIta: vi pari iNU gatau / samAsa-tismAd viparItaH taviparIta: 13 / hai, kyoMki karmameM snigdharUkSapanA rahA prAyo, kintu prAtmAmeM to snigdharUkSapanA asaMbhava ho hai / (3) prazna....donoM mUrtoM meM to bandha ho sakatA hai, kintu eka amUrta ho va dusarA mUrta ho uttakA paraspara bandha kaise ho sakatA hai ? siddhAnta -- 1-- amUrta AtmAmeM mUrta karmoM kA baMdha kahanA mAtra upacAra kAthana hai / dRSTi1eka jAtyAdhAre anya jAtyAdheyopacAraka vyavahAra (142) / prayoga--AtmA va karmameM nimittanaimittika bandha honepara bhI AtmasattvakI dRSTi karake mAtmAko samasta paratatvoMse pRthak dekhanA / / 173 / / aba yaha amUrta honepara bhI prAtmAke isa prakAra baMdha hotA hai yaha siddhAnta nirdhArita karate haiM- [rUpAdikaH rahitaH] rUpAdikase rahita prAtmA yathA] jaise [rUpAdoni] rUpAdi ko [dhyANi ca guNAna] rUpI dravyoMko aura unake guNoMko [pazyati jAnAti dekhatA hai aura jAnatA hai [tathA] usI prakAra [tena] rUpoke sAtha [baMdhaH jAnIhi] baMdha hotA hai aisA jaano| - - ..M mA tAtparya----grarUpI aAtmA jaise rUpI dravyako jAnatA hai vaise jodha rUpI pudgalakarmako bAMdhatA hai| TIkArtha--jisa prakArase rUpAdirahita jIvarUpI dravyoMko tathA unake guNoMko dekhatA hai tathA jAnatA hai, usI prakAra rUpAdirahita jIva rUpI karmapudgaloMke sAtha baMdhatA hai; kyoMki yadi aisA na ho to amUrta mUrtako kaise dekhatA-jAnatA hai ? isa prakAra yahA~ bhI prazna anivArya hai| aura aisA bhI nahIM hai ki arUpIkA rUpIke sAtha baMdha hone kI bAta atyanta durghaTa honese use dAntirUpa banAyA hai, parantu dRSTAnta dvArA AbAlagopAla sabhIko spaSTa samajhAyA gayA hai| spaSTIkaraNa----jaise bAla-gopAlakA pRthaka rahane vAle miTTIke balako athavA sacce balako dekhane aura jAnanepara bailake sAtha saMbaMdha nahIM hai to bhI viSayarUpase rahane vAlA baila jinakA nimitta hai aise upayogameM bhAsita vRSabhAkAra darzana jJAna ke sAtha kA saMbaMdha bailake sAthake saMbaMdha. rupayavahArakA sAdhaka avazya hai; isI prakAra prAtmAkA arUpI honeke kAraNa spazaM zUnyapanA honese karmapudgaloke sAtha saMbaMdha nahIM hai to bhI ekAdagAharUpase rahane vAle karma pudgala jinake inima.... . ......... sammammamma m Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H sahajAnandazAstramAlAyAM athaivamamUrtasyApyAtmano bandho bhavatIti siddhAntayati-- rUvAdiehiM rahido pecchadi jANAdi rUvamAdINi / davvANi gago ya jadhA taha baMdho teNa jAgIhi // 17 // rUpAdirahita prAtmA, rUpI mUrtIka dravya va gunnoNko| dekhatA jAnatA jyauM, bandhanako vidhi bhI kyoM jAno // 174 // rUpAdikai rahitaH pazyati jAnAti rUpAdIni / dravyANi guNAMzca yathA tathA vandhastana jAnIhi / / 14 / / yena prakAreNa rUpAdirahito rUpINi dravyANi tadguNazca pazyati jAnIti ca, tanaMva prakAre rUpAdirahito rUpibhi: karmapudgalaH kila badhyate / anyathA kathamamurto mUrtaM pazyati jAnAti cetyatrApi paryanuyogasyAnivAryatvAt / na caitadatyAtadurghaTatvAhASTAntikIkRtaM, kiMtu dRSTAntadvAreraNA bAlagopAlaprakaTitam / tathAhi--yathA bAlasAya gopAlakasya vA pRthagavasthita mRdubalIva balIvadaM thA pazyato jAnatazca na balI bardena sahAsti saMbandhaH, viSayabhAvAsthita. balIvardanimittopayogAdhirUDhabalIvakAradarzana jJAnasaMbaMdho balIvardasaMbadhavyavahArasAdhakastvastyeva, tathA kilAtmano norUpatvena sparzazUnyatvAnna karmapudgalaH sahAsti saMbandhaH, ekAvayAhabhAvAva. sthitakarmapudgalanimittopayogAdhirUDharAgadveSAdibhAva saMbandhaH karmapudgalabandhavyavahArasAdhakastva. styeva // 174 / / nAmasaMjJa--svAdia rahida rUbamAdi davya guNa ya adhaH taha baMdha ta / dhAtusaMjJa~-4 ikkha darzane vyaktAyAM vAci tRtIyagaNI, jANa avabodhane / prAtipadika-saMpAdika rahita rUpAdi daba ga Na jadhA naha baMdha ta / mUladhAta...zira darzane, jJA avabodhane / ubhayapadavivaraNa--rUvAdiehi rUpAdika:-tRtIyA bahu0 / rahido rahita:-prathamA ek0| pecchRdi pazyati jANAdi jAnAti-vartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| ruvamAdINi rUpAdIni-dvi0 baha0 / dabvANi dradhyANi-dvi0 va0 / gaNa gnnaan-dvi00| ya ca jaghA yathA taha tathA-avyaya / baMdho bandha:--pra0 eka0 / teNa tena-tRtIyA eka0 / jANIhi jAnIhiAjJArtha madhyama puruSa ekavacana kiyA / nirukti---rUpyate yaH sa rUpaH // 171 / / nimitta hai aise upayogameM bhAsita rAgadveSAdibhAvoMke sAthakA saMbaMdha kAMpudgaloMke sAtha ke baMdha rUpa vyavahArakA sAdhaka avazya hai / prasaMgavivarara---anantarapUrva gAthAmeM prazna kiyA gayA thA ki snigdhapanA va rUkSapanA honese amUrta prAtmAke baMdha kaise ho sakatA hai ? aba isa gAthAmeM ukta prazna kA samAdhAna diyA gayA hai| tathyaprakAza--- (1) jaise arUpI prAtmA rUpI dravyoM aura guNoMko jAna dekha letA hai aise hI arUpI prAtmA rUpI karmapudgaloMse baMdha jAtA hai| (2) jaise vAstavameM bAlaka pRthak AMADHANAMANCHAHMEDABARRIA ma Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V BOOR 331 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA praya bhAvabandhasvarUpaM jJApayati---- uvayogamayo jIvo mujhadi rajjedi vA padussedi / pappA vividha tisaye jo hi puNo tehiM sNbNdho||17|| upayogamayo AtmAkA nAnA viSayabhAvako pAkara / mohI rAgo dveSI, honA ho bhAvabandhana hai // 175 / / upayogabhayo jIvoM muhyati rajyati vA praeSTi / prApya vividhAn vigyAna yo hi punastaH saMbandhaH // 17 // . ayamAtmA sarva eva tAvatsavikalpanirvikalpaparicchedAtmakatvAdupayogabhayaH / tatra yo Mhi nAma nAnAkArAn paricchedyAnarthAnAsAdya mohaM vA rAga vA dveSaM vA samupaiti sa nAma taiH / nAmasaMja-uvaogama jIva vividha visaya jahi puNo ta saMbaMdha / dhAtusaMjJa---mujjha mohe, rajja lase, ma dusa vakRtye aprItau ca, pa appa asho| prAtipadika-upayogamaya jIva vividha viSaya yat hi "muttA vAle khilAne ke ghor3e ko dekhatA huA kahatA hai merA ghor3A, to bAlakakA usa ghor3ese kucha sambandha nahIM tathApi viSayaviSayobhAvase vaha sambandha banA hai / (3) aise ho sakapo AtmAkA samarza zunyapanA honese karmapudgaloMke sAtha koI sambandha nahIM tathApi karmavipAkanimittaka upayogagata rAgadveSAdi bhAvakA sambandha karmapudgalabaMdhakA vyabahAra siddha karatA hai| (4) tAdAsya sambandha na honepara bhI paramAtmA grAhyagrAhaka sambandhase rUpI padArthako jAnatA hai| (5) tAdAtmyasambandha na honepara bhI zrAvakakA paramAtmArAdhanAmeM aArAdhyanArAdhaka sambandha hai| 1) tAdAtyayasambandha na honepara bhI sopAdhi jova ke sAtha kama pudgaloMkA ekatrAvagAha "nimittanamittika bandhanakA sambandha hai / siddhArata-(1) eka netrAvagAha nimittanaimittika sambandhase Age bar3hakara jIna karmakA paraspara bandhana honA mAnanA upacAra hai| dRSTi-.--1- saMzliSTa vijAtyupacarita prasadbhuta vyavahAra (125) / prayoga -prAtmIya zAzvata sahaja prAnanda pAne ke liye anyasattAka upAdhise bhinna apaneko avikAra jJAnasvabhAvamAtra nirakhanA va anubhavanA // 174 / / aba bhAvabaMdhake svarUpakA jJApana karate haiM ----[yaH] jo [upayogamayaH jIvaH] upayogamya jIva [vividhAna viSayAna] vividha viSayoMko [prApya ] prApta karake [muhyati] moha karatA hai; [rajyati] rApa karatA hai, [vA] agravA [pradveSTi] dveSa karatA hai, hi punaH] ni. svayase vaha jIva [taiH] una moha-rAga-dveSake dvArA saMbaMddhaH] baMdhA humA hai| tAtparya-rAga dveSa moha karatA huA yaha jIva nizcayataH rAga dveSa mohase baMdhA huA hai| TIkArtha---yaha prAtmA saba hI savikalpa aura nirvikalpa pratibhAsasvarUpa honese upa ...... GHAR prA / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahalAnandazAstramAlAyAM parapratyayairapi moharAgadveSa sparaktAtmasvabhAvatvAnnIlapItarattopAzrayapratyayanIlapotaraktasvaruparakta. svabhAvaH sphaTikamaNiriva svayameka eva tadbhAvadvitIyatvAbandho bhavati / / 17 / / punar tat sambandha / mUladhAtu-...muha baciraye, raMju rAge pra vidh apriitii| ubhayapadavivaraNa--uvaogamao upayogamaya: jIvo jIva:-prathamA eka0 / mujjhadi muhyati rajjedi rajyati padussedi pradveSTiA-vartamAna any| puruSa ekavacana kriyA / 'pappA prApya-sambandhArthaprakriyA kRdanta avyaya / vividhe vividhAn visaye viSayAnadvi bahana / jo yaH saMbaMdho sambandha:prathamA eka ti:-tutIyA baTa | hivA-avyaya / niruktivizeSeNa dhAnaM vidhA vividhA vidhA yeSAM te vividhAH tAna DudhAJa vAraNapoSaNayoH upayogena nirvRtta: upayogamayaH / / 17 / / yogamaya hai usameM jo prAtmA vividhAkAra pratibhAsita hone vAle padArthIko prApta karake moha, rAga athavA dveSa karatA hai, vaha kAlA, pIlA aura lAla Azraya jinakA nimitta hai aise kAlepana, pIlepana aura lalAIke dvArA uparakta svabhAvavAle sphaTika maNi kI taraha-..-para jinakA nimisa hai aise moha, rAga aura dveSake dvArA uparakta AtmasvabhAvavAlA hone se svayaM eka hI hai, to bhI moha-rAga-dveSAdi bhAvakI dvitIyatA honese baMdharUpa hotA hai / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva mAthAmeM namUrta honepara bhI prAtmAkA bandha kisa prakAra hotA hai vaha siddhAnta sthApita kiyA thaa| aba isa gAthAmeM bhAvabandhakA svarUpa batAyA gayA tathyaprakAza - (1) yaha aAtmA sAmAnyavizeSapratibhAsAtmaka honese upayogamaya hai|| (2) upayogamaya honese yaha anAdikarmabandhanabaddha AtmA nAnA zeya viSayoMko pAkara moha sAga dveSase pariNata ho jAtA hai / (3) moha rAga dveSase uparakta honese svayaM eka honepara bhI svabhAvaviruddha bhAvakA isa prAtamA bandha honA bhAvabandha hai| (4) harita pIta Adi upAdhi ke saMyogase sphaTika maNi bhI svayaM eka hai to bhI chAyAvibhAvakA vahA~ bandha hai / siddhAnta-(1) apane vikArapariNamanakA bandhana bhAvabandha hai| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) prayoga----bhAvabandhakI vipattise haTaneke liye avikAra citsvabhAvameM ApA anubhavanA // 175 aba bhAvabaMdhakI yukti aura dravyabaMdhakA svarUpa batalAte haiM- [jIvaH jIva [yeta bhAvena] jisa bhAvase [viSaye prAgataM] indriyaviSayameM Aye hue padArthako [pazyati jAnAti] dekhatA hai, jAnatA hai, [tena evaM] usIse [rajyati] upasta hotA hai; [punaH] aura usIke nimittase [karma badhyate] karma baMdhatA hai; [iti] aisA [upadezaH] upadeza hai / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA apa bhAvabandhayukti dravyacandasvarUpa prajJApayati-- bhAveNa jeNa jIvo pecchadi jANAdi AgadaM visaye / rajadi teNeva puNo bajjhadi kamma tti uvadeso // 176 // jisa rAmAdi bhAvase, viSayAgata vastu jAnatA lakhatA / usase ho rakta hotA, ba~dha jAtA karmase vaha phira / / 176 / / bhASeta yena jIvaH pazyati jAnAtyAgataM vissye| rajyati tenaiva punarvadhyate kamatyupadeza: / / 176 11 ante ayamAtmA sAkAranirAkAraparicchedAtmakatvAtparicchedyatAmApadyamAnamartha jAtaM yenaiva mohaperaNa rAgarUpeNa dveSa rUperaNa vA bhAvena pazyati jAnAti ca tenaMvoparajyata eva / mo'yamupasA: sa khalu snigdharUkSatvasthAnIyo bhAvabandhaH / atha punastenaiva podgalika karma badhyata eva, tyaSa bhAvabandhapratyayo dravyabandhaH / / 176 // nAmasaMja-bhAva ja jIva Agada visaya ta eva puNo kamma tti uvadesa / dhAtusaMjJa-...pa ikkha darzane, ma avayodhane, rajja rAge, baMdha baMdhane' / prAtipadika-bhAva yat jIva Agata viSaya tat eva punar karman pati upadeza / muladhAtu-dRzira prekSaNe. jJA avabodhane, raMja same, bandha bandhane / ubhayapadavivaraNa-bhAveNa bhAvena Dega yena teNa tena-tRtIyA ekavacana / jIvo jIva: kamma karma uvadeso upadezaH-prathamA eka yadi pazyati jANadi jAnAti rajjadi rajyati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / AgadaM Amata eka / visaye viSaye-saptamI eka0 / eva puNo punaH ni iti-adhdhaya / bajmadi badhyate-varta anya 0 ra bhAvakarmaprakriyA / nirukti- upadezana upadezaH / / 176 / / TIkArtha----yaha AtmA sAkAra aura nirAkAra pratibhAsasvarUpa honese pratibhAsya padArtha samahako jisa moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa bhAvase dekhatA hai aura jAnatA hai, usIse uparakta mAtA hai / jo yaha uparAga (vikAra) hai vaha vAstavameM snigdharUkSatvasthAnIya bhAvabaMdha hai ! aura esose avazya paugilaka karma baMdhatA hai / isa prakAra vaha dravyabaMdhakA nimitta bhAvabaMdha hai / - prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM bhAvabandhakA svarUpa batAyA gayA thA / aba isa mAyA bhAvabandhako yukti aura dravya bandhake svarUpako batAyA gayA hai / tithyaprakAza---(1) yaha jova jisa hI moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa bhAvase padArthoMko khatA jAnatA hai usa hI bhAvase uparakta (galina) ho jAtA hai / (2) jo bhI yaha uparAga hai ma hI dvArA paudgalika karma baMdha jAtA hai 1 (3) yaha uparAga ho bhAvabaMdha hai jo ki puda= panakarma ke sAtha jIvako baddha kara dene meM kAraNa hai / (4) jaise pudgalakA snigdha rUkSapanA bandha kAraNa hai aise hI jIvakA yaha uparAga bandhakA kAraNa hai / (5) paudgalikakarmabandha bhAva. nimittaka hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha pudgalajIvatadubharavandhasvarUpaM jJApayati phAsehiM puggalANaM baMdho jIvassa rAgamAdIhiM / aNNahoNNAmavagAho puggalajIvappago bhaNido // 177 // sparzase pudgaloMkA, prAtmAkA bandha rAga Adikase / pAraspara prAvagAhana, pudgalajIvAtmabandha kahA // 177 / / spazaH pudgalAnAM bandho jovasya raagaadibhiH| anyonyamavagAhaH pudgalajIvAtmano bhaNitaH // 17 // ___ yastAvadatra karmaNAM snigdharUkSatvasparzavizeSarekatva pariNAmaH sa kevalapudgalabandhaH / yastu jIvasyaupAdhikamoharAgadveSaparyAyarekatvapariNAmaH sa kevalajIvabandhaH / yaH punaH jIvakarmA nAmasaMjJa---- phAsa pugmala baMdha jIva rAgamAdi aNNoNa avagAha puggalajIvAyaNa bhaNida / dhAtusaMha siddhAnta-~-(1) bhAvabandhakI yojanA azuddhopayogase hotI hai / (2) navIna dravyakarma kA bandha bhAvabandha nimisaka hai / (3) bhAvabandha dravyapratyayanimittaka hai| dRSTi----1- upAdAnadRSTi (46 ba) / 2-- upAvisApekSa azuddha dravyAyikanaya, nimitta tvanimittadRSTi nimittadRSTi (53, 53sa, 56b)| 3- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanayA nimittadRSTi (53. 53a)| prayoga ... bhAvabandha da dravyabaMdhase chuTakArA pAneke liye avikAra citsvabhAva meM prAmA tvakA anubhava karanA // 176 // aba pudgalabaMdha, jIvabaMdha aura una donoMke baMdhasvarUpako batalAte haiN-spte|| spoMke dvArA [pudgalAnAM baMdhaH] pudgaloMkA baMdha, [rAgAdibhiH jIvasya] rAgAdikoMke dvArA jIvakA baMdha, aura [anyonyam avagAhaH] anyonya avagAharUpa [pudgalajIvAtmakaH mariNataH / / pudgalajIvAtmaka baMdha kahA gayA hai| tAtparya-karmavargaNAke paraspara baMdhako dravyabaMdha, upayogameM rAmAdika pAneko jIvavava va jIva evaM karmapudgala ke paraspara avagAha honeko ubhayabaMdha kahate haiN| TIkArtha....- prathama to yahA~, karmokA jo snigdhatArUkSatArUpa sparzavizeSoM ke sAtha eka tvapariNAma hai yaha kevala pudgalabaMdha hai; aura jIvakA propAdhika moha-rAma dveSarUpa paryAyo / sAtha jo ekatva pariNAma hai vaha kevala jIvabaMdha hai; aura jIva tathA karmapudgalake paraspA / pariNAmake nimittamAnapanese jo viziSTatara paraspara avagAha hai vaha ubhayabaMdha hai| prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM bhAvabandhakI yukti evaM dravyabandhakA svarUpa btaayaa| gayA thaa| aba isa gAthAmeM dravyabaMdha, bhAvabaMdha va ubhayabaMdhakA svarUpa batAyA gayA hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THAN rumA pravacanasAra-saptadazAMgI rIvA padamalayoH paraspara pariNAma mittamAtratvena viziSTataraH parasparamavagAhaH sa tada yantraH 1177) rAma kayane mAha sthApanA grAmapravezeSu / prAtipadika-pahI pAla bandha jIya rAgAdi anyondra avagAha mAmalajIvAtmaka bhaNana / mulA--maNa zabdArthaH mAha trilor3ane / ubhayapadavivaraNa-phAsahi sparsa: rAgasAdIhi rAmAdibhiH-nRnImA bh| poI puna dAnA-pAThI yaha 0 / baMdhoM bandhaH avagAre avagAha: sArajIvazyago pRdayAmajIvAtmakA:-'prathamA eka mazido bhaNita:-prathamA kivacana bRdanta kriyaa| pAropaNa anyonya kriyAvizeSaNa anyonya mayA yAtayA athavA vama dvi0 eka0 (avagAhaH) / nirukti--- pavana banyaH, avagAhameM avagAH / / 17 : hai| tathyaprakAza... 1- karmokA mindhayane va kSaya ke vizeSoMke dvArA jo pUrvavaddha kArmANa hAlase nada ghuganna batdApariNAma hai vaha pRd hunnabandha hai / 2-- kAriNatargayoM meM karmatva. garimAmAta ho hokara tatkSaNa kArmA zarIra se baiMdha jAnA dravyabandha hai| 3- nirupaga caitanya svarupa pantastattvako bhAvanA rahita jotrakA provAdhika moha rAga dveSa paryAya ke sAtha ekasva. pariNAma ho jAnA jIvandha hai| 4- trikAmAboM dvArA jIvasvabhAva tirohita ho jAnA nAdavandha hai / 5- jIvasvabhAva para vicAra bhAvokA lada jAnA bhAvabandha hai ! 6- nivikAra. svavedatajJAnarahitapanA hone se rAmaTeSa pariNata jIva kA aura baMdhayogya snigdha rUkSa pariNata karma pAlako paraspara pariNamananimitta mAtrase ati viziSTa paraspara ana gAha ho jAnA ubhayacaMdha hai / kA siddhAnta ..... () zrAvabandha kevala jIvandha hai / (6) dravyabandha kevalapudgalabandha hai / E) ubhayavanya jIda va pudgala kA paraspara baMdha haiN| dRSTi-5- azuddhanizcayanaya (47) / 2- zuddhanizcaya naya, nimittadRSTi (47, ra 25 / 3- nimitadhi (53) / - prayoga.. antarbAhya upAdhisa haTane ke liye nirupAdhi caitanya bhAva meM aAtmatva anubhabanA // 5.77 Me ava dravyabaMdhako bhAvabaMdhotakatAko ujjIvita karate haiM- [saH prAtmA] vaha prAtmA pradezaH sapradeza haiM: [teSu pradezeSu una pradezameM yudgalAH kAyAH] pudgalasamUha [pravizati] praveza karate haiM. [1] aura [badhyante baMdhate haiM [yathAyogyaM titi] yathAyogya rahate haiM, kara yAnti] jAte haiN| tAtparya-pradeza prAtmAmeM karmarakaMdha mAte haiM, baMdhate haiM, Thaharate haiM, phira nikalate haiM / _TokArtha-- baha AtmA lokA kAzake barAbara asaMkhyapradeza bAlA honese sapradeza hai / ko usake ina pradezoM meM kAyavargaraNA, vacanavagaMgA aura manovargaNAkA pAlambana vAlA parispanda basa prakArase hotA hai usa prakAra se karmapudgala ke samUha svayameva parispanda vAle hote huye praveza Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha dravyabandhasya bhAvabandhahetukatyabhujjIvati---- sapadeso so appA tesu padesesu puggalA kaayaa| pavisaMti jahAjoggaM ciTThati ya jaMti banjhati // 17 // sapradeza vaha prAtmA, pudgala vidhi kAya jana pradezoMmeM / pravizate Thaharate ve, Ate haiM aura ba~dhate ve // 178 // sapradeza: sa Atmaha teSu pradezeSu pudgalA: kAyA: / pravizanti yathAyogyaM tiSTanti na yAnti badhyante / / 178| ___ ayamAtmA lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezatvAtsapradezaH atha teSu tasya pradezeSu kAyanAGmanovargaraNAlambanaH parispando yathA bhavati tathA karmapudgalakAyAH svayameva parispandavantaH pravi. zantyapi tiSThantyapi gacchantyapi ca / asti cejjIvasya moharAgadveSarUpo bhAvo badhyate'pi ca / tato'vadhAryate dravyabandhasya bhAvabandho hetuH // 17 // nAmasaMjJa-sapadesa ta bampana padesa puggala kAya jahAjogaM ya / dhAtusaMja-pa visa pravezane, ciTTha gatinivRttau tRtIyagaNI, jA gatI, baMdha bandhane / prAtipadika-sapradeza sat Atman tat pradeza pudgala kAya yathAyogya ca / mUladhAtu- praviza praveze, SThA gatinivRttau, yA prApaNe, bandha bandhane' / ubhayapadavivaraNa--- sapadeso sapradezaH so saH appA AtmA--prathamA eka / tesu teSu padesesu pradezeSu-saptamI bahu / pumAlA pudgalAH kAyA kAyAH-prathamA bahuvacana ! pavisaMti pravizanti ciTThati tiSThati jati yAnti-vartamAna anya bahu0 kriyA / bajhati badhyante-vartamAna anya bahu0 bhAvakarmaprakriyA / jahAjogga yathAyogyaM-kriyAvize. paNa avyaya / nikti -~-prakRSTela dezanaM pradezaH, yena prakAreNa iti yathA (yat +thAla saddhita), atati satataM. gacchati jAnAti iti AtmA / samAsa-pradezena sahitaH sapradezaH / / 17 / / bhI karate haiM, rahate bhI haiM, aura jAte bhI haiN| aura yadi jIvake moha rAga-dveSarUpa bhAva hoM to baMdhate bhI haiM / isaliye nizcita hotA hai ki dravyabaMdhakA hetu bhAvabaMdha hai| prasaMgavivaraNa ----- anantarapUrva gAthAmeM bhAvabaMdha, dravyabaMdha va ubhayabaMdhakA svarUpa batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM dravyabandhakI bhAvabandhahetukatA prakaTa kI gaI hai| tathyaprakAza-1- pratyeka jIva lokAkAzapradezapramANA gaNanAmeM asaMkhyAtapradezI hai| 2- jIvapradezoM meM mana vacana kAyakI vargaraNAke avalambana vAlA jaise hI yogaparityakta hotA hai vaise hI pudgalakarmavargaNAyeM svayaM hI praveza karatI haiM, baMdhatI haiM, ThaharatI haiM aura jAtI bhI. haiM / 3- yogake samaya yadi moha rAga dveSarUpa bhAva hotA hai to pudgalakarmabargaNAyeM svayaM hI * baMdha jAtI haiM / 4- uttaprakriyA dravyabaMdhakA nimitta bhAvabandha sUcita kiyA gayA hai / 5-- .. kArmANavargaNAvoM meM karmatvakA praveza honA pradezabaMdha hai| 6- karmapradezoMmeM prakRtitvakA ba~dhanA prakRtibandha hai / 7- karmavargaNAvoMkA ThaharanA sthitibandha hai / - phala dekara jAnA niyaMta utum". militmendmHRIMARY Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA navyabandhahetutvena rAgapariNAmamAtrasya bhAvabandhasya nizcayabandhatvaM sAdhayati-- ratto baMdhadi kammaM muJcadi kammehi rAgarahidappA / eso baMdhasamAmo jIvANaM jANa Nicchayado // 176 / / | rAgI hi karma bAMdhe, va chUTatA rAgarahita karmose / - saMkSipta bandhavicaraNa, jIvoMkA jAna nizcayase / / 176 // ko badhanAti karma mucyate karmabhI rAgarahitAtmA / epa bandhasamAso jIvAnAM jAnIhi nizcayataH // 156 / / - yato rAmapariNata evAbhinavena dravyakarmaNA badhyate na vairAgyapariNataH, abhinavena drakSyamA rAgapariNato na mucyate vairAgyapariNata eva, badhyata eva saMszuzatavAbhinavena dravyakarmaNA saracitena purANena ca na mucyate rAgapariNataH, mucyata evaM saMspRzatavAbhinathena dravyakarmaNA nAmasaMjJa-ratta kamma kamma rAgarahidappa eta baMdhasamAsa jIva shicchydo| dhAtusaMjJa-baMdha bandhane / va tyAge jANa avabodhane / prAtipadikaH ----rakta karman karmana rAgarahitAtmana etat bandhasamAsa jIva nisyamA / mUlapAtu----bandha bandhane, mRcna mocane, jJA avadhodhane / ubhayapadavivaraNa- ratto raktaH rAgarahidamA rAmarahitAtmA eso eSaH baMdhasabhAso bandhasamAsaH-prathamA ekavacana / baMdhadi badhnAti-vartamAna anya nA manubhAgabandha hai| siddhAnta-1- dravyabandhakA mUla nimitta bhAvabandha hai / dRSTi------- nimittatvanimittadRSTi (53b)| prayoga-dravya bandhake nimittabhUta bhAvabatyase chuTakArA pAneke liye prabandha AtmasvabhAva kI prabheda upAsanA karanA // 178 / / saba rAgapariNAmamAtra bhAvabandha ke dravyabandhakA hetupanA honese nizcayabaMdhapanA siddha karate haiM - [raktaH] rAgo prAtmA [karma badhnAti] karma bAMdhatA hai, [rAgarahitAtmA rAgarahita / pAramA [karmabhiH mucyate] karmose mukta hotA hai;-- [eSaH] yaha [jIvAnAM] jIvoMke [baMdhasamAsaH] baMdhakA saMkSepa hai, aisA [nizcayataH] nizcayase [jAnIhi] jaano| - tAtparya-rAgI jodha karmase baMdhatA hai aura rAgarahita jIva karmoMse chUTatA hai| TokArtha--cuki rAgapariNata jIva hI navIna dravyakarmase baMdhatA hai, vairAgyapariNata nahIM, pariNata jIva navIna dravyakarmase mukta nahIM hotA vairAgyapariNata hI mukta hotA hai, rAmapari. sa jIva saMsparza karane vAle navIna dravyakarmase aura cirasaMcita purAne dravyakarmase baMdhatA hI hai mukta nahIM hotA, vairAgyapariNata jIva saMsparza karane vAle navIna dravyakarmase aura cirasaMcita purAse davyakarmase mukta hI hotA hai, baMdhatA nahIM hai, isa kAraNa nizcita hotA hai ki dravyabaMdha OBER Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 sahajAnaMdazAstramAlAyAM cirasaMcitena purANena ca vairAgyaparigato na badhyate / tato'vadhAryate dradhyabandhasya sAdhakatamatvAdrAgapariNAma eva nizcayena bandhaH / / 176 / / puruSa ekavacana kriyA / kammaM karma-dvitIyA eka0 / muccadi mucyate-varta0 anya0 eka0 bhAvakarmaprakriyA / kammehi karmabhiH-tRtIyA bahu0 / jIvANaM jIvAnAM-SaSThI bahu0 // jANa jAnIhi-AjJArthe madhyama puruSa ekavacana triyA / Nicchavado nizcayata:-paMcamyarthe avyaya / nirukti-se asanaM samAsaH asa' gati dIptyAdA ne bhvAdi / samAsa-- rAgena rahitaH rAga rahita: rAgarahitazcAsau AtmA ceti rAgarahitAtmA, banyasya samAsa: bandhasamAsaH // 176 / / ABHRStrimmissiMUSTIRESTHA kA sAdhakatama honese sagapariNAma hI nizcayase baMdha hai| prasaMga vivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM dravya bandhakA nimitta bhAvabandhako batAyA gyaa| thaa| aba isa gAthAmeM bandha va mokSake pAtra jIvakA vizleSaNa kiyA gayA hai / tathyaprakAza----(1) rAgapariNata hI prAtmA navIna dravyakarmase baMdhatA hai / (2) vairAgyaparigata AtmA navIna dravyakarmase nahIM ba~dhatA / (3) vairAgyapariNata hI prAtmA baddha kose chUTatA hai / (4) rAgapariNata aAtmA baddha karmoMse nahIM chuutttaa| (5) draSyabandhakA sAdhakatama rAgapariNAma ho haiN| (6) rAgapariNAmake honeko bhAvabandha kahate haiN| (7) bhAvabandha hii| nizcayase bandha hai, kyoMki bhAvabandha hI dravyabaMdhakA hetu hai / (8) rAgapariNAma kahane se yahA~ sabhI vikAroMkA grahaNa krnaa| siddhAnta--(1) rAgarahita zuddha bhAva honepara karmabandha dUra ho jAtA hai / (2) rAma gAdipariNAma hI nizcayase bandha hai| dRSTi-1-zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / 2--azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-karma se chuTakArA pAneke liye avikAra jJAnamAtra antastattvake prAzrayase varA gyapariNata honA // 176 / / aba pariNAmakA dravya baMdhake sAdhakatama rAgase viziSTatva bhedasahita pragaTa karate haiM[pariNAmAt baMdhaH] pariNAmase baMdha hotA hai, [pariNAmaH rAgadveSamohayutaH] vaha pariNAma rAga-dveSa mohase yukta hai| mohapraSau azubhau] unameM moha aura dveSa to azubha hai, kintu [rAgaH] rAga [zubhA vA azubhaH] zubha athavA azubha bhivati] hotA hai| tAtparya-rAga dveSa moha bhAvake nimittase karma baMdhatA hai / unameM moha dveSa to azubha hI hote, rAga koI zubha hotA, koI azubha hotaa| TokArtha-dravyabaMdha to viziSTa pariNAmase hotA hai / pariNAmako viziSTatA rAga-dveSamohamayatAke kAraNa hai / vaha zubhatva aura azubhatvake kAraNa dvaitakA anusaraNa karatA hai arthAt Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-sara ROOTRAMERIERRORAN pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA . praya pariNAmasya dravyabandhasAdhakatamarAgaviziSTatvaM savizeSa prakaTayati pariNAmAdo baMdho pariNAmo raagdoNsmohjudo| asuho mohapadoso suho va asuho hadi rAgo // 180 // bandha pariNAmase hai, pariNAma bhi rAgadapamohasahita / / dvaSa moha azubha hi hai, zubha va azubha rAga dodhidha hai // 18 // pariNAmAdvandhaH pariNAmo rAgadveSamohayutaH / azubhau mohAdveSo zubho vAyubho bhavati rAgaH / / 180 / / dravya bandho'sti tAvadviziSTapariNAmAt / viziSTatvaM tu pariNAmasya rAmadveSamohamayatvena / tatra zubhAzubhatvena TraitAnuvati / tatra mohadveSamayatvenAzubhatvaM, rAgamayatvena tu zubhatvaM cAzubhatvaM ca vizuddhisaMklezAGgatvena rAgasya dvaividhyAt bhavati / / 180 // nAmasaMjJa----pariNAma baMdha pariNAma rAgadosamohajuda azuha mohapadosa suha va asuha rAga / dhAtusaMjJa--- hava sattAyAM / prAtipadika-pariNAma bandha pariNAma rAgadveSamohAta azubha mohadveSa zubha vA azubha sNg| mUladhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa- pariNAmAdo pariNAmAta-paMcamI eka0 ! baMdho bandhaH pariNAmo pariNAmaH rAgadosa mohajudo rAgadveSamohayuta:-prathamA eka0 / asuho mohopadoso-pra0 eka0 / azubhau mohahmadveSau-prathamA dvivacana / suho zubhaH asuho azubha: rAgo rAga:--prathamA ek0| va-avyaya / havadi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti-yotisma iti yutaH yu mizraNe / samAsarAgazca dveSazca mohazceti rAgadveSamohAH tai: yutaH rAgadveSamohayutaH / / 18 / / do prakArakA hai, unameM se moha-dveSamayapanese to azubhatva hotA hai, aura rAgamayapanese zubhatva tathA azubhatva hotA hai, kyoMki vizuddhi tathA saMklezayukta honese rAma do prakArakA hotA hai / prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM bhAvabandhako hI nizcayataH baMdha kahA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki dravyabandhakA hetubhUta pariNAma zubha va azubha aise do prakAra tathyaprakAza--(1) dravyabandhakA kAraNa viziSTa pariNAma hai, aviziSTa pariNAma nahIM / (2) pariNAmako viziSTatA rAgadveSamohamayapanA honese hotI hai / (3) mohamaya va dveSamaya pariNAma azubha bhAva hai| (4) rAgamaya pariNAma zubhabhAva bhI ho sakatA hai va azubha bhAva bhI ho sakatA hai / (5) vizuddhikA aGgabhUta rAgapariNAma zubhabhAva hai / (6) saMzlezakA FA prajabhUta rAgapariNAma azubha bhAva hai| siddhAnta-(1) vizuddhi aura saMklezakA aGga honese rAgapariNAma zubha va azubha do prakArakA hai| (2) zubha rAga va azubharAga donoM hI bhAvabandharUpa hai / dRSTi-- 1- vailakSaNyanaya (203) / 2- sAdRzyanaya (202) / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sahajAnandazAstramAlAyAM atha viziSTapariNAmavizeSamaviziSTapariNAmaM ca kAraNe kAryamupacarya kAryatvena nirdizati- supariNAmo puNaM ho pAva tti bhaNiyamosu / pariNAmo gaNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye // 182 // zubha pariNAma puNya hai, va prazubha pariNAma pApa kahalAtA / pariNAma svopayogI, dukhoMke nAzakA kAraNa / / 181 / / zubha pariNAmaH puNyamazubhaH pApamiti bhaNitamanyeSu / pariNAmo'nanyagato duHkhakSayakAraNaM samaye // 151 // dvividhastAvatpariNAmaH paradravyapravRttaH svadravyapravRttazca / tatra paradravyapravRttaH paroparaktaviziSTa pariNAmaH svadravyapravRttastu parAnuparakatvAdaviziSTa pariNAmaH / tatrokta viziSTapariTapariNAmasya vizeSa, zubha pariNAmo'zubhapariNAmazca 1 tatra puNyapud galabandhakAraNa nAmasaMjJa - supariNAmo guNNaM asuho pAva iti bhaNiya aNNa pariNAmo pariNAmo gaNagado dukkhavakhyakAraNa samaya | dhAtusaMjJa bhaNa kathane / prAtipadika- zubhapariNAma puNya azubha pApa iti bhaNita anya pariNAma ananyagata duHkhakSayakAraNa samaya / mUladhAtu bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa suhapariNAmo zubha pariNAmaH puNNaM puSyaM asuho azubhaH pAtra pApaM pariNAmo pariNAmaH gaNagado ananyagataH dukkha prayoga ----bandha se nivRtta honeke liye zubhAzubhabhAvarahita sahaja caitanyasvarUpameM Atmatva * svIkAranA va anubhavanA // 180 // zrama viziSTa pariNAmake bhedako aura zravaziSTa pariNAmako kAraNa kAryako upaca rita karake kAryarUpa se batalAte haiM - [pranyeSu ] dUsaroMmeM arthAt parapadArthakA Azraya kara hone vAlA [zubha pariNAma] zubha pariNAma [ puNyam ] puNya hai, [ zrazubhaH ] prazubha pariNAma [ pApam ] pApa hai [ ananyagataH pariNAmaH ] tathA anyameM na gayA huA pariNAma [ duHkhakSayakAraNam ] duHkhakSayakA kAraNa hai [ iti samaye bhaNitaM ] aisA AgamameM kahA gayA hai / tAtparya -- zubha pariNAma puNya hai, azubha pariNAma pApa hai aura zuddha pariNAma dharma hai jo karmakSayakA kAraNa hai / TIkArtha- mUla meM to pariNAma do prakArakA hai--paradravyapravRtta aura svadravyapravRtta / inameM se paradravyapravRttapariNAma parake nimittase vikArI honese viziSTa pariNAma hai, aura svadravya pravRtta pariNAma parake dvArA uparakta na honese praviziSTa pariNAma hai / usameM viziSTa pariNAma ke pUrvokta do bheda haiM- zubhapariNAma aura azubhapariNAma | unameM puNyarUpa pudgalake baMdhakA kAraNapanA honese zubha pariNAma puNya hai aura pAparUpa pudgalake baMdhakA kAraNa honese azubha pariNAma pApa hai / aviziSTa pariNAmakA to zuddhapanA honese ekatva honeke kAraNa koI Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA svAt zubhapariNAmaH puNyaM pApapudgalabandhakArastvAdazubha pariNAmaH pApam | aviziSTapariNAmatU zuddhatvekatvAnnAsti vizeSaH / sa kAle saMsAraduHkhahetukarma pudgalakSayakAraNatvAtsaMsAraduHkhahetukarma pudgalakSayAtmako mokSa eva ||18|| vayakAraNaM duHkhakSayakAraNaM - prathamA ekavacana / aSNosu anyeSu saptamI bahu0 / samaye - saptamIekavacana / nirukti-sam ayanaM samayaH / samAsa-zubhazcAsau pariNAmazceti zubhapariNAma:, duHkhAnAM kSayaH duHkhakSayaH, tasya kAraNaM duHkhakSayakAraNaM // 18 // 341 bheda nahIM hai / vaha viziSTa pariNAma samayapara saMsAra duHkhake hetubhUta karmapudgala ke kSayakA kAraNa honeMsa saMsAraduHkhakA hetubhUta karmapudgalakSayAtmaka mokSa ho hai / prasaGgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM dravyabandhake kAraNabhUta vikArapariNAmako zubha va azubha do prakArakA batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki aviziSTa pari grAma duHkharahita hone kA kAraNa hai / tathyaprakAza - ( 2 ) pariNAma do prakArakA hotA hai koI paradravyapravRtta hai. koI svadravyapravRtta hai / ( 2 ) paradravyameM lagA huA pariNAma viziSTa pariNAma kahalAtA hai / (3) viziSTa pariNAma ke do prakAra haiM- zubha pariNAma va azubhapariNAma / ( 4 ) zubha pariNAma puNyasAva hai, kyoMki vaha puNyapudgaloMke bandhakA kAraNa hai / ( 5 ) azubha pariNAma pApabhAva hai, kyoMki vaha pAgaloM ke bandhakA kAraNa hai / (6) zubhAzubha bhAvarahita zuddha bhAvako vi ziSTa pariNAma kahate haiM / ( 7 ) aviziSTa pariNAma ekarUpa hai, usake vizeSa arthAt bheda nahIM hai / (8) viziSTa pariNAma saMsAraduHkhake kAraNabhUta karmapudgaloMke kSayakA kAraNabhUta hai | (e) samasta karmapudgaloMke kSaya honekA nAma mokSa hai / siddhAnta - 1- zubhapariNAma puNya hai va azubhapariNAma pApa hai / dRSTi - 1 - ekajAtikAraNe anyajAtikAryopacAraka vyavahAra (137 ) | prayoga - bandhahetubhUta zubhAzubha pariNAmoMse rahita honeke liye praviziSTa sahaja caitatyasvarUpa meM zrAtmatvako anubhavanA // 151 // aba jo kI svadravya meM pravRtti aura paradravyase nivRttikI siddhike liye sva-parakA vibhAga dikhalAte hai - [ atha ] aba jo [pRthivIpramukhAH] pRthvI prAdi [ jIva nikAyAH ] jIvanikAya [sthAvarAH ca trasAH] sthAvara aura trasa vA anye ] jIvase anya haiM, [ca] aura [jIvaH api bhariNatAH ] kahe gaye haiM, [te] veM [jI ] jIva bho [tebhyaH zranyaH ] unase pratya 'tAtparya - paramArthataH pRthivI Adi 6 kAya jIvase anya hai, jIva unase anya hai / 2 [ Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 242 sahajAnandazAstramAlAyA atha jIvasya svaparadradhyapravRttinivRttisiddhaye svaparavibhAgaM darzayati bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdha thAvarA ya tasA / aNNA te jIvAdo jIvo vi ya tehiMdo aNNo // 182 // kSityAdi jIvakAyeM, basa thAvara rUpa jo kahe SaDvidha / anya ve jIvase haiM, una sabase anya hai AtmA // 182 // bhaNitAH puthivIpamukhA jIvanikAyA atha sthAbarArana vasAH / anye te jIvAjjIvo'pi ca tebhyo'nyaH 11821 ___ ya ete pRthivIprabhRtayaH SaDjIvanikAyAstrasasthAvarabhedenAbhyupagamyante te khalbacetanatvA. danye jIvAt. jIvo'pi ca cetanatvAdanyastebhyaH / atra Sar3ajIvanikAyA prAtmanaH paradravyameka evAtmA svadravyam // 182 / / nAmasaMja-Nida puSpimuha jIvaNikAya adha thAvara ya tasa apaNa ta jIva vi ya ta aSNa / dhAtusaMjha--bhaNa kathane / prAtipadika-Nita pUthivIpramukha jIvanikAya atha sthAvara ca sa anya sat jIva api tat anya / mUladhAtu--bhaNa zabdArthaH / usayapadavivaraNa--bhaNidA bhaNitA:-prathamA bahuvacana kRdanta kriyA / bippamuhA puthivIpramukhAH jIvaNikAyA jIvanikAyAH thAvarA sthAvarAH tasA asA: apapahA anye te-prathamA bahuvacana / jIvAdo jIvAt-paMcamI eka0 / jIvo jIyaH-prathamA eka 1 vi api agha atha ya -avyaya / tehido tebhyaH-paMcamI bahuvacana / aNNo anyaH pra0 ek0| nirukti-pRthayati iti prathivA. sthAnazIlA: iti sthAvarA: rUDhI, asyanti iti trasA: rUDhI / samAsa-pUthivI pramukhA yeSAM te pRthivI. * pramukhAH jIvAnAM nikAyAH iti jiivnikaayaa:16182||| TokArtha--jo ye pRthvI ityAdi chaha jIvanikAya prasasthAvara bhedake sAtha mAne jAte haiM, ve vAstava meM acetanapanA honeke kAraNa jobase anya haiM, aura jIva bhI cetanapanA honeke kAraNa unase anya hai / yahA~ SaT jIvanikAya prAtmAse bhinna dravya hai, aAtmA eka hI svadravya hai, yaha nizcita huaa| prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM svadravyapravRtta pariNAmako duHkhakSayakA kAraNarUpa va paradravyapravRttapariNAmako saMsAraduHkhakA kAraNabhUta batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM svadravyanivRtti va paradravya nivRttikI siddhike liye sva va parakA vibhAga dikhAyA gayA hai| tathyaprakAza-1- jIva to paramArthase prakhaNDa citsvalpamAtra hai / 2- asa sthAvarake bhedarUpa pRthvI, jala, agni Adi chaha jIvanikAya inameM acetanapanA honeke kAraNa paramArtha jIvase anya haiM / 3- jIva bhI cetanapanA honeke kAraNa una chaha kAyoMse anya hai / 4. yaha jIvanikAya prAtmAse bhinna haiM, paradravya haiM / 5- eka yaha svakIya prAtmA hI svadravya hai| 6-sa sthAvara nAmakarmake udayase utpanna honeke kAraNa ye chaha kAya acetana haiM ! 4-prakhaNDa TEST Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA atha jIvasya svaparadravyapravRttinimittatvena svaparavibhAgajJAnAzAne avadhArayati jo Navi jANadi evaM paramappANaM shaavmaasejj| kIradi ajjhavasANaM yahaM mamemaM ti mohAdo // 183 // jo svabhAva Azraya kara, nahiM jAne svaparadravyako aise / vaha mohI yaha merA, aisA bhrama mohase karatA // 13 // yo naiva jAnAtyevaM paramAtmAnaM svabhAvamAsAdya / kurute'dhyavasAtamahaM mabhedamiti mohAra / / 183 // yo hi nAma naivaM pratiniyatacetanAcetanatvasvabhAvena bIdapudgalayo: svaparavibhAgaMpazyati nAmasaMjJa.....ja Na vi evaM paramappa sahAva ajjhavasANa amha amha ima ti moha / dhAtusaMja- A sada gamanavizaraNayoH, kara kAraNe / prAtipadika-bat na evaM api paramAtman svabhAva adhyavasAna asmat asmat idam iti moha / mUladhAtu---A zad la gatI, bukRtra karo / ubhayapadavivaraNa- jo ya:-prathamA eka gAna vi agi evaM ti iti-avyaya / paramappANaM paramAtmAnaM sahAnaM svabhAvaM-dvitIyA eka0 / Asejja eka jJAyakasvarUpa paramAtmatattvako bhAvanA na honese karmodayaja rAgAdivikArako nimittamAna karake kArmAgaNavargaNAvoM nAmarmatva ba~dha gayA thaa| siddhAnta-1- chaha kAyoMko jIva kahanA upacAra hai| dRSTi---1- ekajAtidravye anyajAlidravyopacAraka asadbhUna vyavahAra (106) / prayoga-saMsArasaMkaToMse zarIroMse mukti pAneke abhilASiyoM ko bhedavijJAna karake para. dravyase upayogako haTAkara svadravyameM upayukta honA cAhiye // 182 // aba jIvako svaparavibhAgajJAnako svadravyapravRttike nimittarUpase va svaparavibhAgake prajJAnako paradravyapravRttike nimittarUpase avadhArita karate haiM-yA jo evaM] isa prakAra [svabhAvam prAsAdya] jIva-pudgalake svabhAvako nizcita karake [param AtmAnaM] parako aura svako [na eva jAnAti] nahIM jAnatA, [mohAt] vaha mohase aham idN| maiM yaha haM, mima daM] merA yaha hai,' [iti] isa prakAra [adhyavasAnaM] adhyavasAna [kurute] karatA hai / tAtparya--sva parake bhedajJAnase rahita jIva mithyA bhAva kara kaSTa pAte haiN| TIkArtha----jo AtmA isa prakAra jIva aura pudgalake apane-apane nizcita cetanatva aura acetanatvarUpa svabhAvake dvArA sva-parake vibhAgako nahIM dekhatA, vahI prAtmA 'maiM yaha I, merA yaha hai' isa prakAra mohase paradravyako apane rUpase mAnatA hai, dUsarA nahIM / isase yaha nizcita hA ki jIvako paradravyameM pravRttikA nimitta svaparake jJAnakA abhAvamAtra hI hai, aura sAmarthyase nizcita huA ki svadravya meM pravRttikA nimitta usakA abhAva hai / S E AIYAAREERESH Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 sahajAnandazAstramAlAyAM sa evAhamidaM mamedamityAtmAtmIyatvena paradravyamadhyavasyati mohAnnAnyaH / ato jIvasya paradravyapravRttinimittaM svaparaparicchedAbhAvamAtrameva sAmadhyatrivadravya pravRttinimittaM tadabhAvaH // 183 // / AsAdya-sambandhArthaprakriyA kRdanta / kIrai kurute-vartamAna anya ekA kiyA / ajbhavasANaM adhyayasAnaM-- dvitIyA ekA0 / ahaM-pra0 eka0 / maga-SaSThI eka0 1 imaM .ida-prathamA eka0 / mohAdo mohAta-paMcamI ekavacana / nirukti- adhyavasanaM adhyavasAnaM adhi ava Sonta karmaNi upasagadirthaparivartana / samAsa-parA mA lakSmIH vizate yatra sa: parama: paramazvAsI AtmA ceti paramAtmA)taM paramAtmAnaM // 18 // prasaMgavivaraNaanantarapUrva gAthAme para dravyAnivRtti ke liya va svadravyapravRtti ke liye svaparavibhAga dikhAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM yaha avadhArita karAyA gayA hai ki svaparavibhAgakA jJAna svadravyapravRttikA nimitta hai aura svapara vibhAgakA ajJAna paradravyapravRttikA nimitta hai / tathyaprakAza-(1) ajJAnI prANI mohase hI paradravya ko prAtmIyarUpame mAnatA hai| (2) paradravyako yaha maiM hUM yA yaha merA hai isa prakArakI AsthA honA AtmIyarUpase mAnanA kahalAtA hai / (3) paradravyako prAtmIya vahI jIva samajhatA hai jo jIva va pudgaloMkA pratiniyata cetana acetana svabhAvarUpase sva va parakA vibhAga nahIM dekhatA hai / (4) svaparakA bhedA. vijJAna honepara paradravyase nivRtti va svadrakSya meM pravRtti hotI hai| (5) sva parakA bhedavijJAna na honepara svadravyakI besudhI va paradravyameM pravRtti hotI hai / (6) ahaMkAramamakArarahita avikArasvabhAva antastatvako sudha na honese ajJa jantu rAgAdika vikAroko va paradravyoMko yaha maiM hUM va ye mere haiM aisI pratIti karatA hai| siddhAnta-(1) strI putra pazu mitra Adiko ye mere haiM yaha kathana mAtra upacAra hai / (2) dhana makAna Adiko ye mere haiM yaha kathana bhI mAtra upacAra hai| (3) AbhUSaNasajjita putrI putra prAdiko ye mere haiM yaha kathana upacAra hai / (4) grAma nagara mere haiM yaha kathana bhI upacAra hai / (5) rAgAdika bhAvako prAtmA mAnanA upacAra hai / (6) zarIra prAdiko prAtamA mAnanA upacAra hai| dRSTi---1- asaMzliSTa sthajAtyupacarita asadbhuta vyavahAra (124) / 2- asaMzliSTa vijAtyupacarita asadbhuta vyavahAra (126) / 3- saMzliSTa svajAtivijAtyupacarita asadbhuta vyavahAra (127) / 4- asaMzliSTa svajAtivijAtyupacArita asadbhuta vyavahAra (128) / 5- upAdhija upacarita pratiphalana vyavahAra (104) / - ekajAtidravye anyadravyopacAraka vyavahAra / prayoga--svadravyapravRttiko hI zAzvata zuddha prAnandakA upAya jAnakara usake liye. 5280 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA athAtmanaH kiM karmeti nirUpayati----- kuvvaM sabhAvamAdA havadi hi kattA sagassa bhAvassa / poggaladavamayANaM Na d kattA savva bhAvANaM // 184 // karatA svabhAvako yaha, AtmA nijabhAvakA hi kartA hai / kintu nahIM kartA yaha, pudgalamaya sarva bhAboMkA // 16 // kurvan svabhAvamAtmA bhavati hi kartA svakasya bhAvasya / pudgaladravyamayAnAM na tu kartA sarvabhAvAnAm / 184 / prAtmA hi tAvatsvaM bhAvaM karoti tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavana zaktisaMbhavenAvazya. meva kAryatvAt / sa taM ca svatantra: kuNistasya kartAvazyaM syAt, kriyamANazcAtmanA svo nAmasaMjJa---kunvaMta sabhAva atta hi kattAra saga bhAva poggaladavtramaya Na du kattAra savvabhAva / dhAtusaMja-kubba karaNe, haba sattAyAM / prAtipadika---kurvat svabhAva Atman hi kartR svaka bhAba pudgaladravyamaya na tu kartR sarvabhAva / mUladhAtu---DukRJ krnne| ubhayapadavivaraNa..... kuvaM kurvana-prathamA eka0 kRdaMta 1 pratiniyata lakSaNoMse svaparabhedavijJAna karanA // 13 // aba yaha nirUpaNa karate haiM ki AtmAkA karma kyA hai--[svabhAvaM kurvan] apane bhAva ko karatA huA AtmA] grAtmA [hi] nizcayase svikasya bhAvasya] apane bhAvakA [kartA bhavati] kartA hai; [tu] kintu [pudgaladravyamayAnAM sarvabhAvAnAM] pudgaladravyamaya sarva bhAvoMkA [kartA na] kartA nahIM hai| ___ tAtparya AtmA paracatuSTayase nahIM hai, ataH prAtmA pudgalamaya sabhI bhAvoMkA kartA nahIM, mAtra apane bhAvakA kartA hai| TokArtha---prathama to AtmA vAstavameM apane bhAvako karatA hai, kyoMki vaha bhAva usakA sva dharma hai, isaliye prAtmAko usarUpa honeko zaktiko saMbhava hai, atA vaha bhAva avazyameva mAtmAkA kArya hai / aura vaha prAtmA apane bhAvako svataMtratayA karatA huA usakA kartA avazya hai, aura svabhAva aAtmAke dvArA kiyA jAtA huA aAtmAke dvArA prApya honese avazya hI prAtmAkA karma hai / isa prakAra svapariNAma prAtmAkA karma hai / parantu, prAtmA pudgalake bhAvoM ko nahIM karatA, kyoMki ve parake dharma haiM, isaliye AtmAke uttarUpa honekI zaktikA asaMbhava honese ve aAtmAkA kArya nahIM hai / isa kAraNa vaha AtmA unheM na karatA huaA unakA kartA nahIM hotA, aura ve prAtamAke dvaar| na kiye jAte huye usake karma nahIM haiM / isa prakAra pudgalapariNAma prAtmAkA karma nahIM hai| prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM svaparavibhAgake jJAna va ajJAnako svaparadracyakI / 330- - - - Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sahajAnandazAstramAlAyAM bhAvastenApyatvAttasya kamavazyaM syAt / evamAtmanaH svapariNAmaH karma na tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti teSAM paradharmatvAdAtmanastathAbhavana zaktyasaMbhavenAkAryatvAt sa tAnakurvANo na teSAM kartA syAt sakriyamANAzcAtmanA te na tasya karma syuH / evamAtmana: pudgalapariNAmo naM. karma // 184 // sabhAvaM svabhAvaM dvi0 eka0 / AdA AtmA-prathamA eka / sagassa svakasya bhAvarasa bhAvasya paSThI eka0 / pomgaladavyamANaM pudgaladravyamayAnAM savvabhAvANaM sarvabhAvAnAM paNThI bahu0 / kattA kartA-prathamA eka0 / hriNa na dutu avyaya / nirukti - sarati sarvatra gacchati iti sarvaH / samAsa - sarve ca te bhAvAzceti sarva bhAvAH teSAM sarvabhAvAnAm // 184 // // pravRttikA nimitta batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM "AtmAkA karma kyA hai" yaha batAyA gayA hai / apane svake hone kI tathyaprakAza - ( 1 ) grAtmA apane bhAvako hI karatA hai / ( 2 ) hIM zakti rakhane se AtmAkA apanA bhAva hI kArya hai / ( 3 ) grAtmA apane liye binA svataMtra hokara karatA hai / ( 4 ) AtmAke dvArA kiyA jAne AtmAkA karma hai | ( 2 ) zrAtmA pudgala ke bhAvoMko nahIM kara sakatA, haiM / ( 6 ) AtmAmeM parake dharmarUpase honekI zakti nahIM hai / (7) nahIM kara pAtA taba AtmA parakA kartA kaise ho sakatA ? (8) jaba pudgala pariNamana AtmA ke dvArA kriyamANa nahIM hai tatra pudgalapariNAma grAtmAkA karma kaise ho sakatA hai ? ( C ) parama* zuddhanizcayanayase grAtmAkA svabhAva anAdi anaMta zrahetuka hai vaha kriyamANa na honese AtmA bhAvako parakA kucha vAlA nija bhAva hI kyoMki ve parake dharma jaba AtmA paradravyakA kArya / 11 ) zuddha bhAvakarma hai / kartA hai / (10) zuddhanizcayanayase mAtmA kevala jJAnAdi svabhAvakA kartA hai nizcayanayase jIva rAgAdipariNamanarUpa sva bhAvakA kartA haiM, yaha parasvabhAva ( 12 ) zuddha dazA meM bhAvakarma zrAtmAke dvArA prApya hai va vyApya hai, ataH bhAvakarma jIvakAH karma hai / (13) AtmA cidrUpa AtmAse vilakSaNa pudgalamaya jJAnAvaraNAdi kamakA kartA nahIM. hai / (14) azuddha nizvayanayase jovakA rAgAdi svapariNAma ho karma hai aura isa bhAvakarmakA: kartA jIva hai / ( siddhAnta - - ( 1 ) jIva prakartA hai / ( 2 ) jIva kevalajJAnAdi svabhAvapariNamanakA kartA hai / ( 3 ) jIva rAgAdibhAva karmakA kartA hai / ( 4 ) pudgalakamaM rAgAdibhAvakarmakA kartA hai. (5) jIva mudgalakarmakA kartA nahIM hai / dRSTi - 1 - paramazuddha nizcayamaya (44) / 2 - zuddhanizcayanaya (46) / 3- zuddha nizcayanaya (47) | 4 - vivakSitaikadezazuddha nizcayanaya (48) / 5 - pratiSedhaka zuddhanaya (49) | Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA atha kathamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma syAditi saMdehamapanudati--- geNhadi gaNeva Na mucadi karedi Na hi poggalANi kammANi / jIvo puggalamajme vaTTaNNa vi savvakAlesu // 185 // pudgalake madhya sadA, rahatA bhI jIva raMca karatA nhi| gahatA nahiM nahiM tajatA, pudgalamaya karmabhAvoMko // 185 / / gRhNAti naiva na muMcati karoti na hi paudgalAni karmANi 1 jIvaH pudgalamadhye vartamAno'pi savakAleSu / 1853 na khalvAtmanaH pudgalapariNAmaH karma paradravyopAdAnahAnazUnyatvAt, yo hi yasya pari nAmasaMja----Na eva Na Na hi poggala kamma jIva puggalamagjha vaTTata vi savvakAla / dhAtusaMjJa -- giNha grahaNe, muMca tyAge, kara karaNe, batta vartane / prAtipadika-na eva na na hi paudgala varman jIva pudgalamadhya prayoga-~-pratyeka dravya apane pariNa manase ho pariNamatA hai anyake pariNAmanase nahIM pariNamatA, isa nyAyase apane ko prAthayabhUta viSayabhUta nimitta bhUta parapadArthoM kA akartA jAnakara paraviSayakavikalpase nivRtta honA 3184 // aba pudgala pariNAma prAtmAkA karma kyoM nahIM hai ? isa saMdehako dUra karate haiM[jIvaH] jIva [sarvakAleSu] sadA kAla [pudgalamadhye vartamAnaH api] pudgalake madhyameM rahatA hunA bho [pudgalAni karmAriNa] paudgalika karmoko [hi] vAstavameM na evaM gRhNAti na to grahaNa karatA hai, [na mucati] na chor3atA hai, aura [na karoti] na karatA hai| tAtparya---jIva pudgalake bIca rahatA huaA bhI nizcayase na to pudgaloMko grahaNa karatA hai aura na chor3atA hai| TokArtha- vAstava meM pudgalapariNAma prAtmAkA karma nahIM hai, kyoMki vaha paradravyake grahaNa-tyAgase rahita hai 1 jo jisakA pariNamana karAne vAlA dekhA jAtA hai vaha lohapiNDakA agni kI taraha usake grahaNa-tyAgase rahita nahIM dekhA jAtA; AtmA to tulya kSetra meM vartatA humA bhI paradravyake grahaNa tyAgase rahita hI hai| isaliye vaha pudgaloMko karmabhAvase parimAne vAlA nahIM hai| prasaMgavivaraNa- anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmAkA karma (kArya) apane svakA bhavana (pariNamana) hai, kintu pudgalakA pariNamana AtmAkA kArya nahIM hai / aba isa gAthAmeM 'pudgalapariNAma prAtmAkA karma kaise nahIM hai" isa saMdehako dUra kiyA gayA hai| tathyaprakAza--1- prAtmA paradravyako na grahaNa karatA, na tyAgatA hai, isa kAraNa pudgalapariNAma prAtmAkA karma nahIM hai / 2- prAtmA kisI bhI bhinna sattA vAle padArthako .STRICT Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 5. 5... cinmaya pramA NamayitA dRSTaH se na tapAdAnahAmazUndhI dRSTaH, yathAgnirayaHpiNDasya / prAtmA tu tulya kSetravati. tve'pi para dravyopAdAnahAyezUnya eva tato na sa pudgalAnAM karmabhAvena pariNamayitA syAt // 185 // vAdha sAgara jI mahArA vartamAna api sarvakAla / mUladhAtu-- graha naharaNe, mucla mokSaNe, Dukuma karo, tRtu vartane / ubhayapadavivaraNa-giNhadi gRhNAti muMcadi muMcati karodi karoti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / Na na hi vi agi-avyaya / poggalANa paudgalAni kammANi karmANi-dvitIyA bahuvacana / jIvo jIva:-prathamA ekaH / puggalamajjhe pudgalamadhye-saptamI ekavacana / vaTTa vartamAna:-prathamA ekavacana kRdanta / savvakAlesu sarvakAleSu-saptamI bahuvacana / nirukti kalayati AyuH iti kAlaH / / 185 / nahIM pariNamAtA, parapadArthake pariNamanarUpa nahIM pariNamAtA, isa kAraNa pudgalapariNAma prAtmAkA karma nahIM hai / 3- jo jisakA pariNAmAne vAlA hotA hai vaha usake grahaNa-tyAgase rahita nahIM hotA, uttaraparyAyakA grahaNa va pUrvaparyAyakA tyAga rUpa karma hotA hai / 4-kArmANa vargaraNAyeM tathA zarIraskaMdha prAtmAke ekakSetrAvagAhI haiM to bhI una radravyoMke grahaNa-tyAgase rahita haiM / 5- prAtmA pudgaloMkA karmabhAvase pariNamAne vAlA nahIM hai / 6-- jaise siddha bhagavAna pudgala dravyoMke bIca rahate hue bhI paradravyake grahaNa tyAga va karaNase rahita haiM, isI prakAra zuddhanayase sabhI jIva paradravyake grahaNa tyAga va karaNase rahita haiM / siddhAnta--(1) zaktirUpase sabhI jIva siddha samAna zuddhAtmA haiM / (2) prAtmA apane hI pariNamanarUpase ho sakatA hai, parake pariNamanarUpase nhiiN| (3) prAtmAkA guraNa, dharma, pariNamana prAtmAmeM hI prAtmAke dvArA hotA hai / dRSTi-1- upAdhinirapekSa zuddha dradhyAthikanaya (21) / 2-- svadravyAdinAhaka dravyAthikanaya, paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28, 26) / 3-- upAdAnadRSTi (46 ba) / prayoga---sadAkAla prAtmAkA sajAtIya vijAtIya samasta paradravyoMmeM atyantAbhAva hai yaha nirakhate hue paradravyoMkA prakartRtva avaghArita kara samasta vikalpoMse nivRtta hokara apane meM sahaja vizrAma karanA // 185 / / taba phira AtmAkA kisa prakAra pudgala koMke dvArA graharaNa aura tyAga hotA hai ? isakA nirUpaNa karate haiM ---- [saH] vaha [idAnIM] saMsArAvasthAmeM [dravyajAtasya] prAtmadravyase utpanna hue svikapariNAmasya] azuddha svapariNAmakA [kartA san] kartA hotA hA [karmalibhiH] karmadhUlise [zrAdIyate] grahaNa kiyA jAtA hai, aura [kadAcit vimucyate] kadAcit chor3A jAtA hai| tAtparya--aAtmAke azuddha pariNAmakA honA va na honA karmake baMdha va chuTakArekA S Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TokA prathAtmanaH kutastahi pudgalakarmabhirupAdAnaMhAnaM ceti nirUpayati-sa idANiM kattA saMsagapariNAmassa davvajAdassa / yAdIyade kadAI vimuccade kammadhUlIhiM // 186 // savazuddha bhI AtmA, samprati ho svapariNAmakA kartA / karmadhUlise hotA, baddha kabhI chUTa bhI jAtA // 186 // sa idAnoM kartA saha svakapariNAmasya dravyajAtasya / "AdIyate kadAcidvimucyate karmadhUlibhiH // 186 // so'yamAtmA paradravyopAdAnahAnazUnyo'pi sAMprataM saMsArAvasyAyAM nimittamAtra kRta paradravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAtkevalasya kalayana kartRtvaM tadeva tasya svapariNAmanimittamAtrIkRtyopAtta karmapariNAmAbhiH pudgaladhUlobhiviziSTAvagAharUpeNopAdIyate " * kadAcinmucyate ca // 186 // 346 nAmasaMza-ta idANi kattAra saMta sagapariNAma davvajAda kadAI kammadhUli / dhAtusaMjJa - AdA dAne, vi maMtra tyAge / prAtipadika tat idAnIM kartR sat svakapariNAma dravyajAta kadAcit karmadhUli | tadhAtu- dAdAne mullU mokSaNe / ubhayapadavivaraNa sa saH kattA kartA se san prathamA ekavacana / ivANi idAnIM kadAI kadAcit avyaya / sagapariNAmassa svakapariNAmasya davvajAdasya dravyajAtasya paSThI eka0 / AdIyade AdIyate vimuccade vimucyate vartamAna anya puruSa ekavacana bhAvakarmaprakriyA | kammalihi karmadhUlibhiH tRtIyA bahuvacana / nirukti- zrUyate yA sA dhuliH Ja kampane || 186|| TIkArtha-vaha yaha grAtmA paradravyake grahaNa tyAgase rahita hotA huA bhI grabho saMsArASatara nimittamAtra kiyA gayA hai paradravyapariNAma jisake dvArA aise kevala svapariNAmamAtra kA dravyatvabhUta honese kartRtvakA anubhava karatA huA, usake isI svapariNAmako nimittamAtra karake karmapariNAmako prApta hotI huI pudgalarajake dvArA viziSTa avagAharUpase grahaNa kiyA jAtA hai zrIra kadAcit chor3A jAtA hai / prasaMga vivaraNa -- anantarapUrva gAthAmeM yuktipUrvaka prAtmAko pudgalapariNAmakA kartA prasiddha kiyA thA / aba isa gAyAmeM batAyA gayA hai ki phira pudgalakarmoM dvArA AtmAkA grahaNa va tyAga kaise ho jAtA hai arthAt bandha mokSa kaise ho jAtA hai ? tathyaprakAza - ( 1 ) zrAtmA vastutaH paradravyake grahaNa va tyAgase pare hai arthAt bandha va mokSase pare hai / ( 2 ) AtmA paramazuddha nizcayanayase gravikAra sahajAnandamaya cidrUpa zodha kAra samayasArarUpa hai / (3) zrAtmA anAdibandhanopAdhikA nimitta pAkara svabhAvase vilakSaNa rAgAdivikArarUpa pariNama jAtA hai / (4) rAgAdivikArakA nimitta pAkara kArmAraNa vargagAyeM karmarUpa pariNama jAte haiM / ( 5 ) rAgAdi vikAra AtmAke apane hI paryAyayogya upAdAna se prakaTa hue haiM / ( 6 ) grAtmA, grapane hI prazuddha upAdAna utpanna rAgAdivibhAva ke nimi Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sahajAnandazAstramAlAyAM atha kiMkRtaM pudgalakarmaNAM vaicitryamiti nirUpayati--- pariNamadi jadA appA suhamhi asuhAmhi raagdosjudo| taM pavisadi kammarayaM NANAvaraNAdi bhaavhiN|| 187 // pariNamatA jaba zrAtmA, rAgadveSayuta ho zubhAzubhameM / taba jJAnAvaraNAdika bhAvoMse karmaraja ba~dhatA // 187 / / pariNamati yadAtmA zubhe'zubhe rAgadveSayutaH / taM pravizati kamarajo jJAnAvaraNAdibhAvaiH / / 187 || asti khalvAtmanaH zubhAzubhapariNAmakAle svayameva samupAttavaicitryakarmapudgalapariNAmaH navaghanAmbuno bhUmisaMyogapariNAmakAle samupAttavaicitryAnyapudgalapariNAmavat / tathAhi-----yathA / nAmasaMjJa- jadA appa suha asuha rAgadosajuda ta kammaraya NANAvaraNAdibhAva / dhAtasaMjJa-pariNama prahvatve, pa visa pravezane / prAtipadika-yadA Atmana zubha azubha rAgadveSayuta tat karmarajasa jJAnAvaraNAdi ttasAnnidhyameM karmalise ba~dha jAtA hai| (7) jaba kabhI prAtmA sodhakAraNa samayasArake anurUpa dRSTi banAtA hai aura pariNamana karatA hai taba karmadhUlise mukta hone lagatA hai aura antameM pUrNa tayA mukta ho jAtA hai / (8) jIva azuddha pariNAmoMse baMdhatA hai aura zuddha pariNAmoMse mukta / ho jAtA hai| siddhAnta---(1) sahajAtmasvarUpake, pAlambanarUpa zuddhabhAvake nimisase karma dUra ho jAte haiN| (2) vikArabhAvake prAzrayarUpa prazuddha bhAvake nimittase jIva karmadhUlise baMdha jAtA ........... dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / 2-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24a)| prayoga-nija sahaja citsvabhAvake bhUlaneke kAraNa utpanna hue vikAra hI karmabandhake / kAraNa hai so karmavipAkase chUTane ke liye nija sahajacitsvabhAvameM prAtmatva anubhavanA // 16 // aba pudgala karmoMkI vicitratA kisake dvArA kI gaI hai ? isakA nirUpaNa karate haiM[yadA] jaba [mAtmA] prAtmA [rAgadveSayutaH] rAgadveSayukta hotA huA [zubhe azubhe] zubha aura azubha bhAvameM [parimapati] pariNAmatA hai, taba [karmarajaH] karmadhuli [jJAnAvaraNAvi bhAvaH jJAnAvaraNAdirUpase [taM] usameM [pravizati] praveza karatI hai / tAtparya-jIvake zubha azubha vikArakA nimitta pAkara karma jJAnAvaraNAdirUpase praveza karatA hai| TokArtha----jaise navamedhajalake bhUmisaMyogarUpa pariNAmake samaya anya pudgalapariNAma Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ramnianwesomindwivintric pravacanasAra-saptadajhAMgI TIkA yadA navadhanAmbu bhUmisaMyogena pariNa masi tadAnye pudgalAH svayameva samupAttavaicitryaH zAdvalazilondhraza gopAdibhAda pariNamante, tathA sadAyamAtmA rAgadveSavazokRtaH zubhAzubhabhAvena pariNamati tadA anye yogadvArA pravizantaH kamapudgalAH svayameva samupAttavaicitryAnAvaraNAdibhAvaiH pariNamante / ataH svabhAvakRtaM karmaNAM vaicitryaM na yunarAtmakRtam // 187 // bhAva / mUladhAtu-pariNama praharave, praviza pradezane / ubhayapadavivaraNa-~-jadA yadA-avyaya / appA AtmA rAgadosa judo rahagadveSayuta....prathamA ekavacana ! suhamma bhe asuhammi azubhe-saptamI eka 0 1 taM-dvi0 ekara | parigadi pariNati pani sadi pravizati-vartamAna anyaka0 kiyaa| kammarayaM karmara ja.--prathamA eka0 / mANAvaNAdibhAbehi jJAnAvaraNAdibhAva:-tRtIyA bahuvacana / nirukti--- rajyate anena iti raja: samAsarAgazca pAca rAgadveSau tAbhyAM yuta: rAga SayutaH / / 187 / / svayameva vaicitrya ko prApta hote haiM, usI prakAra prAtmAke zubhAzubha pariNAma ke samaya karmapudgala. pariNAma vAstava meM svayameva vicitratAko prApta hote haiM / isakA spaSTIkaraNa--jaise jaba nayA meghajala bhUmisaMyogarUpase pariNamatA hai taba anya pudgala svayameva vicitratAko prApta hariyAlo, kukuramuttA aura indragopa grAdi rUpa pariNamita hotA hai, isI prakAra jaba yaha prAtmA rAga dveSake vazIbhUta hotA hugrA zubhAzubha bhAvarUpa pariNamatA hai taba anya, yogadvAroMle praviSTa hote huye karmapudgala svayameva vicitratAko prApta jJAnAvarakAdi bhAvarUpa pariNAmate haiM / isase yaha nirNIta huA ki karmokI vicitratA honA svabhAvakRta hai, kintu prAtmakRta nahIM / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM prAtmAkA pudgalakarmase bandha va mokSa kaise hotA hai isakA saMketa kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki baddha pudgala kamoM meM puNya pApa prAdi vividhatA kisa kAraNase hotI hai ? tathyaprakAza-(1) prAtmAke zubhapariNAmake samaya baddha karmapudgalapariNAmameM vivi. patA svayaM hI ho jAtI hai / (2) jaise navIna meghajalakA bhUmisaMyogarUpase pariNamanepara anya pudgala svayaM hI harI ghAsa Adi va lAla pIle vividha kITa kAyarUpase pariNAma jAte haiM / (3) vaise hI AtmA jaba rAgadveSavaza zubha azubhabhAvase pariSamatA hai taba yogadvArase praveza karane vAle karmapudgala svayaM hI jJAnAvaraNAdi va puNyapApAdi nAnArUpoMse pariNAma jAte haiN| (4) nizcayataH jJAnAvaraNAdi karmoMkI utpatti unhoM pudgaloMke dvArA hotI hai aura mUlaprakRti, uttaraprakRti va puNyapApakI vicitratA bhI unhoM pudgaloMke dvArA hotI hai / (5) aAtmAke dvArA pudgalakA koI bhI pariNamana nahIM hotA / (6) karmabandha ke liye jIvavikAra nimitta. mAtra hai| (7) jIvavikArake liye karmavipAka nimittamAtra hai| (4) dharmAnurAgarUpa vizuddha pariNAmakA nimitta pAkara zubha prakRtiyoM meM amRta samAna prakRSTa anubhAga hotA hai / (8) mohA l S arls MAXSSS MANTRANSMILAAPAaning Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatited * n HEMA HEATREARRARINAKSHEPARMANARRRRRRRRARRRRRRRRRRRRRRRRRRRRWeio AMERIAN 352 rAhajAnandazAstramAlAyAM arthaka evaM AtmA bandha iti vibhAvayati sapadeso so appA kasAyido moharAgadose hiN| kanmarajehiM siliTTho baMdho tti parUvido samaye // 18 // sapradeza vaha prAtmA, kaSAyayuta moha rAga dvaSoMse / karmaraja lipta hotA, isako hI bandha batalAyA / / 188 // sapradeza: sa AtmA kaSAyito moharAmaharSaH / karmarajobhiH zliSTo bandha iti prarUpita : rAmaye / / 188 / / yathAzra sapradezatve sali lodhrAdibhiH kaSAyitatvAt maniSTharaGgAdibhirupazliSTameka rakta nAmasaMjJa-sapadeza ta appa kasAyida mohAgadosa kammaraja siliTTha baMdha tti paravida samaya / dhAtusaMjakasa tan karo, silIsa AliMgane / prAtipadika-sapradeza tat Atman kaSAyita moharAgahaSa karmarajasaH ditIbasaMklezabhAvakA nimitta pAkara azubhaprakRtiyoMmeM hAlAhala samAna noba anubhAga baghatA hai / {10) jIvakI jaghanyavizuddhikA nimitta pAkara zubhaprakRtiyoM meM gur3a samAna jaghanya anubhAga baMdhatA hai / (11) jIvake javanyasaMklezakA nimitta pAkara azubhaprakRtiyoMmeM nimbasamAna jaghanya anubhAga hotA hai / (12) madhyamavizuddhikA nimitta pAkara zubha karmaprakRtiyoMmeM khaMDa zakkara samAna madhyama anubhAga hotA hai / (13) madhyamasaMklezabhAvakA nimitta pAkara azubhaprakRtiyoM meM kAora viSa samAna madhyama anubhAga baeNbatA hai / (14) ye vividha karmapudgala hetubhUta haiM aura karmaprakRtirahita sahajAnandasvabhAva paramAtmadravyase bhinna haiN| (15) nizcayataH karmapudgaloM ko samasta vicitratAyeM pudgalakRta haiM jovakRta nahIM hai / siddhAnta--1- puNya, pApa, tIvrAnubhAga, mandAnubhAga Adi sabhI prakArake karma karmaH svadRSTise sadRza haiM / 2- prakRti, anubhAga Adiko viciSatAse puNya pApa Adi karmoM meM para. spara vilakSaNatA, vicitratA va vividhatA hai| dRSTi---1-- sAdRzyanaya (202) / 2.- vailakSaNyanaya (203) / prayoga....bandhanamukta hone ke liye puNya pApakarma va usake nimittabhUta zubha azubha bhAva samasta parabhAvoMse upekSA kara nija sahaja citsvabhAvako upAsanA karanA // 187 // aba akelA hI AtmA baMdha hai yaha prakaTa karate haiM -- [sapradezaH] pradezayukta [saH A smA] vaha prAtmA [moharAgadvaSaiH] moha-rAga-ddhaSake dvArA [kaSAyitaH] kaSAyita hotA huA karmarajobhiH zliSTaH] karmarajase lipta hotA hai [baMdhaH iti samaye prarUpitaH] yahI abhedanAyase baMdha hai aisA AgamameM kahA gayA hai| tAtparya----sopAdhi vikArI jIva svayaM bandharUpa ho rahA hai| m arawinlesiantetwasawww WEBSCRIWAKARANIMURARAMATIHARHARAHARARE Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 353 dRsTaM vAsaH, tathAtmApi sapradezatve sati kAle moharAgadveSaH kaSAyitatvAt karmarajobhirupazliSTa eko bandho draSTavyaH zudvadravyaviSayatvAnnizcayasya / / 188 // zliSTa bandha iti prarUpita samaya / mUladhAtu - kaSa tana karaNe, zliS AliGgane / ubhayapadavivaraNa sapadeso sapradezaH so sa: appA AtmA kasAyido kaSAyita:-prathamA eka / moharAgadosehiM moharAgadvaSai-- tRtIyA bahu0 / kammarajehi karmarajobhiH-tR0 bhu0| siliTTho zliSTa:-pra0 e0 kRdanta / baMdho bandhaH parUH vido prarUpita:-prathamA eka0 / samaye-saptamI eka0 / nirukti-kaSanaM kaSAyaH kaSAyaH saMjAtaH asya sa kaSAyitaH / samAsa-mohazca rAgazca dveSazca moharAgadvaSA: taiH moharAgadvaSaiH, karmANi ca tAni rajAMsi ceti karmarajAMti taiH karmarajobhiH / / 188 / / TIkArtha-jaise jagata meM pradezavAnapanA honepara lodha-phiTakarI Adise kasailApana hone se maMjIThAdike raMgase saMbaddha hotA huaA vastra akelA hI raMgA huA dekhA jAtA hai, isI prakAra AtmA bhI pradezavAna honese yathAkAla moha-rAga dveSake dvArA kaSAyita (malina-raMgA huA) honese karmadhUli dvArA zliSTa hotA huA akelA hI baMdha hai; aisA mAnanA cAhiye, kyoMki nizcaya zuddha dravyako viSaya karatA hai| . prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM pudgalaka rmokI vicitratAkA kAraNa batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM nizcayataH eka isa jIvako bandha kahA gayA hai / tathyaprakAza-(1) prAtmA lokAkAza pradeza pramANa asaMkhyAta pradeza vAlA honese sapradeza hai / (2) sapradeza yaha prAtmA yathAsamaya moha rAgadveSase kaSAyita honese karmadhUlise baddha hotA huaA yahI abhedanayase bandha kahalAtA hai / (3) lodha phiTakarI Adi dravyoMse kasailA kiyA gayA vastra bhI to maMjITha Adi raGgoMse raJjita hotA huA abhedase rakta (lAla) hI kahA jAtA hai / (4) kevala eka dravya ko dekhakara paraprasaMgase usapara hue prabhAvako vaha dravya hI vaisA batAnA asadbhUta vyavahAra hai| (5) asadbhUtavyavahAra prazuddha dravyake nirUpaNakA prayojaka hai / (6) azuddhanizcayanaya se bhAvabandha jIva hai, kyoMki nizcayanayakA viSaya zuddha (eka) dravya hotA hai / (7) zuddha artha yahA~ anya dravyase pRthak eka dravya hai / / siddhAnta--(1) nizcayase bhAvabandha jIva hai| (2) moharAgadveSase kaSAyita protmA ke karmarajase hue bandhako jIva kahanA upacAra hai| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- ekajAtikArye anyajAtikAraNopacAraka vyavahAra (133) / prayoga-bandhavipadAse bacaneke liye prabandha avikAra sahaja citsvarUpa meM Atmatva anubhavanA / / 18 / / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sahajAnandazAstramAlAyA atha nizcayavyavahArAvirodhaM darzayati eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayeNa NihiTTo / arahatehiM jadINaM vavahAro aNNahA bhaNido // 186 // yaha saba bandhanirUpaNa, prabhune yatiko kahA vinizcayase / vyavahAravacana isase, anyAnya prakAra batalAyA // 18 // eSa bandhasamAso jIvAnAM nizcayena nirdiSTa: / arhadbhiryatInAM vyavahAro'nyathA bhaNitaH // 186 // rAgapariNAma evAtmanaH karma, sa eva puNyapApadvatam / rAgapariNAmasyaivAtmA kartA tasyaivopAdAtA hAtA cetyeSa zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanayaH yastu pudgalapariNAma prAtmanaH karma sa eva puNyapApaDhataM padgalapariNAmasyAtmA kartA tasyopAdAtA hAtA ceti so'zuddhadravyani nAmasaMjJa- eta baMdhasamAsa jIva Nicchaya NiDhi arahaMta jadi vavahAra aNNahA bhnnid| dhAtusaMjJa-bhaNa kathane / prAtipadika--etat bandhasamAsa jIva nizcaya nirdiSTa arhat yati vavahAra anyathA bhaNita / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa-eso eSaH baMdhasamAso bandhasamAsaH-prathamA ek0| jIvANaM jovAnAM jadINaM yatInAM-SaSThI bahu0 / NicchayeNa nizcayena-tRtIyA eka0 / NiddiTTho nidiSTa: bhaNido ___ aba nizcaya aura vyavahArakA avirodha dikhAte haiM - [eSaH] yaha (pUrvokta prakArase), [jIvAnAM] jIvoMke [baMdhasamAsaH] bandhakA saMkSepa [arhadbhiH] arhanta bhagavAnane [yatInAM yatiyoMse [nizcayena] nizcayase [nirdiSTaH] kahA gayA hai; [vyavahAraH] aura dravyakarmarUpa vyavahArabandha [anyathA] vyavahArase [bhariNataH] kahA gayA hai| tAtparya ---upayogameM rAgAdikA AnA nizcayase bandha hai va jIvake sAtha karmoMkA lipta honA vyavahArase bandha hai| TokArtha-rAgapariNAma hI prAtmAkA karma hai, vahI puNya-pAparUpa dvaita hai; rAgapariNAma kA hI prAtmA kartA hai, usIkA grahaNa karane vAlA hai aura usokA tyAga karane vAlA hai;isI prakAra yaha, zuddhadravyakA nirUpaNa nizcayanaya hai / aura jo pudgalapariNAma prAtmAkA karma hai, vahI puNya pAparUpa dvata hai; pudgala pariNAmakA prAtmA kartA hai, usakA grahaNa karane vAlA paura chor3ane vAlA hai, yaha azuddha dravyakA nirUparaNasvarUpa vyavahAranaya hai / ye donoM naya haiM; kyoMki zuddhatA aura azuddhatA donoM prakArase dravya jAnA jA rahA hai / kintu yahA~ nizcayanaya sAdhakatama arthAt utkRSTasAdhaka honese grahaNa kiyA gayA hai; (kyoMki) sAdhyake hI zuddhapanA honese dravya ke zuddhapanekA prakAzaka honese nizcayanaya hI sAdhakatama hai, kintu azuddhatvakA dyotaka vyavahAranaya sAdhakatama nhiiN| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra - saptadazAMgI TIkA 355 , rUpaNAtmako vyavahArayaH / ubhAvapyetau staH zuddhAzuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / ftihread forests: sAdhakatamatvAdupAsaH sAdhyasya hi zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotatvAnni zvapanaya eva sAdhakatamo na punarazuddhatvadyotako vyavahAranayaH // 186 // 1 bhaNita: pra0 e0 kRdanta kriyA / arahaMtehi adbhiH tRtIyA bahu0 / vavahAro vyavahAraH-pra0 eka0 / aNNahA anyathA avyaya / bhaNido bhaNitaH prathamA eka kRdanta kiyA / nirukti yatate yaH sa yatiH yatI prayatna svAdi / samAsa- bandhAnAM samAsaH iti bandhasamAsaH ||18|| prasaMgavivaraNa --- pranantarapUrva gAthAmeM "eka jIva hI ko nizcaya se bandha kahA gayA yA / aba isa gAthAmeM tadviSayaka nizcaya vyavahArakA virodha miTAyA gayA hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) nizvayase rAgapariNAma hI azuddha AtmAkA karma (kArya) hai / (2) vaha rAgapariNAmarUpa bhAvakarma puNyarUpa va pAparUpa hai / ( 3 ) rAgapariNAmakA hI yaha prazuddha prA mA kartA hai / ( 4 ) yaha zuddhAtmA rAjapariNAmakA hI grahaNa karane vAlA | ( 5 ) yaha zrAtmA sahajAtmasvarUpako apanAtA humA rAjapariNAmakA tyAca karane vAlA hai / ( 6 ) pudgala ke pari Sangat mAkA karma batAnA upacAra hai / ( 7 ) pudgalakarma puNyakarma va pApakarma yoM do prakArakA hai / (8) pudgalapariNamanakA kartA, grAhaka va tyAga karane vAlA AtmAko kahanA upacAra hai / (6) nizcayanaya eka dravyakA nirUpaka hai / (10) vyavahAranava paropAdhiyuktatAkA tirUpaka hai | ( 11 ) upacAra ekadravyake pariNAmako anya dravyameM Aropita karatA hai / (12) jIvadravya svatantra sat hai ataH zuddha hai yAne samasta parase vivikta hai vikArapariNamanarUpa bhI yahIM pariNamatA hai / (13) jIvakA vikAra pariNamana sahajasvabhAvase nahIM hotA hai, kintu para upAdhikA sAnnidhya nimitta pAkara hI hotA prasaH prazuddha hai yAne sopAdhi hai / (14) nizcayajaya kevala jIvadravyako nirakhatA huA tadviSayaka jJAna karAtA hai / (15) upacAranAmaka vyava hAsya nimittanaimittika bhAvako prakaTa karane ke liye usakI sImAse bar3hakara jIvako pudgala kA kartA, grahaNakartA va tyAgakartA batAtA hai / (16) svayaMko sAdhya kevala svayaM jIvadravya ataH usakA hI nirakhane vAlA nizvayanaya sodhakatama hai / siddhAnta - 1 - saMsArI jIva apane hI prazUddha pariNAmakA karane vAlA hai / 2-jIva mudgalAdi kimI bhI paradravyakA karane vAlA nahIM ho sakatA / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (47) / 2- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga -- apane zrAtmAko zuddha sthiti meM rakhaneke liye karmopAvise vivikta kevala Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ infoman 358 wchoolinesathasonilesanilyhma sahajAnandazAstramAlAyAM prathAzudvanayAdazuddhAtmalAbha evetyAvedayati Na cayadi jo du mamattiM ahaM mamemaMti dehadaviNesu / so sAmaNNAM cattA paDivaNNo hodi ummaggaM // 16 // deha dhanoMmeM merA, yaha hai yoM jo mamatva nahiM tajatA / so zrAmaNya chor3akara, kumArgako prApta hotA hai // 16 // na tyajati yastu mamatAmahaM mamedamiti dehadraviNeSu / sa zrAmaNyaM tyaktvA pratipanno bhavatyunmArgam / / 160 / / / yo hi nAma zuddhadravyanirUpaNAtmakanizcayanayanirapekSo'zuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayopajanitamohaH san ahamidaM mamedamityAtmAtmIyatvena dehadraviNAdau paradravye mamatvaM na jahAti nAmasaMjJa-Na ja du mamatti amha amha ima ti dehadaviNa ta sAmaNNa paDivaNNa ummagga / dhAtusaMjJacaya tyAge, ho sattAyAM / prAtipadika-na yat tu mamatA asmad asmad idam iti dehadraviNa tat zrAmaNya citpratibhAsamAtra anubhavanA / / 186 / / aba azuddhanayase azuddha prAtmAkA hI lAbha hotA hai yaha kahate haiM--- [yaH tu] jo [dehadraviNeSu] deha-dhanAdikameM [ahaM idaM mama idam ] 'maiM yaha hUM aura merA yaha hai' [iti mamatAM] aisI mamatAko [na tyajati ] nahIM chor3atA, [saH] vaha [zrAmaNyaM tyaktvA] zramaNapane / ko chor3akara [unmArga pratipannaH bhavati] unmArgako prApta hotA hai| tAtparya-jo deha dhana prAdimeM ahaMbhAva va mamatva nahIM chor3atA vaha munipadase cyuta ho jAtA hai| TokArtha-jo AtmA zuddha dravyake nirUpaNasvarUpa nizcayana yase nirapekSa rahatA hA va azuddhadravyake nirUpaNasvarUpa vyavahAra nayase utpanna huA hai moha jisake aisA vartatA hA 'maiM yaha hU~ aura yaha merA hai' isa prakAra AtmIyatAse deha dhanAdika paradravya meM mamatva nahIM chor3atA vaha aAtmA vAstava meM zuddhAtmapariNatirUpa zrAmaNyanAmaka mArgako dUrase chor3akara azuddhAtmapariNatirUpa unmArgako hI prApta hotA hai / isase nizcita hotA hai ki azuddha nayase azuddhAtmAkA hI lAbha hotA hai| prasaMgavivaraNa-anantara pUrva gAthAmeM bandhasamAsa batAkara jIvako azuddhatA batAI aura sAtha hI svabhAva dRSTi se, svasattApekSAse jIvakI zuddhatAkA saMketa kiyA gyaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki azuddha prarUpaka nayake avalambanase azuddhAtmatvakA hI lAbha hotA hai / tathyaprakAza-(1) nizcayanaya zuddha (kevala eka) dravyakA nirUpaNa karane vAlA hai / (2) vyavahAranaya azuddha (sambaddha anya dravyasahita) dravyakA nirUpaNa karane vAlA hai| N PHIRGARH PEGO R Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgo TIkA sa khalu zuddhAtmapariNatirUpaM zrAmaNyAkhyaM mArga dUrAdapahAyAzuddhAtmapariNatirUpamunmArgameva pratipadyate / ato'vadhAryate prazuddhanayAdazuddhAtmalAbha eva / / 10 / / pratipanna unmArga / mUladhAtu-tyaja tyAge, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa--Na na du tu ti iti-avyaya / cayadi tyajati hodi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / jo yaH so saH paDivaNNo pratipanna:prathamA ekavacana / matti mamatAM sAmaNNaM zrAmaNyaM ummaggaM unmArga-dvi0 eka0 / ahaM-pra0 eka0 / mamaSaSThI eka0 / imaM idaM-prathamA eka0 / dehaduviNesu dehadraviNeSu-saptamI bahu0 / cattA tyaktvA-sambandhArthaprakriyA / nirukti-zramaNasya bhAvaH zrAmaNyaM drUyate yatra tatra iti draviNaM dru gatau bhvAdi / samAsa--dehAzca draviNAni ceti dehadraviNAni teSu / / 160 // (3) nizcayanayakI apekSA na rakhakara ekAntataH vyavahAranayakA pAlambana karanese moha utpanna hotA hai / (4) jisake paradravya meM vyAmoha utpanna huA hai vaha dehameM yaha maiM hUM aisA anubhava karatA hai / (5) deha vyAmugdha jIva dehasukhasAdhanabhUta paradravyomeM yaha merA hai isa mamatvako nahIM chor3atA / (6) jo ahaMkAra, mamakArako nahIM chor3atA vaha zuddhotmapariNatirUpa zrAmaNya mArgako dUra se hI chor3a detA hai| (7) jo zuddhAtmadRSTirUpa zrAmaNyamArgase dUra rahatA hai vaha prazuddhAtmapariNatirUpa unmArga meM ramatA hai| (8) azuddhadravyanirUpaNAtmaka azuddhanayase azuddhA. smatvakA hI lAbha hotA hai| siddhAnta-(1) prazuddha na yase azuddhAtmAkA lAbha hotA hai / dRSTi-1- ekajAtidravye anya jAtidravyopacAraka asadbhUta vyavahAra, svajAtyasadbhuta vyavahAra, vijAtyasadbhUta vyavahAra Adi (106, 67, 68) / prayoga-parAdhita sakalabAdhAvoMse dUra hone ke liye paradravya va parabhAvase dRSTi haTA nA // 16 // aba zuddha nayase zuddhAtmAkA hI lAbha hotA hai yaha avadhArita karate haiM--[ahaM pareSAM na bhavAmi] 'maiM parako nahIM hUM, [pare me na santi] para mere nahIM haiM, [aham ekaH jJAnam ] maiM eka jJAna hUM' [iti yaH dhyAne dhyAyati] isa prakAra jo dhyAna meM rahatA humA dhyAna karatA hai, [saH AtmA] vaha AtmAko [dhyAtA bhavati] dhyAne vAlA hotA hai / tAtparya---apaneko jJAnamAtra dhyAne vAlA AtmA AtmadhyAtA kahalAtA hai / TokArtha-~-jo AtmA mAtra apane viSayameM pravartamAna azuddha dravyake nirUpaNasvarUpa vyavahAranayake avirodhase madhyastha hotA hugrA zuddha dravyake nirUpaNasvarUpa nizcayanayake dvArA moha ko dUra kiyA hai jisane aisA hotA huA, 'maiM parakA nahIM hUM, para mere nahIM haiN| isa prakAra sva. parake paraspara svasvAmisaMbaMdhako chor3a kara, 'zuddha jJAna hI eka maiM hUM' isa prakAra anAtmAko / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM TimsimeMMEREMIERE sahajAnandazAstramAlAyAM atha zuddhanayAta zuddhAtmalAbha evetyavadhArayati gAI homi paresiM Na, me pare saMti gANamahameko / idi jo jhAyadi jhANe so appANaM havAda jhAdA // 161 // maiM parakA nahi hUM para merA nahi jJAnabhAva ika hU~ maiM / yoM nijako jo dhyAtA, zuddha vahI dhyAnameM dhyAtA // 161 // nAhaM bhavAmi pareSAM ma me pare santi jJAnamahalaMka: / iti yo dhyAyati dhyAne sa AtmA bhavati dhyAtA || yo hi nAma svaviSayamAtrapravRttAzuddhadravyanirUpaNAtmaka vyavahArana yAvirodhamadhyasthaH zuddha dravyanirUpaNAtmaka nizcayanayApahastitamohaH san nAhaM pareSAmasmi na pare me santIti svpryo| parasparasva svAmisaMbandhamuqhya zuddha jJAnamevaikamahamityanAtmAnamutsRjyAtmAnamevAtmatvenopAdAya / nAmasaMja-Na amha para Na amha para NANa aha ekka idi ja jhatraNa ta appa jhAdAra / dhaatsNjny-ho| sattAyAM, asa sattAyAM, jamA dhyAne, haba sattAyAM / prAtipadika---- asmad para na asmada para jJAna asmada / chor3akara, prAtmAko hI prAtmarUpase grahaNa karake, paradravya se judA ho jAneke kAraNa AtmarUpa hI eka agra meM cintanako rokatA hai, vaha ekAgnacintAnirodhaka usa ekAgracintAnirodhaka samaya vAstavameM zuddhAtmA hotA hai / isase nizcita hotA hai ki zuddhanayase hI zuddhAtmAkA lAbha hotA hai| prasaMgavidhararaNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki azuddhanayase azuddhAtmatvakA lAbha hotA hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zuddhanaya se zuddhAtmalAbha hI hotA hai| tathyaprakAza----(1) vyavahAranaya azuddha (sopAdhi) dravyakA nirUpaNa karatA hai| (2) nizcayanaya zuddha (kevala eka) dravyakA nirUpaka hai / (3) jJAnI vyavahAranayako yo nirakhakara ki yaha apane viSayamAtrameM pravRtta ho rahA hai, vyavahAranayakA virodha na karake madhyastha rahatA hai / (4) jJAnI vyavahAranayake abirodhase madhyastha hotA humo nizcayanaya ke dvArA bhohako dUra kara detA hai / (5) jJAnI nirmoha hotA huA sva va parameM paraspara svasvAmisambandhako khatama kara detA hai / (6) nirmoha honese jJAnIkA yaha abAdhita nirNaya rahatA hai ki na maiM kisI para dravyakA hUM aura na koI paradravya merA hai / (7) jJAnI svaparameM parasparasvasvAmisambandhako khatama karake apaneko maiM zuddha jJAnamAtra hUM aisA mAnatA hai, pratIta karatA hai / (8) jJAnI apane ko zuddha jJAnamAtra mAnatA humA samasta anAtmaka padArthoko tyAga detA hai / (6) jJAnI anAne smaka padArthoM ko tyAgakara va prAtmAko prAtmarUpase grahaNa kara paradravyoMse judA ho jAneke kAraNa eka svAtmAmeM hI dhyAna rakhatA hai| (10) jo jJAnI jJAnadvArA jJAnameM jJAnasvarUpako zuddhAtmA SAR 30-5408 w wine TARRERamaidamcines AMRAHANAMAHArtw 8. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA paradravyadhyAvRttatvAdAtmanyevaikasminnane cintAM niruNaddhi sa khalvekAgracintAnirodhakastasminnekAgracintAnirodhasamaye zuddhAtyA syAt / ato'vadhAryate zuddha nayAdeva zuddhAtmalAbha: // 161|| eka iti yat dhyAna bat Atman vyAtR / mUladhAtu-bhU sattAyAM, as bhuvi dhyai dhyaane| ubhayapadavivaraNana avyaya / ahaM NANaM jJAnaM ekako eka: jo yaH so saH jhAdA dhyAtA-prathamA ekavacana / parerita pareSASaSThI bahu / bhe-paSTI eka0 1 pare-pra0 ba0 jhAraNe dhyAne-saptamI eka0 / appANaM AramAna-dvi0 eka0 / homi bhavAmi-varta0 uttama eka0 / saMti santi--varta0 anya0 bahu0 triyA / jhAyadi dhyAyati hadadi bhavati-vartamAna anya eka kriyA / nirukti- dhyAyati asau iti dhyAtA, jJaptimAtra iti jJAnaM / / 161 : ko hI jAnatA hai vaha usa kAla meM zuddhAtmAkA upayogI hai / (51) zuddhanayase ho zuddhAtmAkA upayoga banA, ataH zuddhanayase hI zudvAtmalAbha hotA hai, yaha nizcita huyA / (12) zuddhAtmalAbha ke samaya jJAnI bhAvavarma dravyakarma va nokarmase vivikta eka jJAna mAtra hI anubhavatA hai / (13) zuddhAtmadhyAna meM sthita huaA jJAnI cidAnanda ekasvabhAva sahajaparamAtmAkA dhyAtA haiN| (14) sahaja paramAtmAkA dhyAtA sahajaparamAtmAko prApta karatA hai| siddhAnta-1-- zuddhanayase zuddhAtmalAbha hotA hai| 2-- zuddhasvarUpako bhAvanAmeM jIva nirupAdhi aAtmasvarUpakA dhyAtA hai / dRSTi-1- zuddhanaya (46) / 2-- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (248) / prayoga- zuddhAtmalAbhake liye "maiM dUsarekA nahIM, dUsare mere nahIM, maiM to eka jJAnamAtra hU~' isa prakAra ekatvavibhakta Atmatattvako dhyAna meM lenA // 16.1 / / aba dhra vatvake kAraNa zuddhAtmA hI pAne yogya hai yaha upadeza karate haiM.---[ahama] maiM [evaM] isa prakAra [zrAtmaka] AtmAko [jJAnAtmAnaM] jJAnAtmaka, [darzanabhUtam] darzanabhUta, atIndriyamahAthaM] atIndriya mahApadArtha, [dhra vam] dhra ba, [acalam] acala, [anAlamba] nirAlamba aura [zuddham] zuddha [manye] mAnatA huuN| tAtparya---maiM apaneko jJAnadarzanamaya atIndriya bhra va acala nirapekSa zuddha sahaja para. mAtmatattva mAnatA hai| TIkArtha- sat ahetuka honeke kAraNa anAdi-ananta aura svataH siddha honese prAtmA kA zuddhAtmA hI dhruva hai, usake dusarA kucha bhI dhrava nahIM hai| aura paradravyase bhinnatva aura svadharmase abhinnatya honeke kAraNa ekatva honese prAtmA prazuddha hai / vaha ekatva prAtmAke jJAnAtmakatvake kAraNA, darzanabhUtatvake kAraNa, atIndriya mahApadArthatvake kAraNa, acalatAke kAraNa mora nirAlambatvake kAraNa hai| unameMse jJAnako hI apanemeM dhAraNa karane vAle, svayaM darzanabhUta prAtmAkA atanmaya paradravyase bhinnatva honeke kAraNa aura svadharmase abhinnatva honeke / -- - - Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 00 86000mm DEEEEEEE 360 sahajAnandazAstramAlAyAM atha dhruvatvAt zuddha AtmaivopalambhanIya ityupadizati--- evaM NANappANaM daMsaNabhUdaM adidiyamahatthaM / dhuvamacalamaNAlaMbaM maNNo'haM appagaM suddha // 16 // yauM jAnAtmaka darzana-bhUta atIndriya mahArtha avinAzI / dhruva acata nirAlambI, nijako maiM zuddha mAtA huuN||162|| evaM jJAnAtmAnaM darzanabhUtamatIndriyamahArtham / dhruvamacalamanAlambaM manye'hamAtmakaM zuddham / / 162 / / ___ Atmano hi zuddha prAtmaiva sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svataHsiddhatvAcca dhruvo na kicanApyanyat / zuddhatvaM cAtmanaH paradravyavibhAgena svadharmAvibhAgena caikatvAt / tacca jJAnAtmaka tvAddarzanabhUtatavAdatIndriya mahArthatvAdacalatvAdanAlambatvAcca / tamma jJAnamevAtmani vibhrataH svayaM darzana bhUtasya cAtanmayaparadravyavibhAgena svadharmAvibhAgena cAstyekatvam / tathA pratiniyatasparza. __ nAmasaMja-evaM jANApa dasaNabhUda adidiyamahattha dhuva acala aNAlaba amha appaga suddha / ghAtusaMjJa--- manna avbodhne| prAtipadikaH ...evaM jJAnAtman darzanabhUta atIndriyamahArtha dhruba acala anAlamba asmada bhAtmaka shuddh| mUladhAtu- mana jnyaane| ubhayapada vivaraNa-evaM-avyaya / NANappANaM jJAnAtmAnaM dasaNabhUda darzanamUtaM adidiyamahatthaM atIndriyamahAtha dhuvaM dhrurva acala aNAlaya anAlamba appagaM AtmakaM suddhaM zuddhaMkAraNa ekatva hai / aura, jo pratiniyata sparza-rasa gaMdha-varNarUpa guNa tathA zabdarUpaparyAyako grahaNa karane vAlI aneka indriyoMkA ulaMghana karake samasta sparza-rasa-gaMdha-varNarUpa guNoM aura zabdarUpa paryAyako grahaNa karane vAle eka sat mahApadArthakA (prAtmAkA) indriyAtmaka paradravyase bhinnatva honeke kAraNa aura spAdike grahaNa svarUpa (jJAnasvarUpa) svadharmase abhinnatva hone ke kAraNa ekatva hai / aura, kSaNa vinAzarUpase pravartamAna jJeya paryAyoMko grahaNa karane aura chor3ane kA prabhAva honese pracala zrAtmAkA zeSaparyAyasvarUpa paradravyase bhinnatva honeke kAraNa aura tannimittaka jJAnasvarUpa svadharmase abhinnatya hone ke kAraNa ekatva hai / aura, nitya rUpase prava. rtamAna jJeyadravyoMke pAlambanakA prabhAva honese nirAlamba prAtmAkA jJeya-paradravyoMse bhinnatva hone ke kAraNa aura tannimittaka jJAnasvarUpa svadharmase abhinnatva hone ke kAraNa ekatva hai| isa prakAra cinmAtra zuddhanayakA utanA hI mAtra nirUpaNasvarUpapanA honese yahI eka zuddhAtmA hI dhra banake kAraNa upalabdha karane yogya hai| pathikake zarIrake aMgoMke sAtha saMsargameM prAne vAlI mArgake vRkSoMkI aneka chAyAke tulya anya adhrava padArthose kyA prayojana hai ? prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zuddhanayase zuddhAtmalAbha hotA hai| aba isa gApAmeM batAyA gayA hai ki dhruvapanA honese zuddha prAtmA hI upalambhanIya Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA rasagandhavarNaguNazabdaparyAyagrAhoNyanekAnondriyANyatikramya sarvasparzarasagandhavaraNaguNazabdaparyAyagrA. hakasyaikasya sato mahato'rthasyendriyAtmakaparadrabyadhibhAgena sparzAdigrahaNAtmakasvadharbhAvibhAgena cAstyekatvam / tathA kSaraNakSayapravRttaparicchedyaparyAyagna haNamokSaNAbhAvenAcalasya paricchedyaparyAyAtmakaparadravyavibhAgena tatpratyayaparicchedAtmakasvadharmAvibhAgena cAstyekatvam / tathA nityapravRttaparicchedyadravyAlambanAbhAvenAnAlambasya paricchedyaparadravyavibhAgena tatpratyayaparicchedAtmakasvadha vibhAgena cAsatyekatvam / evaM zuddha AtmA cinmAtrazuddhanayasya tAvanmAtratirUpaNAtmakatvAta prayameka eva ca dhra vatvAdupalabdhavyaH kimanyaradhvanInAGgasaMgacchamAnAnekamArgapAdapacchAyAsthAnIyairadhra vaH // 162 / / SoSORRESO dvitIyA ekavacana / ahaM-prathamA ekavacana / maraNe manye-valemAna uttama puruSa ekavacana kriyA 1 niruktiAlaMbanaM AlambaH tena rahita: anAlamba: taM labi avalambane 1 samAsa--jJAna AtmA svarUpa yasya sa jJAmAtmA saM // 19 // (prApta ) hai| tathyaprakAza-(1) prAtmAkA dhra va sarvasva zuddha (kevala) prAtmA hI hai, anya kucha nahI / (2) prAtmA svayaM sat ahetuka honese anAdi ananta hai aura svataH siddha hai, isI kAraNa zAzvata dhruva hai / (3) AtmA samasta paradravyoMse judA hai aura apane sva dharmomeM tanmaya hai, yahI ekatva hai, yahI prAtmAkI yahA~ abhipreta zuddhatA hai| (4) apane prApameM jJAnamaya hone se prakhaNDa jJAnAtmaka yaha AtmA atanmaya paradravyase judA va nicitsvabhAvameM tanmaya honese ekatvagata zuddha hai / (5) svayaM pratibhAsamAtra honese darzanabhUta yaha prAtmA atanmaya paradracyase judA va svacitsvabhAva meM tanmaya honese ekatvagata zuddha hai / (6) pratiniyata sparzAdiko grahaNa karane vAlI mUrta vinayabara indriyoMse pare aura sarvasparzAdikA jAtA amUrta avinazvara yaha pratIndriyasvabhAva AtmA indriyAtmaka paradravyoMse judA va jJAyakasvarUpa svadharmameM tanmaya honese ekatvagata zuddha hai / (7) kSaNika pariccheca paryAyoMkA grahaNa mokSaNa na honese caJcala triyoga. vyApArarahita svarUpataH pracala yaha prAtamA paricchedyaparyAyAtmaka paradravyase judA va paricchedA. makasvadharmameM tanmaya honese ekatvagata zuddha hai| (8) paricchedya dravyakA Alambana na honese manAlamba yaha svAdhIna prAtmA paricchedya paradravyase judA va paricchedAtmakasvadharmameM tanmaya hone se ekatvagata zuddha hai / (6) vikAramayatrivargasAdhanakI svAbhAviktA na honese mokSamahApuruSArtha kA sAdhaka yaha AtmA paravRttiyoMse judA va svasahajavRttiyoMmeM tanmaya honese ekatvagata zuddha hai / (10) ukta prakAra sunizcita cinmAtra yaha eka AtmA hI dhrava hai aura upalabdhavya hai| kAra Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 F sahajAnandazAstramAlAyA athAdhra yatvAdAtmano'nyannopalabhanIyamityupadizatiH dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdha sattumittajaNA / jIvassa gaNa saMti dhuvA dhuvovogappago appA // 163 / / deha dradhiraNa sukha dukha yA, zatrU mitra parivAra prAdi sabhI / jIvake na dhruba ye kucha, dhra va hai upayogamaya prAtmA // 163 // dehA vA draviNAni vA sukhaduHkhe bAtha zatrumitrajanAH / jIvasya na santi dhruvA dhruva upayogAtmaka AtmA // prAtmano hi para dravyAvibhAgena paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgena cAzuddhatvanibandhanaM na nAmasaMjJa-deha vA daviNa vA suhadukha vA adha sattubhittajaNa jIva Na dhuva dhuvovogApaga' appa / bhAta asa sattAyAM / prAtipadika-deha vA draviNa vA sakhadaHkha vA atha zatramitrajana jIvana dhava dhra vopayogAtmaka Atman / mUladhAtu---asa bhuvi / ubhayapadavivaraNa--dehA dehAH daviNA draviNAni sattumittajaNA zatrumitrajanAH dhuvA dhruvA:-prathamA bahu0 1 suha dukkhA-prathamA bahu0 / sukha duHkhe-pa0 dviH / jI. bassa jIvasya-SaSThI ekavacana / dhuvovaogappago dhra vopayogAtmaka: appA AtmA-prathamA evAvacana / saMti siddhAnta-1- akhaNDa sahaja caitanyasvabhAvamaya ekatvagata zuddha pAtmA dhruva hai| dRSTi-1- akhaNDa paramazuddhanizcayanaya [43] / prayoga ---zAzvata sahaja prAnandamaya hone ke liye adhra va padArthoMse va prAtmavRttiyoMse haTakara dhra va sahaja caitanyasvabhAvakI prArAdhanA karanA / / 162 / / aba ana vapanAke kAraNa prAtmAke atirikta dUsarA kucha bhI upalabdha karane yogya nahIM hai yaha upadeza karate haiM.---[dehAH vA zarIra, [draviNAni vA] dhana, sukhaduHkhe) sukha duHkha [atha vA] athavA [zatrumitrajanAH] zatrumitrajana ye saba [jIvasya] jIvake [dhra vA: na santi dhrana nahIM haiM; [dhra vaH] dhra va to upayogAtmakaH AtmA] upayogAtmaka prAtmA hai| tAtparya--apanA dhra va to jJAnadarzanamaya prAtmatattva hai anya kucha nhiiN| TokArtha---paradravyase abhinna honeke kAraNa aura paradravya ke dvArA uparakta hone vAle svadharmase bhinna honeke kAraNa AtmAkI azuddhi kA kAra sA bhUta aisA kucha bhI anya koI bhI mujha AtmAkA dhra ba nahIM hai, kyoMki vaha asat aura hetumAna honese Adi-antavAlA aura parataH siddha hai; dhruva to upayogAtmaka zuddha prAtmA hI hai isa kAraNa maiM upalabhyamAna pradhaba zarIrAdiko upalabdha nahIM karatA, aura dhra va zuddhAtmAko upalabdha karatA huuN| prasaMgavivaraNa-~-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki dhravapanA honese apanA zuddha AtmA hI prApta karane yogya hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki ana vapanA honese Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA vicanApyanyadasaddhetamattvenAdyantavattvAtparata: siddhatvAcca dhruvamasti / dhruva upayogAtmA zuddha prAtmaiva / ato'na va zarIrAdikamupalabhyamAnamapi nopalabhe zundvAtmAnamupalabhe dhruvam / / 16 / / sAnti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kiyaa| vA adha-adhyaya / mirukti sIdati iti zatruH padla vizaraNagatyavasIdaneSu, madyati sni hyati yattamitraM midAsnehana svAdi jimidA snehane diyAdi / samAsa- sukha ca duHkhaM ca sukhaduHmye 3163 // prAtmAtirikta anya kucha bhI padArtha prApta karaneke yogya nahIM hai| tathyaprakAza-----(1) paradrabyase maiM atyanta bhinna hUM ata: koI bhI paradravya mujha pAtmA kA dhra va nahIM hai, kyoMki samasta paradravya mujhameM asat haiM / (2) para paudgalika karmavipAkakA nimitta pAkara utpanna hue jIdagata vikArase maiM atyaMta bhinna hUM, ata: naimittika parabhAva bhI mujha prAtmAkA dhruva nahIM hai, kyoMki ve sahetuka honese AdyantavAn haiM na parattaH siddha haiN| (3) upayogAtmaka zuddha (kevala) prAtmA hI merA dhrava hai / (4) adhra va zarIrAdika bhale hI jaba taka baddha haiM raho, maiM to upalabhyamAna usa zarIrAdikako bhI nahIM prApta kara zuddha dhra va prAtmAko hI prApta karatA huuN| (5) deha deharahita mubha, sahajaparamAtmatattva se bhinna hai| (6) indriya bhogopabhogake sAdhana bhUta dhana mujhase atyanta bhinna hai / (7) avikAra svAtmAse prAvibhUta sahajAnandAmRSase viparIta sukha duHkharUpa vikArabhAva mujha sahajaparamAtmatasvase bhinna haiM / (8) zatru mitrAdi bhAvarahita cinmAtra sahaja svatattvase vilakSaNa zatru mitrAdijana mujhase atyanta bhinna haiN| siddhAnta---1- prAtmA samasta paradravya va parabhAvoMse bhinna kevala svabhAvamAtra hai| dRSTi---1- paradravyAdigrAhaka zuddha dravyAthikanaya (26) / prayoga.--- samasta parapadArtha va parabhAvoMko adhruva jAnakara dhra va citsvabhAvamAtra svAsmAmeM prAtmatvakI bhAvanA karanA // 163!! ___isa prakAra zuddhAtmAkI upalabdhise kyA hotA hai aba yaha nirUpaNa karate haiM- [ya] jo [sAgAra anAgAraH] zrAvaka va muni [evaM jJAtvA] aisA jAnakara [vizuddhAtmA] vizuddhA. tmA hotA huA [paramAtmAnaM] parama prAtmAko [dhyAyati] dhyAtA hai, [saH] vaha [mohaduthi] mohadugraMthiko [kSapayati ] naSTa karatA hai| TIkArtha-isa yathokta vidhike dvArA zuddhAtmAko dhra va jAnane vAle AtmAke usImeM pravRtti honese zuddhAtmatva hotA hai| isa kAraNa anantazakti bAle cinmAtra parama AtmAkA ekAnasaMcetanalakSaNa dhyAna hotA hai; aura isa kAraNa savikalpa upayoga vAlekI yA nirvikalpa Imuhimmimitali Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sahajAnandazAstramAlAyAM athavaM zuddhAtmopalammAski syAditi nirUpati jo evaM jANittA jhAdi paraM appagaM visuddhappA / sAgAro'NAgAro khavedi so mohduggNtthiN||164|| yo jAni vizuddhAtmA, jo dhyAtA paramAtmazaktIko / gehI yA nirgahI, moha granthikA kSapaNa karatA // 164 // ya evaM jJAtvA dhyAyati paramAtmAnaM vizuddhAtmA / sAmAro'nAgAraH kSapayati sa mohadurganthim // 164 // amunA yathoditena vidhinA zuddhAtmAnaM pravamadhigacchatastasminneva pravRtteH zuddhAtmatvaM syAt / tato'nanta zakticinmAtrasya paramasyAtmana ekAprasaMcetanalakSaNaM dhyAna syAt, tataH sAkAropayukta sthAnAkAropayuktasya vAvizeSeNa kAgracetana prasiddharAsaMsArabaddhaDhataramohadAntherudgrathana / syAt / ataH zuddhAtmopalambhasya mohAgranthi bhedaH phalam / / 164 // nAmasaMjJa---ja evaM para appaga visuddhaSpa sAgAra aNAgAra ta mohaduggaThi / vAtusaMjJa....jANa avabodhane jjhA dhyAne, khdaaye| prAtipadikanyat evaM para atmaka vizuddhAtmana sAkAra anAkAra tata mohduugrNthi| mUladhAtu----jJA abadoghane, dhyaM cintAyAM, kSi kSaye kSayAdezo vikalpAta kSap kSaye vA / ubhayapadavivaraNa-- jo ya: visuddhappA vizudvAtmA sAgAro sAkAra: aNagAro anAkAraH so sa:-prathamA ekavacata / evaManyaya 1 jApitA jJAtvA-sambaMdhArthaprakriyA avyaya / jhAdi dhyAyati khavedi kSapayati-vartamAna anya ekavacana kriyA / paraM appamaM AtmAna- dvi0 e0 / mohadungAMda mohadurganthi-dvitIyA ekavacana niruktiagaM Rnchati iti agAraH, thikauTilye, granya bandhana curAdi granthayati badhnAti iti pratiyaH / samAsa--- vimuddhazcAno AtmA ceti vizuddhAtmA (duSTA granthiH durgandhiH moha eva durganthiH mohadurganthiH tAM mohadurga: upayoga vAlekI-donoMko avizeSarUpase ekAgrasaMcetana kI prasiddhi honese anAdi saMsArase baMdhI huI atidRr3ha mohadugraMthi chUTa jAtI hai / isase (yaha kahA gayA hai ki) mohAthi bheda (darzanamoharUpI gAMThakA TUTanA) zuddhAtmA kI upalabdhikA phala hai| prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki aghra vatA honese deha dhana prAdika padArtha upalabdhavya nahIM haiM / aba isa mAthAmeM batAyA gayA hai ki abhavako chor3akara dhrava zuddha AtmAkI upalabdhise kyA jAtA hai ? tathyaprakAza-(1) adhra vako chor3akara ava zuddha svAtmAko upalabdhi karane vAle mAtmAko zuddhAmasvarUpa meM pravRtti hotI hai jisase zuddhAtmatva hotA hai / (2) zuddhAtmAmeM upa.. yogavRtti hone se paramAtmatvakA uttama dhyAna hotA hai / (3) sahajaparamAtmatva ke uccama dhyAnameM ancakew Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 365 atha mohagranthibhedArika syAditi nirUpayati jo NihadamohagaMThI rAgapadose khavIya sAmago / hojauMsamasuhadukkho so sokkhaM asvayaM lahadi // 16 // jo nihatamohananthI, kSata karake rAgadvaSa munipanameM / ho sukha dukhameM sama vaha, avinAzI saukhya pAtA hai // 15 // yo nihatamohagrantho rAmapradveSau payitvA zrAmaNye 1 bhatre samasukhaduHkha ma saukhyamakSaya labhate / / 165 // mohapranthikSapaNAddhi tanmUlarAgadveSakSaparaNaM tataH samabhukhaduHkhasya paramamAdhyasthalakSaNe zrA. nAmasaMjJa- ja NihadamohagaMThi rAgApadosa sAmaNNa samasuhavAla ta sokna akkhaya / dhAtusaMjJa---khava kSayakaro, ho sattAyAM, laha lAme / prAtipadika--yatta nihatamohadurgandhi rAgadvepa thAmaNya samasukhaduHkha tat saukhya akSaya / mUladhAtu--kSi kSaye, bhU sattAyAM, ilabha praaptau| ubhayapadavivaraNa---jo yaH NihadamohagaMThI samasuhadukkho samasukhaduHkha so sa:-prathamA ekavacana / rAga dose-dvi0 bahu0 / zagapradveSau-dvi0 upayukta prAtmAke prAsaMsArabaddha bhohako khoTo gAMTha chUTa jAtI hai / (4) zuddhAtmopalabdhikA yaha mahAn phala tvarita prApta hotA hai ki mohako maThakA bhedana ho jAtA hai arthAt prAtmA mohavikArarahita ho jAtA hai / (5) sahaja paramAtmasvasaMvedana jAna hI svAtmopalabha hai / (6) zuddhAtmarucikA pratibandhaka darzanamoha hI khoTI gAMTha hai jisake kAraNa bhava bhavameM janma maraNa kA va jIvanameM aneka kaSToMko bhogale rahanA par3atA hai| siddhAnta- (1) prAtmAkA sarvasva dhra va zuddha sahaja paramAtmatattva hai| dRSTi-1- upAdhinirapekSa zuddha dravyAthi kanaya (21) 1 prayoga-samasta saMsArasaMkaToMke mUla moha durgranthise chuTakArA pAneke liye sahajasiddha avikAra jJAyakasvabhAvI sahaja paramAtmatvako abheda aArAdhanA karanA // 164 // aba mohagraMthike TUTane se kyA hotA hai yaha nirUpaNa karate haiM..--- [ nihatamohagraMthiH] naSTa kiyA hai mohako gAMThako jisane aisA [yaH] jo grAtmA [rAgadveSau kSapayitvA] rAgadveSako naSTa karake, [samasukha duHkha] sukha-duHkha meM samAna hotA huprA zrAmaNye bhavet ] zramaNapane meM pariNamatA hai, [saH] vaha [akSayaM saukhyaM] akSaya saukhyako [labhate] prApta karanA hai| ____TokArtha- mohagraMthikA kSaya honese mohagraMthi jisakA mUla hai aise rAgadveSa kA kSaya hotA hai; usase sukha duHkha meM samAna rahane vAle jIvakA parama mAdhyasthyasvarUpa zramaNapane meM pariNamana hotA hai; aura usase anAkulatA jisakA lakSaNa hai aise akSaya sukha kA lAbha prApta hotA hai / isase yaha kahA hai ki moharUpo graMthi ke chedanese prakSaya saukhyarUpa phala hotA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM maNye bhavanaM tato'nAkulatvalakSaNAkSayasaukhyalAbhaH / ato mohagranthibhedAdakSayasokhyaM phalam / 165 // dvivacana / khavIya kSapayitvA-sambandhArthapratriyA kRdanta avyaya / sAmaNyo zrAmaNye-saptamI eka0 / hojja bhavet-vidhau anya puruSa eka kriyA / gorakhaM saukhyaM akkhayaM akSaya-dvitIyA ek0| lahadi labhate-vartamAna anya eka niyanirukti-zAmyati iti dhamaNaH tasya bhAvaH zrAmapyaM dhamatapasi de ca divaadi| samAsa- nihatA mohadurgrandhiH yena saH ni0, rAgazca praduSazca rAgadveSau // 165 / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAyA batAyA gayA thA ki zuddhAtmopalabdhise mohadInthi kA vinAza hojJA hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki mopranthi ke bhedase (vinAzase) AtmA rAga dveSa bhAvako naSTa kara sukha duHkha meM samAna hotA huaA akSaya sukhako prApta karatA hai| tathyaprakAza--- (1) zuddhAtmopalabdhike prasAdase mohagranthi naSTa ho jAtI hai / (2) mohanasthise rahita antarAtmA nizcalAnubhUtirUpa vItarAga cAritrake pratibandhaka rAga dveSa nAmaka nAritramohako naSTa kara detA hai| (3) rAga dveSake dUra honese sukha duHkha Adi bhAvoM meM samatA yA jAtI hai / (4) sukha duHkhameM samAna rahane vAle antarAtmAke paramamAdhyasthyarUpa svabhAvavRttirUpa zrAmaNya hotA hai / (5) jina ke paramamAdhyasthya bhAva huA hai unako nijazuddhAtmasaMvedanase utpanna paramAnaMda tRpti honese anAkulatArUpa akSaya saukhyakA lAbha hotA hai| siddhAnta.... ( 1 ) zuddhAtmatatvako bhAna nAse rAgadveSa dUra hokara sahajAtmavikAsa hotA SEE dRSTi - 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dradhyAthikAna ya (24b)| prayoga- avinazvara sahaja prAnandake lAbhake liye avikArasvabhAvI sahajacitprati. bhAsamAtra antastatva meM AtmatvakA anubhava karanekA pauruSa karanA / / 165 / / aba ekAgrasacetana jisakA lakSaNa hai, aisA dhyAna prAtmAmeM azulatA nahIM lAtA, yaha nizcita karate haiM---[kSapitamohakaluSaH] naSTa kiyA haiM mohamala jisane aisA [:] jo prAtmA [viSayaviraktaH] viSayase virakta hotA hugrA [manaH nirudhya] manakA nirodha karake, [svabhAve samavasthitaH] svabhAva meM samavasthita hai, [saH] vaha [AtmAnaM] aAtmAko [dhyAtA bhavati] dhyAne vAlA hai| tAtparya -nirmoha jIva svabhAva meM sthita hotA huaA aAtmadhyAtA hotA hai| TIkArtha-jisane mohamalakA kSaya kiyA hai aise AtmAke, mohamala jisakA mUla hai aisI para dravyapravRttikA prabhAva honese viSayaviraktatA hotI hai; usase, samudrake madhyamata jahAja ke pakSIkI bhAMti, adhikaraNabhUta dradhyAntaroMkA abhAva honese jise anya koI zaraNa nahIM rahA hai aise mana kA nirodha hotA hai| aura mana jisakA mUla hai aisI caMcalatAkA vilaya honeke SHES A Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra--saptadazAMgI TIkA 367 arthakAgrayasaMcetanalakSaraNaM dhyAnamazuddhatvamAtmano nAvahatIti nizcinoti jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo Niru bhittA / samavahido sahAve so appANaM havAda jhAdA // 166 // jo mohanAzakartA, viSayavirakta manakA nirodhana kara / ___ susthita svabhAva meM hai, vaha prAtama tattvakA dhyAtA // 166 // yaH kSapitamohakaluSo viSayavirakto mano nirudhya / samabasthitasvabhAve sa AtmAnaM bhavati dhyAtA / / 166 / / pAtmano hi parikSapitamohapAluSasya tanmUlaparadravyapravRtya bhAvAdviSayaviraktatvaM syAt, sato'dhikaragAbhUtadravyAntarAbhAvAbudadhimadhya pravRttapotapatatriNa iva ananya zaraNasya manaso nirodhaH syAt / tatastanmUlacaJcalatvavilayAdanantasahajacaitanyAtmani svabhAve samavasthAnaM syAt / SainamainawwalMAHAMARHAwar nAmasaMja-ja khavidamohakalusa visayavi ratta maNa rAmavadida sahAya ta appa bhaadaar| dhAtusaMjJa-hava sattAyAM / prAtipadika-yat kSapitamohakaluSa viSayavirakta manas samaTTida mahAba tat Atman dhyAtR 1 mUlaghAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa......jo yaH khavidamohakaluso kSapitamohakaluSaH vimayaviratto viSayavirakta so sa:-prathamA ekavacana / maNo manaH appANaM AtmA-hitIyA ekavacana / NibhittA nidhyakAraNa ananta-sahaja caitanyAtmaka svabhAvameM dRr3hatAse rahanA hotA hai / aura vaha svabhAvasamava. sthAna svarUpa pravartamAna, granAkula, ekAgrasaMcetana honese dhyAna kahA jAtA hai| isase yaha nizcita hA ki dhyAna, svabhAvasamavasthAnarUpa hone ke kAraNa prAtmAse ananyapanA honese azuddhatAke liye nahIM hotA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM "mohananyike bhedase kyA hotA hai" yaha kahA gayA thaa| aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki svabhAva meM upayukta bhavyAtmA zuddhAtmAkA dhyAtA hotA hai| tathyaprakAza----(1) paradravyameM viSayoM meM pravRttikA mUla kArA moha hai / (2) jisane mohakAluSyakA kSaya kara diyA hai usakI para dravyoMmeM pravRtti nahIM hotii| (3) nimoha prAtmAke viSayapravRttikA prabhAva ho jAnese vAstavika viSayavirakti hotI hai / (4) nirmoha bhavyAtmA ko avikArasvAtmasaMvedanase utpanna sahajAnandakA anubhava ho cukA hai, ataH usake viSayasukha kI AkAMkSA asaMbhava honese pracalita viSayavirakti hotI hai| (5) viSayavirakti evaM sahaAtmabhakti honepara prazaraNa hokara mana niruddha ho jAtA hai / (6) manakA nirodha honepara yoga aura upayogako caJcalatAkA vilaya ho jAtA hai 1 (7) yoga aura upayogako caJcalatAkA vilaya honese anantasahajacaitanyAtmaka svabhAvameM dRr3hatAse avasthAna ho jAtA hai / (8) svarUpa eneswwwi m mywareem Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM FORos-dan Ba a p sattu svarUpapravRttAnAkulakAprasaMcetanatvAt dhyAnamityupagIyate / prataH svabhAvAvasthAnarUpatvena dhyAnamAtmano'nanyatvAt nAzuddhatvAyeti // 166 // sambandhArthaprakriyA avyaya kRdanna / samadvido samavasthitaH bhAdA dhyAtA--pra0 eka0 kRdanta sahAve svabhAce-saptamI eka0 / hadi bhavati-vartamAna anya ektriyaa| nirukti- manyate anena iti manaH / samAsa-- kSa pitaH mohakalumaH yena saH kSapitamohaka luSaH, (viSayAd viraktaH viSayavirakta: / 296 // samava sthAna hI anAkulazuddhAtmasaMcetana honese paramadhyAna kahalAtA hai / (8) svabhAvasamavasthAna rUpa paramadhyAna prAtmAse ananya hai vaha prAtmAkI azuddhatAke liye nahIM hai, kintu paramazuddhatA ke liye hai| siddhAnta--(1) sahaja svabhAva meM upayoga honeke pauruSase svataMtra sahana vilAsakA anubhava hotA hai| dRSTi--- 1- puruSakAranaya, anIzvaranaya, zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (183, 186, 24b)| prayoga --- vItarAga sarvajJa sahajAnandamaya honeke liye avikAra jJAna mAtra sahajAtmasvarUpakA dhyAna karanA / / 166 // ____ aba jinane zudvAtmAko upalabdha kiyA hai aise sarvajJa kyA dhyAte haiM ? yaha prazna prA. sutrita karate haiM nihitaghamaghAtikamA] naSTa kiyA hai dhanadhAtikarmako jisane aisA [pratyakSa sarvabhAvatatvajJaH] pratyakSarUpase sarva padArthoke svarUpako jAnane vAle tathA [jJeyAntagataH jJeyoM ke pArako prApta [asaMdehaH zramaraNa:] saMdehahita zramaNa [kam artha] kisa padArthako [dhyAyati] dhyAte haiM ? tAtparya--ghAtiyAkarmarahita sarvajJadeva kisa padArthako dhyAte haiM, yahA~ yaha eka prazna M RANIRAMANAKAMAAMAAXAMMANISM huprA / TIkArtha-- mohakA sadbhAva honepara tathA jJAna zaktike pratibaMdhaka kA sadbhAva honepara tRSNA sahita hone ke kAraNa padArtha pratyakSa nahIM honese aura viSayako avaccheda pUrvaka jAnanA nahIM honese loka abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha padArthakA dhyAna karatA huA dikhAI detA hai| parantu dhanaghAtikarmakA nAza kiyA jAnese mohakA abhAva honeke kAraNa tathA jJAnazaktike prati baMdhakakA abhAva honese tRSNA naSTa kI gaI honese tathA samasta padArtho kA svarUpa pratyakSa hai| tathA jJeyoMkA pAra pA liyA hai, isa kAraNa bhagavAna sarvajJadeva abhilASA nahIM karate, jijJAsA nahIM karate, aura saMdeha nahI karate; taba phira (unake) abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha padArtha kahA~se ho sakatA hai ? jaba ki aisA hai taba phira ve kyA dhyAte haiM ? Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pravacanasAra----saptadazAGgI TokA prathopalandhazuddhAtmA sakalajJAnI ki dhyAyatoti praznamAsUtrayati--- NihadaghaNaghAdikammo paJcakkhaM sabvabhAvataccAha / goyaMtagado samaNo jhAdi kama asaMdeho // 167 // nihataghanaghAtikarmA, pratyakSahi sarva tatvakA jnyaataa| jJeyAntagata prasaMzaya, prabhuvara kyA artha dhyAna kare // 17 // nihataghanaghAtikarmA pratyakSaM sarvabhAvatattvajJa: 1 jJeyAntagataH zramaNo dhyAyati kamarthamasaMdehaH / / 167 / / loko hi mohasadbhAve jJAnazaktipratibandha kasadbhAve ca satRSNatvAdapratyakSArthatavAnavacchinaviSayatvAbhyAM cAbhilaSitaM jijJAsitaM saMdigdhaM cArthaM dhyAyan dRSTaH, bhagavAna sarvajJastu nihatadhanadhAtikamaMtayA mohAbhAve jJAnazaktipratibandha kAbhAve ca nirastatRSNatvAtpratyakSamarvabhAvatattva nAmasaMjJa--NihRdayaNaghAdikamma paccakkha saba bhAvataracaNhu raNyaMtagada samaNa ke aTTa asaMdeha ! dhAtusaMjJajhA dhyAne / prAtipadika..... nidhanadhAtikaman pratyakSaM sarvabhAvatasvajJa jJeyAnsagata zramaNa kim artha asaMdeha / mUladhAtu--dhye cintAyo / ubhayapadavivaraNa-Nidadhana ghAdikammA mihatadhanadhAtikarmA savabhAvatavaha sarvabhAvatattvajJaH rayaMdagado jJeyAntagata: samaNo zramaNaH asadeho asandehaH-prathamA eka vacana / paccakha pratyakSa-antargatakriyAvizeSaNa pratyakSaM yathA syAttathA avyaya pazcAt / kaM aTTa artha-dvitIyA eka0 / jhAdi dhyAyati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti- antanaM anta: ati bandhane bhvAdi, jJAtuM prasaGgavivaraNa..- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki nimehi viSayavirakta bhadhyAsmA svabhAvameM samavasthita hotA huaA zuddhAtmAkA dhyAtA hai| aba isa gAthAmeM prazna athavA prAkSepa kiyA gayA hai ki ghAtikamarahita sarvajJAtA zramaNa kisa padArthako dhyAte haiM ? tathyaprakAza---1-- mohabhAva honepara tRSNA jagatI hai / 2-tRSNA jaganepara iSTa arthako abhilASA hotI haiN| 3-- iSTa arthakA abhilASI abhilaSita arthakA dhyAna kiyA karatA hai| 4- jJAnazaktike pratibandhaka jJAnAvaraNakarmakA vipAka honese bahutase padArthoko yaha jIva jAnatA nahIM hai / 5- sarva padArthoMkA jJAna na hone se kucha jJAta va bahudhA ajJAta padArthako spaSTa jAnanekI icchA hotI hai / 6- jijJAsu jIva jijJAsita arthakA dhyAna kiyA karatA hai / 7A katipaya sarvasAdhAraNa aMza jJAta honepara tathA zeSa asAdhAraNAMza ajJAta honepara saMdeha hotA hai| 4- saMdeha rakhane vAlA jIva saMdigdha padArthakA dhyAna kiyA karatA hai / - mohanIya karma ke nAza honese jisa aAtmAke mUlataH samasta moha naSTa ho gayA vaha tRSNA zUnya paramAtmA kyA prabhilASA karatA hai ? 10- jisa prAtmAke jJAna zaktikA pratibandhaka jJAnAvaraNa samasta naSTa ho gayA vaha sarvajJAtA paramAtmA kyA jijJAsA karatA hai ? kyA sandeha karatA hai ? 11- jaba paramAtmAke abhilASA nahIM, jijJAsA nahIM, sandeha nahIM taba vaha kyA dhyAtA hai ? 12-para htra.comR R ORomwcommamtamanna / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sahajAnandazAstramAlAyAM jJeyAntagatatvAbhyAM ca nAbhilaSati na jijJAsati na saMdihyati ca kuto'bhilaSito jijJAsitaH saMdigdhazcArthaH / evaM sati kiM dhyAyati // 167 // yogyaH jJeyaH / samAsa - nihatAni dhanadhAtikarmANi yena saH ghanaghatikarmA, sarva ca te bhAvAzceti sarvabhAvaH teSAM tattvaM sa. sarvabhAvatatvaM jAnAti iti sarvabhAvattattvajJaH jJeyAnAM antaM gataH jJeyAntagataH // 167 // mAtmAne pahile zramAvasthA meM kevalajJAna va kevalajJAna ke phalabhUta ananta sukha ke nimitta zuddhA bhAvanArUpa dhyAna kiyA thA / 13- zuddhAtmabhAvanArUpa dhyAnake pratApase jaba kevalajJAna va anantasukha prApta ho gayA taba kisaliye dhyAna kiyA jAtA hai ? 14- jaba sakalapratyakSa jJAna na ho, padArtha parokSa rahe taba to dhyAna banatA hai, bhagavAna ke sarva sat pratyakSa jJAta hai phira kaise dhyAna ho sakatA hai ? siddhAnta - ( 1 ) paramAtmA pUrNa sarvajJa hai / dRSTi - 1 - sarvagatanaya, zrazUnyanaya ( 172, ( 2 ) paramAtmA zranantAnandamaya hai / 174 ) / 2 - zuddha nizcayanaya ( 46 ) | - prayoga- isa gAthokta prazna prathavA prAkSepake samAdhAnameM paramAtmAko pUrNa nirdoSatA pUrNa sarvajJatA nirakhakara apane doSa va jijJAsA vikalpako dUra kara svayaM meM svayaMko zravikAra svabhAva jJAnamaya va sahajAnandamaya anubhavanekA pauruSa karanA // 167 // aba jisane zuddhAtmAko upalabdha kiyA hai vaha sakalajJAno paramasaukhyako dhyAtA hai, arthAt anubhavatA hai yaha uttara prasUtrita karate haiM [ zranakSaH ] zranindriya aura [kSAtIta mUtaH ] indriyAtIta huA AtmA [ sarvAbAdhaviyuktaH ] sarva bAdhArahita aura [samaMta sarvAkSasaukhyajJAnAdayaH ] sarva prakArake, paripUrNa saukhya tathA jJAnase samRddha rahatA huA [ paraM saukhyaM ] parama sakhyako [ dhyAyati ] dhyAtA hai arthAt anubhavatA hai / tAtparya - - sarvajJa prabhu ananta zrAnandako anubhavate haiM isarUpa ho unakA dhyAna 1 TIkArtha - yaha zrAtmA jaba hI sahaja sukha aura jJAnakI bAdhA ke prAyatanabhUta tathA asala AtmAmeM sarvaprakArake sukha aura jJAna ke AyatanabhUta indriyoMke prabhAva ke kAraNa svayaM 'atIndriya' rUpase vartatA hai, usI samaya vaha dUsaroMko 'indriyAtIta' vartatA huA nirAbAdha sahajasukha aura jJAna vAlA hone se 'sarvabAdhArahita tathA sakala AtmAmeM sarva prakAra ke ( paripU) sukha aura jJAnase paripUrNa honese 'samasta zrAtmAmeM samaMta saukhya aura jJAna meM samRddha' hotA hai / isa prakArakA vaha grAtmA sarvaM zrabhilASA, jijJAsA aura saMdehkA asambhava honevara bhI pUrva aura anAkulatva lakSaNa paramasaukhyako dhyAtA hai; arthAt anAkulatvase saMgata eka zrAtmA saMcetana mAtrarUpa zravasthita rahatA hai, aura aisA zravasthAna sahaja jJAnAnandasvabhAva Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Breathinatantan pravacanasAra-saptadazAGgo TokA mayatadupalabdhazuddhAtmA saphalajJAnI dhyAyatItyuttaramAsUtrayati---- savvAbAdhavijutto samaMtasamakkhasokkhaNANaDDho / bhUdo akkhAtIdo jhAdi aNakkho paraM sokkhaM // 168 // sarvabAdhAvijita, samanta sarvAkSajAnasaukhyamayI / indriyAtIta indriya vigata parama saukhyako pAte // 16 // * sarvAbAviyuktaH samantasakSisaukhyajJAnADhayaH / bhUto'kSAtIto dhyAyatyanakSaH paraM sotyam // 158 !! ayamAtmA daida sahajasokhyajJAna bAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruSasokhyamAnAyata. nAna cAkSANAmabhAvAtsvayamanakSatvena vartate tadeva pareSAmakSAtIto bhavana nirAbAdhasahajasokhya mAnatvAt sarvAcAvaviyuktaH, sArvadikkasakalApuruSasokhyajJAna pUrNatvAtsamantasakSisaukhya jJAnAcyA nAmasaMjJa---sanyAbAvajutta samaMtasavvAkhasokdaNANaDDha bhUda akkhAtIda apAkkha para mausya / pAtusaMtra--mA dhyAne / prAtipadika----sarvAbAdhaviyukta samanta sarvAkSasaukhyajJAnAdaya bhUta akSAtIta anakSa para lokhya / mUladhAtu-dhya cintAyAM / ubhayapadavivaraNa-suziviyuktaH samantasarvAkSasosyajJAnADhayaH bhUtaH ahAtIta: anakSa: samvAdAvijuttosamaMtasavvakkhasokhaNaDDho bhUdo akkhAtIdo agavakho-prathamA eka vacana / paraM sovana sosya-dvitIyA ekavacana / mAdi dhyAyalindartamAna anya puruSa ekavacana kriyaa| / siddhatvakI siddhi ho hai / prasaMgavivaraNa ---- anantarapUrva mAthA meM grAdeSarUpa athavA antaHsvarUpa jAnane ke liye prazna pAsUnita kiyA gayA thA ki upalabdha zuddhAtmA sarvajJa bhagavAna kyA dhyAna karate haiN| aba isa goyAmeM usI praznakA uttara prAsUtrita kiyA gayA hai ki sarvajJa bhagavAna apaneko anantAnandamaya anubhavate haiN| hai tathyaprakAza--(1) jaba taka sahaja jJAnAnandakI bAdhikAyeM indriyAM haiM taba taka yaha mAtmA sarvavAghAvoMse bAdhita hai / (2) yApa ye indriyAM kucha kalpita sukha ba jAnake bAhya sAdhana haiM tathApi vaha honatA va bhrAnti ke kAraNa kSobha va malinatAse prAkula sthiti hai / (2) jaba indriyarahita pratikAra sahaja citprakAza mAtra antastattvakI abheda pArAghanAse prAtmA pratIndriya ho jAtA hai taba hI tvarita nirvAdha sahaja paripUrNa jJAna va prAnandarUpa pariNata hotA mA sarvavAghAvoMse rahita ho jAtA hai / (4) jo prAtmA nivikAra nirvAdha va paripUrNasahajA. jantAnandamaya ho gayA hai usake abhilASAkA honA saMbhava hai / (5) jo prAtmA sarvataH paripUrNa sarvajAtA hai, vItarAga hai usake jijJAsA va saMdeha honA asambhava hai / (6) jahAM raMca bhI prabhilASA, jijJAsA va sandeha trikAla kabhI ho hI nahIM sakatA vaha vItarAma sarvajJa paramAtmA kara AN Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ::EBIOGRAMINESHARIRIDHA R ima sahajAnandazAstramAlAyAM zca bhavati / evaMbhUtazca sarvAbhilAjijJAsAsaMdehAsaMbhave'dhyapUrvamanAkulatvalakSaNa paramasaukhyaM dhyAyati / anAkulatvasaMgatakAgrasaMcetanamAtreNAvatiSThata iti yAvat / IdRzamavasthAnaM ca sahajajJAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhireva / / 168 / / nirukti--A samantAda bAdhanaM bAdha: AbAdhaH bAdha pratipAte bhvAdi / samAsa- sarve ca te AvAcAyaneti sarvAnAthAH tebhyaH viyuktaH sarvAbAdhaviyuktaH 11 198 / / parama sahaja ananta Anandako salata anubhavatA rahatA hai / (7) yadi dhyAna zabdase hI paramAtmAko rahasya samajhanekA prAgraha hai to kaha lIjiye ki ye parama sahaja prAnandako dhyAte haiM arthAt paramAtmA sanAkulla prAtmAke saMtretanamAtrase avasthita rahate haiM / (0) anAkula prAtmA ke saMcetanamAtrase avasthita rahanA hI sahajajJAnAnandasvabhAvakA siddhapanA hai| -- . . . siddhAnta-(1) zuddha paripUrNa jAnAdi vikAsI paramAtmA sahajAnantAnandarUpa apane ko anubhavate haiN| dRSTi--1-- zuddhanizcayana ya (46) / prayoga- parama sahaja prAnanda anubhavate rahane ke liye indriya va vikArase rahita sahaja jJAnamAtra apaneko anubhavanA 3168 / / aba yaha nizcita karate haiM ki-'yahI (pUrvokta hI) zuddha prAtmAkI upalabdhi jisakA lakSazA hai, aisA mokSakA mArga haiM' --- jinAH jinendrAH zramaNAH] arthAt sAmAnya kevalI, tIrtha kara aura muni [evaM] i. prakAra se [mArga samutthitAH] mArgameM prArUr3ha hote huye [siddhAH jAtA siddha huye haiM [tebhyaH] unake liye na] aura [tasmai nirvANa mArgAya] usa nirvANamArgake liye [namaH astu] namaskAra ho / tAtparya jaisA ki mArga batAyA gayA hai usa mArgameM prArUDha zramaNa hI siddha hote haiM, una sabako ba usa mokSamArgako namaskAra ho| TIkArtha----sabhI sAmAnya caramazarIrI tIrthakara aura acaramazarIro mumukSu isI yathokta zuddhAtmatatva pravRttirUpa vidhise pravartamAna mokSake mArgako prApta karake siddha huye; kisI dUsarI vidhise nhiiN| isase nizcita hotA hai ki kevala yaha eka hI mokSakA mArga hai, dUsarA nhiiN| adhika vistArase pUrA par3e / usa suddhAtmatatva meM pravarte huye siddhoMko tth| usa zuddhAtmatatva. pravRttirUpa mokSamArgako, bhAvyabhAvakavibhAgarahitapanese nogrAgamabhAvanamaskAra ho / mokSamArga nizcita kara liyA hai, aba kartavya kiyA jA rahA hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva : gAthAmeM usase pUrvakI gAthAmeM kiye gaye isa praznakA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA prAyameva zuddhAtmopalambhalakSarago mokSasya mArga ityavadhArayati - evaM jigA jigiMdA siddhA maggaM samuTTidA samayA / jAdA gamotthu tesiM tassa ya NivvANamaggassa // 166 // 373 yo janamArgAzraya kara, zramaNa hue jina jinendra siddha prabhu / unako unake zivapatha ko ho merA praNAma mudA // 166 // 166 evaM jinA jinendrAH siddhA mArga samutthitAH zramaNAH / jAtA namo'stu tebhyastasmai nirvANamArgAya yataH sarvaM evaM sAmAnyacaramazarorAstIrthakarAH zracaramazarIrA mumukSavazvAmuneva yathoditena zuddhAtmatattva pravRttilakSaNena vidhinA pravRttamokSasya mArgamadhigamya siddhA babhUvuH, na punaranyaH thApi / tato'vadhAryate kevalamayameka eva mokSasya mArgo na dvitIya iti / zralaM ca prapaJcena te zuddhAtmatattvapravRttAnAM siddhAnAM tasya zuddhAtmatattva pravRttirUpasya mokSamArgasya ca pratyastami--- tabhAvyabhAvaka vibhAgatvena nozrAgamabhAvanamaskAro'stu / zravadhArito mokSamArgaH kRtyamanuSThIyate .. // 166 // : nAmasaMjJa - evaM jina jiNida siddha magga samuTThida samaNa jAda Namo ta ta ya nivvANabhagga / dhAtusaMjJa -- asa sattAyAM / prAtipadika- evaM jina jinendra siddha mArga samutthita bhramaNa jAta namaH tat tat ca nirvANamArga mUladhAtu - as bhuvi / ubhayapadavivaraNa evaM Namo namaH ya ca - avyaya / jiNA jinA: jiM nendrAH samuTTidA samutthitAH samaNA zramaNAH jAdA jAtA:- prathamA ekavacana / bhaggaM mArga- dvitIyA eka0 / at astu AjJArthI anya puruSa ekavacana kriyA / tesi teSAM SaSThI bahu0 / tassa tasya NivvANamaggassa nirvANamArgasya SaSThI ekavacana / nirukti viyujya tesma yaH sa viyuktaH vi yujir yoge rudhAdi / samAsa jinAnAM indrAH jinendrAH, nirvANasya mArgaH nirvANamArga tasya nirvANamArgasya // 166 // uttara diyA gayA thA ki vItarAga sarvajJa paramAtmA kyA dhyAna karate haiN| aba isa gAthAmeM ukta upadezoMkA upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki yaha zuddhAtmopalambhalakSaNa vAlA hI paramArthadharmapAla mokSakA mArga hai / tathyaprakAza - ( 1 ) tIrthaMkara puruSoM tathA zranya bhavya puruSoMne zuddha grAtmatatvameM pravRtta * honeat fafa moAmArga pAkara siddhAvasthA prApta kI / (2) kevala sahajacitsvarUpakI zratubhUtike pratirikta anya prakArase siddhAvasthA nahIM prApta kI jA sakatI / (3) mokSakA mArga mAtra sahaja citsvabhAvakI anubhUti hai / ( 4 ) sahaja citsvabhAvakI anubhUtike balase zuddhAtmatatvameM pravRtta siddha bhagavaMtoMko nozrAgamabhAvanamaskAra ho / ( 5 ) zuddhAtmatattva meM pravRttirUpa mokSamArgako nobhAgamabhAvanamaskAra ho / ( 6 ) zrantaHprayogAtmaka prabhedanamaskArako nozrAgamabhAvanamaskAra kahate haiM, jahAM ki prArAdhya ArAdhaka bhAvakA vibhAga samApta ho jAtA hai | Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S ammelanwwwwwwwww sahajAnaMdazAstramAlAyAM athopasaMvA sAmyamiti pUrvapratijJA nirvahana mokSamArgabhUtAM svayamapi zuddhAtmapravRttimAsUti tamhA taha jANittA appANaM jANagaM sabhAveNa / parivajAmi mamattiM uvahido gimmamattammi // 20 // isase yathArtha abhigata, kara prAtmAko svabhAvase jAyaka / tajatA mamatvako hai, nirmamatAmeM bartatA hai / / 200 / / tasmAttathA jJAtvAtmAnaM zAyaka svabhAvena / parivarjayAmi mamatAmupasthito nirmamatve / / 207 / / mahameSa mokSAdhikArI jJAyakasvabhAvAtmatasvaparijJAnapurassaramamatva nirmamatvahAnopAdAnavidhAnena kRtyAntarasyAbhAvAtsarvArambhegA zuddhAtmani pravarte / tathAhi-prahaM hi tAvat jJAyaka eva svabhAvena, kevala jJAyakasya ca sato mama vizvenApi sahajajJeyajhAyakalakSaNa eva saMbandhaH na nAmasaMja-tataha aspa jANaga sabhAva mamatti uvAdvida Nimmamatta / dhAtusaMjJa- jANa avavodhane, pari vajja varjane ubaTThA gatinivRtto / prAtipadika--tat tathA Atman jJAyakasvabhAva mamatA upasthita nirmama(7) anantajJAnAdisiddhaguNoMkA smaraNa honA siddhoMke prati bhAvanamaskAra hai| (8) nivikAra svasaMvedana honA nizcayaratnatrayarUpa mokSamArgake prati bhAvanamaskAra hai / (8) nija sahaja para"mAtmatatvako anubhUti honA hI mokSamArga hai yaha to nizcita kara liyA, aba to usakA kartavya kiyA jAtA hai| siddhAnta-(1) prAtmAkA paripUrNa svataMtra svAbhAvika vilAsa anubhavanekA .. upAya sahajAtmasvabhAvako abhedopAsanA hai| dRSTi------ sAmAnyana ya, nitinaya, svabhAvanaya, anIzvaranaya, zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAdhikanaya (167, 177, 176, 186, 24b)| prayoga-sahajaparamAnandasampannatA rUpa siddhike liye sahajajJAnAnandamaya sahajaparamAsmatatvako prabheda prArAdhanA karanA / / 166 / / ___maba 'sAmyako prApta karatA hUM aisI pUrvapratijJAkA nirvAha karate huye prAcAryadeva svayaM mokSamArgabhUta zuddhAtmapravRtti prAsUtrita karate hai-[tasmAt] zuddhAtmAmeM pravRttike dvArA hI mokSa hone ke kAraNa [tathA] usI prakAra [prAtmAnaM] prAtmAko [svabhAvena jJAyakaM] svabhAvase jJAyaka [zAtyA] jAnakara [nirmamatve upasthitaH] nirmamatva meM sthita rahatA humA maiM [mamatA "parivarjayAmi mamatAkA parityAga karatA huuN| tAtparya-svabhAvase jJAyakamAtra apaneko jAnakara maiM nirmamatva hotA huuN| TokArtha----maiM yaha mokSAdhikArI, jJAyakasvabhAvI prAtmatattvake parijJAnapUrvaka mamatvakA Sambhoompetition Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TokA 375 punaranye svasvAmilakSaNAdaya saMbandhAH / tato mama na kvacanApi mamatvaM sarvatra nirmamatvameva / akasya zAyakabhAvasya samastajJeyabhAvasvabhAvatvAt protkIrNalikhitanikhAtakolitamazritasamAvatitaprativimbitavattA kramapravRttAnantabhUtabhavaddhAvivicitraparyAyaprArabhAramagAdhasvabhAvaM gambhoraM samastamapi dravyajAtamekakSaNa evaM pratyakSayantaM jJeyajJAyakalakSaNasaMbandhasyAnivAryatvenAzakyavivecanatvAdupAttavaizvarUpyamapi sahajAnantazaktijJAyakasvabhAvenaikyarUpyamanujjhantamAsaMsAramanayava tva / mUladhAtu- jJA avabodhane, pari varja varjane, upa SThA gatinivRttI / ubhayapadavivaraNa- tamhA tasmAtpaMcamI ekavacana / taha tathA-avyaya / jANittA jJAtvA-sambandhArthaprakriyA kRdanta avyaya / appANa AtmAnaM tyAgarUpa aura nirmamatvakA grahaNarUpa vidhAnake dvArA sarva udyamase zuddhAtmAmeM pravRtta hotA hai, kyoMki dUsarA kucha bhI karane yogya nahIM hai / spaSTIkaraNa-vAstavameM maiM svabhAbase jJAyaka hI hai; kevala jJAyaka honese merA samasta padArthoke sAtha bhI sahaja jJeyajJAyakalakSaNa hI saMbadha hai, kintu anya svasvAmilakSaNAdi sambaMdha nahIM haiM; isaliye merA kisIke prati mamatva nahIM hai, sarvatra nirmamatva hI hai / aba eka jJAyakabhAvakA samasta jJeyoM ko jAnanekA svabhAva honese kramaza: pravartamAna, ananta, bhUta-vartamAna bhAbI vicitraparyAyasamUhavAle, agAdhasvabhAva aura gambhIra samasta dravyamAtrako - mAno ve dravya jJAyakameM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kolita ho gaye hoM, DUba gaye hoM, samAgaye hoM, pratibimbita huye hoM, isa prakAra eka kSaNa meM hI pratyakSa karane vAle, jJeyajJAyakalakSaNa saMbaMdhakI anivAryatAke kAraNa jJeya-jJAyaka ko bhinna karanA azakya honese vizvarUpatAko prApta hote hue bhI sahaja anantazakti vAle jJAyakasvabhAvake dvArA ekarUpatAko nahIM chor3ate hue anAdi saMsArase isI sthitise sthita aura mohake dvArA dUsare rUpase jAne gaye usa zuddhAtmAko yaha maiM mohako ukhAr3a pheMkakara, pratini. kampa rahatA hA jaisAkA taisA hI prApta karatA huuN| isa prakAra darzanavizuddhi jisakA mUla hai aisI, samyagjJAnameM upayuktatAke kAraNa pratyanta nidhi lInatA honese, sAdhu honepara bhI sAkSAt siddhabhUta nija prAtmAko tathA siddhabhUta paramAtmAnoMko, usI meM ekaparAyaNatA jisakA lakSaNa hai aisA bhAvanamaskAra sadA hI svayameva hono| jaina ityAdi...artha----isa prakAra jJeyatatvako samajhAne vAle jinendraprokta jJAnameM va vizAla zabdabrahmameM-- samyaktayA avagAhana karake hama mAtra zuddha prAtmadravyarUpa eka vRttise sadA yukta rahate haiM / / 10 / / jJeyokurvan ityAdi artha--- mAtmA paramAtmasvako, zIghra prApta karake, ananta vizvako eka samaya meM zeyarUpa karatA hunA, prateka prakArake jJeyoMko jJAna meM jAnatA huaA aura svaparaprakAzaka jJAnako prAtmarUpa karatA huA pragaTa dedIpyamAna hotA hai // 11 / / / / 20 / / .............HitnammmmmmsA views / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 sahabhAnandazAstramAlAyAM sthityA sthitaM mohenAnyathAdhyavasyamAnaM zuddhAtmAnameSa mohamutkhAya yathAsthitamevAtiniHprakampaH saMpratipadye / svayameva bhavatu cAsyavaM darzanavizuddhimUla yA samyagjJAnopayuktatayAtyantamavyAbAdha ratasvAtsAdhorapi sAmAtsiddhabhUtasya svAtmanastathAbhUtAnAM paramAtmanAM ca nityameva tadevaparAyaNatvalakSaNo bhAvanamaskAraH / / janaM jJAnaM jJeyatatvapraNetR sphItaM zabdabrahma samyagvigAhya / / saMzadAsmadravyamAtrakavasyA nityaM yukta': sthIyate'smAbhirevam / / 10 // jJeyokUrvannajasAsomavizvaM jJAnIkurvan jJeyamAkrAntabhedam / prAtmIkurvana jJAnamAtmAnyabhAsi sphUjatyAtmA brahma saMpayA sadyaH // 11 // dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM miyo dvayamidaM nanu savyapekSam / tasmAnmumukSura. jANagaM jJAyaka-dvitIyA eka0 / sabhAveNa svabhAvena-tRtIyA eka0 / parivajjAmi parivarjayAmi--vartamAna uttama puruSa ekavacana kriyA / matti mamatA--dvi0 eka0 / uvaDilo upasthitaH-prathamA ekavacana / Nimmayattammi nirmamatve-saptamI ekavacana / nirukti-ni:zeSeNa vAnaM nirvANaM vA gatibandhanayoH, mAryate yatra sa dravyAnusAri ityAdi-- artha----cAritra dravyAnusAra hotA hai aura dravya cAritrAnusAra hotA hai / isa prakAra ve donoM paraspara sApekSa haiM; isa kAraNa yA to dravyakA Azraya lekara yA cAritrakA Azraya lekara mokSake icchuka jana mokSamArgameM prArohaNa kro| prasaMgavivaraNa-~-anantarapUrva gAdhAmeM "zuddhAtmatatvopalabdhi hI mokSamArga hai| yaha nizcita kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM samatAko prApta hone viSayaka pUrva pratijJAkA nirvAha karAte hue zuddhAtmatattvameM sthita karAyA gayA hai / tathyaprakAza - (1) aba isa mujha mokSAdhikArIko para va parabhAvase mamatva chor3a denese, avikAra jJAnasvarUpako apanA lenese anya kucha bhI karane yogya na rahA / (2) jaba mujhe karaneko koI anya kRtya na rahA taba maiM sahaja hI samasta pauruSase avikAra sahaja zuddha antastatvameM hI rahUMgA / (3) kRtakRtya sahajAnandamaya honekA mUla upAya jAyakasvabhAva prAtmatattvakA zraddhAna, jJAna va pAcaraNa hai / (4) maiM svabhAvase jJAyakasvarUpa hI huuN| (5) kevala jAnanahAra svabhAva vAle mujha prAtmAkA samasta padArthoke sAtha mAtra sahaja jJeyajJAyaka rUpa hI sambandha hai / (6) nizcayase to para padArthoM ke sAtha jJeyajJAyakasambaMdha bhI nahIM hai / (7) para va parabhAvase vivikta mujha sahajajJAnasvabhAva prAtmAkA para va parabhAvase kucha bhI mamatva nahIM hai| (8) maiM ananta siddha puruSoMkI taraha parama sahaja zAnta nija zuddhAtmAmeM ThaharU gA (8) jo bhI bhavyAtmA siddha bhagavaMta hue ve nija sahaja parama zAnta jJAyakasvabhAva zuddhAtmasvarUpameM lIna hokara hI hue haiN| (10) siddha bhagavaMtoMko va sahajAtmasvarUpako zuddhAtmatatvaparAyaNa honerUpa bhAvanamaskAra hoyo| 1.BANESENERAL RMmmmmwwwUHAmouminountantramadhannat Awakeepavemanww Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgo TokA 377 dhirohatu mokSamArga dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya / / 12 / / // 20 // iti tattvadIpikAyAM pravacanagAravRttI zrImavamRtacandrasUri viracitAyAM jJayatantraprajJApannAnAma dvitIyaH zrutaskandha: samAptaH // 2 // mArga: mArga anveSaNe curAdi / samAsa- svasya bhAvaH svabhAvaH tena svabhAvena / / 200 / / siddhAnta-(1) nirvikAra paripUrNa vikAsa pAnekA upAya avikArasvabhAvI sahaja jJAnaghana sahajAtmasvarUpakA pAlambana hai / dRSTi-- 1- puruSakAranaya, anIzvaranaya, zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (183, 186, 24b)| prayoga-paramasahajAnandadhAma nirvANakI prAptike liye paramAtmAke guNasmaraNapUrvaka ___ jJAnadarzanapradhAna sahajAtmAzramakA prAzraya karake sAmyabhAvarUpa pariNAmanA / / 20 / / mpassignmenawanprammar me iti pUjya zrIkundakundAcAryapraNIta pravacanasAra pUjya zrIamRtacaMdrajI sUrikRta tattvapradIpikA TokApara jJeyatattvajJApana nAmaka dvitIya skaMdhase sambandhita sahajAnanda saptadazAGgo TIkA samApta / SHRIRAMAamme Histmailindimes Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 378 sahajAnandazAstramAlAyAM 3 - caraNAnuyogasUcikA cUlikA . atha pareSAM caraNAnuyogasUcikA cUlikA | tatra--- dravyasya siddho caraNasya siddhiH dravyasya siddhizcaraNasya siddhI / buddhaveti karmAviratAH pare'pi dravyAviruddhaM caraNaM paraMtu // 13 // iti caraNAcaraNe parAn prayojayati-- 'esa surAsura' ityAdi, sese ityAdi te te ityAdi / 3 - caraNAnuyogasUcikA cUlikA sa dUsaroMko ghararaNAnuyogakI sUcikA cUlikA hai| vahIM prathama ho, dravyasya ityAdi / artha- dravyakI siddhimeM cAritrakI siddhi hai, aura cAritrako siddhimeM dravyakI siddhi hai, aisA jAnakara, karmoMse avirata dUsare bhI dravyase zraviruddha cAritrakA prAcaraNa kro| isa prakAra pUjya zrI kundakundAcArya dUsaroMko cAritrake prAvaraNa karanemeM yojita karate haiM / "esa surAsuramaraNusiMdavaM didadhodaghAikammamalaM / paraNamAmi vaDhDhamAraNaM tityadhammassa " kattAraM // sese 'pu titthayare savvasiddhe visuddha sanbhAve / samaNe tha gANadaMsaNacaritatavavoriyAyAre // te te sacce samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTate rahate mANuse khete // " Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 granPIRPIPn. pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA evaM paNamiya siddha jigAvaravasahe puNo puNo samaNe / paDivajadu sAmaNNaM jadi icchadi dukkhaparimokkhaM // 201 // yo praNAma kari siddhoM, jinapara vRSabhoM punIta zramaNoMko / dhAmaNya prApta kara lo, yadi cAho duHkhase muktI // 201 / / evaM praNamya siddhAna jinavaravRSabhAna punaH punaH zramaNAn / pratipadyatAM zrAmaNyaM yadIcchati duHkhaparimokSam / yathA mamAtmanA duHkhamokSArthinA, 'kiccA prarahatAraNa' iti "tesi" iti arhatsiddhA. cAryopAdhyAya sAdhUnAM praNativandanAtmakana maskArapuraHsaraM vizuddhadarzanajJAnapradhAna sAmyanAma zrAma. nAmasaMja-evaM siddha jiNavaravasaha puNo samaNDa sAmA jadi dukkhaparimokkha / dhAtusaMjJa-pra nama namrIbhAve, paDi paja gatI 1 prAtipadika-evaM siddha jinavaravRSabha punara thamaNa zrAmaNya yadi duHkharimokSa / aba isa adhikArako gAthA prArambha karate hai...- [evaM] yo pUrvokta tIna mAdhAdoMke anusAra [punaH punaH] bAraMbAra [siddhAn] siddhoMko, [jinavaradRSabhAna] arhantoko tathA [dhamaraNAn ] zramaNoMko [praNamyaM ] praNAma karake [yadi duHkhaparimokSam icchati yadi duHkhoMse chuTakArA pAne kI. icchA ho: to [zrAmaNyaM pratipadyatAm] zrAmaNyako aMgIkAra karo / tAtparya-bAra-bAra siddhoM va prahantoMko praNAma kara zrAmaNyako apanAnoM / TokArtha---jaise duHkhoMse mukta hone ke arthI mere prAtmAne----"kiccA prarahatANa" isa prakAra va "siisa prakAra prahantoM, siddhoM, prAcAryoM, upAdhyAyoM tathA sAdhunoMko praNAma-- caMdanAtmaka namaskArapUrvaka 'vizuddhadarzanajJAnapradhAna sAmya nAmaka zrAmaNyako jisakA isa granya meM kahe hue do adhikAroMkI racanA dvArA susthitipanA huA hai use svayaM svIkAra kiyA, uso prakAra dumaroMkA prAtmA bhI, yadi dukhioMse mukta honekA icchuka ho to, use svIkAra kare / usa zrAmaNyako aMgIkAra karane kA jo yathAnubhUta mArga hai usake praNetA hama khar3e huye haiN| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthA taka prAtmahita gaveSaNApUrvaka pahile jJAnatattvakA varNana karake jJeyatattvakA varNana kiyA aura anta meM sahajAtmasvarUpake anurUpa adhyAtma prAcaraNa ke kartavyakA saMketa kiyA / aba isa gAthAmeM adhyAtma prAcaraNako siddhi ke liye usake aviruddha mAcaraNa karanekA aAdeza kiyA hai / tathyaprakAza-(1) prAtmahitArthI puruSa jo prAtmA vItarAga sarvajJa haiM unako bAra bAra bhAvanamaskAra va dravyanamaskAra karatA hai / (2) prAtmahitArthI puruSa jo bhavyAtmA vItasaga sarvajJa devake dvArA upadiSTa mokSamArgameM lagakara zuddhAtmA honeke prayatnameM haiM unako dravyanamaskAra va bhAvanamaskAra karatA hai| (3) duHkhamokSArthI, bhavyAtmA paJcagurunamaskArapUrvaka Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sahajAnandazAstramAlAyAM jyamavAntaramanthasandarbhobhyasaMbhAvitasosthityaM svayaM pratipanna paraSAmAtmApi yadi duHkhamokSArthI tathA tatpratipadyatAM yathAnubhUtasya tatpratipattivarmana: praNetAro vayamime tiSThAma iti // 201 // mUladhAtu-- nama namane, prati pada gatI / ubhayapadavivaraNa-evaM puNo punaH jA~da yadi--avyaya / pamiya praNamya-sambandhArthaprakriyA avyaya kRdanta / siddhe siddhAna jiNabaravarAhe jinavaravRSabhAn samaNe zramaNAndvitIyA bahu0 / paDivajjad pratipadyatAm--AjJAtheM anya puruSa ekavacana kriyA / sAmaNNaM zrAmaNyaM dvitIyA ekavacana / icchadi icchati-vartamAna anya eka kriyA / dubakhaparimokkhaM duHkhaparimokSa-dvitIyA eka0 / nirukti- varaNaM bara: vRna vara kayAdi / varSayana vRSaH dharmaH vRSa zaktibandhame prajanana sAmadhye ca, vRSo bhAti yasmAtsa vRSabhaH / samAsa-duHkhebhyaH parimokSaH duHkhaparimokSaH taM du0 / / 201 // a mmarAIGAMMARRAM mAtra jJAtA draSTA rahanerUpa zrAmaNyako prApta hotA hai / (4) mAna jJAtA draSTA mhanArUpa paramazrAmaNya nirgrantha digambara mahAvratI hue binA nahIM ho sakatA, ataH usakI vidhi jAnanA va karanA Avazyaka hai, vaha vidhAna isa cAritrAdhikArameM kahA jAvegA / siddhAnta -- (1) aAtmasvabhAvake anurUpa, prAtmasvabhAvake aviruddha prAcaraNase paripUrNa prAtmavikAsarUpa siddhi hotI hai / dRSTi---- 1- puruSakAranaya, kriyAnaya, zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAdhikanaya (18.3, 163, 24b)| . prayoga--sarva duHkhoMse chUTane ke liye paJcagurusmaraNapUrvaka zrAmaNyadIkSA lekara paramasA. mya nAmaka zrAmaNya bhAvarUpa pariNamanA / / 201 // 3. aba zramaNa honeke liye cAhatA huA pahale kyA kyA karatA hai usakA upadeza karate haiM-zramaNa honekA icchuka puruSa [bandhuvargas prApRcchaya] baMdhuvargase vidA mAMgakara [gurukalAputraH vimocitaH] bar3oMse tathA strI aura putrase mukta hotA humA [jJAnadarzanacAritratapovIryacA. ram prAsAdha] jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra tapAcAra auravIryAcArako aMgIkAra karake... tAtparya----muni honekA icchuka paricitose vidA lekara paMcAdhAra aMgIkAra karatA hai| ___TokArtha-jo zramaNa honA cAhatA hai vaha pahale hI baMdhuvargase vidA mAMgatA hai, guru janoMse tathA strI aura putroMse apaneko chur3AtA hai, phira jhonAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra tapAcAra tathA vIryAcArako aMgIkAra karatA hai / isakA spaSTIkaraNa-baMdhuvargase isa prakAra vidA letA hai.aho ! isa puruSake zarIrake baMdhuvargameM rahane vAle prAtmAnoM ! isa puruSakA AtmA kicitmAna bhI tumhArA nahIM hai, isa prakAra tuma nizcayase jaano| isalie maiM tumase vidA letA huuN| jisake jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha prAtmA Aja apane prAtmArUpI apane manAdibaMdhuke pAsa jA rahA hai / aho ! isa puruSake zarIrake janakake prAtmA ! aho ! isa puruSa RaisonakamanarasianR ARRAHARI Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra...saptadazAGgI TIkA 381 atha zramaraNo bhavitumicchan pUrva kiM ki karotItyupadizati prApiccha baMdhuvaragaM vimocido gurukalattaputtehiM / Asija NANadasaNAcarittatakvIriyAyAraM // 202 // pUchakara bandhuvoMko, chUTakara guru kalatra putroMse / cAritra jJAna darzana, tapa vIryAcAra Azraya kari // 2021 // Apucchaya invarga vimocito gurukltrputraiH| AbhAra jJAnadarzana cAritratapovIryAcA ram / / 205 / / yo hi nAma zramaNo bhavitumicchati sa pUrvameva bandhuvargamApRcchate, gurukalatrapurebhya prA. tmAnaM vimoca yatti, jJAnadarzanacAritratapovI yo cAra mAsIdati / tathAhi- evaM bandhuvargamApucchne, aho idaMjana zarIra bandhuvargatina aAtmAna:, asma janasya prAtmA na kiMcanApi yugmAkaM bhavatIti nizcayena yUyaM jAnIta tata prApRSTA yUyaM, ayamAtmA pradyodbhinnajJAnajyotiH grAtmAna mevAtmanojAdibandhumupasarpati / graho idaMjana parorajana kasyAtman, aho idaMjana zarIra jananyA pAtman, nAmasaMjJa-baMdhuvaraMga vimocida gurukalattaputta NAjadasaNArattatayabIriyAyAra / dhAttusaMjha--A sada gamana vizaraNayoH / prAtipadika-bandhuvarga vimocita gurukana putra jJAnadarzana cAritratapocauryAcAra / mUlake zarIra kI jananI ke prAtmA ! isa puruSakA prAtmA tumhAre dvaar| utpanna nahIM hai, aisA tuma nizcaya se jAno / isaliye tuma isa prAtmAko chodd'o| jisake jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha prAtmA aAja aAtmArUpI apane nanAdijanake pAsa jA rahA hai| graho ! isa puruSake zarIra kI ramaNIke prAtmA ! tU isa puruSake aAtmAko ramaNa! nahIM karAtI, aisA tU nizcayo jAna isaliye tu isa aAtmAko chor3a / jise jJAna jyoti pragaTa huI hai aisA yaha prAtmA grAja apanI svAnubhUti rUpI anAdi-ramaNI ke pAsa jA rahA hai / aho ! isa puruSa ke zarIra ke putrake prAtmA ! tU isa puruSake prAtmAse janya nahIM hai, aisA tU nizcayase jAna / isaliye tU - isa mAmAko chor3a / jisake jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha prAtmA aAja aAtmArUpo apane pravAdi janya ke pAsa jA rahA hai / isa prakAra bar3oMse strIse aura putrase apane ko chur3AtA hai / ___ tathA maho kAla, vinaya, upadhAna, bahamAna, ani hava, artha, vyaMjana, pora tadubhayase saMpanna jJAnAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hUM ki tU zuddhAmAkA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabhI taka aMgIkAra karatA hUM jaba taka ki tere prasAdase zuddhAtmAko upalabdha kara la / aho niHzaktitva, ni:kAMkSitatva, nivicikitsakatva, nirmadRSTitva, upayaMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya, aura prabhAvanA lakSaNa vAle darzanAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hUM ki tU zudAtmAkA nahIM hai, tathApi tujhe taba taka aMgIkAra karatA hUM jaba taka ki tere prasAdase zuddhAtmAko upalabdha PRESEARRIAnna India Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSS 352 sahajAnandazAstramAlAyAM asya janasyAtmA na yuvAbhyA javito bhavatIti nizcayena yuvA jAnItaM tata imamAtmAnaM yuvA vimuJcataM, ayamAtmA pradyodbhinnajJAnajyotiH prAtmAnamevAtmano'nAdijanakamupasarpati / graho idaMjana zarIraramaNyA prAtman , asya janasyAtmonaM na tvaM ramayasIli nizcayena tvaM jAnIhi tata imamAtmAnaM vimuJca, ayamAtmA pradyodbhinnajJAnajyotiH svAnubhUtimevAtmano'nAdiramaNImupa. sapaMti / aho idaMjanazarIraputrasyAtman, asya janasthAtmano na tvaM janyo bhavasoti nizcayena tvaM jAnIhi tata imamAtmAnaM vimuJca, ayamAtmA pradyodbhinnajJAnajyotiH prAtmAnamevAtmano'nAdijanyamupasarpati / evaM murukala vaputrebhya prAtmAnaM vimocayati / tathA ahokAlavinayopadhAnabahumAnAnivArthavyaJjanatadubhayasaMpannatva lakSaNajJAnAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAvattvatprasAdAt zuddhamAtmAnamupalabhe / aho niHzatitvaniHkAkSitatvanivicikitsatvanirmUDhadRSTitvopabRhaNa sthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAlakSa NadarzanAdhAtu-A Sadlu gatau / ubhayapadavivaraNa- baMdhuvagga bandhuvarga-dvi0 eka0 / vimocido vimocitaH--prathamA eka0 / gurukalatapurohiM gurukalatrapuraiH-tRtIyA bahu0 / Asijja AsAra-sambandhArthaprakriyA kRdanta avyaya / kara lN| aho mokSamArgameM pravRttike kAraNabhUta, paMcamahAvratasahita kAya-vacana-managupti . aura IryA-bhASA-aiSaNa aAdAna nikSepaNa-pratiSThApana samiti lakSaNa vAle cAritrAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hUM ki tU zuddhAtmAkA nahIM hai, tathApi tujhe taba taka aMgokAra * karatA hU~ jaba taka ki tere prasAdase zuddhAtmAko upalabdha kara luuN| graho anazana, prathamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura dhyutsarga lakSaNa vAle tapAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hUM: ki tU zuddhAtmAkA nahIM hai tathApi tujhe taba taka aMgIkAra karatA hUM jaba taka tere prasAdase zuddhAtmAko upalabdha kara ! aho samasta itara arthAt vIryAcArake atirikta anya prAcArameM pravRtti karAne vAlo svazaktike agopana lakSaNa vAle vIryAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hai. ki ta zuddhAtmAkA nahIM hai, tathApi tujhe taba taka aMgIkAra karatA hUM jaba taka ki tere prasAdase zuddhAtmAko upalabdha kara lU / isa prakAra zrAmaNyArthI puruSa jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcArako aMgIkAra karatA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki yadi duHkhoMse chUTaneko abhi.. lASA hai to zrAmyaNyako aGgIkAra karo / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zramaNa honekA : icchuka puruSa pahile kyA kyA karatA hai ? tathyaprakAza-(1) jo zramaNa honA cAhatA hai vaha bandhuvargako kahatA hai ki he isa Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 383 cAra na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAvadAsodAmi yAvat tvatprasAdAt zuddhamAtmAnamupalabhe / graho mokSamArgapravRttikAraNapaJca mahAvratopetakAyavAGmanoguptIryAbhASaNAdAnanikSepaNa pratiSThApana samitilakSaNa cAritrAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAvadAmodAmi yAvattvatprasAdAt zuddhamAtmAnamupalabhe / zraho anazanAva maudarya vRttiparisaMkhyAna rasaparityAgaviviktazayyAsana kAya klezaprAyazcittavinaya vaiyAvRtyasvAdhyAyadhyAnavyutsargalakSaNa tapazrAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasoti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAva NAMNadaMsaNacaritatapavariyAyAraM jJAnadarzanacaritratapovIryAcAraM dvitIyA ekavacana / nirukti-- badhnAti yaH sa bandhuH bandha bandhane, gRNAti asau iti guruH, kalaM trAti iti kalatraM punAti vaMzaM iti putraH / samAsabandhUnAM vargaH bandhuvargastaM va0, guruzca kalatraM ca putrazca iti gurukalatraputrAH tebhyaH gu0, jJAnaM ca darzanaM ca manuSyadeha bandhuvarga meM rahane vAle AtmAyo ! isa manuSpakI zrAtmA Apa logoMkA kucha bhI nahIM hai, isaliye maiM tumase vidA letA hUM, aba yaha AtmA apane zranAdibandhuke pAsa jA rahA hai| (2) zrAmaNyecchu puruSa mAtA pitA kahatA hai ki isa manuSyazarIrake utpAdakako zrAtmAzro ! isa manuSyakA zrAtmA tuma donoMke dvArA utpanna nahIM huA so jAno aura isa mujha zrAchuTTI do, yaha AtmA apane anAdijanakake pAsa jA rahA hai / ( 3 ) zrAmaNyecchu puruSa ramaNI (strI) se kahatA hai ki aho isa mAnavazarIrako ramAne vAloko zrAtmA ! tuma -isa manuSyakI grAtmAko nahIM ramAtI ho yaha nizcayase jAno, ataH isa AtmAkI chuTTI karo, -Aja yaha AtmA apanI zranAdiramaNI svAnubhUtike nikaTa jA rahA hai / (4) zrAmaNyecchu puruSa putra se kahatA hai ki aho isa janazarIrake putra kI grAtmA ! tuma isa janazarIrakI zrAtmAse utpanna nahIM hue ho, yaha nizcayase jAno, ataH isa AtmAko chor3o, aba yaha grAtmA apane hI anAdijanya prAtmake nikaTa jA rahA hai / ( 5 ) zrAmaNyArthI puruSa mAtA pitA strI putra bandhuvargase apaneko haTAkara aba paJca grAcAroMke dhAraNakI bhAvanA karatA hai / ( 6 ) aho bhraSTa praGgase sampanna jJAnAcAra ! yadyapi tuma sahajazuddha zrAtmA ke svarUpa nahIM ho yaha nizcayase jAnatA hUM, to bhI maiM taba taka tumako zraGgIkAra karatA hUM, jaba taka tumhAre prasAdase nivikAra zuddha prAtmatatvako prApta kara lU / (7) graho Ta proMse sampanna darzanAcAra ! yadyapi tuma sahajazuddha AtmA ke svarUpa nahIM ho yaha nizcayase jAnatA hUM, to bhI maiM tumako taba taka bhale prakAra aGgIkAra karatA hU~, jaba taka tumhAre prasAdase nivikAra zuddha zrAtmatattvako prApta kara tUM / (8) graho trayodazAGgasampanna cAritrAcAra ! yadyapi tuma sahajazuddha prAtmAke svarUpa nahIM ho yaha nizcayase jAnatA hUM to bhI maiM tumako taba taka bhale prakAra aGgIkAra karatA hUM, jaba Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : cAritra sahajAnandazAstramAlAyAM 3 dhApa ba sAdAt zuddhamAtmAnamupalabhe / zraho samastetarAcArapravartakasva zaktya nigUhanabujhAnIyavAha zrI zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAsuvidhi prayAsa mAtmAnamupalabhe / evaM jJAnadarzanacAritratapovIryAcAramAsodati ca // 202 // 15 3. sAdha 384 cAritra ca tapazca vIrya va jJAnadarzanacAritranapovIryANi teSAM AcAraH jJA0 taM jJAnadarzanacAritratapovIryAcAram // 202 // taka tumhAre prasAdase nirvikAra zuddha Atmatattvako prApta kara lUM | ( 8 ) graho dvAdazavidha bA hyAbhyantara tapa prAcAra ! yadyapi tuma zuddha grAtmAke svarUpa nahIM ho yaha nizcayase jAnatA hUM, to bhI maiM tumheM taba taka aGgIkAra karatA hUM, jaba taka tumhAre prasAdase nirvikAra zuddha prAtmatavako prApta kara lU / (10) samasta paJca zrAcAroMmeM laganemeM apanI zakti na chipAne vAle vIryAcAra ! yadyapi tuma sahaja zuddha AtmAke svarUpa nahIM ho yaha nizcayase jAnatA hUM to bhI maiM tumako taba taka bhale prakAra aGgIkAra karatA hUM, jaba taka tumhAre prasAdase nirvikAra zuddha prAtmatattvako prApta kara lU / ( 11 ) isa prakAra sadbhAvanAsahita yaha zrAmaNyArthI zrAmaNyasiddhi ke liye kinhIM bhramaNa prAcAryake nikaTa pahuMcatA hai / siddhAnta - ( 1 ) zrAtmA satata sahajazuddhAtmadRSTirUpa puruSArtha se zuddhAtma sthitiko prApta hotA hai / dRSTi - 1 puruSakAranaya (183 ) / prayoga - sahaja zAzvata zAnti prApta karaneke liye sarvasaMgamukta hokara avikAra sahaja jJAyakasvabhAva antastasvakI satata ArAdhanA karanA // 202 // aba isake bAda vaha kaisA hotA hai yaha upadeza karate haiM [ zramaNaM ] zramaNa [guraNA] guNADhya [kularUpavayo viziSTaM ca] kula, rUpa tathA vayase viziSTa aura [zramIH iSTataraM] zramaNako prati iSTa [tam zrapi gaNinaM ] aise gaNIko [ praraNataH ] praNata hotA huA [ mAsa pratIncha sa] 'mujhe svIkAra karo' aisA nivedana karatA huA [ zranugrahItaH ]] anugrahIta hotA hai / zikSAse anugRhIta hotA hai / tAtparya- zrAmaNyArthI prAcArya dvArA dIkSA TIkArtha -- tadanantara zrAmaNyArthI praNata aura anugrahIta hotA hai / spaSTIkaraNazrAcaraNa karanemeM aura AcaraNa karAne meM Ane vAlI samasta viratiko pravRttike samAna AtmarUpa zrAmaNyapa ke kAraNa 'zramaraNa' va aise zrAmaNyakA zrAcaraNa karanemeM aura bhAcaraNa karAne meM pravINa honese 'guNa: jaya' sarvalaukika janoMke dvArA niHzaMkatayA sevA karane yogya honese aura Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA veta: htest wanteyupadizati * samAMgaNiM guNaDDhaM kularUvavayovimiTThamiTThadaraM / samohi taM pi pAdo paDiccha maM cedi gugahido // 203 // 385 zrama garI guNasaMyuta, kularUpavayoviziSTa munipriya tara / sUriko nami anugraha yAce hotA anugRhota bhi // 203 // * gaNinaM guNA kurupatrayoviziSTamiSTataram / zramaNaistamapi praNataH pratIccha mAM cetyanugRhItaH // tato hi zramaNArthI praNato'nugRhItazca bhavati / tathAhi-- prAcaritAcAritasamastavi ratipravRtti samAnAtmarUpamaNyatvAt zramaNaM, evaMvivazrAmaNyAcaraNAcAraNapravaNatvAt guNADhya', sakala lakokikajana niHzaGkasevanIyatvAt bula kramAgata krauryAdidoSavajitatvAcca kulaviziSTaM, antaraGgazuddha rUpAnumApaka bahiraGgazuddharUpatvAt rUpaviziSTaM zaizavavArdhakya kRtabuddhiviklavatvAbhA nAmasaMjJa - samaNa gaNi guNaDDha kulavavayovisiddha iTTadara samaNa ta paNa amha ca idi aNugahida / dhAtusaMjJa-pahi iccha icchAyAM / prAtipadika-zramaNa gaNit guNADhya kularUpavayoviziSTa iSTatara zramaNa tat api pragata asmad ca iti anugRhIta 1 mUladhAtu - prati iSu icchAyAM / ubhayapadavivaraNa-samaNa zramaNa gaNi gaNinaM guNaDDhaM guNAsya kularUvavayovisiddhaM kularUpavayoviziSTa iudaraM iSTatara- dvitIyA , kula kramAgata krUratAdi doSoMse rahita honese 'kulaviziSTa' aMtaraMga zuddha rUpakA anumAna karAne vAlA bahiraMga zuddharUpa honese 'rUpaviziSTa ' 'bAlakatva aura vRddhatvase hone vAlI buddhiviklavatA kA prabhAva honese tathA yauvanodrekako vikriyAse rahita buddhi honese 'vaya viziSTa' aura yathokta. zrAmaNyakA zrAcaraNa karane tathA prAcaraNa karAne saMbaMdhI pauruSeya doSoMko niHzeSatayA naSTa kara denese mumukSutroMke dvArA pratyanta mAnya honese 'zramaNoko atiiSTa' gaNI va zuddhAtmatattvako upalabdhike sAdhaka AcAryako 'zuddhAtmatasvakI upalabdhirUpa siddhise mujhe anugRhIta karo' aisA haar (zrAmaNyArthI) nikaTa jAtA huA praNata hotA hai / 'isa prakAra yaha terI zuddhAtmatattvakI upalabdhirUpa siddhi' aisA kahakara usa garaNIke dvArA ( vaha zrAmaNyArthI ) prArthita arthase saMyukta kiyA jAtA humA anugRhIta hotA hai / prasaGga vivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA janoMko kisa prakAra saMbodha kara zrAmaNyakI prAptike liye thA ki zrAmaNyArthI puruSa bandhu garaNI zramaNake nikaTa jAtA hai / isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki gaNI zramaNake nikaTa pahuMcakara kyA karatA hai / nekaguNaviziSTa prAcArya ke nikaTa pahuMcatA hai | tathyaprakAza-- - ( 1 ) zrAmaNyArthI puruSa (2) AcArya zramaNa hai arthAt samasta dyAcaraNa va virakti meM jaisA samasta sAdhuvoMke antarbAhya Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sahajAnandazAstramAlAyA Partite vAdyauvanodrekavikriyAviviktabuddhitvAcca vayoviziSTa, niHzeSittayathoktazrAmaNyAcarAcaraNavi. SayapauruSeyadoSatvena mumukSubhirabhyupagatataratvAt zramariSTataraM ca gaNinaM zuddhAtmatattvopalambhasAdhakamAcArya zuddhAtmatattvopalambhasiddhayA mAmanugRhArotyupasarpana praNato bhavati / emiya teM zuddhAtmatatvophlambhasiddhiriti tena prAdhitArthena saMyujyamAno'nugRhIto bhavati / / 203 / / eka0 / samadahi zramaNa :-tRtIyA bahu / taM-dvi eka pi api ca idi iti-adhyana padoM praNata:pra0e0 kRdaMta / paDiccha pratIccha-AjJArtha madhyama puruSa ekA kriyA meM mAM-die / azugahido anuH gRhIta:-pramamA eka kRdanta / nirukti-maNyane yasmin sa gaNa: gaNasya pramukha: gaNI gaNa saMkhyAne kola . tIti kulaM kula saMstyAne bansuSu ca bhvAdi aji gatikSepaNayo: svAdi aje: vI AdezaH vI asUca vayas / kularUpayoviziSTaH taM ku0 / / 203 / / mudrA hotI hai vaisI hI prAcArya meM hai / (3) jaina zAsana meM samasta sAdhUvoMkA eka samAna prAcaraNa va nivRtti hotI hai, bhinna bhinna rUpa va mudrA nahIM hotii| (4) prAcArya paJca prAcAroMke prAcaraNa karane va karAne meM pravINatA hone se guragaviziSTa haiM / (5) prAcArya kula kramAgata krUratAdi doSoMse rahita honese kulaviziSTa haiM, isI kAraNa samasta puruSoMke dvArA ye niHzaMka sevanIya / hote haiM / (6) antaraGga zuddha vartanAkA anumAna karAne vAlA bahiraGga zuddharUpa honese prAcArya rUpaviziSTa haiM / (7) prAcArya yogyavayoviziSTa hote haiM, kyoMki tabhI bacapana va bur3hApe meM hone vAlI buddhiviklavatA nahIM hai, aura tabhI javAnIkA laukika joza nahIM hai / (8) prAcArya sabhI zramaNoMko adhika iSTa haiM, kyoMki prAcArya ke yogya puruSArthameM koI doSa nahIM hone se mumukSuvoM dvArA mAnya haiM / (6) zrAmaNyArthI sammAnya zuddhAtmopalambhake sAdhaka prAcArya ke nikaTa jAkara "janI dIkSA dekara zuddhAtmopalabdhirUpa siddhise mujhe anugRhIta kIjiye" aisA kahakara namrIbhUta hotA hai| (10) prAcArya dvArA "tumhAre liye yaha hai zuddhAtmatattvopalambhakI siddhi va usakA sAdhana jainI dIkSA isa prakAra apane prayojana se yukta hotA huyA arthAt digambarI dIkSA letAH' humA anugrahIta hotA hai| siddhAnta- (1) nizcayacAritrapradhAna vRttise prAtmAke jJAnanidhiko siddhi hotI hai| dRSTi-- kriyAnaya, puruSakAranaya, jJAnanaya (163, 183, 194) / prayoga-prasAra saMsArameM durlabha jJAnattuyogako pAkara nija zuddhAtmabhAvanAse, darzana zAna cAritra tapakI bhArAdhanAse janma saphala karanA // 20 // aba isake bAda bhI vaha kaisA hotA hai yaha upadeza karate haiM - [ahaM] maiM [pareSAM] dUsaroMkA [na bhavAmi ] nahIM hUM [pare me na] para mere nahIM haiM, [iha] isa lokameM [mama] merA [kiMcit] kucha bhI [na prasti nahIM hai,-- [iti nizcitaH] aisA nizcayavAna aura [jite. 12280 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHAMITRAIMIDOMAMETERMynane jmerrozra IND v sammaaamroHINAARIRIministmaniraloring . pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 307 athAto'pi kodRzo bhavatItyupadizati---- NAhaM homi pare siMNa me pare Nasthi majjhamahi kiMci / idi Nicchido jidiMdo jAdo jaghajAdarUvadharo // 204 // maiM parakA nahiM mere, para kucha bhI nahIM yau~ sunizcita kara / __yathAjAta mudrA dhari, ho jAtA hai vaha jitendriya / / 204 // nAha bhavAmi pareSAM na me pare nAsti sameha kiMcit / iti nizcito jitendriyaH jAto yathAjAtarUpadharaH // tato'pi zrAmaNyArthI yathAjAtarUpadharo bhavati / tathAhi--grahaM tAvanna kicidapi pareSA 10 bhavAmi pare'pi na kicidapi mama bhavanti, sarvadravyANa paraiH saha tattvataH samastasaMbandhazunyaEMA nAmasaMja-pA amha para " amha para Na amha iha kiMci idi Nicchida jidiMda jAda jadhajAdasvadhara / ma dhAtusaMja-ho sattAyAM, asa sattAyAM / prAtipadika-na asmad para na asmad para na asmad iha kiMcita iti nizcita jitendriya jAta yathAjAtarUpadhara / mUladhAtu-bhU sattAyoM, as bhuvi / ubhayapada vivaraNa-Na na idi Miti-anyaya / ahaM Nirido nizcita: jidido jitendriya: jAdo jAtaH jahajAdarUvadharo yathAjAtarUpadhara:-- ayamAH ekavacana / homi bhavAmi-vartamAna uttama eka0 kriyaa| paresiM pareSAM-paSThI baha0 me majha "ndriyaH] jitendriya hotA huA [yathAjAtarUpadharaH] yathAjAta rUpadhara (sahajarUpadhArI) jAtaH] D omanthan . 53050 .. . TIkArtha--tatpazcAt zrAmaNyArthI yathAjAtarUpaghara hotA hai | isakA spaSTIkaraNaprathama to maiM kicitmAtra bhI parakA nahIM hUM, para bhI kicitmAtra mere nahIM haiM, kyoMki samasta aduvya tattvataH parake sAtha samasta sambandhase rahita haiN| isa kAraNa isa SadravyAtmaka lokameM prAtmAse anya kucha bhI merA nahIM hai| isa prakAra nizcita mati vAlA paradravyoMke sAtha svasvAmi saMbaMdha ke aAdhArabhUta indriyoM aura nau indriyoMke jayase jitendriya hotA huA vaha zrAmayArthI prAtmadravyakA yathAniSpanna zuddharUpa dhAraNa karanese yathAjAtarUpadhara hotA hai| prasaMgavivarA--anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki zrAmaNyArthI prAcArya ke nikaTa jAkara unase apanI sAdhanAke upAyake liye nivedana karatA hai aura prAcArya mahArAja use svIkAra kara lete haiN| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki aba yaha dhAmaNyArthI digambarI sayAjAtarUpako dhAraNa kara letA hai| - tathyaprakAza----(1) zrAmaNyArthI nirakhatA hai ki maiM dUsaroMkA kisI bhI prakAra kucha nahIM haiM / (2) zrAmaNyArthI nirakhatA hai ki parapadArtha bhI mere kucha bhI nahIM haiM / (3) zrAmayAdhIko dRSTi meM nizcita ho gayA ki sarva dravyoMkA samasta parapadArthoke tattvataH kucha bhI . . ": ". " Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sahajAnandazAstramAlAyA svAt / tadiha SaDdravyAtmake loke na mama kiMcidapyAtmano'nyadastIti nizcitamatiH paradravyaH / svasvAmisaMbandhanibaMdhanAnAmindriyanoindriyANAM jayena jitendriyazca san dhRtayathAniSpannAtmaH / dravya zuddharUpatvena yathAjAtarUpadharo bhavati / / 204 // mama-paSThI eka / pare-pra0 bahuta / asthi asti--vala anya0 evaH kriyaa| kiMci kicit--avyaya antaH x0 eka0 / nirukti....pArayatIti para: pu, pur| samAsa--jitAni indriyANi yena sa: jitendriyaH, yathAjAta rUpaM dharati iti yathAjAtarUpadharaH / / 204| sambandha nahIM hai / (4) jisane apanI paraviviktatAkA nizcaya kiyA hai vaha parasambandhanibandhanaka indriya ba manako jIta leneke kAraNa jitendriya hotA hai| (5) jitendriya hotA humA yaha zrAmaNyArthI yathAjAtarUpako dhAraNa kara letA hai, kyoMki yayAjAtalA arthAt pAyaparigrahaH rahita digambarI mudrA Atmadravyake aviruddha zuddha rUpa hai| (6) nizca yase yathAjAtarUpa svasahajAtmarUpa hai| siddhAnta- (1) zrAmaNyArthI Antarika yathAjAtazuddhAmarUpako dhAraNa karatA hai| dRSTi--- 1- vartamAna naigamanaya (3) / prayoga- paravivikta svacetanA mAtra prAtmatattvakI siddhi ke liye nigraMnya gAtramAtra jainI dIkSA dhAraNa karake jJAnaghana antastatvako prArAdhanA karanA // 204 // aba anAdisaMsArase anabhyasta honeke kAraNA atyanta aprasiddha hai aise isa yathojAta. rUpadharatvake bahiraMga aura antaraMga do liMgoMkA--jo ki abhinatra abhyAsa meM kuzalatAse up.| labdha hone vAlI siddhike sUcaka haiM unakA upadeza karate haiM--[yathAjAtarUpajAtam] janma samaya ke rUpa jaisA rUpavAlA, utpAritakezazmazruka] sira aura dAr3hI-mUcha ke bAloMkA loca kiyA humA [zuddha] sarva lepase rahita [hiMsAditaH rahitam] hisAdise rahita aura [apratikarma] zArIrika zRgArase rahita [ligaM bhavati zrAmaNyakA bahiraMga cihna hai / [mUchArambhaviyu ktam ] mamatva aura prArambhame rahita [upayogayogazuddhibhyAM yukta] upayoga aura yogako zAdi se yukta tathA [na parApekSaM] parakI apekSAse rahita [jaina] jinendradevakathita [liMgam] zrAmaNya kA antaraMga liMga [apunarbhavakAraraNam ] mokSakA kAraNa hai / tAtparya-nirapekSa nirlepa nirgrantha digambara liGga mokSakA mArga hai| TokArtha-vastutaH apane dvArA yathoktakramase yathAjAtarUpadhara hue prAtmAke payathAjAtarUpadharatva ke kAraNabhUta moirAgadveSAdibhAvoMkA abhAva hotA hI hai; aura unake prabhAvake kAraNa unake sadbhAva meM hone vAle vastrAbhUSaNadhAraNakA, sira aura dAr3hI mUchoMke vAloMke rakSaNakA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA yathAjAtarUpadharatvasyAsaMsArAnabhyastatvenAtyantamaprasiddhasyAbhinavAbhyAsakoza 386 arthatasya lopalabhyamAnAyAH siddha gamakaM bahiraGgAntaraGgaliGgadvaitamudadizati jadhajAdarUvajAdaM uppADida kesa maMsugaM suddha | rahidaM hisAdIdo appaDakammaM havadi liMgaM // 205 // mucchAraMbhavijuttaM juttaM uvajogajogasuddhIhiM / liMgaM Na parAvekkhaM puNabhavakAraNaM jenhaM // 206 // yathAjAta jimamudrA, kacaluJcana vigatavasanabhUSaNatA / hisAraMbha rahitatA, prati karmatva munilakSaNa // 205 // mUrcchArambharahitatA, upayogayoga vizuddhasaMyutA / parApekSavirahitatA, apunarbhavahetu munilakSaNa | yathAjAtarUpajAtamutpATitakezavama ke zuddham / rahitaM hisAdito'pratikarma bhavati liGgam / / 205 / / surcchArambhaviyuktaM yuktamupayogayoga zuddhibhyAm / liGga na parApekSamapunarbhavakAraNaM jainam // / 206 / / zrAtmano hi tAvadAtmanA yathoditakrameNa yathAjAtarUpadharasya jAtasyAyathAjAta rUpadharatvapratyayAnAM moharAgadveSAdibhAvAnAM bhavatyevAbhAvaH tadabhAvAttutadbhAvabhAvino nivasanabhUSAdhAraNasya mUrdhajavyaJjanapAlanasya sakicanatvasya sAvadyayogayuktatvasya zarIrasaMskArakaraNatvasya // 206 // nAmasaMjJa - jadhajAdarUvajAda uppADida ke samasuga suddha rahida hisAdIdo appAdikamma liMga mucchAraMbhavijuta jutta uvajogajogasuddhi liMga Na parAyekkha apuNabbhavakAraNa jevh| dhAtusaMjJa - haba sattAyAM / prAtisacinatvakA sAvadyayoga se yuktapanekA tathA zArIrika saMskArake karanekA prabhAva hotA hai, jisase usa AtmA ke janma samayake rUpa jaisA rUpa sira aura dAr3hI mUchake bAloMkA loca, zuddhatva, hiMsAdirahitapanA tathA zArIrika zrRMgAra-saMskArakA abhAva hotA hI hai / isaliye yaha bahiraMga liMga hai / aura phira AtmA yathAjArarUpadharatvase dUra kiye gaye ayathAjAtarUpavAratvake kArarAbhUta moharAgadveSAdi bhAvoMkA prabhAva honese hI, unake sadbhAvameM hone vAle mamatvake aura karmaprakramake pariNAmakA, zubhAzubha uparakta upayoga aura tatpUrvaka tathAvidha yogakI zuddhi yuktapanekA tathA paradravyase sApekSatvakA prabhAva honese usa AtmAke mUrchA aura prArambhase rahita patA, upayoga aura yogakI zuddhise yuktapanA tathA parako apekSA se rahitapanA hotA hI hai / isa kAraNa yaha prantaraMga liMga hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrvaM gAthAmeM batAyA gayA thA ki zrAmaNyArthI puruSa bhava yathA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lifeconomationpatidesidinwoline SunitinfiltilinthinatanARA 360 sahajAnandazAstramAlAyAM ghAbhAvadyathAjAtarUpatvamutpATitakezazmazrutvaM zuddhatvaM hiMsAdirahitatvamapratikarmatvaM ca bhavatyeva, tadetadabahiraMga liMgam / tathAtmano yathAjAtarUpadharatvApasAritAyathAjAtarUpadharatva pratyayamoharAga. dveSAdibhAvAnAmabhAvAdeva tadbhAvabhAvinomamatvakarmaprakramapariNAmasya zubhAzubhoparattopayogatatpUrvadika- yathAjAtarUpajAta utpAdita kezazmazru ka zuddha rahita hiMsAdita: apratikarma liGga muchArambhaviyuktaH yukta upayogayogabuddhi liGga va parApekSa apunarbhavakAraNa jana / mUladhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-- jadhajAdakhvajAdaM yathAjAta rUpajAtaM uppATi dakesamaMsugaM utpATita kezazmazra ke suddhaM zuddhaM rahidaM rahitaM appaDikamma apratikarma liga liGga-prathamA ekavacana / hiMsAdodo hiMsAdita:--avyaya paMcamyathaM / havadi bhavativartamAna anya ekavacana kriyA / mucchAraMbhavijuttaM murchArambhaviyuktaM juttaM yukta liga liGga parAbektra parApekSa apuNabhAvakAraNaM apunarbhavakAraNaM jeNheM jaina-prathamA ekavacana | uvajogajogasuddhIhi-tRtIyA jAtarUpadhAro ho jAtA hai arthAt nirgranthadIkSA dhAraNa kara letA hai / aba isa gAthAmeM yathAjAta. rUpake bahiraGga va antaraGga cihnoMko batAyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) yathAjAsarUpa (tatkAla utpanna nagna zizuvat sahajAtmarUpa) dhAraNa / karane vAle puruSake ayathAjAtarUpadharatA (saparigrahatA) ke kAraNa hote rahane vAle moha rAma dveSa Adi vikAroMkA prabhAva ho jAtA hai / (2) moharAgadveSAdibhAvoMkA abhAva ho jAnese aba vastrAbhUSaNoMkA dhAraNa kaise bane, kyoMki vastrAbhUSaNadhAra to moha rAgadveSa bhAvoMke honepara hotA hai, ataH nagnatva ho jAtA hai / (3) moharAgadveSAdi bhAvoMkA abhAva ho jAnese aba zira mUcha dAr3hIke bAloMko kaise sambhAlA jAya, ataH keza maMcha dAr3hIke bAloMko ukhAr3a diyA jAtA hai / (4) moharAgadveSAdibhAvoMkA prabhAva ho jAnese sakiJcanatA arthAt kisI cojakA rakhanA kaise baneM, ataH zuddhatA, nirlepatA, niSparigrahatA prakaTa hotI hai| (5) moharAgadveSAdi kA prabhAva ho jAnese sAvadya prArambhakA yoga kaise bane, ataH hiMsAdirahitapanA siddha hotaa| hai / (6) moharAgadveSAdikA abhAva ho jAnese prazna zarIrake saMskArakA karanA kaise bane, ataH zArIrika saMskAra va zRGgArakA prabhAva ho jAtA hai| {7) nagnatya, kezaluJca, niSpari mahatva . hisAdirahita tathA prati karmatva (zArIrika saMskAra GgArarahitapanA) ye yathAjAtarUpa mudrA ke bahiraGga liGga (cihna) haiM / (8) sahajAtmarUpa dhAraNa karanese moharAgadveSAdi vikArabhAva kA prabhAva ho jAtA hai / () moharAgadveSAdikA prabhAva ho jAnese mamatva pariNAma kaise bane prataH mUcrchArahitapanA prakaTa hotA hai / (10) moharAgadveSAdikA abhAva honese kisI laukika kAryameM kaise lagA jAya, ataH prArambharahitapanA prakaTa hotA hai| (11) moharAgadveSAdikA abhAva honese aba upayoga zubha va azubha bhAvoMse kaise uparakta hoye, ataH nirvikAra svasaMve dana hone se upayogazuddhi ho jAtI hai arthAt zuddhopayoga hotA hai / (12) vikArAbhAvake kAraNa a m alaANWAAN A THA RomantiMORENA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra - saptadazAGgI TIkA * katathAvidhayogAzuddhiyuktatvasya paradravyasApekSatvasya cAbhAvAnmucchArambhaviyuktatvamupayogayogazudviyuktatvamaparApekSatvaM ca bhavatyeva tadetadantaraMga liMgama // 205 206 // 361 bahu0 | upayogayogazuddhibhyAM tRtIyA dvivacana / Na na-avyaya / niruSita- klizmAsIti kezaH klizU vibAdhane kliza | an lopaH zma puMmukhaM zrUyate lakSyate anena iti zmazruH / samAsa- utpAditaH keza: rama zrukaH yatra tat utpAdita kezazmazra uka (mUrcchA ca Arambhazca mUrddhArambha tAbhyAM viyukta mUrcchArambhaviyukta.. upayogazca yogazceti upayogayogI tayoH zuddhiH upayogayogazuddhiH tAbhyAm upayogayogabuddhibhyAm // 205 206 // zubha va azubha upayoga na honese yoga prazuddha kaise bane, ataH nirvikalpasamAdhirUpa yogazuddhava prakaTa hotA hai, aba mana vacana kAyakI caJcalatA nahIM rahatI / (13) moharAgadveSAdibhAvakA prabhAva honese parakI apekSA kaise bane, ataH nirmalAnubhUti pariNati va nirapekSa sahaja jJAnavartanA hotI hai / (14) mUrcchArahitapanA, ArambhabhAvarahitapanA, zuddhopayoga, sthirapanA va nirapekSapanA ye yathAjAtarUpa mudrA antaraGga liGga (cihna) haiM / siddhAnta - 1 - antaraGga bahiraGga upAdhiyoMkA abhAva honese zuddha pariNati prakaTa ...hotI hai / dRSTi - 1 - upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyArthikanaya (24) / prayoga -- nirupAdhi zuddha zAnta sahajAnandamaya svarUpa prakaTa karaneke liye nirupAdhimudrA 1. meM rahakara sahaja zuddha jJAnamAtra antastattvako upAsanA karanA || 205-206 / / zrAmaNyArthI ina donoM liMgoMko grahaNa karake, aura yaha yaha karake zramaNa hotA haiM, isa prakAra bhavatikriyAmeM baMdhuvargase vidA lenerUpa kriyAse lekara zeSa sabhI kriyAoMkA eka kartA dikhalAte huye, itanA karanese zrAmaNyakI prApti hotI hai, yaha upadeza karate haiM --- [parameNa guraraNA ] parama guruke dvArA pradatta [tadapi liMgas] una donoM liMgoM ko [ zrAdAya ] grahaNa karake, [taM namaskRtya ] guruko namaskAra karake, [savratAM kriyAM zrutvA ] vrata sahita kriyAko sunakara [ upasthitaH ] zrAtmA ke samIpa sthita hotA huA [sa] vaha [zramaNaH bhavati ] zramaNa hotA hai / tAtparya - bahiraMga antaraMga liGga grahaNa karake zikSA sunakara svastha hotA huA vaha zramaNa hotA hai / TIkArtha -- tatpazcAt zramaNa honekA icchuka donoM liMgoMko grahaNa karatA hai, guruko namaskAra karatA hai, vrata aura kriyAko sunatA hai aura phira upasthita hotA hai; tathA upasthita hotA huA zrAmaNyakI sAmagrI paripUrNa honese zramaNa hotA hai / isakA spaSTIkaraNa - prathama Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnaMdazAstramAlAyAM wwwsclusinesh winitiMain winninindwicHindi N __arthatadubhayaliMgamAdAyatadetatkRtvA ca zramaraNo bhavatIti bhavatikriyAyAM bandhuvargapracchanakriyAdizeSasakalakriyAraNAM caikaphartRkatvamudyotayanniyatA zrAmaNyapratipattirbhavatItyupadizati AdAya taM pi liMga gurugA parameNa taM NamaMsittA / socA savadaM kiriyaM uvahido hodi so samaNo // 207 // isa mudrAko lekara, guruse guruko praNAma kari bratako / aura kriyAko sunakara, dhAraNa karake zramaNa hotA / / 207 // bAdAya tadapi liMga guruNA parameNa taM namaskRtya / zrutvA savratA kriyAmupasthito bhavati sa zramaNaH // 20 // tatto'pi zramaNo bhavitumicchan liMgadvaitamAdatte guru namasyati vratakiye zrRNoti atho. patiSThate upasthitazca paryAptazrAmaNyasAmagrIkaH zramaNo bhavati / tathAhi-tata idaM yathAjAtarUpa. gharatvasya gamaka bahiraMgamantaraMgamapi liMgaM prathamameM tra guruNA parameNAhaTTArakeraNa tadAtve ca dI. nAmasaMja-sapiliMga guru parama ta savada kiriya uTTida ta samaNa / dhAtusaMjJa- A dAdAne, nama mamIbhAve, yuNa zravaNe, ho sattAyAM / prAtipadika-tat api liGga guru parama tat sAtA kriyA upasthita tata zramaNa / mUladhAtu- A dA dAne, nama namrIbhAve zrazravase / ubhayapada vivaraNa---AdAya NamaMsitA hI paramaguru grahaMta bhaTTAraka dvArA aura usa samaya dIkSA kAlameM dIkSAcArya dvArA isa yathAjAta rUpadharatva ke sUcaka bahiraMga tathA antaraMga liMgake grahaNakI vidhike pratipAdakapanA honese. vyavahArase diyA jAne vAlA honasa diye gaye una ligoMko grahaNa kriyAke dvArA sammAnita karake zrAmaNyArthI tanmaya hotA hai / aura phira jinhoMne sarvasva diyA hai aise mUla aura uttara paramaguruko, bhAnyabhAvakatAke kAraNa pravartita itaretaramilanake kAraNa jisameM svaparakA vibhAga anta ho gayA hai aisI namaskAra kriyAke dvArA sammAnita karake bhAvastutivandanAmaya hotA hai / pazcAt sarva sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUpa eka mahAnatako sunanerUpa zrutajJAnake dvArA samayameM pariNamita ho rahe pAtmAko jAnatA huA sAmAyikameM prArUr3ha hotA hai / pazcAt pratikramaNa pAlocanA-pratyAkhyAnasvarUpa kriyAko sunanerUpa zrutajJAnake dvArA kAlika karmIse bhinna kiye jAne vAle prAtmAko jAnatA huA, atIta-anAgata vartamAna, mana-vacana-kAya sambaMdhI koMse viviktatAko nirakhatA hai / pazcAt samasta sAvadha karmoMke AyatanabhUta kAyakA utsarga karake yathAjAvarUpa vAle svarUpako, ekako ekAgratayA avalambita karake rahatA humA upasthita hotA hai| aura upasthita hotA humA, sarvatra samaSTitvake kAraNa sAkSAt zrama hotA hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM zramaNakA bahiraGga va antaraGga liGga batAyA * gayA thaa| aba isa gAthAmeM kaise zrAmaNyakI prApti hotA hai yaha batAyA gayA hai| .. : 389 e HAA ws SEASESe040-- / How Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMno TokA kSAcAryeNa tadAdAnavidhAna pratipAdakatvena vyavahArato dIyamAnatvAvRttamAdAna kriyayA saMbhAvya tanmayo bhavati / nato bhAvyabhAvakabhAvapravRttetaretarasaMbalana pratyastamitasvaparavibhAmatvena dattasaI. svamUlottara para magaruna maskripayA saMbhAvya bhAvasta vavandanAmayo bhavati / tataH sarvasAvadha yogapratyAsyAnalakSaNaka mahAvatazravaNAtmana! zru tajJAnena mamaya bhavantamAtmAnaM jAnana sAmAyika madhirohati 1 sataH pratikramaNAlocana pratyAkhyAnalakSaNakriyAzravaNAtmanA zru tajJAnena kAlikakarmabhyo vivicyamAnamAtmAnaM jAnana tItapratyupanlAnupasthita kAyavAGmanaHkarmaviviktatvamadhirohati / tataH samastAvadyamAyatanaM kAyamutsRjaya yathAjAtarUpaM svarUpa mekamekAgreNAlambya vyavatiSThamAna upasthito bhavati, upasthitastu sarvatra samadRSTitvAsAkSAcchamayo bhavati // 207 / / namaskRtya soccA zrutvA sambandhArthaprakriyA / taM liga liGga taM sabadaM sannatA kiriya kriyAM-dvitIyA ekavacana / pi api-avyaya / guruNA-tR0 eka0 / parameNa-tRka e| uvAdido upasthitaH so sa: samaNo zramaNa:- eka hodi bhavati-vartamAna atyaH ekaH kriyaa| nirukti- gRgAti upadizati dharma iti guruH girIta anAnaM iti guruH gR zabde kyAdi gu nigaro tudAdi meM vijJAna curAdi, gIryate stUbate devA. dibhiH iti guruH / / 207 // tathyaprakAza---(1) zrAmaNyArthIna paramaguru ahaMnta devase va tatkAla dIkSAcAryase yaghA. jAtarUpatAke namaka bahiraGga va antaraGga liGgako grahaNa kiyA / (2) dIkSA grahaNa ke vidhAna kA pratipAdakapanA honese vyavahArataH dobhAkA denA kahalAtA hai| (3) dIyamAna liGgoMko aGgIkAra karake yaha sAdhu sabhakti zuddha bhAvoM meM tanmaya hotA hai / (4) phira pArAdhya pArA. dhaka bhAvakI zuddhatA dvArA svaparavibhAga zAnta karake abheda aArAdhanAse paramaguruko sammAnita kara yaha sAdhu bhAvastavamaya hotA hai / (5) phira upAsya upAsaka bhAvakI zuddhatA dvArA svapara "vibhAga zAnta karake bhedopAsanAse paramaguruko bhAvanamaskAra kriyAse sammAnitakara yaha sAdhu bhAvavandanAmaya hotA hai| (6) phira sarvasAvadha yogake tyAgarUpa mahAvatake bhAvoMke zravaNase aneka zrutiyoMke anubhavase yaha sAdhu svAdhyAyamaya hotA hai / (7) sarvasAvadhAtyAgasvarUpa mahA. pratAdi prakriyAke zravaNake samaya zru la jJAna dvArA mbasamayameM hone vAle zuddhAtmatvako anubhavatA "hunA yaha sAdhu sAmyabhAvako prApta hotA hai / (6) phira pratikramaNa] pratyAkhyAna grAlacinaviSa. 'yaka zrutajJAna dvArA kAlika karmoM se rahisa mahaja jhAnamAtra zuddha antastatvako anubhavatA he / ' (8) phira samasta avadha ke kAraNabhUta kAya kA vikalpa pUrNatayA tyAgakara yathAjAta prAtmasvarUpa hai.kA prAzraya kara prAtmastha hotA hai / (10) prAtmAke nikaTa upasthita hotA humA yaha sAdhaka samaSTi honese sAkSAt zramaNa hotA hai| : siddhAnta-(2) zramaNa prAtmAke zAzvata sahajasvarUpako nirakhatA rahatA hai| (2) zramaNa zuddhAtmasvarUpakI bhAvanAse nirvikAra ho jAtA hai / nAmAvali mhitees Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GaMamlanAmiumihanimmmmminATLAimirmirminahiniinihinm sahajAnandazAstramAlAyAM prathAvirichamasAmAyikAdhirU ho'pi zramaNaH kadAcicchedopasthApanamahatItyupadizati badasamididiyarodho locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // 208 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavare hiM paNNAttA / tesu pamatto samaNo chedovaTThAvago hodi // 206 // vrata samiti akSarodhana, acela prasnAna loca Avazyaka / bhUzayana adaMtadhasana sthittibhojana ekabhukti tathA // 206 // aTThAvIsa mUla guraNa, zramaragoMke ye jinezane bhASe ! - unameM pramata sAdhU, chelopasthApanA karatA // 210 // vratasamitIndriyarodho locAvazyakamacelamasnAnam / kSitizayanamadata dhAvanaM sthitibhojanamekabhaktaM ca / 206 // ete khalu mulaguNA: zramaNAnAM jinavaraiH prajJaptAH / teSu pramattaH zramaNa: chedopasthApako bhavati // 206 / / sarvasAkdya yogapratyAkhyAnalakSaNakamahAvatavyaktivazena hisAnRtasteyAbrahmaparigrahaviratyA tmakaM paJcatayaM vrataM tatparikarazca paJcatayI samitiH paJcataya indriyarodho locaH SaTtayamAva nAmasaMjJa-. badasamididiyarodha locAbassaya acela aNhANa khidisayaNa adaMta vaNa NidimoyaNa emabhatta gha eta khalu mUlaguNa samaNa jiNavara paNana ta pamatta samaNa chedovaTThAvaga / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM / prAtipavikra-vratasamitIndriyarodha locAvazyaka acela astAna kSitizayana adantadhAvaNa sthitibhojana ekabhakta ne etat khalu mUlaguNa zramaNa jitavara prajapta tat pramatta zramaNa chedopasthApaka ! mUladhAtu---bhU sttaayaaN| dRSTi-1-- upAdhinirapekSa zuddha dravyAthikanaya (21) / 2- zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24b)| prayoga--yathAkhyAta prAtmasvarUpakI prAptike liye yathAjAtarUpadhArI hokara yathAjAta sahajAtmasvarUpakI satata abhedopAsanAkA pauruSa honA / / 207 // aba avicchinna sAmAyika saMyamameM ArUr3ha hunA honepara bhI zramaNa kadAcit chedopasthApanAke yogya hai, yaha kahate haiM.---- [vratasamitIndriyarodhaH] vrata, samiti, indriyarodha, [lo. cAvazyakam] loca, aAvazyaka, [acelam] acela, [snAnaM] asnAna, [kSitizayanam] bhUmi zayana, [adaMtadhAvanaM] adaMtadhAvana, [sthitibhojanas] khar3e khar3e bhojana [ca] aura [ekabhakta] eka bAra pAhAra [ete] ye [khalu] vAstavameM [zramaNAnAM mUlaguNAH] zramaNoke mUla guNa [jinavaraiH prajJaptA:] jinavaroMke dvArA kahe gaye hai| [teSu] unameM [pramattA] pramatta hotA huA dhamaraNaH] zramaNa [chedopasthApakA bhavati chedopasthApaka hotA hai / 25 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 pravacanasAra -- saptadazAGgI TIkA zyakamavelakyamasnAnaM kSitizayanamadantadhAvanaM sthitibhojana se kabhaktazcaivaM ete nirvikalpasAmAyi hiroepatvAt zramaNAnAM mUlaguraNA eva / teSu yadA nivikalpasAmAyikasaMyamAdhirUDhatvenAnabhyasta vikalpatvAtpramAdyati tadA kevalakalyANamAtrArthinaH kuNDalavalAMgulIyAdiparigrahaH kila ubhayapada vivaraNa- vadasamididiyarodho bratasamitIndriyarAdhaH zrocAvastayaM lokhA vazyakaM acelaM aNhANaM asmAnaM khidisaNaM kSitizayanaM avaMtavaNaM adantadhAvanaM ThidibhogaM sthitibhojanaM egabhaktaM ekabhaktaM - prathamA ekavacana / ca khalu-avyaya / ede ete mUlaguNA mUlaguNA:- prathamA bahuvacana / samaNANaM zramaNAnAM SaSThI tAtparya - mUla guNoM meM pramAda honepara zramaNa chedopasthApanAkA dhAraNa karatA hai / TIkArtha -- sarva sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUpa eka mahAvratako vyaktiyA~ honese hiMsA, asatya, corI, prabrahma aura parigrahakI viratisvarUpa pAMca prakArake vrata tathA usakI parikarabhUta pA~ca prakArakI samiti, pA~ca prakArakA indriyarodha, loca, chaha prakArake grAvazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, pradaMtadhAvana arthAt datauna nahIM karanA, khar3e khar3e bhojana, aura eka bAra prAhAra lenA; isa prakAra ye nirvikalpa sAmAyikasaMyamake bheda honese zramaNoMke mUla guNa nahIM haiM / jaba zramaNa nirvikalpa sAmAyika saMyama meM zrArUr3hatA ke kAraNa mUlagurArUpa vikalpoMkA bhyAsa nahIM hai jahA~ aisI dazA meM pramAda karatA hai, taba 'kevala suvarNamAtrake arthIko kuNDala, kaMkaNa, aMgUThI grAdiko grahaNa karanA zreya hai, kintu aisA nahIM hai ki kuNDala ityAdikA grahaNa kabhI na karake sarvathA svarNako ho prApti karanA hI zreya hai' aisA vicAra karake vaha mUla guNoM meM vikalparUpase (bhedarUpase ) apaneko sthApita karatA huA chedopasthApaka hotA hai / prasaMga vivaraNa - pranantarapUrva mAthA meM batAyA gayA thA ki sAdhaka kaise zrAmaNya kI prApti karatA hai / aba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki satata sAmAyika saMyamameM grArUr3ha huA bhA zramaNa kabhI (kadAcit ) chedopasthApanA ke yogya hotA hai / tathyaprakAza - 1 - nivikalpa sAmAyikasaMyama ke vikalpa zrama ke mUla gukha kahe jAte / 2- vAstava meM zramaraNoMkA mUla guNa yaha eka hI hai- nirvikalpa sAmAyika saMyama / 3-nivikalpa sAmAyika saMyama meM saMjvalanacatuSka ke vipAkake kAraNa satata nahIM rahA jAnepara zramaNa freeparUpa saMyamako pAlatA hai / 4- prabhedarUpase saMyama pAlanA sAmAyika saMyama hai / 5bhedarUpase saMyamapAlana chedopasthApanA saMyama hai / 6- nivikalpasAmAyika saMyama meM akhaNDa jJAyakasvabhAva sahajaparamAtmatatvakI upAsanA rahatI hai| ( 7 ) chedopasthApanA saMyama meM ahiMsAmahAvrata satyamahAvrAta Adi nAnA rUpoM meM saMyamapAlana hotA hai / bhedasaMyama meM kucha doSa yA cyuti 5 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ emade AARAKHARRAIMARAawaniwwwimagwwwmumthunwwww 366 sahajAnandazAstramAlAyAM zreyAn, na punaH sarvathA kalyANalAbha eveti saMpradhArya vikalpenAtmAnamupasthApayan chedopasthApako bhavati 208-206 // bahuvacana / jiNavarehiM jinavara:-tRtIyA bahuvacana / paNNattA prajJaptA:-prathamA bahuvacana kRdanta kriyA / tesu teSu-saptamI bahuvacana / pamalo pramattaH samaNo zramaNaH chedovaTThAvagro chedoSasthApaka:-prathamA ekavacana / hodi bhavati-vartamAna anya 0 ekavacana kriyA / nirukti....tvaraNaM brataM vRna va raNe divAdi ke yAdi, sam ayana samitiH sam iN gatI, kSiyati prANI yatra sA kSitiH kSi nivAsa gatyoH svAdi lucanaM luMca: laMca apanayane cilyate AcchAdyate aGga anena iti celaM celaM nAsti yatra tat acala cila basane AcchAdane ca svAdi / samAsa chide sati upasthApakaH iti chedopsthaapkH||208-206|| honepara prAyazcittavidhAnase punaH saMyamameM pAnA bhI chedopasthApanA saMyama kahalAtA hai. paraMtu nivikalpa sAmAyika saMyama aura vratAdibhedarUpa mUlaguNa ina donoMko tulanAke prakaraNase doSa nivRtti vAlA chedopasthApanAsaMyamakA grahaNa nahIM hai / (6) sAmAyikasaMyamArthI saMyamavikalpoMko arthAt 28 mUla guNoMko pAlatA hai jaise ki suvarNArthI puruSa kaTakakuNDalAdi prAbhUSaNoMkA parigrahaNa karatA hai / (10) sAmAyikasayamake vikalparUpa guNa 28 haiM-5 mahAnata, 5 samiti, 5 indriyanirodha, 6 Avazyaka, 7 zeSa kriyaayeN| (11) samastasAvadyayogakA pratyAkhyAna eka mahAvrata hai / (12) mahAvratakI vyaktiyAM 5 hai-ahiMsAmahAvrata, satyamahAbata, acaurya mahAvrata, bahAcaryamahAvata va parigrahAtyAgamahAbata / (13) zramaNoMke zeSa 23 mUla guNa mahAbratoMkA. anusaraNa karane vAle haiN| (14) upekSAsaMyamameM na raha pAnese pravRtti karanepara svaparakaruNAsahita pravRtti karanA samiti hai| (15) bihAra, bhASaNa, pAhAra, upakaraNoMkA grahaNa nikSepa ma malotsargameM hiMsAparihArapUrvaka pravRtti karanA IyA~, bhASA, aiSaNA, prAdAnanikSepaNa va prati. SThApanA samiti hai| (16) paJca indriya ke viSayoMke vaza na hokara unapara vijaya pAnA 5 indriyanirodha haiM / (17) samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya va kAyotsarga ye 6 Avazyaka haiN| (18) keza loca nirvastratA, asnAna, bhUzayana, adantadhAvana, sthitibhojana va eka bAra laghu bhojana ye 7 zeSa guNa haiM / (16) zramaNoMke 28 mUla guNoMmeM kisI guNake pAlana meM pramAda honepara usa pramAdako dUra karake phira nirdoSa guNapAlana karanA chedopasthApanA hai| siddhAnta--- 1-- avikAra jJAnasvabhAva zuddhAtmAke aviruddha pravartanase mokSapuruSArtha sampanna hotA hai| dRSTi-1- puruSakAranaya, kriyAnaya, jJAnanya (183, 163, 164) / prayoga-zrAmaNyadIkSA lekara 28 mUla guNoMkA pAlana kara zuddha jJAnAnandamaya avasthA kI prAptike sAdhanabhUta nirvikalpa sAmAyika saMyamako sAdhanA karanA / / 208.206 / / R AAKRANTIARPARIMARIKARANASANAGHIRAINAMAIIANRAINIK A RI Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / male pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA athAsya pravrajyAdAyaka iba chedopasthApakaH paro'dhyastItyAcAryavikalpaprajJApanadvAreNopadizati liMgaggahaNe tesiM guru ti pavvajadAyago hodi / chedesUvazvagA sesA NijAvagA samaNA // 210 // jinase dIkSA lI hai, ve guru dIkSAguru haiM khlaate| chedIpasthApa niryApaka ve yA itara hote / / 210 // liGgagrahaNe teSAM gururiti pravajyAdAyako bhavati / chedayorupasthApakAH zeSA nidhikAH zramaNAH // 210 // ___ yato liGgagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasaMyamapratipAdakatvena yaH kilAcAryaH pravrajyAdAyakaH sa guruH, yaH punaranantaraM savikalpacchedosthApana saMyamapratipAdakatvena chedaM pratyupasthApaka: ___ nAmasaMjJa-liMgaragahaNa ta ti paccajjadAyaga cheda uvaTThAyama sesa NijjAvaga smnn| dhAtusaMjJa-ho sattAyAM / prAtipadika-liGgagrahaNa tat guru iti pravrajyAdAyaka chada ubar3hAvaga sasa NijjAbaga samaNa / muladhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-liMgaggaho liGgagraharaNe-saptamI eka / tesiM teSAM-SaSThI ekA / aba zramaNake pravrajyAdAyakakI bhAMti chedopasthApaka dusarA bhI hotA hai yaha, prAcArya vikalpaprajJApana dvArA upadeza karate haiM - teSAM] muniyoMkA [liMgagrahaNe] liMgagrahaNa ke samaya pravajyAdAyakaH bhavati] jo dIkSA dAyaka hai vaha to [guruH iti] dIkSA guru hai, aura [chedayoH upasthApakA:] jo chedadvayameM upasthApaka haiM [zeSAH zramaNAH] ve zeSa zramaNA [niryApakAH] niyapika guru haiN| tAtparya -dIkSAguruniryApaka guru bho hote haiM, kintu dIkSAguruke prabhAva meM niryApaka guru dUsare koI zramaNa ho sakate haiN| TIkArya-..--jo prAcArya liMgagrahaNake samaya nirvikalpa sAmAyikasayamake pratipAdaka hone se jo prAcArya pravrajyAdAyaka haiM ve guru haiM; aura phira tadanantara savikalpa chedopasthApanA saMyamake pratipAdaka honese chedake prati upasthApaka haiM ve niryApaka haiM; usI prakAra jo bhI chinna saMyamake pratisaMdhAnako vidhike pratipAdaka honese cheda honepara upasthApaka haiM, ve bhI niryApaka hI haiN| isaliye chaidopasthApaka, dUsare bhI hote haiM / Hijr" prasaGkavivaraNa.-----.anantarapUrva gAthAdvayameM sAmAyikasaMyama va chedopasthApanAsaMyamakA maulika nirdeza kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM dokSAdAyaka va chedopasthApaka prAcArya zramaNoM ke upakArakA nirdeza kiyA gayA hai| Male tathyaprakAza-1- jo dIkSA dene vAle zramaNa haiM ve pravrajyAdAyaka kahalAte haiM / 2 pravajyAdAyaka gurune dIkSAmaharaga kAlameM ziSyako nirvikalpa sAmAyikasaMyamakA upadeza kiyA ENANAPAYER KARSAR MPPPIRYwIRAYARIRI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM ........ sa niryApakaH, yo'pi chinna saMyama pratisaMdhAna vidhAnapratipAdakatvena chede sattyupasthApakaH so'pi niryApaka eva / tatazchedopasthApaka: paro'pyasti // 210 / / muru guru: pavajjadAyago pravajyAdAyaka:- prathamA eka0 1 chedesu-maptamI bahaH / chedayo:-saptamI dviH / uvaTThavamA upasthApakA: sesA zeSA: NijjAvagA niryANakA; samaNA zramaNA:-prathamA bahu0 / hodi gavati--- varta0 anya 0 ekA kiyA / nirukti- gRNAti dharma upadizati yaH sa guru: ziSyate iti zeSaH ziSa / ac ziS asarvopayoge dhurAdi / samAsa--liGgasya grahaNaM liGgagrahaNaM, aba jyAyA : dAyakaH pravrajyAdAyakAH / / 10 / thaa| 3- usI pravrajyAdAyaka garune phira nirvikalpa sAmAyika saMyamake vikalparUpa chedopasthA. panAsaMyamakA upadeza kiyA thA so baha niryApaka guru bhI hai / 4- aba chedopasthApanAsaMyamameM arthAt 28 mUla guNoM va kinhIM uttara guNoMkI kucha virAdhanA ho jAya to usakA prAyazci. tAdi vidhAnase jo upasthApaka hotA hai vaha bhI niryApaka hI hai / 5- nirvikalpasamAdhirUpa sAmAyika saMyamako ekadeza cyuti honA ekadeza cheda kahalAtA hai| 6-- nirvikalpasAmAyikasaMyamakI sardathA cyuti (nAza) ho jAnA sakaladezaccheda kahalAtA hai / 7 nirvikalpasAmAyika saMyamake vikalparUpa mUla guNoMka bhI eka dezacheda va sakaladezaccheda ho sakatA hai| - vratoMkA koI cheda honepara phirase zuddha karane vAlA, upasthApana karane vAlA zramaNa hai, niryApaka hai vaha dUsarA zramaNa bhI ho sakatA hai| siddhAnta---(1) jo dIkSArthIko dokSA de vaha dokSAguru hai / (2) jo zramaNa anya sAdhakakI sAdhanAko nirdoSa banAye vaha niryApaka hai / dRSTi-1, 2- prAzraye prAzrayI upacAraka vyavahAra, para sampradAnatva asadbhUta vyava. hAra (151, 132) / prayoga - zAzvata zAnti ke sAdhanabhUta nirvikalpa sAmAyika saMyamakI siddhi ke liye nigraMthadIkSA lekara chedopasthApanAse vizuddha hokara nirvira rUpasamAdhirUpa sAmAyika saMyamarUpa pariNAma karanA / / 210 / / aba chinnasaMyamake pratisaMdhAna ke vidhAnakA upadeza karate haiM--- [yadi] yadi [zramaraNasya zramaNake [prayatAyA] prayatna pUrvaka [ samArabdhAyAM kI jAne vAlI [kAyaceSTAyAM kAya. ceSTAmeM [chedaH jAyate] cheda hotA hai to [punaH tasya] phira usakA [pAlocanApUrvikA kriyA) mAlocanApUrvaka kriyA karanA kartavya hotA hai| [chedopayuktaH zramaraNaH chedameM upayukta hunA zramaNa [jinamate] jainamatameM [vyavahArigaM] vyavahArakuzala [zramaraNaM prAsAdya] zramaNake pAsa jAkara [Alocya] pAlocanA karake [tena upadiSTaM] niryApaka dvArA batAye gaye kartabyako [kartavyam ] kare / diseasestaneasEss a ge Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA atha niyamapratisaMdhAna vidhAnamupadizati 366 padamhi samAra chedo mAsa kAyamha | jAyadi jadi tassa puNo jhAloyApuvviyA kiriyA // 211 // cheduvajuttA samo samaNaM vavahAriNaM dihi | jAlocitA uvadiTTha te kAyavvaM // 212 // yatnakRta kAyaceSTA meM kucha bahiraMga doSa ho jAye / to zralocanapUrvaka, kiriyA hai doSavinivAraka // 211 // doSa upayogakRta ho usakI AlocanA bhi hogI hI / jinamata vyavahArakathita anya anuSThAna Avazyaka // 212 // yuktaH zramaNa: prayatAyAM samArabdhAyAM chedaH zramaNasya kAyaceSTAyAm 1 jAyate yadi tasya punarAlocanapUrvikA kriyA // 2111 zramaNaM vyavahAriNaM jinamate / AsAcalocyopadiSTaM tena kartavyam || 212 // dvividhaH kila saMyamasya chedaH, bahiraGgo'ntaraGgazca / tatra kAyaceSTAmAtrAdhikRto bahiraGgaH, upayogAdhikRtaH punarantaraMgaH / tatra yadi samyagupayuktasya zramaNasya prayatnasamArabdhAyAH 1 nAmasaMjJa - payadasamAraddha cheda samaNa kAyacaMTu jadi ta puNo AloyagapubviyA kiriyA duvajuta samaNa samaNa vavahAri jiNamada uvadiTTa ta kAyavya / dhAtusaMjJa jA prAdurbhAve, A sada gata A loca A tAtparya -- vrata meM koI doSa honepara niryApakase AlocanA karanA va niryApaka dvArA batAye gaye prAyazcittAdi kartavyako karanA / TIkArtha -- saMyamakA cheda do prakArakA hai; bahiraMga aura antaraMga / usameM mAtra kAyaveSTA sambandhI cheda bahiraMga cheda hai aura upayoga sambandhI cheda antaraMga cheda hai / usameM yadi bhalI bhAMti upayukta zrama ke prayatnakRta kAyaceSTAkA kathaMcit bahiraMga cheda hotA hai, to vaha antaraMga cheda se rahita hai isa kAraNa AlocanApUrvaka kriyAse hI usakA pratikAra hotA hai| kintu yadi vahI zramaNa upayogasambandhI cheda honese sAkSAt cheda meM hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAravidhi meM kuzala zrama ke zrAzrayase, zrAlocanApUrvaka, unase upadiSTa anuSThAna dvArA saMyamakA pratisaMdhAna hotA hai / prasaMgavivaraNa --- pranantarapUrva gAyAmeM pravrajyAdAyaka va chedopasthApaka gurukA nirdezana kiyA gayA thaa| aba isa gAthAdvaya meM chinna saMyama ke pratisaMdhAnakA arthAt chedopasthApanA saMyama kA vidhAna batAyA gayA hai 1 tathyaprakAza ----1- saMyamacheda do prakArakA hai - (1) bahiraMgasaMyamaccheda, (2) zranta Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM kaaycessttaayaa| kathaMcidbahiraMgacchedo jAyate tadA tasya sarvadhAnta raMgacchedavajitatvAdAlocana pUrvika yA kriyayaiva pratIkAraH / yadA tu sa evopayogAdhikRta cchedatvena sAkSAccheda evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdha maNAzrayayAlocanapUrva tadupadiSTAnuSThAnena pratisaMdhAnam / / 211-212 // 400 locane, kA karaNe / prAtipadika-prayatA samAracyA chaMda zramaNa kAyaceSTA yadi tat punar AlocanA pUrvikA kriyA chedopayukta zramaNa zramaNa vyavahArin jinamata upadiSTa tat kartavya / mUladhAtu-jenI prAdurbhAvi, A badala gatau, AlocR bhASArthaH, DukRJa karaNe / ubhayapada vivaraNa- payadamhi prayatAyAM samAraddhaM samArabdhAyAM kAyamha kAyaceSTAyAM-saptamI ekavacana / chedo chedaH - prathamA eka0 / samaNassa zramaNasya tassa tasyaSaSThI eka0 / jAyadi jAyate varta0 anya0 eka0 kriyA / jadi yadi puNo punaH avyaya / AloyaNapudhviyA AlocanapUrvikA kiriyA kriyA-pra0 e0 / cheduvajuttA chedopayuktaH samaNo zramaNa:- prathamA eka0 / samaNaM zramaNaM vavahAriNaM vyavahAriNaM dvi0 eka0 jiNamada mhi jinamate saptamI eka0 / AsejjA AsAdya A locittA Alocya sambandhArthaprakriyA kR0 avyaya / urvAdiTTu upadiSTaM pra0 e0 / kAryavvaM kartavyam prathamA: ekavacana kRdanta kriyA / nirukti A locanaM AlocanA zrAmyati iti zramaNaH zrabhu tapasi khede ca cIyate upacIyate iti kAyaH, ceSTanaM ceSTA / samAsa - ( kAyasya ceSTA kAyaceSTA tasyAM kAyaceSTAyAM che upayuktaH chedopayuktaH / / 211-212 / / raGgasaMyamaccheda / 2- kAyaceSTAmAtra se hone vAlA saMyamaccheda bahiraGga cheda hai / : 3- upayogasambaMdhI cheda antaraGga cheda hai / 4- sahI upayoga vAle zramaNa ke samiti meM yatnapUrvaka pravRttikaranepara bhI zarIraceSTA se kucha bahiraMga cheda huA ho to usakA AlocanAse hI pratIkAra ho jAtA hai / 5- prAlocanAse ho bahiraMga chedakA pratIkAra ho jAnekA kAraNa yaha hai ki vahA~ antaraGga cheda yAne upayogasambandhI truTi bilkula nahIM huI hai / 6- antaraGga cheda honepara zramaNake doSakA pratIkAra prAyazcittazAstra ke jJAtA niryApakAcAryase niSkapaTa jhAlocanA karake - jo pratikramaNa prAyazcitta mile usake anuSThAna se hogA, kyoMki vahA~ zramaNane nirvikAra svasaMve danabhAvanAse cyuta honekA sAkSAt doSa kiyA thA / siddhAnta -- ( 1 ) nirdoSa cAritrakA pAlana mumukSuvoMkI mokSamArga gitikA kAraNa hai 1: dRSTi - 1 kriyAnaya, jJAnanaya ( 163, 164) / prayoga - svastha bhAvanAse cyuta honepara nirvikArasvasaMvedana bhAvanA ke anukUla prAyazcitta: karake nirvikalpa sAmAyika saMyamameM laganA / / 211-212 / / aba zrAmaNyake chedakA prAyatana honese paradravyakA sambandha niSedha karane yogya haiM, aisA upadeza karate haiM -- [ adhivAse] zrAtmavAsa meM athavA gurugroMke sahavAsa meM [vA ] prathamA [vivAse ]:yeri fbhanna vAsameM basatA huA [ nityaM ] sadA [nibaMdhAn] paradravyasambandhoM ko [ pariharabhANaH] Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pravacanasAra-saptadazAMgI TokA atha zrAmaNyasya chedAyatanatvAt paradravyapratibandhAH pratiSecyA ityupadizati adhivAse va vivAse chedavihago bhavIya sAmaNNa / samaNo viharadu Nica pariharamANo NibaMdhANi // 213 // guruvAsa vivAsoMmeM, munitvake doSase rahita hokara / parasambandha haTAkara, vartI zrAmaNyameM samyak / / 213 // adhivAse vA vivAse chedavihIno bhUtvA zrAmaNye / zramaNoM viharatu nityaM pariharamANo nibandhAn / / 13 / / sarva eva hi paradravyapratibandhA upayogoparakatvena niruparAgopayogarUpasya zrAmaNyasya chevAyatanAni tadabhAvAdevAchinnazrAmaNyam / ata prAtmanyevAtmano nityAdhivRtya vAse vA guru . nAmasaMjJa-adhivAsa va vivArA chedavihUNa sAmaNNa samaNa Nicca pariharamANa NibaMdha / dhAtusaMjJaki hara haraNe, bhava sattAyAM / prAtipadika- adhivAsa vA vivAsa chadavihIna zrAmaNya zramaNa nityaM pariharamANa nivandha / mUladhAtu-vi huJ haraNe, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-adhivAse vivAse sAmaNyo zrAmadhye saptamI ekavacana / chedaviruNo chedavihIna: samaNo zramaNa: pariharamANo pariharamANa :--prathamA ekadUra karatA huA [zrAmaNye] zrAmaNyameM [cheda vihInaH bhUtvA] chedavihIna hokara [zramaNaH viharatu] zramaNa vihaaro| tAtparya --muni paradravyasamparkako chor3akara nirdoSa hotA hA vihAra kare / TIkArtha--- vAstava meM sabhI paradravyapratibandha upayogake vikAraka honese vikArarahita upayogarUpa zrAmaNyake chedake prAyatana haiM; unake abhAvase hI nirdoSa munipanA hotA hai / isa. liye prAtmAmeM hI prAtmAko sadA adhikRta karake prAtmAke bhItara basate huye athavA gururUpase guruoMko adhikRta karake gurugmoMke sahavAsa meM nivAsa karate huye yA garunoMse viziSTa-bhinna bAsameM basate huye, sadA hI paradravyapratibaMdhoMko dUra karatA huaA zrAmaNyameM chedavihIna hokara ghamaNa vrto| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAyameM chinna saMyamake prati saMdhAnakA vidhAna batAyA gayA thaa| aba isa mAthAmeM batAyA gayA hai ki sAmyabhAvake vinAzakA prAyatana hone ke kAraNa paradravyakA pratibandhana dUra kara denA cAhiye / tathyaprakAza--(1) sabhI paradravyapratibandha samatAbhAvake vinAzake Ayatana haiM, kyoMki paradravyoMse sambandha banAnese upayoga. malina ho jAtA hai| (2) paradravyakA sambandha haTA denese zrAmaNyakI yAne sAmyabhAvakI siddhi hotI hai / (3) zrAmaNyako nirdoSatAke liye nizcayase sapane bhApako apane prAtmAmeM hI sthApita karake zuddha vRttise rahanA cAhiye / (4) zrAmaNya / BRAHANPURamah / IMWABD Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 sahajAnandazAstramAlAyAM tvena gurUnadhikRtya vAse vA gurubhyo viziSTe vAse vA nityameva pratiSedhayan paradravyapratibandhAna zrAmadhye chedavihIno bhUtvA zramaNo vartatAm // 213 // vacana | vidu viharatu AjJArthI anya puruSa eka kriyA / va vANijvaM nityaM avyaya / bhavIya bhUtvAsambandhaprakriyA kRdanta avyaya / NibaMdhANi nibandhAn dvitIyA bahuvacana / nirukti adhivasyate yatraH / sa adhisaH yasa nivAse / samAsa-chedena vihInaH chedavihInaH // 243 // sAdhaka grAtmanivAsa ke prayojanase gurukulavAsa meM, satsaMga meM athavA zuddha ekAnta meM rahanA cAhiye / (5) mumukSutroM ko aisI vRtti rakhanA cAhiye jisase zrAmaNya meM kucha bhI bhaMga na par3e / ( 6 ) zrAarunt siddhike liye mumukSu apane zrAtmAmeM hI vihAra kare / ( 7 ) paradravyakA sambandha haTAne ke liye mumukSu anyasthAnapara bhI bihAra kare / (8) zramaNa guruke samIpa banakara sabhakti zA svAdhyayana kre| ( 6 ) zAstrAdhyayana karake guruko AjJAse apane hI samAna zolavaMta tapasvI janoMke sAtha vihAra kare / (10) vihArakAla meM bhedaratnatraya va prabhevaratnavakI bhAvanA va vRtti kare / ( 11 ) vihArakAla meM tapazcaraNa, zAstramanana, zrAtmabalaprakAzana, ekatvadhyAna ka saMtoSavartanako vRtti rakhe / (12) vihArakAla meM tIrthaMkara gaNadhara Adi mahApuruSoMkI cAritroM kA vicAra banAye rahe / (13) vihArakAla meM bhavya jIvoMko sadupadeza dekara vizuddha zrAnandautpanna karAtA huA AtmadRSTise prasanna (nirmala) rahe / (14) grAtmavihArakI pramukhatA se zrAmaNyasiddhi banAye rahane meM kalyANa hai / (15) uparAgarahita upayogakA svaccha banA rahanA hI vAstava meM zrAmaNya hai / siddhAnta - ( 1 ) upAdhike parihArase AtmAko zuddha pariNati hotI haiM / dRSTi - 1 - upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikataya (24a) / prayoga- zrAmaNyako siddhike liye apanA apane AtmAmeM avasthAna banAye rahanA atyAvazyaka haiM, etadartha gurusatsaMga meM rahe, zuddha ekAnta meM rahe va guNabhAvanAsahita vihAra kare // 213 va zrAmaNyakI paripUrNatAkA prAyatana honese svadravya meM hI sambandha karanA yogya hai, aisA upadeza karate haiM- [ nityaM ] sadA [ jJAnadarzanamukhe ] jJAnameM aura darzanAdimeM [ nibaddhaH ] pratibaddha [ca] tathA [ mUlaguNeSu prayataH ] mUla guNoM meM prayatnazIla [ yaH zramaNaH ] jo zramaNa [ carati ] vicaraNa karatA hai, [saH ] vaha [ paripUrNazrAmaNyaH ] paripUrNa zrAmaNyavAna hai / tAtparya -- mUlaguNA caraNa meM prayatnazIla svarUpAbhimukha muni pUrNa munitvasaMpanna hai. TIkArya - eka svadravyapratibaMdha hI upayogakA zodhaka honese, zuddha upayogarUpa zrAmaNya Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 50 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA praya zrAmaNyasya paripUrNatAyatanatvAt svadravya evaM pratibandho vidheya ityupadizati-- caradi Nibaddho NiccaM samaNo NANammi daMsaNamuhammi / payado mUlaguNosu ya jo so paDipuNNAsAmaNNaNo // 214 // darzanajJAnasvabhAvI, svadravyapratibaddha zuddha vartaka ho / mUlaguNameM prayata ho, vizuddha upayogadhAraka ho // 214 // caratiH nibaddho nityaM zramaNo jJAne darzanamukhe / prayato mUlaguNeSu ca yaH ma paripUrNadhAmaNyaH / / 214 / / eka eva hi sva dravyapratibandha upayogamArjakatvena mAjitopayogarUpastha zrAmaNyasya paripUrNatAyatanaM, tatsadbhAvadeiva paripUrNa thAmaNyam / ato nityameva jJAne darzanAdau ca pratibaddhana mUlagaNaprayatatayA caritavyaM jJAnadarzana svabhAvazuddhAtmadravyapratibaddhazuddhAstitvamA vartitavyamiti tAtparyam // 214 / / nAmasaMjJa-Nibaddha rAmaNa gilaM NANa saNamuha payada mUlaguNa ya ja ta paDipuSNasAgaNNa / dhAtusaMjJa-cara gAlI / prAtipadika-nibaddha nityaM zramaNa jJAna darzana mukha prayata mUlaguNa ca yat tat paripUrNazrAmaNya 1 mUlamAta--cara gatyarthaH / ubhayapadavivaraNa-gharadi carati-darta0 anya ekA0 zriyA / Nivato nibaddhaH samaNo ghamaNaH payado prayata: jo yaH so saH paDipuSNasAmaNyo paripUrNazrAmaNya-prathamA ekavacana / NicaM nityaM ya na-avyaya 1 NANamhi jJAne daMsaNamuhammi darzanamukhe-saptamI eka0 / mUlaguNesu mUlaguNeSu-saptamI bahuvacana / nirukti-niyamena bhavaM nityaM vi -- tyam / samAsa- paripUrNa zrAmaNyaM yasya tat paripUrNazrAmaNyam KROMAN MANESAX kI paripUrNatAkA Ayatana hai; usake sadbhAvase hI paripurNa zrAmaNya hotA hai / isaliye sadA mAnameM aura darzanAdikameM pratibaddha rahakara mUla guNImeM prayatnazIlatAse vicaranA, aura jJAnadarzanasvabhAva zuddhAtmadravya meM pratibaddha-zuddha prastitvamAtrarUpase vartanA, yaha gAthAkA tAtparya hai| prasaMgavivaraNa-manantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA hai ki zrAmaNyako nirdeSitAke liye paradravyoM kA sambandha haTAnA caahiye| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zrAmaNyakA paripUrNa prAyattata honese svadravyameM ho upayoga banAye rahanA caahiye| ME tathyaprakAza-(1) svasahajAtmasvarUpake hI abhimukha rahanA hI zrAmaNyakA paripUrNa mAyatana hai / (2) svadravya ke abhimukha rahanA hI upayogako zuddha banAtA haiM / (3) vAstavameM zrAmaNya upayogako nirmala banAnA hI hai / (4) svadravyapratibandhase hI paripUrNa zrAmaNya hotA hai| (5) paripUrNa zrAmapayakI siddhi ke liye sadA hI jJAnadarzanasvabhAva zuddhAtmatatva meM upayukta rahanA caahiye| siddhAnta-(1) zuddha antastattvakI bhAvanAse prAtmA nirdoSa hotA hai / RE Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha zrAmaNyasya chedAyatanatvAt yatijanAsannaH sUkSmaparadravyapratibandho'pi pratiSedhya ityupadizati bhatte vA khamaNe vA zrAvasadhe vA puNo vihAra vA / uvadhimhi vA Nibaddha Necchadi samaNamhi vikamhi // 215 / / pAhArameM kSaparaNameM, vAsa vihAra va zarIra' upadhImeM / munigaraga va kathAvoMmeM, zramaraNa nahIM doSa karatA hai // 2151 // bhakta yA kSapaNe bA Avasathe vA punavihAre bA / upadhau vA nibaddhaM necchati zramaraNe vikathAyAm / / 215 // zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNAzarI ravRttihetumAtratvenAdIyamAne bhakte tathAbidhazarIravRttya Islandscamasomaintainmensidonesiasmo m wwwwwwwww mAmasaMja-bhatta vA khamaNa vA Avamadha vA puNo vihAra vA uvadhi vA Nibaddha pa samaNa vikacha / dhAtusaMjJa.--iccha icchAyAM / prAtipadika- bhakta meM kSamaga bA AvarAya vA punar bihAra kA upadhi vA nibaddha nathamA dikathA / mUladhAtu-iSu icchAyAM / umayapadavivaraNa-bhatte bhakte khamaNe Apase Aksadhe Ava """"""""""" " mumm dRSTi-1-- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikana ya (24b)| prayoga-prAnandadhAma paripUrNa zrAmaNyakI siddhi ke liye nija zuddhAtmabhAvanAmeM rata rahanA cAhiye // 214 // aba munijanake nikaTakA sUkSmaparadradhyasaMbaMdha bhI, zrAmaNyake chedakA Ayatana honese nidhya hai, aisA upadeza karate haiM--- [bhapate vA muni prAhArameM, [kSapaNe bA] upabAsameM, [zrAvasathe vA] nivAsa sthAnameM, [punaH vihAre] aura vihArameM, [vA upau] athavA dehAdi upAdhi [zramANe] anya munimeM [vA] athavA [vikathAyAm] vikathAmeM [nibaddha] lagAva saMbaMdha [na icchati nahIM caahtaa| tAtparya-munike samparka meM kisI prakAra jo kucha sambhava hai usa parapadArtha meM lagAva nahIM rhtaa| TIkArtha- (1) zrAmaNya paryAyake sahakArI kAraNabhUta zarIrako vRttike hetumAtrapanese grahaNa kiye jAne vAle grAhArameM (2) zrAmaNyaparyAyake sahakAri kAraNabhUta zarIrakI vRtti ke sAtha virogharahita, zuddhAtmadravyameM nIraMga aura nistaraMga vizrAMtikI racanAnusAra pravartamAna anazanameM (3) noraMba aura nistaraMga-antaraMga dravyako prasiddhike liye sevyamAna girondrakandarAdika nivAsasthAna meM, (4) yathokta zarIrako vRttiko kAraNabhUna bhikSAke liye kiye jAne vAle vihArakAryameM, (5) zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNa honese jo harAyA nahIM jA saka rahA aise kevala dehamAtra parigrahameM, (6) mAtra anyonya bodhyabodhakarUpase jinakA kathaMcit paricaya pAyA jAtA HEARCH i aAnArApAlana tteethacHIRAMILARAMmmandanimaagymnainamings-em KISisatisunMADHANUMARCenternam -rwwstAImmir Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgo TIkA 405 RSS Bi MINS ngasaHRIRAHNIYA virodhena zuddhAtmadravyanIraMganista raMgavizrAntisutraNAnusAreNa pravartamAne kSapaNe nauraMganistaraMgAnta. raMgadravyaprasiddhayarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhRtAvAvasathe yathoktazarIravRttihetumArgaNArthamArabhyamANe vihArakarmaNi zrAmaNyaparyAyasahakArikArayatvenApratiSidhyamAne kevaladehamA upadhI anyosyabodhyabodhakabhAvamAtreNa kathaMcitparicite zramaNe zabdapudgalollAsasaMkalanakazmalitaciddhittibhAgAyo zuttAtmadravyaviruddhoyAM kathAyAM cateSvapi tadvikalpAcitritacittabhittitayA pratiSedhyaH pratibandhaH // 215 / / saye vihAre uvadhimhi upadhau samaNamhi zramaraNe vikamhi vikathAyAM-saptamI ekavacana / yA Na na puNoM punaH avyaya / pibaddhaM nibaddhaM-dvitIyA eka0 1 inchadi icchati-vartamAna anya0 eka0 kiyA / nirukti- A vasanaM yatra tat AvasathaM basa + athaca, upadhAnaM upadhiH upa thaa| ki / / 215 / / hai aise anya munimeM, aura (7) zabdarUpa pudgalaparyAyake sAtha sambandhase jisameM catanyarUpI bhittikA bhAga malina hotA hai, aisI zuddhAtamadravyameM viruddha kathAmeM bhI pratibandha tyAgane yogya hai kyoMki unake vikalpoMse bhI cittabhUmi citrita ho jAtI hai| prasaMgavivaraNa-manantarapUrva gAthAmeM svadravyapratibandhako paripUrNa zrAmaNyakA prAyatana batAyA gayA thA / aba isa gAbhyAmeM batAyA gayA hai ki zramaNa kisI bhI prasaMgameM sukSma dravyakA pratibaMdha dUra kre| tathyaprakAza-(1) prAgamaviruddha AhAra vihArAdi to munike kabhI hotA hI nahIM hai| (2) paripUrNa zrAmaNyakI siddhike liye zramaNako prAgamokta AhAravihArAvAsAdikA bhI vikalpa na rakhanA cAhiye / (3) zrAmaNya paryAyake sahakArI kAraNabhUta zarIrakA TikAva banAne ke liye zuddha prAhAra grahaNa karanA vidheya hai / (4) zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNabhUta zarIra ko TikAva jisase na miTe aisA vaha upavAsa vidheya hai jo zuddhAtmadravyameM lInatA karAnekA anusArI ho / (5) avikAra antastatvako siddhike liye parvata guphA Adi nivAsa sthAnoM meM rahanA vidheya hai / (6) zuddhAtmadravyako sAdhanA banAye rahane ke liye kiyA jAne vAlA prAyojatika vihAra vidheya hai / (7) zrAmaNya paryAyakA sahakArI kAraNabhUta honese kevala dehamAtra lapAdhi athavA digambara veza pratiSidhyamAna nahIM hai / (8) tattva samajhane va samajhAneke liye bamaNa janoMkA kathaMcita paricaya karanA satsaMga karanA vidheya hai / (6) vidheya kartavyoMmeM bhI pratibandha lagAva) karanA niSiddha hai, kyoMki unake vikalpoMse upayoga uparakta ho jAtA hai jisase antaraGga cheda ho jAtA hai| (10) zramaNa janoMko zuddhAtmadravyaviruddha vikathAyeM to kabhI par3anA hI na cAhiye / (11) zramapa zramaNajanoMke nikaTa rahatA huA bhI sUkSma paradraya ISEMIERamesmosareewwwsawan .. samye Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha ko nAma cheda ityupadizati apayattA vA cariyA sayaNAsaNThANacaMkamAdIsu / samagAssa sambakAle hiMsA sA saMtattiya ti madA // 216 // zayana prazana prAsanameM, ThANa gamana AdimeM ayatavRttI / yadi ho munike, to phira, saMtata hiMsA use jAno // 216 // aprayatA yA caryA zayanAsanasthAnacaGa bramaNAdisu / zramaNasya sarvakAle hiMsA sA saMtateti matA / / 216 / / azuddhopayogo hi cheda : zuddhopayogarUpasya zrAmaNyasya chedanAta, tasya hiMsanAt sa evaM nAmasaMjJa-apayattA vA cariyA sayaNAsaNaThANabaMkamAdi samaNa labbakAla hiMsA taM saMtattiya itti madA / dhAtasaMja-mana avabodhane, hisa hisAyAM / prAtipadika... aprayattA vA cardhA zayanAsanasthAnacaGkamaNAdi zramaNa sarvakAla hiMsA tat saMtatA iti matA / mUladhAtu-hana hiMsAgatyoH, manu avabodhane / ubhayakA bhI pratibandha (vikAsa sambandha) na kare / siddhAnta---upAdhisambandha rakhanese azuddha pariNati hotI hai / dRSTi------ upAdhisApekSa azuddha dravyAthikana ya (24) / prayoga -----AnandadhAma sAmyabhAvakI siddhi ke liye parapadArtha va parabhAva meM raMca bhI prati bandha (lagAva) na karake sahajAtmasvarUpa meM ho upayoga rakhane kA pauruSa karanA // 21 // aba cheda kyA hai yaha upadeza karate haiM---[vA] athavA [zramaNasya] zramaNake [zaya. nAsanasthAnacaMkramaNAdiSu] . zayana, prAsana, sthAna, gamana ityAdimeM yA aprayatA caryA jo praprayata cayaryA hai [sA] vaha [sarvakAle] sadA [saMtatA hisA iti matA] satata hiMsA mAno KatihuigritisolomotivitiemifinarinduDSHIRIDHHICHAITRIRTomwimgemAnA tAtparya- zayanAdikameM jo asAvadhAnIkI ceSTA hai vaha nirantara hisA kahI gaI hai| TokArtha--zuddhopayogarUpa zrAmaNyakA chedana honese vAstava meM azuddhopayoga ho cheda hai| aura zrAmaNyakA ghAta honese azuddhopayoga hI hiMsA hai, isa kAraNa zramaNake, azuddhopayogake / binA nahIM hone vAlI zayana-pAsana-sthAna gamana ityAdimeM aprayata caryA hai vaha vAstava meM usake / liye sarvakAlameM (sadA) hI saMtAnavAhinI hiMsA ho hai, jo ki chedase ananyabhUta hai / __prasaMgabibaraNa----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zrAmaNyako nirdoSa rakhaneke liye sUkSma paradravya kA bhI pratibandha (lagAva) dUra kara denA cAhiye / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zrAmaNyakA cheda yAne vinAza kyA hai ? tathyaprakAza-(1) zayana Asana bihAra AdimeM asAvadhAnIse caryA karanA hiMsA hai elmmahomUHAGRAMIRSINCOMom ma rArAmadAralAra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SenInInanamAIKAARINAMAHARAMMARILAL... .... - ---- a thummerthroin . Mar.....mar Swave Sway Fors . pravacanasAra--saptadazAGgo TokA pAca hiMsA / ata: zramaNasyAzuddhopayogAvinAbhAvinI zayanAsanasthAnacaMkramaNAdiSvaprayatA yA yA~ sA khalu tasya sarvakAlameva saMtAnavAhinI chedAnAntarabhUtA hiMsaiva / / 216 // padavivaraNa-apayattA aprayatA cariyA caryA hiMsA sA-pra0 eka0 / athaNAsamaThANacaMkamAdIsu zayanAsanasthAnacaGa maNAdi-saptamI vaha vacana / samaNarasa thamastha-baSTI ekavacana / savvakAle-saptamI ekaH | yamaMtA-eka madA matA--prathamA ekavacana kRdanta kriyAni iti vA-avyaya / nirukti caraNaM caryA cara- yat / TApa, puna: punaH kramaNaM caGa kramagaM Rga+ graGa+ lyuT krama pAdavikSepe / samAsazayana Asana sthAlaM caMkramaNaM AdiH yeSAM se zayanAsanasthAnacA kramaNAdhyaH teSu za0 / / 216 // aura yaha saMyamakA cheda hai / (2) asAvadhAnIse pravRtti karane meM azubhopayoga banA rahatA hai jisase lagAtAra hiMsA calatI hai / (3) aprayata caryA meM bhAvahiMsA honese apanI hiMsA hai, para jIvakA vidhAta saMbhava honese parahiMsA bhI hai / (4) aprayata caryA zuddhopayoga hue binA nahIM hotI aura azuddhopayoga hI saMyamakA cheda hai / (5) zuddhopayoga hI to parama zrAmaNya hai usakA bhaMga azuddhopayogase hotA hai ataH azuddhopayoga antaraGga cheda hai / (6) azuddhopayoga meM zrAmaNyakA ghAta hotA hai ataH azuddhopayoga hiMsA hai / (7) bAhya vyApAra rUpa zatruyoM ko to zramaNane pahile ho haTA diyA thA / (8) jaba zarIra sAtha lagA hai taba zayana prAsana AhAra vihAra zuddhAtmadravyaprasiddhi ke aviruddha karanA Avazyaka ho jAtA hai / (6) zayanAsanAdi anivArya kartavyoM meM lagAva na rakhanA, kaSAya na jagAnA isa vRttimeM zrAmaNyakA vighAta na (hogA / (10) saMyamaccheda na honese AtmavikAsako pragati hotI hai / siddhAnta ----(1) nirvikalpa sAmAyika saMyamakA sAdhaka samasta paradravyoMke pratibandhakA pratiSedha hai| dRSTi-- 1- pratiSedhaka zuddha naya (46) / prayoga-antaraGga kaSAyazatruse bace rahaneke liye paradravyakA pratibandha (vikalpa) tyAgakara saMklezarahita honA // 216 / / ___ aba antaraMga aura bahiraMga rUpase chedako dvividhatA batalAte haiM- [jovaH] jIva priyatAM vA jIvatu vA mare yA jiye, ayatAcArasya] aprayata prAcAra vAleke [hiMsA] hiMsA nizcitA] nizcita hai, [samitasya prayatasya] zuddhAtmasvarUpake abhimukha sAdhanAmeM yatnazIla zramaNake [hiMsAmAtreNa] bahiraMga hiMsAmAtrase [bandhaH] baMdha [nAsti nahIM hai / EIR tAtparya----pramattayoga na honese zramaNake hiMsApApa nahIM hotA / TokArtha-azuddhopayoga aMtaraMga cheda hai; paraprANoMkA ghAta bahiraMgacheda hai / unameM aMta. Em gacheda hI vizeSa balavAna hai, bahiraMgacheda nahIM; kyoMki paraprANoMke vyaparopakA sadbhAva ho yA EL sadbhAva, jo azuddhopayogake binA nahIM hotA aise aprayata AcArase prasiddha hone vAlA azu Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM athAntaraMgabahiraMgatvena chedasya dvaividhyamupadizati --- maradu va jiyadu jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa // 217 // jIva mare yA jIve, hiMsA nizcita prayatnavAleke / samitisAvadhAnIke, bandhana hotA na dravya hiMsAse // 217 // niyatAM vA jIvatu vA jIvo'yatAcArasya nizcitA hiMsA / prayattasya nAsti bandho hiMsAmAtreNa samitasya / / prazuddhopayogo'ntaraMga cchedaH, paraprANavyaparopo bahiraMgaH / tatra paraprANavyaparopasadbhAve sadasaddhAve va tadavinobhAvinAprayatAcAreNa prasighadazuddhopayogasadbhAvasya sunizcitahiMsAbhA. baprasiddhastathA tadvinAbhAvinA prayatAcAreNa prasiddhayadazuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprANavyaparopasadbhAve'pi bandhAprasiddhacA sunizcitahiMsA'bhAvaprasiddhazcAntaraMga eva chedo balIyAn na punarvahi. raMgaH / evamapyantaraMgacchedAyatanamAtratvAdbahiraMgacchedo'bhyupagamyetaiva // 217 / / nAmasaMjJa--va jIva ayadAcAra NicchidA hiMsA payada Na baMdha hiMsAmetta samida / dhAtusaMjJa- mara prANatyAge, jIva prANadhAraNe, asa sattAyAM / prAtipadikavA jIva agratA cAra na hiMsA prayata na bandha hiMsAmAtra samita / muladhAtu-mR maraNe, jIva prANadhAraNe, as bhuvi / ubhayapadavivaraNa---maradu niyatAM jiyadu jIvatu-AjJAthai anya puruSa eka kriyA / va vA Na na-avyaya / jIvo jIvaH Ni pichadA nizcitA hiMsA baMdho bandha:-prathamA eka0 / athadAcArassa ayatAcArasya payadarasa prayatasya samidarasa samitasya-SaSThI ekavacana | hiMsAmetteNa hiMsAmAtreNa-tRtIyA ekavacana / asthi asti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti-niHzeSeNa dhIyatesma yA iti nizcitA nira ci. taa||217|| dopayogakA sadbhAva jisake pAyA jAtA hai usake hiMsAke sadbhAvakI prasiddhi sunizcita hai; tathA jo azuddhopayogake binA hotA hai aise prayata prAcArase prasiddha hone vAlA prazuddhopayogakA prasadbhAva jisake pAyA jAtA hai, usake, paraprAraNoMke vyaparopake sadbhAvameM bhI baMdhakI aprasiddhi honese hiMsAke abhAvakI prasiddhi sunizcita hai| aisA honepara bhI bahiraMga cheda aMtaraMgachedakA prAyatanamAtra hai, isa kAraNa bahiraMgachedako svIkAra to karanA hI cAhiye arthAt bahiraGga cheda bhI anarthakArI hai aisA jAnakara use bhI dUra karanA caahiye| prasaMga vivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM chedakA svarUpa kahA thA / aba isa gAthAmeM chedake do prakAra batAye gaye haiN| tathyaprakAza----(1) saMyamacheda do prakArakA hai-.--1-- antaraGga cheda va 2- bahiraGga cheda / (2) azuddhopayogako antaraGgacheda kahate haiM / (3) dUsare jIvakA vidhAta honA bahiraGga cheda hai / (4) dono prakArake chedoMmeM antaraGgachada hI baliSTa hai / (5) asAvadhAnIkA pAca Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Scre: pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA atha sarvayAntaraMgacchedaH pratiSedhya ityupadizati-- ayadAcAro samaNo cassu ci kAyesu badhakaro tti mdo| caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM va jale Nirubalevo // 21 // chaha kAyoMmeM prayatAcArI muni nitya hai kahA bandhaka / yatmasahita caryA ho, to jalameM padmavat nirmala // 21 // ayatAcAra: zramaNaH SaTsvapi kAyeSu vadhakara iti mataH / carayi yataM tadi nityaM amala miva jale nirupa lepaH // 218 / / yatastadavinAbhAvinA aprayatAcAratvena prasiddhacadazuddhopayogasadbhAvaH SaTakAyaprArAvyaparopapratyayabandha prasiddhacyA hiMsaka eva syAt / yatazca tadvinAbhAvinA prayatAcAratvena prasiddhayada nAmasaMjJa--ayadAcAra samaNa chabi kAya vadhakara ti mada jadaM jadi NicaM kamala va jala Niruvaleva / dhAtusaMjJa- cara galI, magna avabodhane / prAtipadika-ayatAcAra zramaNa SaT api kAya badhakara iti raNa azuddhopayoga honepara hotA hai ata: azuddhopayoga sunizcita hiMsA hai| (6) dUsare jIbake prANoMkA ghAta ho yA na ho jahA~ prazuddhopayoga hai jisake balapara ho asAvadhAnIkA AcaraNa hotA hai, vahA~ hiMsA nizcita hI hai / (7) jahA~ prazuddhopayoga nahIM hai aura sAbadhAnIkA zrAcaraNa haiM vahIM dUsare jIvakA kadAcit prANavyaparopa bhI ho gayA to bhI ahiMsA hai| (8) mahiMsAbhAvako pahacAna yaha hai ki usa bhAva meM bandha nahIM hotA / (6) azuddhopayoga rUpa antaraMga cheda svayaM hiMsA hai anaH antaraGga cheda baliSTha hai / (10) yadyapi antaraMga cheda ho baliSTha hai to bhI antaraGga chedakA prAyatana honese bahiraGga cheda bhI anarthakArI hai| siddhAnta-(1) antaraGga cheda baliSTa honeke kAraNa bahiraMga chedase vilakSaNa hai| dRSTi---5- vailakSaNyanaya (203) prayoga-paramArtha svAsthya meM hI prAtmahita jAnakara antaraGga cheda va bahiraGga chedakA parihAra karanA // 217 // aba sarva prakArase antaraMga cheda tyAjya hai, aisA upadeza karate haiM- [prayatAcAraH amana aprayata yAcAra vAlA zramaNa [SaTsu api kAyeSu] chahoM kAya sambaMdhI [badhakaraH] vadhakA karane vAlA hai [iti mataH] aisA mAnA gayA hai| [yadi] yadi muni [nitya ] sadA yataM carati] prayatarUpase prAcaraNa kare to [jale kamalam iva] jala meM kamalako mAMti [niha. palepaH] nirlepa kahA gayA hai| tAtparya-ayatnAcArI puruSa chahoM phAyakA hiMsaka hai, yatnAcArI puruSa jalameM kamala mA / / S mameymRRitie Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ emman 410 sahajAnandazAstramAlAyAM zuddhopayogAsa dvAva: parapratyayabandhalezasyApyabhAvAJjaladurlalitaM kamalamiva nirupale patvaprasiddherahiMsaka eva syAt / tatastaistaiH sarvaH prakArairazuddhopayogarUpo'ntaraGgacchedaH pratiSedhyo yaistadAyatanamAtrabhUtaH paraprANavyaparoparUpo bahiraGgacchedo dUrAdeva pratiSiddhaH syAt // 2186 / / mata yataM yadi nityaM kamala itra jala vishless| mUladhAtu- cara gatyarthaH, manu athabodhane / ubhayapadavidaraNa - ayadAcAro ayatAcAraH samaNo bhramaNa: badhakaro badhakaraH Niruvaleko nirupalepaH prathamA ekavacana / chassu su - saptamI bahuvacana / tri api tti iti jadi yadi va iva Nicca nityaM adhyaya / kAyesu kAryeSusa0 e0 / mado mataH- prathamA ekavacana kRdanta kriyA / caradi carati varta0 anya0 eka0 kriyA / jadaM yataMkriyAvizeSaNa yataM yathA syAttathA kamalaM - pra0 eka0 julai-saptamA eka nirukti- kAjala alati bhUSayati iti kamale kam + a + ac vadhaM karoti iti vadhakaraH || 21= || kI taraha nirlepa hai / TIkArtha -- cUMki azuddhopayoga ke avinAbhAvI aprayata AcArapanese prasiddha ho rahA hai zuddhopayogakA sadbhAva jisake vaha vahakAyake prANoMke vyaparopake Azrayase hone vAle baMdhakI prasiddhi honese hiMsaka hI hai aura cU~ki azuddhopayoga ke binA hone vAle prayata prAcArapane se prasiddha ho rahA hai azuddhopayogakA sadbhAva jisake vaha parake Azrayase hone vAle lezamAtra bhI ver bhAva honese jalameM bhUlate huye kamalako bhAMti nirlepatyakI prasiddhi honese hiMsaka ho hai, isa kAraNa una una sarvaprakArase azuddhopayogarUpa antaraMga cheda tyAgane yogya hai, jina-jina prakAroMse usakA zrAyatanamAtrabhUta paraprANavyaparoparUpa bahiraMga cheda zratyanta niSiddha ho / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM antaraGga cheda va bahiraGga chedake bhedase cheda do prakArake kahe gaye the | aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki sarva prakArase grantaraGga cheda sthAjya hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jahA~ prayatnAcAra hai vahAM zuddhopayoga avazya hai / (2) prayatnAcArameM kisI jIvakA prAvyaparopa huA zrora vahA~ isa kAraNa bandha bhI huA to vahA~ vaha zuddhopayogI hiMsaka hI hai / (3) zrazuddhopayoga ke binA hue ourropa nahIM hotA va tatprayayaka bandha bhI nahIM hotA ataH hI hai / ( 4 ) jaise jalameM bhUlatA huA kamala nirlepa hai, pravartane vAlA zramaNa bhI nirlepa hai / (5) jina jina samiti Adi upAyoMse antaraMgachedake pAyatanabhUta paratrANavighAtarUpa bahiraMga cheda raMca bhI na ho una una upAyoMse prazuddhopayogarUpa antaraGga chedakA parihAra kara denA cAhiye / (6) pravikAra grAtmatatva ke anubhava kI jahA~ bhAga vanA nahIM vahA~ saba prayatnAcAra hai / (7) zuddhAtmAnubhavarUpa zuddhopayoga meM pariNama rahA yatnAcAra meM kisI jIvakA prANazuddhopayogarahita grAtmA zrahiMsaka isI prakAra samiti meM yatnAcArase Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA arthakAntikAntaraMgacchedatvAdupavistadvatpratiSedhya ityupadizati---- havadi va Na hadi baMdhoM madamhi jIve'dha kAyaceThamhi / baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA caDDiyA savvaM // 216 // tanaceSTAbhava badhameM, vidhibandhana ho na ho niyama nahiM hai| upadhise bandha nizcita, isase muni chor3a dete saba // 21 // bhavati vA na bhavati badho mRte jIve'tha kAyaceSTAyAm / bandho dhruvamupadheriti zramaNAstyaktavantaH savam / / yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAzuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAmyAmanakA. ntikabandhatvena chedatvabhanekAntikamiSTa, na khalu tathopadheH, tasya sarvathA tadavinAbhAvitvaprasi nAmasaMjJava baMdha mada jIva adha kAyace? baMdha dhurva uvadhi idi samaNa chADya manca / dhAtusaMjahaba sattAyAM / prAtipadika-vAna bandha mata jIva atha kAyaceSTA bandha dhruva upadhi iti zramaNa tyaktadanta sarva / mUladhAtu... meM sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-hadi bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyaa| zramaNa jantuvyApta lokameM rahatA vicAratA huaA bhI ahiMsaka hai / (8) pUrNa puruSArthase sahaja zuddha paramAtmatattvakI bhAvanAmeM hI upayukta honA kalyANa hai / siddhAnta---(1) akhaNDa antastattvakI abhedopAsanAke balase azuddhopayogarUpa anta. rantaraGga chedakA parihAra hotA hai| dRSTi-1- zuddhanaya, pratiSedhaka zuddhanaya (46, 46a)| prayoga---sahajAnandalAbhake liye maiM sahajajJAnamAtra hUM aise upayogake dvArA avikAra jhAmasvarUpa anubhava karate hue azuddhopayogarUpa antaraGga chedakA pratiSedha karanA 1 // 21 // aba parigrahake aikAntika antaraMgachedapanA honese upadhi antaraMga chedakI bhAMti vyAjya hai. yaha upadeza karate haiM- [kAyaceSTAyAm] kAyaceSTAmeM [jove mRte] jIvake maranepara [bandhaH] baMdha [bhavati] hotA hai, [bA] athavA [na bhavati] nahIM hotA, [atha] kintu [upadheH] parigrahase [bhrU vam baMdhaH] nizcita baMdha hotA hai, [iti] aisA jAnakara [zramaraNAH] mahAmuni ahaMntadevoMne [sarva ] sarvaparigrahako [tyaktavantaH] pahile hI chor3a diyA hai / tAtparya---dravyahiMsA honepara bandha ho yA na ho, vintu parigrahase to baMdha niyamase ...aamaarwwimaramamwranamammance S HMANCDA TIkArya---jaise kAyathyApArapUrvaka paraprANavyaparopake azuddhopayogakA sadbhAva aura asadbhAva honeke kAraNa anekAMtika bandharUpa honese chedatva anekAMtika mAnA gayA hai, vaisA parigrahake nahIM hai / parigrahake sarvathA azuddhopayogake sAtha avinAbhAvitva honese prasiddha hone Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 sahajAnandazAstramAlAyAM yadaikAntika zuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatvena chedatvamaikAntikameva / ata eva bhagavanto. 'rhantaH paramAH zramaraNAH svayameva prAgeva sarvamevopadhiM pratiSiddhavantaH / ata eva cAparairapyantaraGgacchedavattadanAntarIyakatvAtprAgeva sarva evopadhi pratiSedhyaH // vaktavyameva kila yattadazeSamuktamearate yadi cetayate'tra ko'pi / vyAmohajAlamatidustarameva nUtaM nizcetanasya vacasAmaMtivistare'pi // 14 // 216 // vAna a a idi iti-avyaya / baMdho bandhaH - pra0 eka0 / madamhi mRte jIve kAyaceTTamhi kAyaceSTAyA saptamI ekavacana / dhuvaM dhruvaM kriyAvizeSaNa dhruvaM yathA syAttathA / uvadhI do upadheH-paMcamI eka0 / samaNA zramaNAH-prathamA bahu0 / chaDDiyA tyaktavantaH - prathamA bahu0 kRdanta kiyA / savvaM sarva-dvitIyA ekavacana / niruSita-STanaM ceSTA veSTa ceSTAyAM bhvAdi ceST + a + TAp / samAsa -kAyasya ceSTA kAyaceSTA tasyAM // 216 // vAle aikAntika zuddhopayoga ke sadbhAva ke kAraNa aikAntikarUpa baMdharUpa honese chedatva aikAntika ho | isIliye bhagavanta rhantoMne parama zramaNoMne svayaM hI pahale hI sabhI parigrahako chor3A hai aura isIliye dUsaroMko bhI, antaraMga chedakI taraha prathama hI sabhI parigraha chor3ane yogya hai, kyoMki parigraha antaraMgachedake binA nahIM hotA / vaktavyameva ityAdi jo kahane yogya hI thA vaha saba kaha diyA gayA hai, itane mAtra se hI yadi yahAM koI samajha le to ThIka hai, anyathA vANIkA prativistAra bhI kiyA jAya to Terrat aataohakA jAla vAstava meM ati dustara hI hai / prasaGgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki sarva prakArase prantaraGga cheda pratiSedhya hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki upadhi-parigraha niyamataH antaraGga chedapanA honese antaraMga chedakI taraha tyAgane yogya hai / tathyaprakAza - ( 1 ) zarIraceSTApUrvaka huA paraprAvighAta azuddhopayoga ke sadbhAva meM bhI saMbhava hai aura zuddhopayoga ke prabhAva meM bhI saMbhava hai, zrataH paratrANavighAta meM bandhakA bhI niyama nahIM va chedapane kA bhI niyama nahIM rahA / ( 2 ) parigraha azuddhopayoga ke sadbhAva binA nahIM rakhA jA sakatA ataH parigraha rakhane meM bandha bhI nizcita hai va antaraMga cheda bhI nizcita hai / ( 3 ) parigraha meM niyamase bandha va antaraMga cheda nizcita hai, isI kAraNa parama zramaNa para haMta bhagavAnane svayaM hI pahile ho saba upAdhiyoMkA (parigrahoM kA tyAga kara diyA thA / ( 4 ) isI prakAra anya mumukSujanoM ko bhI antaraMga chedakA pratiSedha karanekI taraha antaraMgacheda ke avinAbhAvI sarva parigrahako pahile hI pratiSedhya hai / (5) vivekI puruSoM ko thor3I bhI zikSAvArtA kahane se saba kucha hitakArI bAta kaha lo ( gaI samajhanA / ( 6 ) nAsamajhako to kitanA ho Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA athAntaraGgacchedapratiSedha evAya dhipratiSedha ityupadizati---- Na hi ziravekkho cAgo gae hadi bhikkhussa yaasyvisuddhii| avisuddhassa ya citte kahaM Nu kammakkhano vihiyo // 220 // paratyAga binA antaH, tyAga nahIM usake bhAva zuddha nahIM / avizuddha cittameM phira, kaise ho karmakA prakSaya / / 220 // na hi nirapekSastyAgo na bhavati bhikSorAmAyavizuddhiH / avizutasya ca citte kathaM nu karmakSayo vihitaH / / va na khalu bAhiraMgasaMgasadbhAve tuSasadbhAve taNDulagatAzuddhatvasyevAzuddhopayogarUpasyAntaraNa cchedasya pratiSedhastaddhA ca na zuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambhaH / ato'zuddhopayogarUpasyA nAmasaMjJa-Na hi Niravekkha cAgaNa bhikkhu Asayavisuddhi avisuddha ya cina kahaM gu kammakkhama vihila / dhAtusaMjJa- hava sttaayaa| prA - hava sattAyAM / prAtipadika-mahi nirapekSa tyAga na bhikSa Azayaviddhi avizaddhaca citta kathaM nu karmakSaya vihita / malaghAta-bhU sttaayaaN| ubhayapadavivaraNa- Na na hi gha ca kAhaM kathaM gu nuavyaya / Niravekkho nirapekSaH cAgo tyAgaH AsavisuddhI Azaya vizuddhiH kammakkhao karmakSaya:-prathamA TRUESHA vacanoMkA vistAra kiyA jAya to bhI atidustara vyAmoha jAla banA hI rahatA hai / (7) parigrahameM mUrchArUpa (mamatArUpa) parigrahase niyamataH to karmabandha hai aura niyamataH antaraMga cheda hai, ataH mumukSudoMko parigrahakA tyAga avazya hI sarvaprathama kara denA cAhiye / siddhAnta-(1) upAdhiko apekSAmeM niyamase antaraMga cheda hotA hai / dRSTi-1-- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga-parigraha honemeM nizcita apanA vighAta hai yaha jAnakara sarva parigrahakA tyAga kara apaneko nisaMga noraMga nistaraMga pariNamana meM Ane denekA pauruSa karanA / / 216 // aba isa parigrahakA niSedha antaraMga cha dakA hI niSedha hai, yaha upadeza karate haiM--- [nirapekSaH tyAgaH na hi] yadi nirapekSa tyAga na ho to [bhikSoH] bhikSuke [prAzayavizuddhiH] bhAvakI vizuddhi [na bhavati nahIM hotI; [ca] aura [citta avizuddhasya] cittameM avizuddha ke [karmakSayaH] karmakSaya [kathaM nu] kaise [vihitaH] ho sakatA hai ? tAtparya- sApekSa avizuddha udaya vAle zramaNake karmakSaya nahIM hotaa| TIkArtha-chilakeka sadbhAvameM cAvaloMmeM pAI jAne vAlI raktatArUpa azuddha tAkA tyAga na honekI taraha bahiraMga saMgake sadbhAvameM prazuddhopayogarUpa antaraMgachedakA tyAga nahIM hotA aura antaraMga chadake sadbhAvameM zuddhopayogamulaka kaivalyako upalabdhi nahIM hotI / isa kAraNa azu. bopayogarUpa antaraMga chadake nidharUpa prayojanakI apekSA rakhakara kiyA jAne vAlA upAdhikA OM Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sahajAnandazAstra mAlAyAM ntaraM gacchedasya pratiSedhaM prayojanamapekSakSyopadhevidhIyamAnaH pratiSedho'ntaraM gacchedapratiSedha eva syAt // 220 // ekavacana | havadi bhavati va anya0 eka0 kriyA / bhivakhussa bhikSoH avisuddhassa avizuddhasya SaSThI ekavacana | cittaM sa0 e0 / vihio vihitaH prathamA ekavacana kRdanta kriyA nirukti- A zayanaM AvayaH zitra nizAte svAdi AzI + atru, zIGa svapne vA catyate anena iti cittam citI saMjJAne / samAsa - Azayasya vizuddhiH Azaya vizuddhiH, nirgatA apekSA yasmAt sa nirapekSaH karmaNAM kSaya: karmakSayaH // 220 // niSedha antaraMga chodakA hI niSedha hai / prasaMga vivaraNa --- anantarapUrva gAthAmeM honese parigraha pratiSedhya hI hai / saba isa antaraGgaH chodakA ho niSedha hotA hai / batAyA gayA thA ki parigraha meM antaraGga cheda gAthAmeM batAyA gayA hai ki parigrahakA niSedha honA tathyaprakAza - ( 1 ) bahiraGga parigraha honepara azuddhopayogarUpa antaraGga chedakA pratipedha nahIM ho pAtA jaise ki zrAnyakA chilakA lagA rahanepara cAvalako lalAIrUpa prazuddhatAkA pratiSedha nahIM ho pAtA / (2) azuddhopayoga rahanepara kaivalyakI upalabdhi nahIM ho sakatI / (3) kaivalyako upalabdhi zuddhopayogase hI hotI hai / ( 4 ) jo azuddhopayogarUpa antaraGgacheda kA parihAra karanA cAhatA hai use parigraha ( upadhi) kA tyAga karanA anivArya hai / ( 5 ) upadhi (parigraha) kA nizcayataH pratiSedha antaraGgadakA ho pratiSedha hai / (6) bhAvazuddhipUrvaka bahiraMga parigrahakA tyAga honepara hI antaraMga parigrahakA tyAga saMbhava hai / yadi nirapekSa tyAga nahIM hai to sAdhuke pariNAmazuddhi avikArazuddhAtmAnubhUti nahIM ho sakatI / (8) khyAti lAbha pUjA Adiko icchAse bAhyaparigrahakA tyAga kiyA jAnepara to prAzaya mithyAtvakA hai aura usameM vikaTa pApabandha hai / (6) jinhoMne zuddhAtmatattvakA grahaNa nahIM kiyA ve para va parabhAva kA grahaNa karane meM apanA mahatva samajhate haiM / siddhAnta - ( 1 ) upAdhisApekSa puruSakA pariNAma azuddha rahatA hai va yaha karmase lipta hotA hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya ( 24 ) | prayoga - nirAkula avikAra sahaja paramAtmatasvakI anubhUti banAye rakhane ke liye nirapekSa nirgrantha honA // 220 // 'upadhi aikAntika antaraMga chadapanekA vistArase upadeza karate haiM-- [tasmin ] upadhike sadbhAvameM [tasya ] usa bhikSuke [mUrcchA]] mUrchA, [ zrArambha: ] prArambha [vA ] va Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Monitoriasboutoi m mun LAM pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA 415 prathakAntikAntaraMgacchevatvamuSavistareNopadizati---- vidha tamhi Natiya mucchA grAraMbho vA asaMjamo tss| tatha paradavvambhi rado kadhamappAga pasAdhayadi // 221 // paradravyAnaratake kyoM nahIM ho prAraMbha mUrchA asaMyama / asadRSTi vaha kaise, AtmAko siddhi kara sakatA 1 // 221 // - kathaM tasminnAsti muchA Arambho vA asaMyamastasya / tathA paradravye rataH kathamAtmAnaM prasAdhayati 1221 // upadhisadbhAve hi mamatva pariNAmalakSaNAyA muchAyAsta dviSayakakarmaprakamapariNAmalakSasyArambhasya zuddhAtmarUpahisanaparigAmalakSaNasyAsaMyamasya bAvazyaMbhAvitvAttathopadhidvitIyasya paradravyaratatvena zuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAcca aikAntikAraMgacchedatvamupadheravadhAryata eva / idamatra tAtparyamevaMvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA saMnyastavyaH / / 221 / / aanweamLANAKAIRA aarepren. minsooritywwwmumore KIRRIGAaminche PRER nAmasakina taNa mUcchA AraMbha vA asaMjamata tadha paradavca rada kadha appa / pAna... a satAyAM pa sAha sAdhane / prAtipadika-kathaM tat na mucchA Arambha vA asaMyama tat tathA paradravya rata kathaM aatmtu.| mUladhAtu--as bhuvi, pa mAha sAdhane / ubhayapadavivaraNa-vidha kathaM vA tava tathA Rdha kathaMadhyaya / tamhi tasmin paradabammi' paradravye-saptamI eka asthi asti pasAdhayadi prasAdhayati-vartamAna anya eka kriyA / mucchA mULI AraMbhI AraMbhaH asaMjamo asaMyamaH rado rata:-prathamA ekavacana / aNNANaM AtmAna-dvitIyA ekavacana / nirukti-mucchanaM murchA muccha+ ac + TApa mUrcchamohamucchApayoH / 221 // prasayamaH] asaMyama [kathaM | kase nAsti nahIM hai ? [tathA] tathA [paradravye rataH] paradravya EM meM lIna bhikSu [AtmAnaM] prAtmAko [kathaM] kaise [prasAdhayati sAdha sakatA hai ? tAtparya-parigrahako honese macchI prArambha va asaMyama hotA hai taba paradravyameM rata vaha bhikSu prAtmasAdhanA nahIM kara sktaa| TokArtha-- nizcita rUpase upadhika sadbhAvameM mamatvapariNAma jisakA lakSaNa hai aisI mayI upadhi sambandhI karmaprakramakA pariNAma jisakA lakSaNa hai aisA Arambha, athavA zuddhAtma. svarUpakI hiMsArUpa pariNAma jisakA lakSaNa hai aisA asaMyama avazyameva hotA hI hai / tathA upAdhi jisakA dvitIya ho usake para dravyameM lInatA honeke kAraNa zuddhAtmadravyako sAdhakatAkA prabhAva honese upadhike aikAntika antaraMgachadapanA nizcita hotA hI hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki upadhikA antaraMgachadapanA nizcita karake use sarvadhA chor3anA caahiye| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM upadhipratiSedhako antaraMgacchedapratiSedha kahA gayA yaa| aba isa gAthAmeM vistArapUrvaka upadhiko antaraMgaccheda batAyA gayA hai / bumnnaronmenisemetermirkammercumendation Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sahajAnandazAstramAlAyAM zratha kasyacitvavacitkadAcitkathaMcitkazcidupadhirapratiSiddho'pyastItvapavAdamupadizatichedo jesA vijjadi gahaNa visagge sevamANassa / samaNo tehi vaTTadu kAlaM khettaM viyANittA ||222 // doSa na jisase hove, grahaNa visarjana pravRtti karanemeM / zrama usI vidhi vartI, jAnakara kSetra kAla yahAM // 222 // chedo yena na vidyate grahaNa visargeSu sevamAnasya / zramaNasteneha vartatAM kAlaM kSetra vijJAya / / 222 / / zrAtmadravyasya dvitIyapugaladravyAbhAvAtsarvaM evopadhiH pratiSiddha ityutsargaH / zrayaM tu vi nAmasaMjJa cha jaNa gaNavisagga sevamANa samaNa ta iha kAla kheta / dhAtusaMjJa --- vi jANa avaboghane, vijJa sattAyAM vatta vartane / prAtipadika-chaMda yat na grahaNavisarga sevamAna bhramaNa tat iha kAla tathya prakAza -- ( 1 ) jisake parigrahakA sadbhAva hai usake mamatvapariNAma rUpa mUrcchA avazya hai / (2) mUrcchA pariNAma nirmamatvacicca matkAramAtra zuddhAtmatattva ke viruddha bhAra hai / (3) jisake parigraha hai usake parigrahavyavasthAsambandhI Arambha hotA hai / ( 4 ) mana vacana kAyako vividha ceSTArUpa prArambha niSkriyazuddhAtmA ke viruddha bhAra hai / ( 5 ) parigraha rakhanepara zuddhAtmatvakA vighAtarUpa asaMyama avazyaMbhAvI hai / ( 6 ) saparigraha puruSa paradravya meM rata honese zuddhAtmatatvakA sAdhaka ho hI nahIM sakatA 1 ( 7 ) saparigraha ke zuddhAtmatattvako virAdhanA hone se antaraMgaccheda honA nizcita hI hai / siddhAnta - ( 1 ) upAdhisApekSa puruSa nirantara azuddha pariNAmayukta honese nijaparamAmatattvakA ghAtaka hai / dRSTi-- 1- upAghisApekSa nitya azuddha paryAyArthikanaya ( 40 ) | prayoga - parigrahako anarthakArI jAnakara parigrahakA sarvathA tyAga karake ekatvavibhakta sahajacidAnandasvarUpa prAtmAko upayoga meM grahaNa karanA // 221|| aba kisake kahIM kabhI kisI prakAra koI upadhi aniSiddha bhI hai' aisA apavAda batalAte haiM -- [ yena ] jisa upakaraNake dvArA [sevamAnasya ] usa upakaraNakA sevana karane vAle bhikSuke [grahavisargeSu ] grahaNa visarjana meM [ chedaH ] cha eda [na vidyate] nahIM hotA [tena] usa upakaraNa ke dvArA [kAlaM kSetraM vijJAya ] kAla kSetrako jAnakara, [ iha ] isa loka meM [ zramaraNaH ] zramaNa [act] pravarte / tAtparya --- jisa upakaraNa ke rakhanese mUrcchA prArambha va prasaMyama na ho vaha upakaraNa rakhA jA sakatA hai| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 417 ziSTakAla kSetra va zAkazcidapratiSiddha ityapavAda: / yadA hi zramaNaH sarvopathipratiSeva pAsthAya paramamupekSAsaMyamaM pratipattukAmo'pi viziSTa kAlakSetra vazAvasannazakti pratipattuM kSamate tadApakRSya saMyamaM pratipadyamAnastadbahiraGgasAdhanamAtra mupadhimAtiSThate / sa tu tathA sthIyamAno na kharadhivacchedaH pratyuta chedapratiSedha eva / yaH kilAzuddhopayogAvinAbhAvI sa chedaH / zrayaM tu zrAmaNyakSetra mUladhAtu-vida sanAyAM vRtu vartane, vijJA avocane / ubhayapada vivaraNa- chedo chedaH prathamA eka jaya yena teNa tena tRtIyA eka Na na iha avyaya / vijjadi vidyate varta0 anya0 eka0 kriyA / gahanavisaraNeSu saptamI bahu0 / sevamANassa kSetramanasyaSThI eka0 / samaNI zramaNaH - prathamA e0 / badu vartatAm - AjJArthI anya eka kiyaa| kAla khena kSetra-dvitIyA eka viyANittA vijJAya samba TIkArtha - zrAtmadravyake dvitIya pudgaladravyakA abhAva honese samasta ho upadhi niSiddha hai yaha to utsarga hai; aura viziSTa kAlakSetrake vaza koI upadhi aniSiddha hai yaha apavAda hai / jaba bhramaNa sarva upaci niSedhakA prayoga kara paramopekSA saMyamako prApta karanekA icchuka hone para bhI viziSTa kAla kSetrake vaza hIna zakti vAlA honese use prApta karanemeM asamartha hotA hai, taba usameM honatA karake saMyama prApta karatA huA usako bahiraMga sAdhanamAtra upadhikA sAzraya letA hai| isa prakAra jisakA Azraya liyA jAtA hai aisI vaha upadhi upadhipana ke kAraNa vAstavameM chedarUpa nahIM haiM, pratyuta chedakI niSedharUpa hI hai / jo upadhi azuddhopayogake binA nahIM hotI vaha cheda hai / kintu saMyamako vAhyasAdhanamAtrabhUta upadhi to zrAmaNyaparyAyI sahakArI arrena tant vRttike hetubhUta mAhAra-nohArAdike grahaNa-tyAga saMbaMdhI chedake niSedhArtha grahaNa kI jAnese sarvadhA zuddhopayogakA avinAbhUtapanA honese chedake niSedharUpa hI hai / prasaMgafaar - pranantarapUrva gAthAmeM saparigrahatAkA antaraGgaccheda batAyA gayA thA / eba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki "kisIke kahIM kabhI kathaMcit koI upadhi prapratiSiddha bhI hotI hai" aisA apavAdopadeza kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) utsarga mArga (nirvivAda spaSTa mArga) to yahI hai ki samasta upadhi kA parihAra karanA cAhiye, kyoMki AtmAke svarUpameM pudgalAdi dUsarA kucha hai hI nahIM / (2) jaba koI zramaNa upekSAsaMyamakA bhAva rakhakara bhI upekSAsaMghama pAne meM samartha nahIM hai taba saMyamakA sAdhaka bAhya sAdhana grahaNa karatA hai yaha apavAda mArga hai / ( 3 ) yahA~ apavAda mArgakA artha atabhaMga nahIM hai, kintu Agamokta vivise upakaraNa grahaNa karanA, samitirUpa pravRtti karanA apavAda mArga hai / ( 4 ) utsargamArga meM parama upekSA hai / ( 2 ) apavAdamArga meM viSapUrvaka samiti Adiko pravRtti hai / ( 6 ) grAgamokta prapavAdamArga bhI usIkA ucita hotA hai jo sarvopadhi pratiSedhako prayoga kara paramopekSAsaMyamako prApta karanekA icchuka honepara bhI Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyo paryAyasahakArikArazaroravRttihetubhUtAhAranihArAdigrahaNavisarjanaviSayaccheda pratiSedhArthamupAdIyamAnaH sarbathA zuddhopayogAvinAbhUtatvAcchedapratiSedha evaM sthAt // 222 // ndhArthaprakriyA avyaya kRdaMta / nirukti-kSiyanaM yatra tat kSetra kSiyati prANI yatra tat kSetraM kSi gato tudAdi kSi nivAsagatyo: tudAdi kSi+an / samAsa-grahaNAni visargAzceti grahaNavisargAH teSu grahaNavirAgaSu / / 222 / / viziSTa kAla kSetrake vaza hIna zakti vAlA hone se paramopekSAsaMyamameM nahIM raha saka rahA hai| (7) saMyamasahakArI upadhikA pAzraya lenA cheda nahIM, balki chedapratiSedha hI hai| (8) jo upadhi arthAt grahaNa va pravRtti prazuddhopayogake binA nahIM hotI vahI upadhi cheda arthAta saMyamaghAtarUpa hai / (E) zrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUta zarIrake TikAvake liye va pariNAmoM ko vizuddhike liye va hiMsAke parihArake liye jina upadhiyoM ke grahaNa va chor3ane meM saMyamavighAta na ho, apavAdamArgameM unakA kSetra kAlAnusAra prayoga karanA batAyA gayA hai / (10) kaunasI pravRtti prAgamokta vidheya apavAdamArga hai usakA nirdeza samitiyoM meM kiyA gayA hai / (11) vahI padArtha prAgamokta upAdeya upakaraNa ho sakatA hai jo saMyama, zuddhi va jJAnakA sAdhana ho, baha hai pIchI, kamaMDala va zAstra / (12) jisake binA prAtmapragati nahIM vaha vyavahAra bhI upakaraNa hai, vaha hai--yathAjAtarUpa liGga, gurubacana, zAstrAdhyayana va vinaya / siddhAnta--(1) upekSAsaMyama va parihArasaMyamase sAdhakako sAdhanA banatI hai| dRSTi-----1-- kriyAnaya, jJAnanaya (193, 164) / prayoga- paristhitivaza prAgamopadiSTa apavAdamArgase vRtti karate hue bhI utsargamArgase vartaneko umaMga rakhakara sahajAtmasvarUpa lakSyako dRSTimeM rakhanA / / 222 / / aba jisakA niSedha nahIM kiyA gayA usa upadhikA svarUpa kahate haiM- [yadyapi alpam ] bhale hI alpako grahaNa kare to bhI [apratiSTam ] anindita [asaMyatajanaH aprAryanIyaM] asaMyatajanoMse aprArthanIya [mUrchAdijananarahitaM] mUrchAdijananarahita [upadhi] upadhi ko ho [zramarapaH] zramaNa [gRhNAtu] grahaNa kare / tAtparya ---nizcayamokSamArgakI pAtratA rakhane vAle vyavahAramokSamArgake sAdhanabhUta upakaraNa hI muni rakha sakatA, anya kucha nahIM / : TokArtha----jo hI upadhi sarvathA baMdhakI asAdhaka honese anidita hai, saMyamake atirikta anyatra anucita honese asaMyatajanoM ke dvArA aprArthanIya hai, aura rAgAdipariNAmake binA dhAraNa kI jAnese mUrchAdike utpAdanase rahita hai, vaha vAstava meM aniSiddha hai / ataH yathokta svarUpa vAlI upadhi hI upAdeya hai, kintu kiMcitmAtra bhI yathokta svarUpase viparIta svarUpa vAlI upadhi upAdeya nahIM hai| SOAMIRMAN Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA prathApratiSiddhopadhisvarUpamupadizati appaDikuTTa uvadhi apatthaNija asaMjadajagohiM / mucchAdijaNaNArahidaM geNhadu mamaNo jadi vi appaM // 223 // sAdhu bandhasAdhana, prayatoMke anabhilaSita va anindita / mUrchAdijananavirahita alpopadhi upakaraNa dhAre // 223 / / E apratika STamupadhimaprArthanIyamasaMyatajanaiH / mUrchAdijananarahitaM gRhNAtu zramaNo yadyapyalpam / / 223 / / yaH kiloSadhiH sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruSTaH saMyamAdanyatrAnucitatvAdasaMyatajanAprAdhanI yo rAgAdipariNAmamantareNa dhAryamANatvAnmU dijananarahitazca bhavati sa khalvapratiSiddhaH / / prato yathoditasvarUpa evopadhirupAdeyo na punaralpo'pi yathoditaviparyastasvarUpaH // 223 // nAmasaMjJa.....apaDikuTTa uvadhi apatthaNijja asaMjada jaNa mucchAdijaNaNa rahida samaNa jadi di appa / pAtusaMjJa----giNha graho / prAtipadika....-apratikaSTa upadhi aprArthanIya asaMyatajana bhurchAdijananarahita zramaNa yadi api alpa / mUladhAtu-graha upAdAne / ubhayapadavivaraNa--appaDikuTu apratikuSTaM udhi vadhi apatthaNijjaM aprArthanIyaM mucchAdijaNaNarahidaM sUdijananarahitaM apa alpa--dvitIyA ekavacana / asaMjadajayahiM basaMyatajana:-tRtIyA bahuvacana / rAmaNo bhramaNa:-prathamA ekavacana / jadi yadi vi api-~ anyaya / gehadu gRllAtu-AjJArthe anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti-aR kSat iti kaSTaM kuza AhvAne rodane ca kuza+kta a prati upasarga / samAsa-asaMyatAzca te janAzceti asaMyata janAH, bhuccha dInAM janana tena rahitastaM murchAdijananarahitaM / / 223 / / prasaGavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM apratiSiddha upadhikA nirdeza kiyA gayA thaa| / aba isa gAthAmeM apratiSiddha upadhikA svarUpa batAyA gayA hai / tathyaprakAza---(1) jo bandhakA sAdhaka na ho, jisakI asaMyamI jana icchA na kare, jo rAgAdi pariNAmake binA rakhA jA sakatA ho vaha upakaraNa apratiSiddha hai / (2) jo baMdha kA sAdhaka ho aisA thor3A bhI kucha padArtha saMyamIjanake grahaNake yogya nahIM hai / (3) asaMyamI jana jisako uThA lenekA bhAva kara sake vaha padArtha saMyamI janake grahaNa ke yogya nahIM hai / (4) jisake rakhanese rAgAdi pariNAma ho sake vaha padArtha saMyamI janake grahaNake yogya nahIM hai| T) saMyamI puruSa ve haiM jinake avikArasahajajJAyakasvarUpa svako upalabdhirUpa bhAvasaMyama ho| siddhAnsa--(1) upakaraNakA prayoga karane vAle zramaNake 'parako lene, karane AdikI mazakyatAko pratIti" nirantara hai| dRSTi-1- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga-vizuddha caryA karate hue bhI niSkriya nirapekSa sahajAtmasvarUpakI pratIti va STAR sa Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 420 sahajAnandazAstramAlAyAM prathotsarga evaM vastudharmo na punarapavAda ityupadizati--- kiMkiMcaNa tti taka apuNabhavakAmiNodha dehe vi / saMga ti jiNavariMdA NippaDikammattamuddiTThA // 224 // mokSaSI prAtmAko, dehasaMga bhI upekSya btlaayaa| itara saMga to heya hi, yoM apratikarmatva jAno // 224 // kikicanamiti tarka: apunarbhavakAmino'tha dehe'pi / saMga iti jinavarendrA niHpratikarmatvamuddiSTavantaH / 224 // atra zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiSidhyamAne'tyantamupAttadehe'pi paradravyatvAtparigraho'yaM na nAmAnugrahAhaH kiMtUpekSya evetyapratikarmatvamupadiSTavanto bhagavanto'haMdevAH / atha ..... nAmasaMjJa-kikiraNa ti takka apuNanbhavakAmi adha deha vi saMga tti jiNavarida NippaDikammatta uddicha / dhAtusaMjJa--takka ta dvitiiygnnii| prAtipadika---kikicana iti taka apunarbhavakAmin atha deha api saMga iti jinavarendra niHpratikarmanva uddiSTavat / mUladhAtu-tarka trknne| ubhayapadavivaraNa-ki kiMcaNaM kiMkiMcanaM--prathamA ek0| ti iti vi api adha atha-avyaya / takkaM taka:-pra0 e0 / apUNabhavakAmiNo apunarbhavakAmina:--SaSThI eka / dehe-saptamI eka0 / saMgo saMga:-pra0 e0 / jiNavariMdA jinavaredRSTi rakhanA // 223 // ___ aba 'utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM yaha batalAte haiM ---- [atha] jaba ki [jinavarendrAH] jinavarendroMne [apunarbhavakAminaH] mokSAbhilASoke, [dehe api] dehake viSaya meM bhI [saMgaH iti] 'yaha parigraha hai' yaha kahakara [niHpratikarmatvam ] dehameM saMskArarahitapanA (uddiSTavantaH] upadezA hai, taba [kiM kiMcanam iti tarkaH] phira mokSAbhilASIke kyA anya kucha bhI ho sakatA hai ? isa prakAra tarka hotA hai / - tAtparya----mokSAbhilASIko janma deha bhI parigraha baMdhana lagatA hai taba anyako to carcA ho kyA / TIkArtha- yahA~, zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNa honese jisakA niSedha nahIM kiyA jA rahA hai aise atyanta upAtta zarIrameM bhI, 'yaha paradravya honese parigraha hai, vAstavameM yaha anugrahayogya nahIM, kintu upekSA yogya ho hai aisA batAkara bhagavanta arhanta devoMne apratikarmatva kahA hai, taba phira vahA~ zuddhAtmatattvopalabdhikI saMbhAvanAke rasika puruSoMke zeSa--anya anu. pAtta parigraha becArA kaise ho sakatA hai ? --aisA arhanta devoMkA bhAva vyakta hI hai| isase nizcita hotA hai ki utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM / tAtparya yaha hai ki vastudharma hone se parama nigraMthatva hI avalambane yogya hai / Recene Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200SATAvwwwAAAAmmon manarwasammatwwwwwwwam Mana PREE - mithammammelam pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA tatra zuddhAtmatattvopalambhasaMbhAvanarasikasya pusaH zeSo'nyo'nuzAttaH parigrahoM varAka: kiM nAma syAditi vyakta eva hi teSAmAkUtaH / ato'vadhAryate utsarga eva vastudharmo na puna rapavAdaH / idamatra tAtparya vastudharmatvAtparamananthyamevAvalambyam // 224 // ndrA:-prathamA bahuvacana / NipaDikammattaM niHpratikarmatvaM-dvitIyA ekavacana / uddiddA uddiSTavanta:-prathamA bahuvacana kriyaa| nirukti ... saNaM tarka: tarka-- an tarka takaraNe curAdi, dihyate upacIyate yaH sa dehaH diha + dhana diha upacaye adAdi / samAsa--jineSu darAH jinavarAH teSAM indrAH jinavarendrAH / / 224..... prasaMgavivaraNa... anaMtarapUrva gAthAmeM apratiSiddha upAdhikA svarUpa batAyA gayA thaa| jaba isa mAthAmeM batAyA gayA hai ki paramArthataH utsarga hI vAstavika dharma hai apavAda nahIM / tathyaprakAza-(1) yadyapi zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNa hai yaha atyaMta milA huA deha, tathApi hai to paradravya ho, ataH yaha deha upadhi anugrahake yogya nahIM, kintu upekSagIya hI hai / (2) jaba atyaMta milA humA dravyaliGga vAlA deha bhI upekSya hai taba anya pRyak pravasthita padArtha zuddhAtmatatvopalabdhirasika puruSoMko anugrahake yogya kaise ho sakate haiM / (3) utsarga ho pAtmavastukA parama dharma hai, apavAda nahIM, ataH zuddhopayogarUpa paramopekSAsaMyamake balase paramanigraMnyatA ho Azraya hai / siddhAnta--(1) sahajAtmasvarUpake anurUpa upayoga ho kalyANakArI hai / Imat . dRSTi ----- 1-- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikAnaya, paramabhAvagrAhaka dravyAthikanaya, zuddha paramapAriNAmikabhAvagrAhaka dravyAthikanaya (24ba, 30, 30 pr)| prayoga-vyavahAradharmase apaneko surakSita supAtra banAkara paramananthyarUpa abhedaralamaya nizcayadharma se pariNata honekA pauruSa hone denA // 224 / / ___ aba apavAdavizeSa kaunase haiM, so kahate haiM----[jinamArge] jinamArgameM [yathAjAtarUpaM liga] yathAjAtarUpa liMga [upakaraNaM iti bhariNatam] upakaraNa hai aisA kahA gayA hai, [ca] tathA [guruvacanaM ] gurukA vacana, [sUtrAdhyayanaM ca] sUtroMkA adhyayana [ca] aura [vinayaH api vinaya bhI [nirdiSTam] upakAraNa kahA gayA hai| tAtparya--nirgranya liGga, guruvacana, sUtrAdhyayana va vinaya bhI janamArgameM upakaraNa mahA gayA hai| TIkArtha- isameM jo aniSiddha upadhi apavAdarUpa hai, vaha sabhI vAstavameM zrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpameM upakAra karane vAlA honese upakaraNabhUta hai, dUsarA nahIM / usake vizeSa (1) sarva prAhAryarahita sahajarUpase apekSita yathAjAtarUpatva ke kAraNa bahiraMga wwwNMommenternetsmameenawwaamwwwwwwwwww .... " ma Swallectiotes 2100 AIMER wwwindstandhanmuthunman. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sahajAnandazAstramAlAyA praya ke'pavAdavizeSA ityupadizati-- ucayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhaNidaM / guruvayaNaM pi ya viNazro suttajjhayaNaM ca Ni ddiTeM // 225 // jinamArgameM upakaraNa, liGga yathAjAtarUpa batalAyA / guruvacana, vinaya sUtroM kA adhyayana bhi kahA prabhune / 225 // upakaraNaM jinamArga liGga yathAjAtarUpamiti bhaNitam / guruvacanamapi ca vinayaH sUtrAdhyayanaM ca nirdiSTam / yo hi nAmApratiSiddho'sminnueghirapavAdaH sa khalu nikhilo'pi zrAmaNyaparyAyasahakAri. kAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUta evaM na punaranyaH / tasya tu vizeSA sarvAhAryavajittasahajarUpApekSitayathAjAtarUpatvena bahiraMgaliMgabhUtAH kAyapudgalAH zrUyamAgatatkAla bodhakagurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadezavacanapudgalAstathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanazuddhAtmatattvadyotanasa. nAmasaMja-uvayaraNa jiNamagga liMga bahAdarUva idi bhaNida guruvayaNa pi ya vima suttajjhayaNa ca giddiTTa / dhAtusaMjJa- bhaNa kathane / prAtipadika-upakaraNa jinamArga liGga yathAjAtarUpa iti bhaNita guruvacana api ca vinaya sUtrAdhyayana ca nidiSTa / mUladhAtu-~maNa shbdaarthH| ubhayapadavivaraNa- uvayaraNaM liMgabhUta kAyapudgala; (2) sune jA rahe tatkAlabodhaka, gurudvArA kahe jA rahe prAtmatattvandhotaka, siddha upadezarUpa vacanapudgala; tathA (3) adhyayana kiye jA rahe nityabodhaka, anAdinidhana zuddha prAtmatatvako prakAzita karane meM samartha zrutajJAnake sAdhanabhUta zabdAtmaka sUtrapudgala; aura (4) zuddha prAtmatattvakA prakAzana karanemeM samartha jo darzanAdika paryAye, una rUpase pariNamita puruSake prati vinItatAkA abhiprAya pravartita karane vAle citra pudgala / yahA~ yaha tAtparya hai ki kAyakI bhAMti vacana aura mana bhI vastudharma nahIM hai / prasaGgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki utsarga ho vastudharma hai, apavAda nahIM / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki ve apavAdavizeSa kauna kauna haiM jo vidheya honepara bhI vastudharma nahIM hai / tathyaprakAza.---1- jo zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNa honese upakAraka upakaraNa hai vahI saba apratiSiddha upadhiapavAdamAgameM kahA gayA hai| (2) dhAmaNyaparyAyako sahakAritA ke viruddha, anupakAraka anya kucha bhI padArtha apratiSiddha upakaraNa nahIM kahalAtA / (3) sarva paravasturahita daMgaMbarI mudrAse yukta zarIra upakaraNa hai / 4- zuddhAtmatattvake dyotaka guruvacana upakaraNa haiM / 5- anAdinidhana sahajAtmasvarUpake dyotanameM samartha zrutajJAna ke sAdhanIbhUta zandAtmakasUtrapudgala arthAt zAstrAdhyayana upakaraNa hai / 6- zuddhAtmatatvako prakaTa karane vAle Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 423 martha zrutajJAnasAdhanIbhUtazabdAtmakasUtrapudgalAzca zuddhAtmatattvavyaJjakadarzanAdiparyAyatatpariNata. puruSavinItatAbhiprAyapravartakacitta pulAzca bhavanti / idamatra tAtparya, kAyavadvacanamanasI api na vastudharmaH // 22 // upakaraNaM liMga liGga jahajAdarUvaM yathAjAsarUpaM guruvayaNaM guruvacana viNao vinayaH suttajjhayaNaM sUtrAdhyamana-prathamA ekavacana / jiNamAge jinamArga-saptamI ekavacana / bhaNidaM bhaNitaM NihiTa nirdiSTaM-prathamA ekavacana kRdanta kiyaa| jikti -mRgyate yena sa mArga: mArga +dha mArga anveSaNe, sUtryate yat tat sUtra sUtra veSTane / samAsa-guroH vacanaM guruvacanaM, sUtrasya adhyayanaM sUtrAdhyayanaM / / 12 / / samyaktvAdiparyAyoMse pariNata puruSoM ke prati vinamratAke abhiprAyameM pravartane vAle cittapudgala arthAt vinaya upakaraNa hai / 7- ukta saba upakaraNa zrAmaNya paryAyake sahakArI kAraNa honese upakAraka haiM va apratiSiddha haiM tathApi ye saba kAya vacana va mana hI to haiM, at| vastudharma nahIM haiN| 8- kAya spaSTa rUpase vastudharma nahIM hai, isI prakAra vacana va mana bhI vastudharma nahIM hai / siddhAnta ---(1) akhaNDa zAzvata sahaja caitanyasvabhAvamAtra AtmAkA darzana, pratyaya, manubhana nirantara banA rahanA ho vAstavika paramArtha dharmapAlana hai| dRSTi--- 1- akhaNDa paramazuddhanizcayanaya, akhaNDa parama zuddha sadbhUta vyavahAra (44, newwwwwween-samrwomame Camwww AR-53 prayoga--manavacanakAyasambandhI upakaraNoMse zrAmaNyaparyAyako zuddhatAke liye sahayoga lekara mana vacana kAyako vastudharma na jAnakara unakI parama upekSA dvArA sahajAtmasvarUpameM up| yukta honA // 22 // aba aniSiddha zarIra mAtra upadhike pAlanake vidhAnakA upadeza karate haiM-- [ihaloka nirapekSaH] isa lokameM nirapekSa aura [parasmin loke] paralokameM [apratibaddhaH] apratibaddha [zramaNaH] zramaNa [rahitakaSAyaH] kaSAyarahita hotA huA [yuktAhAravihAraH bhavet] yuktAhArao vihArI hotA hai| tAtparya lokaparalokaviSayaka abhilASAse rahita zramaNa yuktAhAravihArI hotA hai / FM TokArtha---anAdinidhana ekarUpa zuddha prAtmatasvameM pariNatapanA honese samasta karmapud galake vipAkase atyanta vivikta svabhAva yuktapanA honeke kAraNa kaSAyarahita honese, vartamAna o kAlameM manuSyatva ke hote huye bhI svayaM samasta manuSyavyavahArase bahirbhata honeke kAraNa isa lokake prati nirapekSatA honese tathA bhaviSyameM hone vAle devAdi bhAvoMke anubhavanakI tRSNAse zunya hone ke kAraNa paralokake prati apratibaddhapanA honese jJeyapadArthoke jJAnakI siddhi ke liye SEE SumhemamalAammamtamma Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmittee souveASIA RANC2. ST000000000mAsasya 424 sahajAnandazAstramAlAyAM prathApratiSiddhazarIramAnopadhipAlanavidhAnamupadizati ihalogaNirAvekkho appaDibaddho parammi loyamhi / juttAhAravihAro rahidakasAyo have samaNo // 226 // ihalokanirApekSI, vyapagata paralokako bhi tRSNAse / yuktAhAravihArI, va kaSAyarahita zramaraNa hotA // 226 // ihalokanirapekSaH apratibaddhaH parasmin loke| yuktAhAravihAro rahitakaSAyo bhavet zramaNaH // 226 / / ___ anAdinidhanakarUpazuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyanta viviktasvabhA. vatvena rahitakaSAyatvAttadAtvamanuSyatve'pi samastamanuSyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirapekSatvAtta. pAbhaviSyadamAdibhAvAnubhUtitRSNAzUnyatvena paralokApratibaddhatvAcya paricchedyArthI palambhaprasi ___ nAmasaMjJa-- ihalogaNirAvedana appaDibaddha para loya juttAhAravihAra rahiMdakasA samaNa / dhAtusaMjJa---- hara sattA / prAtipadika ihalokanirapekSa apratibaddha para lovA yuktAhAravihAra rahita kaSAya zramaNa / mUladhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapada vivaraNa-- ihalogaNirAvevakho ihalokanirApekSaH apaDibaddho apratibaddhaH juttAhAravihAro yuktAhAravihAraH rahidakasAo rahitakaSAyaH samaNo zramaNa:--prathamA eka / parammi pare dIpakameM tela DAle jAne aura dIpakako usakAye jAnekI taraha zuddha prAtmatatvakI upalabdhi kI siddhike liye zarIrako khilAne aura calAneke dvArA yuktAhArabihArI hotA hai / yahA~ tAtparya yaha hai ki---cUMki zramA kaSAyarahita hai isa kAraNa vartamAna zarIrake anurAgase yA divya zarIrake anurAgase AhAra vihAra meM prayuktarUpase pravRtta nahIM hotA; kintu zuddhAtmatattvako upalabdhikI sAdhakabhUta zrAmaNyaparyAyake pAlana ke liye hI kevala yuktAhAravihArI hotA hai| . prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM apavAdavizeSoMko batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM apratiSiddha zarIramAtra upadhike pAlanakA vidhAna batAyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) zramaNake anAdi anaMta ekasvarUpa ghidbrahma ko dRSTi, upAsanA, anubhUti va rati rahatI hai / (2) zuddha cid brahma samasta karma pudgalavipAkase atyanta bhinna svabhAva vAlA hai / (3) krodha, mAna, mAyA, lobha, indriyaja sukha, duHkha Adi vikAra pudgala karmake vipAka haiM / (4) avikAra sahajaparamAtmasvarUpa cibAkI upAsanA karane vAle zramaNa kaSAyarahita hote haiM / (5) zramaNa vartamAnameM manuSya hai tathApi kaSAyarahita va zuddhAtmapariNata honese samasta manuSyavyavahAroMse pRthaka hai / (6) zramaNa manuSyavyavahAroMse pRthak honeke kAraNa ihalokanirapekSa hai arthAt isa lokakI apekSAvoMse rahita hai / (7) isa lokako apekSAvoMkA mAghAra gharora hai, kintu kaSAyarahita honeke kAraNa zramaNako vartamAna zarIrameM anurAga nahIM ESS SHIKETPRAKBAYEmissume Kaala Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA pradIpa pUraNotsarpa sthAnIyAbhyAM zuddhAtmatatvopalambhaprasiddhayarthaM taccharIrasaM bhojana saMcalanAbhyAM yuktAhAravihAro hi syAt zramaNaH / idamatra tAtparyam yato hi rahitakaSAyaH tato na taccharAnurAgeNa divyazarIrAnurAgeNa vAhAravihArayorayuktyA pravarteta / zuddhAtmatasvopalambhasAdhakazrAmaNyaparyAvapAlanAyaiva kevalaM yuktAhAravihAraH syAt // 226 // 425 loyamhi loke saptamI eka ve bhavet vidhI anya0 eka0 kriyA / nirukti atra iti iha (idaM + ha i. Adeza ), kaSati iti kaSAyaH (Aya) kaSa hiMsArthaH bhvAdi / samAsa - yuktaH AhAra: bihAra: yasya sayuktAhAravihAraH // 22 // haiM / (8) kaSAyarahita honese bhramaNa bhaviSya meM hone vAle devAdibhAvoM ke granubhavakI tRSNA se atyanta dUra hai| ( 2 ) parabhavakI apekSAvoMse rahita honeke kAraNa zramaNake divyazarIra meM bhI anurAga nahIM hai / (10) zarIrakA anurAga na honepara bhI zuddhAtmatattvopalabdhisAdhaka zramaNajIvana meM jIvana ke liye AhAra karanA niSiddha nahIM hai / ( 11 ) AhAra karanA Avazyaka hone hi sthiti bhI AtmasvarUpake parijJAnI zrama prayo grAhArakA grahaNa nahIM karatA, kintuyogya AhAra hI grahaNa karatA hai / ( 12 ) zrAmaNya ( munipanA) kA pAlana prayogya AhAra lene maiM saMbhava nahIM hai / (13) zramaNa kevala zuddhAtmatatvakI ruci vAle hote haiM / (14) zuddhAtmatatva ke ruciyA zramaNa kaSAyake vAtAvaraNase dUra rahate haiM / (15) kaSAyake vAtAvaraNase dUra rahane ke liye zramaNa eka sthAnapara bahuta dina nahIM rahate, ataH ve vihAra karate rahate haiM / (16) vihAra karanA zrAvazyaka hone kI sthiti meM yogyAyogya dravya kSetra kAla bhAvake parijJAnI zramaNa yogya vihAra nahIM karate, kintu yogya hI vihAra karate haiM / ( 17 ) zuddhAtmatattvakI upalafare liye hI zramaNakA yogya AhAra vihAra hotA hai / ( 18 ) jaise prakAza pAneke liye diyA meM yogya telakA DAlanA (AhAra) va yogya bAtIkA usakerate rahanA (vihAra) grAvazyaka haiM, aise hI zrAmaNyaparyAyapAlana ke liye yogya AhAra vihAra siddhAnta --- ( 1 ) zuddhAtmatvako zuddha bhAvanA honese ayogya AhAra vihAra dUra ho jAtA hai / (2) zuddha grantastasvakI dhUna vAle zrAhAra karate hue bhI usake bhokA nahIM / dRSTi - 1 - zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyArthikanaya (24) / 2 - prabhoktRnaya (192) 1 prayoga - sahajAnandamaya prAtmatasvakI upalabdhike liye nirgrantha zramaNa hokara yogya ticaryA kara jIvanaparyanta zuddha caitanya mahAprabhukI zrArAdhanA karanA ||226 / / apratiSiddha hai / zrava yuktAhAravihArI sAkSAt granAhAravihArI hI hai, yaha batalAte haiM - [ yasya AtmA maSarasaH ] jisakI dRSTi meM AtmA AhArako icchA se rahita hai [ tat api tapaH ] vaha nirAhAra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amanagement 426. sahajAnandazAstramAlAyA atha yuktAhAravihAraH sAkSAdanAhAravihAra evetyupadizati jassa asaNamappA taM pi tavo tappaDicchagA samaNA / zraNa bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA // 227 // anazanasvabhAva prAtmA ke pratyeSaka zramaga svalakSyabazI / aiSaNAdoSavirahita, bhikSAcArI anAhArI // 227 / / yasthAneSaNa AtmA tadapi tapaH tatpratyepakAH zramaNAH / anyabhakSamaneSaNamatha te zcamaNA anAhAta ||227 // svayamanazanasvabhAvatvAdeSaNAdoSazUnyabhaizyatvAcca yuktAhAra sAkSAdanAhAra eva syAt / tathAhi--yasya sakalakAlameva sakalapudgalAharaNazUnyamAtmAnamavabudhyamAnasya sakalAzanatRSNAzUnyatvAsvayamanazana eva svabhAvaH / tadeva tasyAnazanaM nAma tapo'ntaraGgasya balIyastvAt iti kRtvA ye taM svayamanazanasvabhAvaM bhAvayanti zramaNAH, tatpratiSiddhaye caidharaNAdoSaandhamanyadbhakSaM nAmasaMja- aresaNa apata pi taba tapahicchaga samaNa aNNa bhikkha araNesaha aghata samaNa aNAhAra / dhAtusaMjJa - bhikkha bhikSAyAM / prAtipadika- yat aneSaNa Atman tat api tapasa tatpratyeSaka svabhAva nizcayase tapa hai; [tatpratyeSakAH] aura nirAhArasvabhAva prAtmAko prApta karane ke liye prayatna karane vAle zramaraNAH] zramaNa [anyat bhakSam] svarUpase pRthak bhikSAko [aneSaNam] eSaNArahita grahaNa karate haiM, [atha] isaliye te zramaNAH] ve zramaraNa [anAhArAH] anAhArI, tAtparya--nirAhArasvabhAvI AtmAko prAptike liye saMyamI jIvana bitAne ke liye paristhitivaza nirdoSa AhAra lenepara bhI zramaNa anAhArI hai| TokArtha-svayaM anazanasvabhAvapanA honese aura eSaNAdoSazUnya bhakSyapanA honese, yuktAhArI zramaNa sAkSAt anAhArI hI hai| spaSTIkaraNa----sadA hI samasta pudgalAhArase zUnya AtmAko jAnate hue jisakA samasta prazanatRSNArahita honese svayaM anazana ho svabhAva hai| vaho usake anazana nAmaka tapa hai, kyoMki aMta raMgakI vizeSa balavattA hai, yaha samajhakara jo zramaNa prAtmAko svayaM 'anazanasvabhAva bhAte haiM aura usakI siddhike liye eSaNAdoSazUnya para... rUpa bhikSA prAcarate haiM; ve pAhAra karate hue bhI mAno AhAra nahIM karate hoM, aise honese sAkSAt anAhArI hI haiM, kyoMki yuktAhAritva ke kAraNa unake svabhAva tathA parabhAvake nimitta se bandha nahIM hotaa| isa prakAra svayaM pravihArasvabhAva vAlA honese aura samitizuddha vihAravAlA honese yuktavihArI zramaNa sAkSAt avihArI hI hai-~-yaha anukta honepara bhI samajhanA caahiye| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TokA pa. natya prajJAzA caranti, te kilAharanto'pyanAharanta iva yuktAhAratvena svabhAvaparabhAvapratyayabandhAbhAvAtsvabhAdanAhArA eva bhavanti / evaM svayamavihArasvabhAvatvAtsamitizuddhavihIrarathAcchAputavihArAjhA. kSAdavihAra eva syAt ityanuktamapi gamyateti // 227 // zramaNa anyat bhaikSa aneSaNa anya tat zramaNa anAhAra / mUladhAtu-bhikSa bhikSAyAM / ubhayapadavivaraNajassa yasya-SaSThI eka0 / arosaNaM aneSaNaH appA AtmA-prathamA eka0 / taM tat tavo tapaH-prathamA eka0 / tappaDicchagA tatpratyeSakAH samaNA zramaNAH te samaNA zramaNAH aNAhArA anAhArA:-prathamA bahuvacana / aNNaM anyat bhikkhaM bhaikSa-dvi0 eka0 / aNesaNaM aneSaNaM-kriyAvizeSaNaM / adha atha pi apiavyaya / nirukti- bhikSaNaM bhikSaH bhikSasyedaM iti bhaikSaM (bhiz + aN) bhikSa bhikSAyAM alAbhe lAbhe ca / samAsa-na AhAraH yeSAM te anAhArAH / )227 / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM apratiSiddha zramaNazarIrake pAlanakA vidhAna batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki yogya AhAra vihAra karane vAle zramaNa sAkSAt anAhArI va avihArI hai|| tathyaprakAza-(1) zramaNa apane AtmAke anAhArasvabhAvakA satata pratIti rakhatA hai / (2) anAhArasvabhAvI honepara bhI zramaNa saMyamasAdhakazarIrake pAlana ke liye aiSaNAke doSase rahita bhaikSya caryA karatA hai / (3) anAhArasvabhAvadRSTi vAlA tathA nirdoSa caryA vAlA honese yogya AhAra karatA huA bhI zramaNa sAkSAt (AtmadRSTi se) anAhAra hI hai / (4) zramaNa sadA hI apane prAtmAko samasta pudgaloMke aharaNa (grahaNa) karanese zUnya mAnate haiN| (5) zramaNa prAhAraviSayaka tRSNAse rahita hote haiM / (6) anazana svabhAvake anubhavane vAle zramaNoM kA yaha anAhAracaitanya pratapana antaraGga tapa hai / (7) anAhAracaitanyapratapanarUpa tapakI siddhike liye nirdoSa vidhise nirdoSa AhAra grahaNako caryA karate haiM / (8) anazana svabhAva antastattvake bhAvane vAle zramaNa nirdoSa bhikSAcaryAse AhAra grahaNa karate hue bhI zramaNoMke anAhArIkI taraha svabhAvaparabhAvanimittaka bandha nahIM hotA / (8) AhAra karate hue bhI zramaNoMke jaba anAhArI zramaNakI bhAMti bandha nahIM hai, taba ve sAkSAt anAhArI hI haiM / (10) prAtmA kA vihAra karanA svabhAva nahIM hai, AtmA avihArasvabhAva hai| (11) avihArasvabhAvapanA honese aura usako siddhike liye samitise zuddha vihAra honese yogya vihAra vAle zramaNa sA. kSAt vihArarahita hI smjhiye| siddhAnta-(1) niSkriya zuddha antastattvako bhAvanA karane vAleke kriyAkA saMkalpa nahIM rahatA / (2) niSkriya zuddha antastattvake bhAvane vAlA vihAra karake bhI vihArakA kartA nhiiN| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malcommonyms hows 428 sahajAnandazAstramAlAyAM atha kuto yuktAhAratvaM siddhayatItyupadizati---- kevaladeho samaNo dehe Na mamatti rahidaparikammo / bAjutto taM tavasA aNigRhiya thappaNo sattiM // 22 // mAtramAtrasaMgI muni tanameM bhi mamatva bina aparikarmA / apanI zakti prakaTa kara, tapameM udyata zramaraNa hotA // 228 // kevaladehaH zramaNo dehe na mameti rahilaparikarmA ! AyuktabAstaM tapasA anigUhyAtmanaH zaktim / / 228 / / ___ yato hi zramaNaH zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvena kevala dehmaatrsyossdhe| prasahyApratikSe. ghakatvAtkevaladehatve satyapi dehe 'kiM kiMcaNa' ityAdiprAktanasUtradyotitaparamezvarAbhiprAyaparigraheNa nAmasaMjJa--- kevaladeha samaNa deha Na agha mamatti rahidaparikamma Ajutta ta tava appa stti| dhAtasaMjJa-- graha saMvaraNe / prAtipadika kevaladeha zramaNa deha na asmad iti rahitaparikarman Ayuktavat tat tapasa Atmas zakti / mUladhAta guha gopane / ubhayapadavivaraNa--kevaladeho kevaladehaH samaNo zramaNaH rahidaparikAmo rahitaparikarmA-prathamA eka0 / dehe-saptamI eka0 / Na na tti iti-avyaya / Ajulo AyuktavAn-prathamA ekavacana kRdanta / taM-dvitIyA eka / tavasA tapasA-tR* eka0 / aNi gRhiya ani gRhya-sambandhArthaprakriyA dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / 2- akartR naya (190) / prayoga-niSkriya zAnta antastattvakI upalabdhike liye nirgrantha zramaNa hokara avihArasvabhAva antastattvako dRSTi rakhanA va isa hI kI siddhi ke liye yadi Avazyaka ho to yogya vihAra karanA / / 227 // - aba zramaNake yuktAhArapanA kaise siddha hotA hai yaha upadeza karate haiM----[kevaladeha zramaNaH] jisake dehamAtraparigraha vidyamAna hai aise zramaNane [dehe api zarIrameM bhI na mama iti] 'merA nahIM hai| yaha samajhakara [rahitaparikarmA] parikarma rahita hote huye, [AtmanaH] apane prAtmAko [kti] zaktiko [anigrahA] na chupAkara tapasA] tapake sAtha [2] usa zarIrako [AyuktavAn ] yukta kiyA hai| tAtparya---- munirAjoMne dehamamatva tyAgakara Atmazaktiko na chupAkara dehako tapazcaraNa meM lagAyA / . TIkArtha-cUMki zrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpameM kevala dehamAtra upadhiko zramaNa haThapUrvaka tyAga nahIM karatA isaliye vaha kevala dehavAn hai; aisA dehabAna honepara bhI, kiM kiMcaNa' ityAdi pUrva gAthA dvArA prakAzita kiye gaye paramezvarake abhiprAyakA praharaNa karaneke dvArase 'yaha zarIra vAstavameM merA nahIM hai isaliye yaha anugraha yogya nahIM hai, kinta upekSA yogya ho hai| isa prakAra samasta zArIrika saMskArako chor3A huaA honese parikarmarahita hai, isa kAraNa usake dehake mamatvapUrvaka anucita pAhAragrahaNakA abhAva honese yuktAhAritva -Mur wwww w wwwwwwwwwwwwwwwwww.IM....ULI AthAl-Aaw-------iwwinni Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadarzAgI TokA 29. nAma mamAyaM tato nAnugrahAhI kiMtupekSya eveti parityaktasamasta saMskAratvAdrahita parikarmA syAt / tatastanmamatva pUrva kAnucitAhAragrahNAbhAvAdyuktAhAratvaM siddhayaM tu / yatazca samastAmadhyAtmazakti prakaTayannanantarasutroditenAnazanasvabhAvalakSaNena tapasA taM dehaM sarvArambheNAbhiyukta vAna syAlu / tata zrAhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhvaMsAbhAvAdyuktasyaivAhAreNa ca yuktAhAratvaM siddhayet // 225 // avyaya | apaNo AtmanaH pRSThI eka satti zakti - dvitIyA eka / nirukti- zakana zaktiH (zak + tina) zakla sAmarthya | samAsa - kevalaM dehaH yasya saH kevaladehaH || 226 // siMddha hotA hai / aura cUMki usane samasta ho grAtmazaktiko pragaTa karate hue anantarapUrva gAthA sUtra dvArA kathita anazanasvabhAvalakSaNa upake sAtha usa zarIrako sarva udyamase yukta kiyA hai paryAt jor3A hai, isa kAraNa zrAhAragrahaNa ke pariNAmasvarUpa yogadhvaMsakA abhAva honese yogya hI prAhArake kAraNa usake yuktAhAritva siddha hotA hai / T prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM yuktAhAravihAra zramaNako sAkSAt pranAhAravihAra kahA gayA thA / aba isa gAthA meM zramara ke yuktAhArapanekA kAraNa batAyA gayA hai / tathya prakAza--- ( 1 ) zramaNane samasta antaraGga va bahiraGga parigrahakA tyAga kara diyA hai, kintu usake deha to abhI lagA hI hai / (2) dehako yadi haThapUrvaka tyAga de yAne maraNa. kara jAya to saMyama sAdhanekA avasara bhI kho diyA / (3) zramaNake aba zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNapanA honese kevala dehamAtra upadhi raha gaI hai / (4) zramaNa ke isa dehamAtra upadhi maiM raMca bhI mamatva nahIM hai / ( 5 ) zramaNa dehako anugrahake yogya nahIM jAnatA, kintu upekSAka yogya hI jAnatA hai / (6) zramaNako dehameM bhI upekSA hai ataH zramaraNane dehakA samasta saMskAra yAga diyA hai, zrataH zramaNa rahita parikarmA hai / ( 7 ) anucita AhArakA grahaNa mamatvapUrvaka hI ho sakatA hai, ataH mamatvarahita bhramaNa ke anucita AhArakA grahaNa saMbhava nahIM hai / ( 8 ) jisake anucita zrAhArakA grahaNa saMbhava nahIM aura zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNapanA honese. jIvanakA hetubhUta AhAra grahaNa karanA Avazyaka ho gayA so usa zramaNake yuktAhArapanA ho ho sakatA hai / ( 6 ) zramaNa apanI grAtmazaktiko chupAye binA, zrAtma ke zranazanasvabhAvakI array afte tapameM apaneko lagAye rahatA hai / (10) zramaNa apane AtmA ke ana* zanasvabhAva kI pratItisahita ho aneka tapoMmeM yukta rahatA hai / ( 11 ) AhAra grahaNa karanA prAvazyaka honepara zramaNa apane AtmA ke anazanasvabhAvakI pratItisahita hotA huA hI yogya AhAra grahaNa karatA hai / (12) yogI (zramaNa ) " prahAra grahaNa karanA zrAtmAkA pariNAma Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM aya yuktAhArasvarUpaM bistareraNopadizati eka khalu taM bhattaM appaDipuNNodaraM jhaalddh| caraNaM bhikSeNa divA Na rasAvekkhaM Na madhumaMsaM // 22 // ikabhukti apUrNodara, jaisA bhI mile dinameM caryAse / arasApekSa nirAmiSa, amadhu suyukta prAhAra yahI // 226 // ekaH khalu sa bhakta: apratipUrNIdaro yathAlabdhaH / caraNa bhikSayA divA na rasApekSo na madhumAsaH / / 226 / / ekakAla evAhAro yuktAhArA, tAvatava zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNazarorasya dhAraNatvAt / anekakAlastu zarIrAnurAgasevyamAnatvena prasahya hisAyatanokriyamANo na yuktaH / zarI. nAmasaMjJa- ekka khalu ta bhatta apaddhipuNNodara jahAladdha caraNa bhivarala divA Na rasAveNa Na mdhumNs| hai svabhAva hai" aise pariNAmase rahita hai, ataH yogI yogadhvaMsa nahIM hotA / (13) jisake yogadhvaMsa nahIM, anazanasvabhAvakI pratIti hai, dehakA parikarma nahIM hai, zrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNapanA honese dehakA banAye rakhanA Avazyaka hai usa zramaNake yuktAhArapanA hotA siddhAnta-(1) zramaNa anazanasvabhAva Atmatattvako nirantara pratIti va pArAdhanA ke kAraNa karmabhArase rahita hotA hai / (2) mamatvarahita thamagaNa anazanasvabhAvakI pratIti sahita yogya prAhAra lenA par3anese abhoktA hai| dRSTi----1-zuddhabhAvanAsApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) ! 2-abhoktRnaya (162) / prayoga- anazanasvabhAva antastatvako pratIti ArAdhanAsahita hote hue Avazyaka honepara yogya AhArAdikI pravRtti karanA / / 228|| aba yuktAhArakA svarUpa vistArase batalAte haiM-[khalu] vAstavameM [saH bhaktaH] baha AhAra (yuktAhAra) [ekaH] eka bAra [apratipUrNodaraH] Unodara [yathAlabdhaH] yazAlabdha (jaisA prApta ho vasA) [divA] dina meM [bhikSayA carapaM] bhikSAcaraNase lenA, [na rasApekSaH] rasako apekSAse rahita, aura [na madhumAMsaH] madhu mAMsa rahita hotA hai| TokArtha--eka bAra AhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki utanese hI zrAmaNya paryAyakA sahakArI kAraNabhUta zarIra TikA rahatA hai / zarIrake anurAgase hI anekabAra pAhArakA sevana kiyA jAnese kAyaratAse hisAyatanarUpa kiyA jAtA hunA yukta nahIM hai; aura zarIrAnurAgase sevakapanese aneka bAra AhAra yukta na hueke bhI apUrNodara prAhAra ho yuktAhAra hai, kyoMki vahI pratihatayogarahita hai / pUrNodara pAhAra pratihata yoga vAlA honese kathaMcit hisAyatanaH Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra---saptadazAGgI TIkA 431 sevakatvena na ca yuktasya / pratipurNodara evAhAro muktAhAraH tasyaivApratihatayogatvAt / pratipurNodarastu pratihatayogatvena kathaMcit hiMsAyatano bhavan na yuktaH / pratihatayogatvena na ca yuktasya yathAlabdha evAhAro yuktAhAraH tasyaiva vizeSapriyatva lakSaNAnurAgazUnyatvAt / zrayathAlavastu vizeSapriyatva lakSaNAnurAgasevyamAnatvena prasahya hiMsAyAnIkriyamANo na yuktaH / vizeSapriyasvalakSaNAnurAgasevakatvena na ca yuktasya / bhikSAcaraNenavAhAro yuktAhAraH tasyaivArambhazUvyatvAt / zrabhaikSAcaraNena tvArambhasaMbhavAtprasiddha hiMsAyatanazvena na yuktaH / evaMvidhAhArasevanavyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktasya / divasa evAhAro yuktAhAraH tadeva samyagavalokanAt / zradi yathA dhAtusaMjJa - labha prAptau / prAtipadika-eka khalu tat bhakta apratipurNodara yathAlabdha caraNa bhikSA divA na rasApekSa na madhumAMsaH / mUladhAtu-DulabhaS prAptI / ubhayapada vivaraNa- ekakaH ekaH taM saH bhaktaM bhaktaH apa hotA huA yogya nahIM hai; aura pratihata yoga vAlA honese pUraNoMdara AhAra yukta na hueke bhI zrAhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki vahI AhAra vizeSapriyatAsvarUpa anurAga se zUnya hai / prayathAlabdha AhAra vizeSapriyatAsvarUpa anurAga se sevana kiyA jAnese AtyaMtika hiMsAyana kiyA jAtA huA yogya nahIM hai / aura vizeSa priyatAsvarUpa anurAga ke dvArA sevana karane vAlA honese zrayathAlabdha zrAhArayukta na hueke bhI bhikSAcaraNase AhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki vahI prAraMbhazUnya hai / bhikSAcaraNa rahita zrAhArameM prArambhakA sambhava honese hiMsA yatnava prasiddha hai, ataH vaha AhAra yogya nahIM hai aura aise prahArake sevana meM antaraMga azuddhi vyakta honese prabhaikSyAcAra yukta na hueke bhI dinakA prahAra ho yuktAhAra hai, kyoMki vahI bhalI alti dekhA jA sakatA hai / dinake atirikta samaya meM zrAhAra bhalI-bhA~ti nahIM dekhA jA sakatA, isaliye usake hiMsAyatanatva anivArya honese vaha zrAhAra yogya nahIM hai aura aise AhArake sevanameM antaraMga azuddhi vyakta honese zradivasAhAra yukta na hueke bhI rasakI apekSAse rahita AhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki vahI antaraMga zuddhise sundara hai / rasakI apekSAse yukta AhAra antaraMga azuddhike dvArA AtyaMtika hiMsAyatana kiyA jAtA huA yogya nahIM hai / aura usakA sevana karane vAlA prantaraMga azuddhipUrvaka sevakapa se rasApekSa AhAra yukta na hue ke bho madhumAsa rahita AhAra ho yuktAhAra hai, kyoMki usake hI hiMsAyatanatvakA prabhAva hai / madhu-mAMsa sahita AhAra hiMsAyatana honese yogya nahIM hai / aura aise AhArake sevana meM antaraMga prazuddhi vyakta honesesamadhumAsa zrAhAra yukta na hue bhI ki yahA~ madhumAMsa hiMsAyatanakA upalakSaNa hai isaliye samasta hiMsAyatanazUnya AhAra hI yuktAhAra hai / prasaMgavivaraNa pranantarapUrva gAthA meM zramaNa ke yuktAhArapanehI siddhi kI gaI thii| aba Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 . sahajAnandazAstrasAlAyAM vase tu samyagavalokanAbhAvAdanivAryahiMsAyatanatvena na yuktaH / evaMvidhAhArasevanavyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktasya / arasApekSa evAhAro yuktAhArastasyaivAntaHzuddhisundaratvAt / rasApekSastu antarazuddhayA prasahya hiMsAyatanokriyamANo na yuktaH / antarazuddhisevakatvena na ca yuktasya / pramadhumAsa evAhAro yuktAhAraH tasyavAhiMsAyatanatvAt / samadhumAsastu hiMsAyatanatvAnna yuktaH / evaMvidhAhArasebana vyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktasya / madhumAsamatra hiMsAyatanopalakSaNaM tena samastahiMsAyatanazUnya evAhAroM yaktAhAraH / / 22 / / DipUNNodaraM apratipurNAdara: jahAladdhaM yathAlabdhaH caraNaM rasAvekkhaM rasApekSaH madhumaMsaM madhumAsaH-prathamA ekavacana / khalu divA NA na-adhyAya / bhikkheNa bhikSayA-tRtIyA eka0 / nirukti- ud araNaM udaraM ud aryate " yaH sa udaraH (ud + ap) ! samAsa- apratipUrNa udara yasya sa apratipUrNadiraH // 226 / / isa gAthAmeM yogya AhArakA svarUpa batAyA gayA hai / tathyaprakAza ---(1) eka bAra ho grAhAra karanA yogyAhAra hai, kyoMki eka bArake AhArase ho zrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNa zarIrakA TikanA bana jAtA hai / (2) aneka bAra pAhAra zarIrake anurAgase hI kiyA jAtA hai so usameM bhAvahiMsA niyamita hai, ata: aneka bArakA pAhAra yogyAhAra nahIM ho sakatA / (3) eka bArameM bhI apUrNodara ho pAhAra yogyAhAra hai, kyoMki apUrNodara AhAra meM sAdhugrogya yogavidhAnoMkA vighAta nahIM hotaa| (4) pUrNodara pAhAra honepara yoga (sAdhukartavya) meM pramAda hotA prataH pUrNodara AhAra hiMsAkA prAyatana hai so vaha yogyAhAra nhiiN| (5) eka bAra va apUgodara pAhAra bhI yathAlabdha ho vaha yogyAhAra hai, kyoMki yathAlabdha prAhArameM vizeSa priyapane kA anurAga nahIM hotaa| (6) svecchAlabdha prAhArakA grahaNa vizeSapriyapaneke anurAgase ho bhogA jAtA, ataH svecchAlabdha (apanI pasaMdagIkA) AhAra bhAvahiMsAkA prAyatana honese ayogyaH prAhAra hai / (7) eka bAra apUrNodara yathAlabdha AhAra bhI bhakSyAcaraNase hI prApta kiyA gayA yogya prAhAra hai, kyoMki aiSaNAsamitise prApta kiyA gayA prAhAra prArambhadoSase rahita hai / (8) abhakSAcaraNase prApta pAhAra prAraMbhayukta honese hiMsAkA pAyatana hai, ata: vaha ayogya pAhAra hai / (6) eka bAra apUNoMdara yathAlabdha gocarIse prApta prAhAra bhI dina meM hI kiyA gayA AhAra yogya AhAra hai, kyoMki dina meM hI prAhArako sahI avalokana ho sakatA hai / (10) dinake atirikta anya samayameM kiyA gayA AhAra yogya prAhAra nahIM, kyoMki anya samaya prAhArakA sahI avalokana ho ho nahIM sakatA / (11) dinameM eka bAra aiSaNAsamitise prApta yathAlabdha apUrNodara pAhAra bhI arasApekSa hI yogya AhAra hai, kyoMki arasApekSa AhArameM hI antaraGga vizuddhi raha Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 433 AAAAAATMAccoronautomar LweetenceTeOECE athotsargApavAdamaMtrIsausthityamAcaraNasyopadizati---- bAlo vA vuDDho ga samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM caradu sajoragaM mUlacchedo jadhA Na havadi / / 230 // bAla ho vRddha ho vA, zrAnta ho glAna ho bhi koi zramaraNa / yogya caryA karo jisameM na mUlaguNavirAdhana ho // 230 // bAlo vA vRddho vA zramAbhihato vA punarlAno vA / caryA caratu svayogyAM mUlacchedo yathA na bhavali 1230 // bAlavRddhazrAntaglAnenApi saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na yathA nAmasaMjJa-bAla yA buDr3ha vA samabhihada vA puNo gilANa vA cariya sajoga mUlaccheda jadhA Na / sakatI hai / (12) rasApekSa pAhArake grahaNa meM antaraGga azuddhi honese bhAvahiMsA hai, prataH rasApekSa pAhAra ayogya grAhAra hai 1 (13) dina meM eka bAra aiSaNAsamiti prApta yathAlabdha apUrNodara prAsApekSa pAhAra bhI madhumAsa prAdi doSoMse rahita hI yogya AhAra hai, kyoMki hiMsArahita maryAdita zuddha prAhAra ho ahiMsAkA prApatana hai / (14) madhu mA~sa calitarasa Adi doSoMse yukta prAhAra himAkA aAyatana hai, usake grahaNameM antaraGga prazuddhi prakaTa hI hai, ataH sadoSa aAhAra ayogya prAhAra hai| (15) ukta prakArakA prAhAra ho tapasvI sAdhu saMtoM ke liye yogya pAhAra hai, kyoMki yogya prAhArameM ho rAgAdivikalpa na jaganese nizcayase ahiMsA hai aura isa prahiMsAko sAdhaka dravya ahiMsA hai| (16) bhAva ahimAse caitanyasvarUpa nizcayaprANako rakSA hai / (17) dravya ahiMsAse parajIvake prANoM kI rakSA hai| (18) nisa pAhAra meM bhAvahimA va dravya ahiMsA donoM ahiMmAyeM raheM vaha pAhAra yogya prAhAra hai| (16) ukta yogyAhArake viruddha prAhArake grahaNase zramaNake zrAmaNya nahIM rhtaa| siddhAnta ---- 1-- caitanya prANako dRSTi zrAdi rUpa, rakSA bhAva ahiMsA hai / 2- rAgAdi bhAvakI jAgRti bhAvahimA hai| dRSTi-- 1- zuddhanizcayanaya (46) / 2- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga.---.-saMyamake bAhyamAghanIbhUta zArIrake pAlana ke liye AvazyakatA rahane taka yogya pAhAra hI grahaNa karanA va usa samaya bhI anazanasvabhAva avikAra caitanyasvarUpakI pArAdhanA / karanA // 226 // aba utsarga aura apavAdako maMtro dvArA AcaraNake susthittapanekA upadeza karate haiM---- bAlaH vA zramaNa bAla ho [vRddhaH vA] yA vRddha ho [zramAmihataH vA] yA zrAMta ho [punaH sAlAnaH vA] yA glAna ho [yathA mUlacchedaH] jaise mUlakA cheda [na bhavati] na ho usa prakAra SO Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 sahajAnandazAstramAlAyA syAttathA saMyatasya svasya yogyamatikarkazamevAcaraNamAcaraNIyamityutsargaH / bAlavRddhazrAntaraglAnena zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanabhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na yathA syAttathA bAlavRddhazrAntaglAnasya svasya yogyaM mRdvevAcaraNamAcaraNIya mityapabAdaH / bAlavRddhazrAntaglAnena saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUnasya chedo na yathA syAtathA saMyatasya svasya yogyamatikarkazamAcaraNamAcaratA zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhana bhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na yayA syAt tathA bAlavRddhazrAntaglAnasya strasya yogyaM mRdvapyAcaraNAmAcaraNImityapavAdasApekSa utsargaH / vAlavRddhazrAntaglAnena zarIrasya, zuddhAtmatattvasAdhana bhUtasaMyamasAdhanadena mUlabhUtasya chedo na yathA syAttathA bAlavRddhazrAntaglAnastha svasya yogyaM mRdAcaraNamAcaratA saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanadhAtusaMjJa-hava sattAyAM, cara gatI / prAtipadikaH-- bAla vA vRddha vA samabhihata vA punar glAna vA caryA sva. yogyA mUlaccheda yathA na / mUladhAtu-rale harSa kSaye, cara gatyarthaH, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-bAlo bAla: buDDho vRddhaH samamihado samabhihata: gilAme mlAnaH mUlaccheda mulacchedaH-prathamA ekavacana / cariya caryA-dvitIyA ekavacana / sajoggaM svayogyAM-dvi0 eka0 / caradu caratu-AjJArthe anya puruSa eka0 kiyaa| vA jadhA yathA Na na-avyaya / havadi bhavati-vartaH anya eka kriyA | nirukti-- manyante yat vizeSaNa se svayogyAM] apane yogya [caryA caratu] prAcaraNa kare / tAtparya bAla, vRddha, rogI, tapasyAse thakA huA koI bhI zramaNa apana] AcaraNa aisA kare jisameM mUla saMyamakA ghAta na ho| _____TokArtha- bAla, vRddha, zrAnta yA glAna zramaNa ke dvArA bhI zuddhAtmatatvake sAdhanabhUta honese mUlabhUta saMyamakA cheda jaise na ho usa prakAra saMyata ko apane yogya prati kaThora hI prAca. raNa prAcaranA cAhiye, yaha utsargamAgaM hai / tathA bAla, vRddha, zrAnta, glAna zramaNake dvArA zuddhA. smatatvake sAdhanabhUta saMyamakA sAdhana honese mUlabhUta zarIrakA cheda jaise na ho usa prakAra bAla. vRddha-zrota glAna ke apane yogya mRdu AcaraNa hI AcaranA cAhiye, yaha apavAdamArga hai / zuddhA. smatatvakA sAdhana honese mUlabhUta saMyamakA cheda jaise na ho usa prakAra saMyatake apane yogya ati kaThora pAcaraNa prAcarate huye bAla vRddha zrAnta glAna thramAke dvArA zuddhAtmatattvake sAtha. nabhUta saMyamakA sAdhana honese mUlabhUta zarIrakA bhI cheda kaise na ho usa prakAra bAla-vRddha-zrAntaglAnake yogya mRdra AcaraNa bhI prAcaranA cAhiye isa prakAra apavAdasApekSa utsarga hai / zuddhA. smatatva ke sAdhana bhUna saMyamakA sAdhana honese mUlabhUta zarIrakA cheda jaise na ho usa prakArase bAla-vRddha-dhAnta-glAna ke apane yogya mRda prAdharaNa Acarate huye bAla vRddha zrAnta glAnake dvArA zuddhAtmatatvakA sAdhana honese mUlabhUta saMyamakA cheda jaise na ho, usa prakArase saMyatako apane yogya atikarkaza prAcaraNa bhI prAcaranA cAhiye isa prakAra utsarga sApekSa apavAda hai / ataH Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra...saptadazAMgI TIkA a kheta mUlabhUtasya chedo na yayA syAttathA saMyatasya svasya yogya matira zamaSyAcaraNamAcaraNoyamityutsagaMsApekSo'pavAdaH / ata: sarvathotsargApavAdamathyA sausthityamAcaraNasya vidheyam // 23 // iti madhu: (man + u nasya dhaH) balati iti bAla: bala prANane svAdi curAdi / samAsa- mUlasya cheda: mUlanavadaH // 23 // sarvathA utsarga aura apabAdakI maitrI dvArA prAcaraNakA susthitapanA karanA cAhiye / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM yogya AhAra kA svarUpa batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM utsargamArga va apavAdamArgako maitrIse Thoka baiThane vAlA pAcaraNa batAyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) saMyamI janake apane yogya prati kaThora prAcaraNako, nivRttipramukha prAcaraNako utsargamArga kahate haiM / (2) saMyamI janake apane yogya caraNAnuyogasammata mRdu prAcaraNako apavAdamArga kahate haiM / (3) utsargamArgameM usa hI prakArase karkaza AcaraNa pAcara. gIya hai jisameM zuddhAtmatattvake sAdhana rUpa saMyamakA ghAta na ho sake / (4) apavAdamArgameM itane mAtra prayojanase pAhAra vihAra nihArAdirUpa mRdu prAcaraNa pAcaraNIya hai jisase saMyamake bahira sAdhanabhUta zarIrakA ghAta na ho jAya / (5) koI sanyAsamaraNakA apAtra zramaraNa apa. vAdamArgako tyAgakara kevala utsargamArgakA hI haTha kare to vaha prAtmapragatimArgase bhra ho jAvegA / (6) koI indriyasukhAvazI zramaNa utsarga mArgako tyAgakara kevala apavAdamArgake prAca. raNameM saMtuSTa rahatA hai to vaha prAtmapragatimArgase bhraSTa ho jAyagA / (7) prAtmapragatimArgameM nividhana bar3haneke liye utsargasApekSa apavAdamArgakA prAcaraNa karanA cAhiye aura apavAdasApekSa utsargamArgakA prAcaraNa karanA cAhiye / (8) apavAdamArgakA artha caraNAnuyogake anusAra pAhArAdise apanA nirvAha karanA hai, yahA~ apavAdamArgakA artha prAcaraNa bhraSTa karanA nahIM hai / (8) utsargamArgakA artha bAhyapravRtti tyAga kara mAtra zuddhAtmatattvako dRSTi kI upAsanAmeM hI upa. yoga rakhanA hai / (10) utsarga mAgaM va apavAdamArgako maMtroke dvArA hI prAcaraNakA bhalA rahanA ENThoka baiThatA hai| siddhAnta--(1) utsargamArgameM paramopekSAsahita jJAnamAtra antastattvakI prArAdhanArUpa / nizcayasaMyama hotA hai / (2) apavAdamArgameM caraNAnuyogAnusAra pravRttirUpa vyavahAracAritra hotA Fampoorninde khaniwwww.me.......maarww.netun:/vwwwrmana-prammerciwwwin. munnar 88888888 dRSTi ..... 1 - jAnanaya (164) / 2-- kriyAnaya (163) / prayoga-dharaNAnuyogavidhise apanI jIvanacaryA nibhAkara apane meM apane sahaja svabhAva ko praGgIkAra karate hue svarUpamagna honekA pauruSa hone denA // 230 // ... aba utsarga aura apavAdake virodhase prAcarayA kI duHsthitatAko batalAte haiM- [yavi] Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 sahajAnandazAstramAlAyAM maara prathotsargApavAdavirodhadauHsthamAcaraNasyopadizati zrAhAre va vihAre desaM kAlaM samaM khamaM uvadhiM / jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so||231|| deza kAla zrama kSamatA, upadhIko jAnakara zramaraNa varte / mAhAra vihAroMmeM, to vaha hai pralpalepo muni // 231 // AhAre bA vihAre deza kAla zrama kSamAmupadhim / jJAtvA tAn zramaNo bataMte yAyalpalepI saH / / 231 // . patra kSamAmlAnatvaheturupavAsaH / bAlavRddhatvAdhiSThAnaM zarIramupaSiH, tato bAlavRddhazrAnta. gsAnA eva tvAkRSyante / atha dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoH - ' nAmasaMjJa---AhAra va vihAra desa kAla sama khama upadhi ta rAmaNa jadi agpalevi ta / dhAtusaMjJa-- dhane, dhatta vartane / prAtipadika....AhAra va vihAra deza kAla zrama kSamA upadhi tat dhamaNa yadi bAlepin tat / mUladhAtu-zA avabodhane, vRtu vartane / ubhayapadavivaraNa- AhAra vihAre-saptamI ekaH / yadi [zramaraNaH] zramaNa [pAhAre vA vihAre] aAhAra athavA vihArameM [dezaM] deza, [kAlaM] kAla [zramaM] zrama, [kSamA] upavAsAdikI kSamatA tathA upadhi] upavi, [tAna jJAtvA] inako bAnakara [vartate pravartatA hai saH alpalepaH] to vaha alpalepI hotA hai| :: . tAtparya-yuktAhAravihAra karane vAlA zramaNa alpalepI hai / : : TokArya kSamatA tathA glAnatAkA hetu upavAsa hai aura bAla tathA vRddhatvakA aviSThAna zarIra upadhi hai, isaliye yahA~ bAla-vRddhAzrAMta-glAna hI liye gaye haiM / aba bAla-vRddha zrota glAnatvake anurodha se pAhAra-vihArameM pravRtti kara rahe dezakAlamake bhI mRdu prAcaragAmeM pravRtta honese palpa lepa hotA dI hai| isaliye apavAda acchA hai / tathA bAla-vRddha-zrAMta glAnatvake / / manuroSase, mAhAra-bihArameM hone vAle palpalepake bhayase usameM pravRtti na kara rahe dezakAlajJake bhI pati karkaza prAcaraNarUpa hokara akramameM zarIrapAna karake devaloka prApta karake jisane samasta maMyamAmRtakA samUha vamana kara DAlA hai use tapakA avakAza na rahanese, jisakA pratIkAra prazasya hai aisA mahAna lepa hotA hai. isaliye apavAda nirapekSa utsarga zreyaskara nahIM hai| tathA bAla-vRddha zrota-glAnatvake anurodhase pAhAra-vihArameM hone vAle alAlepako na ginakara usameM yatheSTa pravRtti kara rahe deza kAla ke bhI mRdanAcaraNa rUpa hokara saMyama bigAr3akara asaMyata manake samAna haye usake usa samaya tapakA avakAza na rahane ye, jisakA pratIkAra azakya hai aisA mahAn lepa hotA hai / isaliye utsarganirapekSa apavAda zreyaskara nahIM hai / ataH utsarma bhaura apavAdake virodhase hone vAle pAcaraNako duHsthitatA sarvayA tyAjya hai, aura isIliye prem maintanti minantimantulitis Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracacanasAra-saptadazAMgI TokA pravartamAnasya mRdvAcaraNapravRttatvAdalo lepo bhavatyeva nadvaramutsargaH dezakAlajJasyApi bAlavRddhA talAvAnurodhenAhAravihArayoH pravartamAnasya muDhAvaraNa pravRttatvAdalpa eva lepo bhavati tadvaramapavAdaH / dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihAraSoralpalepabhayenApravartamAnasyAtikakazAcaraNIbhUyAkrameNa zarIraM pAtayitvA suralokaM prApyadvAstasamastasaMyamAmRtabhArasva tapaso'vakAzatayAzakya pratikAro mahAn lepo bhavati / tanna zreyAnapavAdanirapekSa utsargaH / dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepatvaM vigaNayya yatheSTaM pravartamanasya mRdvAcaraNIbhUya saMyamaM virAdhyAsaMyata janasamAnobhUtastha tadAtve tapaso'navakAvAyAzakya pratikArI mahAna leyo bhavati tanna zreyAnutsarganirapekSo'pavAdaH / mataH sarvayotsargApavAdavirodhadIsthityamAcarasya pratiSedhyaM tadarthameva sarvayAnugamyazca parasparasApekSotsargApavAdavijambhitadesa deza kAla samaM maM khanaM kSamo uvatri upAdhi-dvitIyA ekavacana / jANittA jJAtvA smbdhaarthprkriyaa| tAna - dvi0 bahu0 | samaNI zramaNaH appasevI apane saresa-prathamA eka0 / va vA jadi yadi avyaya / paraspara sApekSa utsarga aura apavAdase jisakI vRtti pragaTa hotI hai aisA syAdvAda sarvecA manusaraNa karane oogya hai / ityevaM ityAdi / zrartha - isa prakAra vizeSa pAdarapUrvaka purANa puruSIke dvArA sevita, utsagaM aura apavAda dvArA aneka pRthaka pRthaka bhUmikAoMko prApta karake yati kramaza: atula nivRtti karake, caitanya sAmAnya aura caitanya vizeSarUpa jisakA prakAza hai aise nija dravya meM sarvataH sthiti kare / 437 prasaMga vivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki utsargamArga va prapavAdamArga kI maitrIpUrvaka mAcaraNa ThIka baiThatA hai| ghaba isa gAyAmeM batAyA gayA hai ki utsava pa damA virodha rakhanese AcaraNako duHsthitatA ho jAtI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) zramaNa deza bAla zrama kSamatA upadhi ( dehasthiti) jAnakara mAhAra bihAra meM pravartana karatA hai / (2) kSamatA va glAnatAkA kAraNa upavAsa hai / (3) deha bAlapanA, gavar satara rogIpanAkA AdhAra hai / ( 4 ) cUMki bAlasva, vRddhatva va glAnakA vAra upadhiyAne deha hai so dehasthiti jAnakara jo bAta kahanI hai vaha bAla vRddha, zrAnta (cake hue) glAna zramaNoMke liye hI kahanI hai / (5) deza kAlake jAnanahAra tathA bAlapanA vRddharanA AntapanA va glAnapanAke anusAra prAhAra vihAra meM pravartamAna zramaNake komala prAcaraNameM pra tapanA honese pralpa leka hotA hI hai, isa kAraNa utsargamArga zreSTha hai / ( 6 ) dezakAlana tathA bAlavRddhAntaglAnapanA ke anurodhase AhAra vihAra meM pravartamAna zramaNake komala AcaraNa meM prabartanA honese alpa hI lepa hotA hai isa kAraNa vaha apavAdamArga bhalA hai / (7) yadi koI Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM vRttiH sthAbAdaH // ityevaM caraNa purANapuruSTaM viziSTAdarairutsargAdapavAra viparIH pRthagbhUmikAH / aAkramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yakSiH sarvatazcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim // 15|| ityAcaraNa prajJApana samAptam / / 231 11 badi bartate-bartamAna anya puruSa ekavacana kiyaa| nirmita -kSamaNaM kSamAH (kSam + aG + TA) kSama sahane / samAsa-alpazcAso lepazceti alpalepaH alpalepa yasya saH alpalepI / / 23 / / zramaNa yaha socakara ki bAlavRddhazrAntaglAnatvake anurodhavaza bhI pAhAra vihAra meM alpa lepa bhI kyoM ho, isa bhaya se bAhAra vihAra sarvathA baMda kara de aura anazanAdi atyanta kaThora prAparaNa karake makAlameM zarIrako haTA de yAne maraNa kara le to jyAdAse jyAdA deva hI to ho jAyagA so vahA~ saMyama raMca nahIM, tapa raMca nahIM so to aura bar3A aparAdha ho jAyegA / (8) mAvazyaka prapavAdamArgako tyAgakara utsagaM mAgekI ho haTha karake maraNa kara asaMyamI jIvana pAne meM to kaI guNA lepa aparAdha ho jAtA isa kAraNa apavAdanirapekSa utsarmamArga bhalA nhiiN| (8) yadi koI zramaNa "bAlavRddhatvAdike anurodhase pAhAra vihAra karane meM alpa ho to lepa (aparAdha) hai usako kyA ginanA" yaha socakara svacchanda prAhAra vihAra meM laga jAya, ekadama komala nAcaraNameM laga jAya to saMyamakA pAta karake prasaMyamojanake hI samAna vaha ho gayA, phira to isa hI tapakA avakAza na honepara mahAn aparAdhI ho gayA / (10) utsargamArgako upekSA karake mAtra apavAdamArgase hI calakara svacchanda pravRtti karane meM isI bhavameM mahAn vi. *gAr3a ho jAtA hai, isa kAraNa utsarganirapekSa apavAdamArga zreyaskara nahIM hai| (11) utsarga pora apavAdamArgameM virodha karake kisI eka mArgakI haTha rakhanese prAdharaNa susthita nahIM hotA pora vaha haThayoga pratiSedhya hai / (12) AcaraNa bhalA ghale jisase mokSamArgase na Dige isake liye utsargamArga va apavAdamArgakI sApekSatAko prakaTa karane vAlA sthAvAda anusaraNIya hai| siddhAnta----(1) avikArasvabhAva prAtmAko vartamAna vikArasthitise haTane ke progrAma meM paraspara sApekSa utsarga va apavAda mArgase sAdhanAkA prAraMbha hotA hai| dRSTi-1- parasparasApekSa azuddha dravyAthikanaya (26pr)| .. prayoga---apavAdasApekSa utsargamArgakI sAdhanAse apane lakSyabhUta sahaja citsvabhAdameM upayukta honA / / 231 // isa prakAra 'prAcaraNa prajJApana' samApta hupraa| aba zrAmaNya dUsarA nAma hai jisakA aise ekAgrahAlakSaga vAle mokSamArgakA prajJApana hai| usameM prathama mokSamArgake mUla sAdhanabhUta AgamameM vyApAra karAte haiM... [zramaNa:] zramaNa ==de os Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 SHREE pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha zrAmaNyAparanAmno mokSamArgasyaikAgralakSaNasya prajJApanaM tatra tanmUlasAdhanabhUte prm| mamAgama evaM vyApArayati eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchidassa atathesu / NicchittI yAgamado aAgamaceTTA tado jeTTA // 232 // ekAgragata zramaNa hai, ekAgraya hi nizcitArthake hotaa| nizcaya Agamase ho, so pAgama jJAna hai uttama // 232 // ekAgrayagataH zramaNaH aikAgraya nizcitastha artheSu / nizcitirAgagala AgamaceSTA tato jyeSThA / / 232 / / zramaNo hi tAvadekAgrayagata eva bhavati / aikAgraya tu nizcitArthasyaiva bhavati / arth| nizcayastvAgamAdeva bhavati / tata prAgama eva vyApAraH pradhAnataraH, na cAnyA gatirasti / yato na khalvAgamama taraNArthA nizcetu zakyante tasyaiva hi trisamayapravRttatrilakSaNasakalapadArthasArthayAyAtmyAvagamasusthitAntaraGgagambhoratvAt / na cArthanizcayamantaregI kAgra siddhayat yato'nivicatArthasya kadAcinni zcikorSAkulitacetasaH samantato dolAyamAnasyAtyantataralatayA kadAcivicakIrSAjvara paravazasya vizva svayaM sisRkSovizvavyApArapariNatasya pratikSaNaviz2ambhamANakSobhatayA kadAcibubhukSAbhAvitasya vizvaM svayaM bhogyatayopAdAya rAgadveSadoSakalmASitacittavRttarizAniSTavibhAgena pravartitadvatasya prativastupariNamamAnasyAtya tavisaMsthulatayA'kRtanizcayasya ni:kriyani bhoMgaM yugapadApotavizvamapyavizvatayaka bhagavantamAtmAnamapazyata: satataM vaiyagrayameva syAt / nAmasaMjJa--eyaggagada samaNa eyagga Nicchida attha Ninchitti Agamado AgamacedA tado jeTrA dhAtusaMjaceTu ceSTAyAM / prAtipadika-ekAgrathagata zramaNa aikAya nizcita artha nizciti Agamata: tataH bhAgamaceSTA jyeSThA / mUladhAtu-ceSTa ceSTAyAM / ubhayapadavivaraNa-eyaggagado ekAgrayagata: samaNo zramaNaH nizcitiH NicchitI AgamaceTThA AgamaSTA jeTThA jyeSThA-prathamA ekavacana / eyaggaM aikAyaM-dvitIyA [ekAnapagataH] ekAgratAko prApta hotA hai; [aikAgraya] ekAgratA [artheSu nizcitasya] padArthoke nizcaya karane vAle ke hotI hai; [nizcitiH] padAryokA nizcaya [AgamataH] mAgama dvArA hotA hai; titaH] isaliye [prAgamace] prAgamameM vyApAra [jyeSThA] mukhya hai| __ . tAtparya--prAgamakA adhyayana karanA mukhya kartavya hai, kyoMki isase hI tattvanizcaya hokara ekAgratA hotI hai| TokArtha-zramaraNa vAstava meM ekAgratAko prApta karane vAlA hI hotA hai; ekAgratA padArthoka nizcayavAna ke ho hoto hai; paura padArthokA nipacaya mAgama dvArA hI hotA hai; isaliye prAgamameM ho vyApAra vizeSa pradhAna hai; dUsarI gati (anyamArga) nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai RA BAR Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LOORNARGIBIMANDosthapanAsa REGMIntentiomhindi sahajAnandazAstramAlAyAM P Himala wwwwwwwmate na dhakAgra ghamantareNa zrAmaNyaM siddhayat, yato naikAgraghasyAnekamevedamiti pazyatastathApratyayAbhiniviSTasyAnekamevedamiti jAnatastathAnubhUtibhAvitasyAnekamevedamitipratyaya vikalpavyAvRttacetasA saMtataM pravartamAnasya tathAvRttiduHsthitasya caikAtmapratItyanubhUtivRttisvarUpasamyagdarzana jJAna cAritra. pariNatipravRttazijJaptivRttirUpAtmatattvaikAgracAbhAvAta zuddhAtmatattvapravRttirUpaM zrAmaNyameva na syAt ataH sarvathA mokSamApiranAmna: zrAmaNyasya siddhaye bhagavadaha sarvajJoSajJe prakaTAnekAntake. eka0 / Nicchidassa nizcitasya-SaSThI eka0 / atyesu artheSu-saptamI bahuvacana / Agamado AgamataH tado tata:-avyaya paMcamyarthe / nirukti-A gamanaM AgamaH (A gam + gha) gamla gato, atizayena vRddhA iti ki vAstava meM prAgamake binA padArthoM kA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki prAgamake hI trikAla pravRtta hai utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa tIna lakSaNa jisake aise sakalapadArthasArthake yathAtathya jJAna dvaar| susthita aMtaraMgase gaMbhIrapanA hai| aura, padArthoke nizcayake binA ekAgratA siddha nahIM hotI; kyoMki, padArthoM kA nizcaya jisake nahIM hai aise jIbake va kadAnita nizcikorSAse prAkulatAprApta thisake kAraNa sarvataH hamADola jIvake atyanta taralatA hotI haiN| kadAcita karane kI icchArUpa jana rase paravaza hote hue va vizvako (samasta padArthoMko) svayaM sarjana karanekI icchA karate hue tathA samasta padArthoM ko pravRttirUpa pariNata hue jIbake prati kSaNa kSobhakI pragaTatA hotI hai, aura kadAcit bhoganekI icchAse bhAvita hote hue va vizvako svayaM bhogyarUpa grahaNa karake rAgadveSarUpa doSase kaluSita cittavRttike kAraNa vastuproMmeM iSTa paniSTa vibhAgake dvArA dvaitako pravartita karate hue va pratyeka vasturUpa pariNAma rahe jIvake atyanta asthiratA hotI hai, ata: uparokta tIna kAraNoMse usa anizcayo jIvake va niSkriya aura nirmoga bhagavAna prAtmAko-jo ki yugapat vizvako po jAne vAlA honepara bhI vizva. rUpa na hone se eka hai use nahIM dekhane vAleke satata vyagnatA hI hotI hai / aura ekAgratAke binA zrAmaNya siddha nahIM hotA; kyoMki jisake ekAgratA nahIM hai vaha jIva 'yaha aneka hI hai| aisA dekhatA humA usa prakArako pratIti meM abhiniviSTa hotA hai; 'yaha aneka ho hai' aisA jAnatA hunA usa prakAra kI anubhUtise bhAvita hotA hai, aura yaha aneka hI hai' isa prakAra pratyeka padArtha ke vikalpase chinnabhinna citta sahita satata pravRtta hotA huprA usa prakArakI vRttise duHsthita hotA hai, isaliye use eka prAtmAko pratIti-anubhUti-vRttisvarUpa samyagdarzana jJAnacAritra pariNatirUpa pravartamAna jo dRzi jhaptivRttirUpa prAtmatattvameM ekAgratA hai usakA prabhAva honese . zuddhAtmatatvapravRttirUpa zrAmaNya hI nahIM hotaa| isa kAraNa mokSamAgaM jisakA dUsarA nAma hai aise zrAmaNyako sarvaprakArase siddhi karaneke liye mumukSu ko bhagavAn arhanta sarvajJa dvArA prApta zabdabrahmameM--jisakA ki anekAntarUpI dhvaja pragaTa hai usameM niSNAta honA cAhiye / TyrmimmmmmmmmmmmmmmwwwinemamaAIMIKIAMpmawaiawwwwwwwwwwwwwww Arvinamstricicia'NoniwwmanupamanmaswaminenwwmAyMItnawinnrvsn Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CARE YATRAPATIRTRATAWA-- - Rumah KARANCYNCHRAMMARY More pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 441 tane zabdabrahmaNi niSNAtena mumukSugA bhavitavyam / / 232 / / jyeSThA (vRddha - Than + TAp + vRddhasya jyAdezaH) / samAsa Agame ceSTA AgamaceSTA // 23 // prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAvAmeM utsarga va apavAdamArgake virodhase AcaraNako dasthitatA batAI gaI thii| aba isa gAthAmeM kara pAcaraNa prajJApana samApta kiyA gayA thaa| aba ekAgratA lakSaNA vAle mokSamArgake prajJApanake sthala meM mokSamArga prarthAt zrAmaNyake mUla. sAdhanabhUla pAgama meM vyApAra karAyA gayA hai| tathyaprakAza---(1) zramaNa vAstavameM ekAgratAko prApta karane vAlA hI hotA hai| 2) ekAgnatA usaye hI saMbhava hai jisameM padArthoke yathArtha svarUpako nizcaya kiyA hai / (3) padArthoM kA yathArtha nizcaya grAgamase hI hotA hai / (4) zrAmaNyasiddhike liye mUla upAya prAgama kA abhyAsa hai / (5) aAgamase hI utpAdadhyayanovyAtmaka padArtha samUhakA yathArtha nizcaya hotA haiN| (6) arthanizcayake binA ekAgratAkI siddhi nahIM / (7) jisake arthanizcaya nahIM vaha / kabhI to kucha karane kI dizA na milanese prAkulita hokara yatra tatra DAvADola hokara atyanta pasthira rahatA hai / (8) aura arthanirAzrayarahita jIva kabhI karane kI icchA jvarase paravaza hokara saba kucha raca DAlanekA icchuka hokara sAre vyApArameM lagakara pratikSaNa kSobhako bar3hAtA rahatA hai / (6) arthanizcayarahina jIva kabho bhoganeko icchAse sAre vizvako bhogya mAnakara usake prasaMgameM hue rAga dveSa se kaluSita hugrA yaha jJeyArtharUpa pariNAma pariNa meM kara asthiracitta rahatA hai / (10) arthanizcayarahita yaha jIva apane bhagavAna prAtmAke niSkriya nirbhoga sva. bhAvako na dekhakara nirantara vyagra rahatA hai / (11) yaha niSkriya nirbhoga bhagavAna prAtmA samasta vizvako pI liyA (jAna liyA) jAnepara bhI vizvarUpa na hokara eka hai yaha sahajAtma. svarUpa ajJAnI ko nahIM jAla hai ataH vaha satata vyagra rahatA hai / (12) ekAgratAke binA shraa| madhyakI siddhi nahIM / (13) jisake ekAgratA nahIM vaha jIva apaneko "yaha aneka ho hai" aisA nirakhatA huA aisI hI prAsthAse ghirA rahatA hai| (14) jisake ekAgratA nahIM : vaha nIva apaneko "yaha aneka hai" aisA jAnatA huaA anekarUpakI anubhUtise apane ko huvAtA hai / (15) jisake ekAgratA nahIM vaha jIva apaneko "yaha aneka hI hai" isa prakAra chinna bhinna vittavikalpase yukta hokara vaisI ho vRttise pariNamatA rahatA hai / (16) jisake ekAMgratA nahIM usa jIvake eka prAtmAko pratIti anubhUti vRttirUpa ekAgratAkA prabhAva hone se zuddhAtmatattvamAnatArUpa zrAmaNya hI siddha nahIM ho sakatA / (17) zrAmaNya prarthAt mokSamArgakI siddhike liye mumukSuko bhagavatprApta anekAntamaya zabdabrahma arthAt AgamameM abhyasta honA hI cAhiye / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A 42 sahajAnaMdazAstramAlAyAM terruptata mokSAyaM karmakSaparaNaM na saMbhavatoti pratipAdayatigrAmINo samaya govappANaM paraM viyAgAdi / vijAgAMta khavedi kammANa kidha bhikkhU // 233 // AgamahIna zramaNa to yathArtha nila satyako nAne tattva nahi jAnatA muni, kaise kSata karma kara sakatA ||233|| AgamahInaH zramaNo naivAtmAnaM paraM vijAnAti / mavijAnatrarthAt kSapayati karmANi kathaM bhikSuH // 233 // na svatvAgamamantareNa parAtmajJAnaM paramAtmajJAnaM vA syAt na ca parAtmajJAnazUnyasya paramAtmajJAnazUnyasya vA mohAdidravya bhAvakarmaNA jatiparivartarUpakarmaNA vA kSapaNaM syAt / tathAhina tAnnirAgamasya niravadhibhavApagApravAhabAddimahAmohamalamalImasasyAsya jagataH pItonmatta nAmasaMjJa - AgamahIga samaNa Na eva appa para avajAta aTTa kamma ki bhikkhu / dhAtusaMjJa - vi jANa avabodhane, sava kSayakaraNe / prAtipadika-Agamahona zramaNa na evaM Atman para artha avijAnat kamma kathaM bhikSu / mUlaghAtu-zA avabodhane, kSapi kSayakaraNe curAdi / ubhayapada vivaraNa- AgamahoNo AgamahInaH samaNo bhramaNaH avijAnatto avijAnana bhimbU bhikSuH-prathamA ekavacana / appA AtmAnaM paraM dvitIyA siddhAnta -- ( 1 ) jJAnamaya zrAtmAmeM jJAnamaya puruSArthase jJAnamaya prAtmAkI jJAnamaya upalabdhi hotI hai| dRSTi - 1- puruSakArataya, guNinaya, jJAnanaya (183, 187, 194) / prayoga - mokSamArgako prAptike liye tattvajJAna ke paramasAghanIbhUta prAgamake jJAna meM pradhAnatayA pauruSa karanA // 232 // aba bhAgamahona puruSake mokSa nAmase prasiddha karmakSapaNa nahIM hotA, yaha pratipAdana karate haiM-- [ zrAgamahonaH ] zrAgamahIna [ zramaNaH ] zramaNa [ zrAtmAnaM ] prAtmAko zrIra [paraM] parako [na evaM vijAnAti ] nahIM jAnatA ho [arthAt avijAnan ] paDhArthIko nahIM jAnatA mA [bhikSuH ] bhikSu [ karmANi ] karmoMko [ kathaM ] kisa prakAra [kSapayati ] kSaya kara sakatA hai ? tAtparya - bhAgamahIna puruSa svaparako na jAnatA humA kamakA kSaya kaise kara sakatA ? TIkArtha- vAstava meM prAgamake binA parAtmajJAna yA parAtmajJAnazUnyake va paramAtmajJAnazUnyake mohAdi dravyabhAva kamakA kSaya nahIM hotaa| isakA spaSTIkaraNa -- prAgamaddIna va panAdi bhavasaritAke pravAhako bahAne vAle mahAmohamalase malina tathA dhatUrA piye huye manuSyakI bhA~ti naSTa ho gayA hai viveka paramAtmajJAna nahIM hotA; pora kamaukA yA jJaptiparivartanarUpa Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAnI TIkA 443 kasyevAvako vivekasyAviviktana jJAnajyotiSA nirUpayato'pyAtmAtmapradezanizcitazarIrAdidravyUpayogamizritamoharAgadveSAdibhAveSu ca svaparanizcAyakAgamopadezapUrvakasvAnubhavAbhAvAdarya paro'yamAtmeti jJAna siddhayat / tathA ca trisamayaparipATIprakaTivavicitraparyAyaprArabhArAgAdha. gambhIra svabhAva vizvameva jJeyIkRtya pratapatA paramAtmanizcAyakAgamopadezapUrvakasvAnubhavAbhAvAt eka: | viyANAdi vijAnAti khabedi kSaparyApta vartamAna anya 0 eka0 kriyA / kammANi karmANi aTeM arthAna-dvi0 bahu0 / kiMdha kathaM- avyaya / nirukti- bhikSatIti bhikSuH bhikSa bhikSAyAM (bhikSa + u)| jisake aise isa jIvake pravivikta jJAnajyotise dekhanepara bhI svapara nizcAyaka prAgamopadeza pUrvaka svAnabhavake prabhAva ke kAraNa, AtmAmeM aura prAtmapradezasthita zarIrAdi dravyoM meM tathA / upayogamizrita moharAgadveSAdi bhAvoM meM yaha para hai aura yaha sva hai' aisA jJAna siddha nahIM hotA / tathA usI prakAra paramAtmAkA niznaya karAne vAle prAgama ke upadezapUrvaka svAnubhavakA prabhAva honese trikAla paripATImeM vicitra paryAyoMkA samUha pragaTa huaA hai jisake aise bhgaadh| gambhIrasvabhAva vizvako zeSarUpa karake pratapita jJAnasvabhAvI eka paramAtmAkA jJAna bhI siddha nahIM hotaa| so parAtmajJAnase tathA paramAtmajJAnase zUnya puruSake, va dravyakarmase hone vAle zarIrAdike sAtha tathA tatpratyayaka moharAgadveSAdi bhAvoMke sAtha ekatAkA panubhava karane vAle puruSake vadhyadhAtakavibhAgakA abhAva honese moDAdi dravya bhAva kokA kSaya siddha nahIM hotA, tathA jJeyaniSThatAse pratyeka vastuke utpAda vinAzarUpa pariNata hone ke kAraNa anAdi saMsArase parivartanako pAne vAlI jJaptikA paramAtmaniSThatAke atirikta anivArya parivartana honese, jJapti parivartanarUpa karmokA kSaya bho siddha nahIM hotaa| isa kAraNa karmakSayAthiyoM ko sarvaprakArase prAgamako paryupAsanA karanA cAhiye / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM zrAmaNyako siddhi ke liye usake mUla sAdhanabhUta mAgamake jJAna karanekA upadeza kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki AgamajJAnarahita puruSake mokSanAmaka karmakSapaNa saMbhava nahIM hai| tasyaprakAza-(1) prAgama jJAna ke binA sva va para prAtmAkA jJAna nahIM hotaa| (2) bhAgamajJAnake binA paramAtmatva kA jJAna nahIM hotaa| (3) svaparajJAnazanya jIvake va paramAtmatvajJAnazUnya jIvake mohAdi dravyakokA, mohAdibhAvakarmoMkA va jJaptiparivartarUpa ko kA kSaya nahIM hotA / (4) mohanIyAdi saba koMko dravya karma kahate haiM / (5) mohAdika jIva vikAroMko bhAvakama kahate haiM / (6) eka zeSare dUsare jJeyameM jJAnake badalaneko jJaptiparivartarUpa karma kahate haiM / (7) bhAgamahIna jIba mohamalomasa hai so vaha madyapAyo puruSakI taraha unmatta Sinche Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAsvamAlAyAM AVHIRNAMENT.................... jJAnasvabhAvasyaikasya paramAtmano jJAnamapi na sinyat / parAtmaparamAtmajJAna zunyasya tu dravyakAravadheH zarIrAdibhistatpratyayarmoharAgadveSAdibhAvazcasahasyamAkalayato badhyaghAtakavibhAgAbhAvAnmohAdidravyabhAvakarmaNo kSapaNaM na siddhayat / tathA ca zeyaniSThatathA prativastu pAtotpAtapariragatatvena jhapne rAsaMsArAlparivartamAnAyAH paramAtmaniSThatvamantareNAnivAyaparivartatayA jJaptiparivartarUpakarmaNAM kSapaNamapi na siddhayat / prataH karmakSapaNAthibhiH sarvadhAgamaH payupAsya: / / 233 // samAsa- Agamena honaH AgamahInaH // 23 // humA vivekahIna hokara apane meM va pAtmakSetrAvagAhI zarIra meM yaha maiM hUM yaha para haiM aisA jJAna nahIM kara pAtA / 8- Agamahona moha malImasa divekahIna nIca svabhAvameM va upayogamizrita moha, rAga, dveSa, bhAvoMmeM ''yaha maiM hU~ yaha para hai" aisA jJAna nahIM kara pAtA / --- sahajacaitanya mAtra antastatvakA anubhava hue binA vAstava meM sva para kA bhedavijJAna nahI ho pAtA / 10svabhAvakA anubhava svaparanizcAyaka prAgamopadezakA pravadhAraNa hue binA nahIM ho sakatA / 11-svabhAvakA anubhava paramAtmasvarUpa nizcAyaka prAgamopadezakA abadhAraNa hue binA bhI nahIM ho pAtA, prAgamahIna mohI jIva jJAnasvabhAvamaya paramAtmAkA bhI jJAna nahIM kara sakatA / 12- paramAtmA jJAnamAtra hai, utkRSTa jJAnasvarUpa hai jisameM utpAda vyaya dhrauvyAtmaka samasta padArtha jJeya hote hI hai aise pratApavaMta paramAtmasvarUpakA jJAna prAtmasvabhAvake paricaya binA nahIM ho pAtA / 13- svaparajJAnazUnya va paramAtmajJAnazUnya jIvake yaha viveka nahIM rahatA ki mohAdi dravya karma va bhApakarma ghAtaka hai aura yaha maiM. prAtmapadArtha vadhya huuN| 14ajJAnIke vadhya dhAtakavibhAgakA prabhAva honekA kAraNa yaha hai ki usane dravyakarmArabdha zarIrA. dikoMke sAtha va dravyakarma vipAkanimittaka moha rAgadveSAdibhAvoM ke sAtha apanI sakatA mAna lI hai / 15-badhyaghAtakavibhAga na honese prajJAnIke dravyakokA ba bhAvakokA kSapaNa nahIM ho sakatA / 16-prAgamahIna svabhAvAnubhavarahita jIvake zaptiparivartarUpa karmoMkA bhI prabhAva nahIM ho sktaa| 17-jAnakArIke viSamarUpase badalate rahane ko aptiparivarta karma kahate haiN| 18-zapti jJeyaniSTha hai so pratyeka vastuke utpAda vinAmarUpa pariemate rahane ke kAraNa zapti pranAdise hI parivartamAna hotI calI mAI hai| 16-paramAtmatvameM niSTha hue binA zaptikA parivartana dUra nahIM ho sakatA / 20- bhAgamahIna jIvake svaparajJAna nahIM, paramAtmasvarUpa jJAna nahIM, svAnubhava nahI, dravyabhAvakokA kSapae nahIM, zaptiparivartakarmakA kSapaNa nahIM hotA prataH karmakSapaNake icchuka puruSoMko sarva prayatnapUrvaka prAgamako bhalI bhAMti upAsanA karanA cAhiye / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA aurgama evaMever mArgamupasarpatAmityanuzAstiyAgamacakkhU sAhU iMdiyacakkhaNi savvabhUdANi / devAya hicakkhU siddhA puNa savvado cakkhu // 234 // zrAgamacakSU sAdhu prANo to sarva akSacakSU haiM / 445 devA zravadhicakSu haiM, siddha sakalarUpase cakSU // 234 // *|* AgamacakSuH sAdhurindriyacakSUMSi sarvabhUtAni / devAzcAdadhicakSuSaH siddhAH punaH sarvatazcakSuSaH // 234 // iha tAvadbhagavantaH siddhA evaM zuddhajJAnamayatvAtsarvatazcakSuSaH zeSANi tu sarvANyapi bhUtAni mUrtadravyAsaktadRSTitvAdindriyacakSUMSi devAstu sUkSmatvaviziSTamUrtadravyagrAhitvAdavadhicakSuSaH / atha ca te'pi rUpidravyamAtradRSTatvenendriyacakSubhryo'vi ziSyamANA indriyacakSuSa eva / eva nAmasaMjJa--Agamacakhu sAhu iMdiyacakku savvabhUva deva ya ohicakhu siddha purNa samyadocakyU / dhAtusaMjJa - sAhU sAdhane / prAtipadika AgamatrakSuSu sAdhu indriyacakSuSu sarvabhUtadeva ca avacicakSuSu siddha 1- svaparajJAtA va paramAtmasvarUpajJAtaki ho karmakA prakSaya hotA hai / siddhAnta dRSTi-- 1 - zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya ( 24 ba ) prayoga -- karmakSayakA kAraNabhUta svaparAtmasvarUpaprakAza va paramAtmasvarUpaprakAza zrAgama "jJAna binA nahIM ho pAtA, grataH zrAgamajJAnakA pauruSa karanA // 233 // ba mokSamArgapara calane vAloMke bhAgama hI eka cakSu hai, aisA upadeza karate haiM[ sAdhu ] sAdhu [ zrAgamacakSuH ] bhAgamacakSu haiM [ sarvabhUtAni ] sarvaprANI [ indriya cakSUMSi ] indriya cakSu vAle haiM [ ca devAH ] paura deva [ avadhicakSuSaH ] zravadhi cakSu vAle haiM [ punaH ] kintu [ siddhAH ] siddha [sarvataH cakSuSaH ] sarvataH cakSu haiM / tAtparya - sAdhu prAgamacakSuse saba nirakhakara apanI caryA karate haiM / TIkArtha- -- prathama to isa loka meM bhagavanta siddha ho zuddhajJAnamayapanA hone se sarvataH cakSu haiM, kintu zeSa sabhI jIva indriyacakSu hai; kyoMki unako dRSTi mUrta dravyoMmeM hI lagI hotI hai / deva sUkSmatvaviziSTa mUrta dravyoMko grahaNa karate haiM isa kAraNa ve avadhicakSu haiN| athavA ve bhI, mAtra rUpI dravyoMko dekhate haiM isa kAraNa ve indriyacakSuvAloMse alaga na kiye jA rahe indriyakSa hI haiN| isa prakAra ina sabhI saMsArI jIvoMmeM mohase upahata hone ke kAraNa jJeyaniSTha honese jJAnaniSThatA ke mUla zuddhAtmatatva ke savedana se sAdhya sarvataHcakSutva siddha nahIM hotA | , ba usa sarvata: cakSukI siddhike liye bhagavaMta zramaNa jJAnakA pArasparika milana ho jAnese unheM bhinna karanA zrAgamacakSu hote haiM / so jJeya aura azakya honepara bhI ve usa grAgama Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 sahajAnandazAstramAlAyAM mI samasvapi saMsAriSu mohopahatatathA jJeyaniSTheSu satsu jJAnaniSThatvamUla zuddhAtmatattva saMve danasAdhyaM sarvatazcakSustvaM na siddhaya et / zratha tatsiddhaye bhagavantaH zramaNA AgamacakSuSo bhavanti / tena jJeyajJAnayoranyonyasaMvalanenAzakyavivecanatve satyapi svaparavibhAgamAracayya nibhinna mahAmohAH santaH paramAtmAnamavApya satataM jJAnaniSThA evAvatiSThante / ataH sarvamapyAgamacakSuSaiva mumukSUNAM draSTavyam ||234 | punar sarvatazcakSuSu / mUladhAtu sA dhR sAdhane, cakSiGa, vyaktAyAM vAci darzane ca / ubhayapadavivaraNa Aga - macadaddU AgamacakSuH sAhU sAdhuH - prathamA eka0 iMdiyacaNi indriyacakSUMSi savvabhrudANi sarvabhUtAni prathamA bahu0 | devA devA: ohicakta avadhicakSuSaH siddhA siddhAH savvadocakkhU sarvatazcakSuSaH-pra [:- prathamA bahu0 / yaca puNa punaH avyaya / nirukti-cakSate iti cakSuH (cakSa + us) / samAsa - Agama: cakSuH yeSAM AgamacakSuSaH, indriyANi cakSUMSi yeSAM tAni indriyacakSUMSi avadhiH cakSuH yeSAM te avadhicakSuSaH // 234 // cakSuse svaparakA vibhAga karake, mahAmohako bheda DAlA hai pAkara, satata jJAna niSTha hI rahate haiM / jinane aise vartate huye paramAtmAko isase mumukSutroMko saba kucha AgamarUpa cakSu dvArA hI dekhanA cAhiye / prasaMgavivaraNa -- granantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki AgamahInake mokSa nAmaka karmakSapaNa saMbhava nahIM hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki mokSamArgapara calane vAloMkA zrAgama hI eka cakSu hai / tathyaprakAza - ( 1 ) bhagavAna hI sarvatazcakSu haiM, kyoMki bhagavAna zuddha jJAnamaya haiM so saba zrorase samasta padArthoMko eka sAtha spaSTa jAnate haiM / (2) bhagavAnako chor3akara zeSa sabhI jIva indriyacakSu haiM, kyoMki unako dRSTi mUrta dravyoMmeM hI lagI rahatI hai aura indriyoMke nimitta se jAnate haiM / (3) deva avadhicakSu haiM, ve sUkSma mUrta dravyoMko bho jAnate haiM, to bhI mAtra rUpo dravyako ho dekhate hai ataH indriyacakSu jIvoM meM inameM antara nahIM hai aura ye deva bhI indriyacakSu hI haiM / ( 4 ) sarvatazcakSupanA jJAnaniSThanAse arthAt jJAnameM vizuddha jJAnasvarUpa hI rahe aisI antarvRttise hotA hai| (5) jJAnaniSThatA zuddhAtmatasvake saMvedanase hotI hai / (6) saMsAro jIva jJeyaniSTha honese sarvatazcakSu nahIM hote / (7) saMsArI jIvoMkI jJeyaniSThatAkA kAraNa unakA moha se AkrAnta honA hai / (8) sarvatazcakSupane kI siddhike liye jJAnaniSTha honeke liye zramaNa zrA gamacakSu banate haiM arthAt Agamase svaparakA paramAtmasvarUpakA nirNaya karate haiM / ( 6 ) yadyapi isa samaya jJeya aura jJAnakA anyonyasaMvalana honese jJeya jJAnakA bibhAgakA varanA azakya hai to bhI zramaNa svapara bhedavijJAna pAkara mohako naSTa kara paramAtmasvarUpako prApta kara niraMtara jJAnaniSTha ho rahA karate haiM / (10) zrAgamajJAnakI mahimAko jAnakara zramaNako saba kucha Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Basti 447 447 Tertifican pravacanasAra--saptadazAGgo TokA pramAgamacakSuSA sarvameya dRzyata eveti samayati---- savve AgamasiddhA atthA guNapajaehi cittehiM / . jAgAMti aAgameNa hi pecchitA te vi te samaNA // 235 / / nAnA guraNa paryAyoM, sahita artha saba siddha Agamase / una sabako Agamase, prekSaNa kara ye zramaNa jAneM // 235 // sarve bAgamasiddhA arthA guNaparyAyazcitraH / jAnalyAgamena hi dRSTvA tAnapi te zramaNAH / / 235 / / AgameMna tAvatsarvANyapi dravyANi pramoyante, vispaSTatarkaNasya sarvavyANAmaviruddhalAt / vicitraguNaparyAyatriziSTAni ca pratIyante, sahakramapravRttAnekadharmavyApakAnekAntamayatvena. nAmasaMjJa-sacca Agamasiddha atya guNapajjaya citta Agama ta vita samaNa-1 dhAtusaMja-jANa avabodhane, dasa darzane, pa ikkha darzane / prAtipadika-sarva Agamasiddha artha guNaparyaya citra Agama hi tata Apa tat zramaNa / mUladhAtu- jJA avabodhane, dRzi prekSaNe / ubhayapadavivaraNa-sabje sarve AgamasiddhA AgamasiddhAH atthA ardhAH te samaNA zramApA:-prathamA bahuvacana / guNapAjayahiM guNaparyAya: cittehiM citraH tRtIya AgamacakSase hI dekhanA cAhiye / aba prAgamarUpacakSuse saba kucha dikhAI detA hI hai yaha samarthita karate haiM-[ sarve aAH] samasta padArtha [citraH guraNaparyAyaH] vicitra (paneka prakArakI) guNaparyAyoM sahita mA. gamasiddhAH] prAgamasiddha hai| [tAn api] unako bhI [te zramaNA:] ve zramaraNa [prAgamena hi dRSTayA] pAgama dvArA hI vAstava meM dekhakara [jAnanti] jAnate haiN| tAtparya -zramaNa prAgama dvArA hI vividha guNaparyAyamaya vastuko jAnate haiN| TokArya---prathama to, ogama dvArA sabhI dravya dRhatayA jAne jAte haiM, kyoMki sarvadravya vispaSTa tarkaNAke praviruddha haiM, aura phira, prAgamase ve dravya vicitra guNaparyAyaviziSTa pratIta hote haiM, kyoMki sahapravRtta aura kramapravRtta aneka dharmoM meM vyApaka anekAntamayapanA honese prAgamake pramANapanAko upapatti hai isase sabhI padArtha prAgama siddha hI haiM / aura ve zramaNoMke svayameva jayabhUta hote haiM, kyoMki zramaNoMkA vicitraguNaparyAyavAle sarvadravyoMmeM vyApaka anekAntAtmaka zrutajJAnopayogarUpake hokara viziSTa pariNamana hotA hai / ataH prAgamanakSuSoM ke kucha bhI adRzya nahIM infushiltejian ra prasaGgavivaraNa-anantara pUrva gAyA meM batAyA gayA thA ki mokSamArgameM calane vAloMkA mAgama hI eka cakSu hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki prAgamacakSuse saba kucha dikhAI detA hI hai| tathyaprakAza --(1) sabhI dravya prAgamase pramANa kiye jAte haiM / tarka yuktivalase nirNaya Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 sahajAnandazAstramAlAyA vAgamasya pramANatvopapatteH / ataH sarve'rthA prAgamasiddhA eva bhavanti / yatha te zramaNAnAM jJeyatvamApadyante svayameva vicitra guNaparyAyaviziSTa sarva dravyadhyApakAne kAntAtmaka zrutajJAnopayogIbhUya vipariNamanAt / ato na kiMcidapyAgamacakSuSAmadRzyaM syAt // 235 // bahu0 | jAti jAnanti vartamAna anya0 bahu0 kriyA / AgameNa Agamena tR0 eka0 / pechittA dRSTvAsambandhArthaprakriyA | te tAn dvitIyA eka0 / nirukti - zrAmyati iti zramaNa: (zrama yuc ) zrabhu tapasi divAdi / samAsa - Agamena siddhA: AgamasiddhAH, guNAzca paryAyAyaceti guNaparyAyAH taiH guNakleze paryAyaH ||235|| kiye jAnepara sabhI dravya vaise hI jJAta hote haiM jaise ki Agamase pramANa kiye gaye haiM / (3) sabhI dravya nAnA guNa paryAyose viziSTa jAta hote hai / ( 4 ) sahajapravRtta aneka dharmo ( guNoM meM) va pravRtta aneka dharmo meM (paryAyoM meM ) vyApaka anekAntasvarUpa dravya haiM isa prakAra ho Agamase pramANa kiye jAte haiM / (5) sabhI padArtha zrAgamase hI pramANa kiye jAte haiM / (6) padArtha jo jaise haiM vaise hI zramaNoMke vaneko prApta hote haiM, kyoMki zramaNa nAnAguNaparyAyaviziSTa sarva dravyoMmeM vyApaka anekAnsAtmaka zrutajJAnopayogI hokara pravartate haiM / ( 7 ) jinake zrAgamacakSu hai unako kucha bhI adRzya nahIM arthAt zrAgamacakSu puruSoMko saba kucha dikhatA ho 1 siddhAnta - ( 1 ) traikAlika paryAyoM meM mAtra eka dravya dIkhatA hai / (2) sahajaguraNapuJja AtmA eka prakhaNDa sat hai / (3) zrAgama ke abhyAsase svaparanizcaya hokara Atmavastuko prasiddhi hotI hai / dRSTi 1- UrdhvasAmAnyanaya ( 166 ) 12- - guNinatha ( 107 ) / 3- puruSakAranaya (183) / prayoga - prAtmavastukI siddhike liye svapara nizcAyaka AgamakA abhyAsa karanA | 235| aba grAgamajJAna, AgamajJAnapUrvaka tasvArthazraddhAna aura tadubhayapUrvaka saMyatatva ke yaugapadya ko mokSamArgatva honekA niyama karate haiM [ iha ] isa loka meM [ yasya ] jisako [ zrAgamapUrvA dRSTi: ] zrAgamapUrvaka dRSTi [ na bhavati ] nahIM hai [tasya ] usake [saMghama: ] saMyama [nAsti ] nahIM hai [ iti ] isa prakAra [ sUtraM bharaNati ] sUtra kahatA hai; mo [ zrasaMyataH ] prasaMyata [ zramaNaH ] zrama [ kathaM bhavati ] kaise ho sakatA hai ? tAtparya - zrAgamapUrvaka dRSTi na honese, saMghama na honese prasaMyamI kaise zramaNa ho sakatA hai ? TIkArya - isa loka meM vAstava meM, syAtkAra cinha vAle AgamapUrvaka tattvArthazraddhAna - Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA prayAgamajJAnatatpUrvaM tattvArthazraddhAnatadubhayapUrva saMyatatvAnAM yaugapadyasya mokSamArgatvaM niyamayati--- yAgamapuvvA diTTI va bhavadi jasseha saMjamoM tassa / tthIdi bhAdi sutaM asaMjado hodi kidha samaNo // 236 // zramapUrvaka dRSTI, hai nahi jisake na saMyama bhi usake / aisA hi sUtra bhASita, asaMyamI ho zramaraNa kaise // 236 // gamapUrvA dRSTirna bhavati yasyeha saMyamastasya / nAstIti bhagati sUtramasaMyato bhavati kathaM zramaNaH ||236 // RE hi sarvasyApi syAtkAra ke tanAgama pUrvikayA tattvArthazraddhAnalakSaNayA dRSTayA zUnyasya svaparavibhAgAbhAvAt kAyakaSAyaiH sahaikyamadhyavasato'niruddhaviSayAbhilASatathA SaDjIvanikAyaghAtino bhUtvA sarvatospi kRtapravRtteH sarvato nivRsyabhAvAttathA paramAtmajJAnAbhAvAd jJeyacakrakramAkramaNa nirargalasilA jJAnarUpAtmatatvaikAgrayapravRttyabhAvAcca saMyama eva na tAvat siddhat / nAmasaMjJa -- AgamapuSvA diTTi Na ja saMjamo ta Na iti sutta asaMjayo kidha samaNI / dhAtusaMjJa--bhava tAya, asa sattAyAM, bhaNa kathane / prAtipadika- AgamapUrvA dRSTi na yat iha saMyama tat na iti sutta asaMmata kathaM shrmnn| mUladhAtu bhU sattAyAM, as bhuvi bhaNa zabdArthaH / ubhayapada vivaraNa- AgamapubvA AgapUrvA diTTI dRSTi: saMgamo saMyamaH sutaM sUtraM asaMjado asaMyataH samaNo zramaNaH prathamA ekaru / Na na idi lakSaNa vAlI dRSTise zUnya sabhIko prathama to saMyama hI siddha nahIM hotA, kyoMki ( 1 ) svaparake vibhAga ke prabhAva ke kAraNa kAya aura kaSAyoMke sAtha ekatAkA adhyavasAya karane vAle jIvako viSayAbhilASAkA nirodha nahIM honese chaha jIvanikAyake ghAtI hokara sarvattaH pravRtti honese sarvataH nivRttikA prabhAva hai / tathA ( 2 ) paramAtmajJAna ke prabhAva ke kAraNa jJeyasamUhako kramazaH jAnane vAlI nirargala ipti honese jJAnarUpa zrAtmatatvameM ekAgratAko pravRttikA prabhAva hai / aura isa prakAra jinake saMyama siddha nahIM hotA unheM sunizcita aikAgracapariNatirUpa zrAmaNya hojisakA ki dUsarA nAma mokSamArga hai, siddha nahIM hotA / zrataH AgamajJAna-tattvArthazraddhAna aura saMtatva yaugapadya ke ho mokSamArgapanA honekA niyama kiyA jAtA hai / prasaMgavivaraNa --- pranantarapUrva gAthA meM zrAgamase hI saba kucha yathArtha dikhanA batAyA thaa| grava isa gAthA meM zrAgamajJAna, zraddhAna va saMyamakA eka sAtha honemeM hI mokSamArgapanA batAyA hai / tathyaprakAza-- 1- jisake prAgamapUrvaka dRSTi nahIM hai usake saMyama siddha nahIM hotA / 2- prathama to zrAgamase ho mokSamArgake prayojanabhUta tasvakI zraddhAkA sAdhaka svaparapadArthavijJAna hotA hai / 3- zrAgamase sunirNIta padArthavijJAna pramANabhUta hai, kyoMki grAgama dvArA syAdvAda Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM prasiddhasaMyamasya tu sunizcitakAgrayagatatvarUpaM mokSamArgAparanAmazrAmaNyameva na siddhayat / prata prAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnoM yogapadyasyaiva mokSamArgatvaM niyamyeta // 236 // iti kadha kathaM-avyaya / bhavadi hodi bhavati asthi asti bhaNadi bhagati--vartamAna anya evA. kriyaa| nirukti- dRzyate anayA iti dRSTi: (sh+ktim)| samAsa-- AgamaH pUrvaM yasthA: sA AgamapUrvA, (na saMyataH asaMyataH // 236|| vidhise anekAntAtmaka padArthakA vijJAna hotA hai| 4- jisake prAgamapUrvikA tattvArthazraddhAnamayI dRSTi nahIM hai usake svaparabhedavijJAna na honese zarIra aura kaSAyabhAvake sAtha apane ekatvakA nizcaya rahatA hai / 5-- jisakA zarIra aura kaSAyabhAvake sAtha apanI ekatAkA nizcaya rahatA hai vaha viSayoMkI abhilASAko nahIM roka sktaa| 6 ko viSayoM kI abhilASAko dUra nahIM kara sakatA vaha SaTakAyake jIvoMko hisAse alaga nahIM raha sktaa| 7- viSayAbhilASI SaTkAya jIva ghAtIko viSayAdimeM nirargala pravRtti hotI, nivRtti kiJcinmAtra bhI nahIM ho paatii| - viSayAbhilASI SaTkAyaghAtI viSayapravRtta avirakta puruSa paramAtmajJAnake abhAvase jJeyoMko kramazaH prAMzika kAlpanika jAnakArI banAtA rahatA hai / 6AgamapUrvaka dRSTi na honese azraddhAlu ajJAnI viSayapravRtta jIvoMke jJAnarUpa AtmatattvameM aikA. gravRtti na honese saMyama raca siddha nahIM ho sakatA / 10- jisake saMyama siddha na ho usake sunizcita aikAgrathagatarUpa mokSamArga arthAt zrAmaNya hI siddha nahIM hotaa| 11-- prAgamajJAna, prAgamajJAnapUrvaka tattvArthavaddhAna va prAgamajJAnatattvArthazraddhAnapUrvaka saMyatapanA inakA eka sAtha honemeM hI mokSamArgapanekA niyama hai / 12- jisakI prAgamajJAnapUrvaka dRSTi nahIM, usake saMyama saMbhava nahIM, so saMyamahIna puruSa zramaNa kaise ho sakatA hai ? - siddhAnta-(1) samyazraddhAnajJAnasaMyamahIna jIva upAdhiyoMse saMyukta hokara azuddhatA kI ora bar3ha jAtA hai| dRSTi-1- azuddhabhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (24s)| prayoga--mokSamArgameM gatipragati ke liye bodhilAbhake prathama upAyabhUta AgamajJAnakA abhyAsa karanA / / 236 // aba AgamajJAna-tattvArthazraddhAna aura saMyatatvake ayogapadya ke mokSamArgapanekA vidhaTana karate haiM ---[yadi ] yadi [artheSu zraddhAnaM nAsti] padArthoMmeM zraddhAna nahIM hai to, [Agamena hiM] pAgamase bhI [na. hi siddhayati] siddhi nahIM hotI, [vA arthAn zraddhadhAnaH api] tathA padArthoMkA zraddhAna karane vAlA bhI [asaMyataH] yadi asaMyata ho to [na nirvAti] nirvANako prApta nahIM hotaa| Pavaniindia htenidiaomilliunlimitionalitiewATESTRAammmmmmmmmmmmmraman n RISTORisgramm ShTCKuttewwwesannilinicipainm H TAMITRAM BalotsASTRa m an -2018 tAtamohinine Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA prayAgamajJAnatasvArtha zradvAna saMyatatvAnAmayaugapadyasya mokSamArgatvaM vighaTayatihi zrAgameNa sijjhadi sadahAM jadi vi gatthi pratthe / sahamANo atthe saMjado vANa givvAdi // 237 // AgamajJAnamAtrase siddhi nahIM yadi na tattva zraddhA ho / tattvazraddhAlu bhI yadi, zrasaMyamI ho na mokSa pAtA hai // 237 // hyAmamena siddhati zraddhAnaM yadyapi nAstyartheSu / zraddadhAna arthAnasaMpato vAna nirvAti // 237 // zraddhAnazUnyenAgama janitena jJAnena tadavinAbhAvinA zraddhAnena ca saMyamazUnyena na tAvatsayati / tathAhi grAgamavalena sakalapadArthAna vispaSTaM tarkayannapi yadi sakalapadArthajJeyAkArakarambitavikajJAnAkAramAtmAnaM na tathA pratyeti tadA yathoditAtmanaH zraddhAnazUnyatayA yatho nAmasaMjaNa hi Agama saddahNa jadivi Na atyaM sahamANa atya asaMjada vA Na / ghAtusaMjJa - sijjha niSpattI, asa sattAyAM nira vA vAyu saMcaraNe nirvANeca, saddaha vAraNe / prAtipadika-hi Agama zraddhA yadi ani atya zraddadhAna artha asaMyata vA na / mUladhAtu- Sidhu gatI, as bhuvi, zraddhA dhAraNe, nir vA saMcaraNa nirvaaro| ubhayapada vivaraNa- Na na hi jadi yadi vi api- avyaya | AgameNa Agamena A tAtparya --- prAgamajJAna, tatvArthazraddhAna va asaMyatapanA yadi ye eka sAtha nahIM hai to bhI mokSa nahIM hotA / TIkArtha- zraddhAnazUnya zrAgamajanita jJAnase, aura saMyamazUnya grAgamajJAna ke binA nahIM hone vAle zraddhAnase bhI, siddhi nahIM hotI / spaSTokaraNa - zrAgamabalase sakala padArthokI bispaSTa tarkaraNA karatA huA bhI yadi jIva sakala padArthoMke jJeyAkAroMke sAtha milita hone vAlA vizada eka jJAna jisakA AkAra hai aise AtmAko usa prakArase pratIta nahIM karatA to yathokta zrama ke zraddhAna se zUnya honeke kAraNa yathokta AtmAkA anubhava nahIM karane vAlA jJeyanimagna jJAnavimUr3ha jIva kaise jJAnI hogA ? aura zeyadyotaka honepara bhI, Agama ajJAnIkA kyA karegA? isa kAraNa zraddhAnazUnya Agamase siddhi nahIM hotI / zrora, sakala padArthoM ke jJeyAkAroMke sAtha milita hotA huA eka jJAna jisakA AkAra hai aise AtmAkA zraddhAna karatA huA bhI, anubhava karatA huA bhI yadi jIva apane meM hI saMgata hokara nahIM rahatA, to anAdi moha rAga dveSako vAsanAse udbhuta paradravyameM bhramaNako svecchAcAriNI cidvRtti svameM hI rahanese, vAsanArahita niSkaMpa eka tattvameM lIna cidvRttikA prabhAva honese, vaha kaise saMyata hogA ? praura asaMyatakA yathokta AtmatatvakI pratItirUpa zraddhAna yA yathokta zrAtmatatvako anubhUtirUpa jJAna karegA ? isaliye saMyamazUnya zraddhAnase yA jJAnase siddhi nahIM hotI / isa kAraNa zrAgama Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SARS sahajAnandazAstramAlAyAM ditamAtmAnamananubhavat kathaM nAma jeyanimagno jJAnavimUDho jJAnI syAt / prajJAninazca jJeyadyotako bhavanapyAgabhaH kiM kuryAt / tataH zraddhAnazUnyAdAgamAnnAsti siddhiH / kiMca-sakalapadAthazaMgAkAra kara mbisavizadaka jJAnAkAramAtmAnaM zraddadhAno'pyanubhavannapi yadi svasminneva saMyamya na vartayati tadAnAdimoharAgadveSanAsanopajanitaparadravyacakramaNasvairiNyAzcidvRtteH svasminneva sthAnAtinAsananiHkampakatattvabhUcchitacityabhAvAtkathaM nAma saMyataH syAt / asaMyatasya ca yathoditAsmatattvapratItirUpaM zraddhAnaM yathoditAtmatatvAnubhUtirUpaM jJAnaM vA ki kuryAt / tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / ata AgamajJAnatatvArthazraddhAnasaMyatatvAnAmayogapadyasya mokSamArgatvaM vighaTetava // 23 // SHA GOOKGABAD tRtIyA e0 / sijmAdi siddhayati nimbAdi nirvAti-varta0 anya0 ekA0 kiyaa| saddahaNaM zraddhAnaM sadahamANo zradhAna: asaMjado asaMyataH-prathamA ekavacana / asthi asti-varta0 anya eka0 triyA / atthesu artheSu--- saptamI bahu0 / atthe arthAna-dvitIyA etrA0 / nirukti- zrI iti zrat (zrI- iti) zrad dadhAti iti zraddadhAnaH zrIna, pAke kayAdi / / 237 / / jJAna tattvArthazraddhAna saMyatatvake ayogapadya ke mokSamArgatva ghaTita nahIM hotaa| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna va saMyama inakA yogapadya mokSamArga hai / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki una tInakA ayaumapadya (eka sApa na honA) mokSamArgakA vighaTana kara detA hai / tathyaprakAza-1- zraddhAnazUnya AgamajJAnase siddhi nahIM hotI / 2- AgamajJAnake avinAbhAvI zraddhAnase bhI yadi saMyamazUnyatA hai to siddhi nahIM hotI / 3- koI bhale hI prAgamabalase samasta padArthoMko yukti puraHsara bodha kara le, kintu samastapadArthajJeyAkAra jisameM pratibimbita hote haiM aise vizada eka jJAnAkArasvarUpa AtmAkA yathArtha vizvAsa nahIM karatA to vaha jJeyanimAna hai / 4-- jo puruSa vizada kajJAnAkArasvarUpa svAtmAke zraddhAnase zUnya honese sahajAtamasvarUpa antastatva kA anubhava nahIM kara pAtA vaha jJAnavimUr3ha hai / 5- jJeyanimagna aura jJAnavimUr3ha jova kaise samyagjJAnI ho sakatA hai / 6-- ajJAnIkA prAgamajJAna zeyapadArthoM kA khUba nirUpaNa karatA hai to bhI usako siddhi nahIM hotii| 7 zraddhAnazUnya prAgamajJAnase siddhi nahIM huA karatI ! 5- kisIke jJAnAkArasvarUpa prAtmAkA zraddhAna aura anubhava bhI ho jAya to bhI yadi svAtmAmeM saMyata hokara nahIM vartatA hai to usa saMyamazUnya zraddhAna jJAnase bhI siddhi nahIM hotI / E-- jana svayaM meM moharAgadveSavAsanAnita paradravyacaMkramaNa (paradravyoMmeM uchala kUda, paribhramaNa, aTapaTa jAnanA) honese svacchanda (cidvRtti (cittapariNati) bana rahI hai Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA prathAgamajJAnataravArthazraddhAnasaMyatatyAnAM yogapacha'dhyAtmajJAnasya mokSamArgasAdhaktamatvaM dyotayati jaM aNNANI kammaM svadhedi bhvsyshsskoddiihiN| taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa // 238 // prajJa jana kama jitane, karor3a bhavameM dinaSTa kara paataa| vijJa jana karma uttane, trigupta ho chinako nazatA // 23 // ra madajJAnI karma kSapati bhvshtshsrkottibhiH| tajjJAnI vibhiguptaH kSayayatyukchavAsamAtreNa / / 238 / / yadajJAnI karma kramaparipATyA bAlatapovaicitryopakrameNa ca pacya mAnamupAttarAgadveSatathA sukhaduHkhAdivikArabhAvapariNataH punarAropitasaMtAnaM bhavazatasahasrakoTibhiH kathaMcana nistaratti, .. nAmasaMjJa--ja aNNANi kAmma bhavasayasahasrakoDi ta NANi ti gRtta ussAsameta ! dhAtusaMjJa-khava kSayakaraNe / prAtipadika-yat ajJAnin karman bhavazatasahasrakoTi tat jJAnin vi gupta ucchavAsamAtra / mUladhAtu-kSapi kSayakaraNe curAdi / ubhayapadavivaraNa-jaM yat kammaM dharma-dvitIyA eka0 / khavedi kSapati-- vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / bhavasayasahassakoDIhiM bhavazatasahasrakoTibhiH--tRtIyA bahu / taM tatvahA~ saMyama kaise ho sakatA hai / 10 vAsanArahita avikAra niSkampa eka jJAnAkArasvarUpa antastatvameM cittikA lIna vilIna honA saMyama hai| 11-- jisa aAtmAmeM svairiNI citi uchala kUda kara rahI hai usa prAtmAmeM asaMyama ho nAca rahA hai / 12-- saMyamI jIvako mAtra zraddhAna jJAna honese bhI siddhi nahIM hai| 13-- bhAgamajJAna, AgamajJAnapUrvaktasvArthazraddhAna va tadubhayapUrvaka saMyama ina tInoMkA eka sAtha honA ho mokSamArga hai / siddhAnta-(1) ajJAna prazraddhA va asaMyamake pariNAmoM kA phala zuddhatva va karmabaddha dRSTi- azuddha bhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (244) / prayoga-saMkaTamocana ratnatrayake lAbhake liye mUla upAyabhUta pAgamajJAnakA mananapUrvaka / abhyAsa banAnA // 237 / / aba AgamajJAna-tasvArthazraddhAna-saMyatatvakA yogapadya honepara bhI, prAtmazAna mokSamArga kA sAdhakatama hai yaha batalAte haiM--[yata karma] jo arthAta jitanA karma [ajJAnI] ajJAnI [bhavazatasahasrakoTibhiH] lakSakoTibhavoMmeM kSipayati] khapAtA hai, [tat] vaha arthAt utanA karma to [jJAnI] jJAnI [tribhiH guptaH] mana vacana kAyakI guptise yukta huA [ucchavAsamAtreNa] ucchvAsamAtrameM [kSapayati] khapA detA hai| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 sahajAnandazAstramAlAyA tadeva jJAnI syAtkAraketanAgamajJAnatatvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtizayaprasAdAsAditazuddhajJAnamayAtmatattvAnubhUtilakSaNazAnitvasaddhAbAtkAyavAGmanaHkarmoparamaprabRttatriguptatvAt pracaNlopakramapacyamAnabhapahastitarAgadveSatayA dUranirastasamastasukhaduHkhAdivikAraH punaranAropitasaMtAnamuccha. vAsamAtreNaba lolayaiva pAtayati / ata bhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapaye'pyAtmajJAnameva mokSamArgasAdhakatamamanumantavyam // 23 // dvi0 e0 / NANI jJAnI aNNANI ajJAnI-prathamA ekA0 / tihiM abhiH-tR0 bahu0 / guto gupta:--prathamA eka0 / ussAsametteNa ucchavAsamAtreNa-tRtIyA ekavacana / nirukti-ut zvasanaM umchyAsa: (ut svas +patra ) zvas prANane / samAsa-zatAni ca tAni sahasrANi ceti zatasahastrANi zatasahasrANi ca tAta kocazreti zatasahasrakoTayaH bhavAnAM zatasahasrakoTayaH iti bhavazatasahasrakoTayaH tAbhi: bha0 // 238 // HARIHAASHARAMPURNAM SitaramewwwsgmaiIAmanmanmmmmmmmmmm A AASANSORTCASSTATERIAL m myagA a sses S EARomane tAtparya-karmakSayameM va AtmavikAsameM utkRSTa sAdhaka prAtmajJAna hai| TIkArtha--kramaparipATIse tathA aneka prakArake bAlatapAdirUpa udyamase pacyamAna tathA rAgadveSako grahaNa kiyA harA honese sukhaduHkhAdivikAra bhAvarUpa pariNAta ajJAnI pun| saMtAna ko pAropita karatA jAya isa prakAra, lakSakoTibhavoMmeM, jyoM jyoM karake (mahA kaSTa se ) jitanA karma pAra kara jAtA hai, utane karmako to syAtkArakelana AgamajJAna, tatvArthazraddhAna aura saMya. tatvako yugapattAke atizayaprasAdase prApta zuddha prAtmatatyakI anubhUti jisakA lakSaNa hai aise jJAnopana ke sadbhAvake kAraNa kAya-vacana-manake koMke uparamase triguptitA pravartamAna honese pracaNDa udyamase pacyamAna ko rAgadveSake chor3anese samasta sukhaduHkhAdivikAra atyanta nirasta humA honese punaH saMtAnako prAropita na karatA jAya isa prakAra ucchvAsamAtra meM hI, lIlA mAse hI jJAdI naSTa kara detA hai / isa kAraNa prAgamajJAna, tatvArthazraddhAna aura saMyatatvako yugapattA honepara bhI prAtmajJAnako ho mokSamArgakA sAdhakatama saMyata karanA cAhiye / prasaMgavivaraNa ----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAgamajJAna, tattvArthazraddhAna gha saMyamakA ayogapaca mokSamArgapanekoM vighaTita karatA hai / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki zrAgamajJAna, tattvArthazraddhAna va saMyamakA yogapadya honepara bhI AtmajJAna meM hI mokSamArgako sAghakatamatA hai| tathyaprakAza.....(1) nAnA prakArake bAlatapa Adike haThayogase ajJAnIke kramaparipATIse lAkha karor3a bhavoM meM jitane karma pakakara pAra ho jAte haiM utane karma to jJAnIke ucchvAsamAtrameM hI kaTa jAte haiM / (2) paka kara karmake nikalate samaya ajJAnI rAga aura dveSako apanA letA hai, prataH sukhaduHkhAdivikArabhAvase pariNata hotA huA aura karma bAMdha letA hai, at| vaha karmakA iministration Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 pravacanasAra-saptadarzAgI TIkA zrathAtmajJAnazUnyasya sarvAgamajJAnata svArthazraddhAnasaMyatatvAnAM yaugapadyamapyapya kizcitkara mityanuzAsti paramANupamANaM vA mucchA dehAdisu jassa puNo / vinadi jadi so siddhiM gulahadi savvAgamadharo vi // 236 // paramANumAtra murcchA, deha tathA indriyAdimeM jisake / rahatI ho vaha sarvAgamadhara bhI siddhi nahIM pAtA // 236 // paramApramANaM vA murcchA dehAdikeSu yasya punaH / vidyate yadi sa siddhi na labhate sarvAgamadharo'pi // 236 // yadi karatalAmalakIkRtasakalAgamasAratayA bhUtabhavadbhAvi ca svocitaparyAyaviziSTama zeSadravyajAtaM jAnantamAtmAnaM jAnan zraddadhAnaH saMyamayazcAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAM nAmasaMjJa - paramANuSamANa vA mucchA deha dina ja puNo jadita siddhi Na savvAgamavara vi / dhAtusaMjJavija sattAyAM, laha lAbhe / prAtipadika paramANupramANa vA mUrcchA dehAdika yat punar jadi tat siddhina sarvAgamaghara api / mUlacAtuvida sattAyAM, DulabhaS prAptau / ubhayapada vivaraNa- paramANupamANaM paramANukar3anA karmakA kaTanA nahIM kahalAtA / ( 3 ) jJAnIke zuddhajJAnamaya prAtmatatvakI anubhUti pratoti honese karma kaTate haiM vahAM anya karmokA bandhanabhAra na bananese usake karmakA phar3anA karmakA kaTanA kahalAtA hai / (4) jJAnIke mana vacana kAya tInoM yogoMkA nirodha hai, ataH vahA~se rAgadveSa bhAva haTa jAte haiM / (5) rAga dveSAdi haTa jAnese sukha duHkhAdi vikAra bhI dUra ho jAtA hai / (6) sukha duHkhAdi vikAra dUra ho jAnese phira vikAra va bandha santAna prAropita nahIM hotA / (7) mokSamArgocita saba kArya AtmajJAnake balase hote haiM, zrataH zrAtmajJAna mokSamArgakA sAdhakatama zrantaH karaNa hai / siddhAnta - AtmA zranAtmAkA bheda karake sahajAtmasvarUpa kA saMcetana karane vAle jJAna se zrAtmopalabdhi hotI hai / dRSTi--1- jJAnanaya, zUnyanaya, avikalpanaya (164, 173, 162 ) / prayoga - karmakSaya ke artha mana vacana kAyako kriyAkA nirodha kara caitanyamAtra sahajAmasvarUpa meM zrAtmatva anubhavatA ||23|| aba grAtmajJAnazUnyake sarva grAgamajJAna, tasvArthazraddhAna tathA saMyatatvako ( yugapattA kI yugapattA bhI akicitkara hai, yaha anuzAsita karate haiM- [ punaH ] aura [ yadi ] yadi [ yasya ] jisake [ dehAdikeSu ] zarIrAdikoM meM [paramANupramArakhaM vA ] paramANumAtra bhI [ mUrcchA ] mUrcchA [vidyate ] pAI jAtI hai to [saH ] vaha [ sarvAgamadharaH api ] sarvAgamakA dhArI honepara bhI Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 sahajAnandazAstramAlAyAM yogapadye'pi manAGmohamalopaliptatvAt yadA zarIrAdimUcho paraktatayA niruparAgopayogapariNataM kRtvA jJAnAtmAnamAtmAnaM nAnubhavati tadA tAvanmAtramohamalavAlaGkako likAkIlitaH karmabhiravi. mucyamAno na siddhayati / ata AtmajJAnazUnyamAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyamapyakici. skarameva / / 236 // pramANaM-kriyAvizeSaNa / bA jadi yadi Na na vi api-avyaya / mucchA mUrchA savvAgamadharo sarvAgamadharaHprathamA ekavacana / dehAdieSu dehAdikeSu-saptamI bahuvacana / jassa yasya-SaSThI eka0 / vijjadi vidyate lAda labhate-barta0 anya0 eka0 kriyA / so saH-prathamA eka0 / siddhi-dvitIyA ekvcn| niruktipramIyate anena iti pramANa (pra mA + lyuTa) pra mA mAne adAdi / samAsa-sarvazcAsau Agamazceti sarvAgamaH sarvAgamaM dharatIti sarvAgamadharaH // 236 / / [siddhi na labhate] siddhiko prApta nahIM hotaa| tAtparya--dehAdikameM jisake mUrchA hai vaha kitanA bhI AgamakA jAnakAra ho usakA mokSa nahIM hotaa| TIkArtha-sakala Agamake sArako hastAmalakavat karanese bhUta-vartamAna bhAvo svocita paryAyoMke sAtha azeSa dravyasamUhako jAnanevAle AtmAko jAnatA huaA, zraddhAna karatA huA aura saMyamita karatA humA puruSa prAgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatvako yugapattA honepara bhI, yadi vaha kiMcidamAtra bhI mohamalase lipta honese zarIrAdike prati mUcrchAse uparakta rahanese, niruparAga upayogameM pariNata karake jJAnAtmaka prAtmAkA anubhava nahIM karatA, to vaha puruSa mAtra utane mohamalakalaMkArUpa koleke sAtha baMdhe huye karmoMse na chUTatA huprA siddha nahIM hotA / ataH prAtmajJAnazUnya prAgamajJAna-tatvArthazraddhAna-saMyatatvako yugapattA bhI akicitkara hI hai| prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM AtmajJAnako mokSamArga meM sAdhakatama batAyA thA / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki yadi koI AtmajJAnase zUnya hai to usake AgamajJAna, tattvArthazraddhAna va saMyama tInoM hoM to bhI una tInoMko yugapattA akiMcitkara hai / tathyaprakAza-(1) avikArarUpa upayoga karatA huA koI bhavya jJAnasvarUpa prAtmA kA anubhava karatA hai vahIM kose yukta hotA huA siddha hotA hai / (2) koI puruSa paramAtmA ke svarUpako jAne, mAne va saMyama bhI pAle to bhI yadi vaha jJAnasvarUpa apane Apake anubhava se zUnya hai, racamAtra bhI moha mUcha se upayoga lipta hai to karmose mukta ho nahIM ho sktaa| siddhi pAnekI to kathA hI dUra hai| (3) AtmajJAnarahita AgamajJAna tattvArthazraddhAna va saMyama ye tInoM hoM to bhI inase siddhi nahIM hogI / (4) jJAnasvarUpa apane prApakA jJAnamAtrarUpameM jJAnase anubhavanA jJAnAnubhava hai / (5) jJAnAnubhava binA siddhi nahIM ho sktii| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 pravacana sAra-saptadazAMgI TIkA prathAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatva yaugapadyAtmajJAnayogapadya' sAdhayati - paMcasamido tigutto paMca diyasaMvuDo jidakasAtha / sAmaggo samaNo so saMjado bhaNido // 240 // samiti gutile saMyuta, indriyavijayI kaSAyaparihArI / darzanajJAnasusaMyata, zramaNa kahA saMyamI prabhune // 240 // paMcamitastriguptaH paMcendriyasaMvRto jitakaSAyaH / darzanajJAnasamagraH zramaNaH sa saMvato bhaNitaH // 240 // yaH khalvanekAntaketanAgamajJAnabalena sakalapadArthajJeyAkArakarambitavizadekajJAnAkAramAtmAnaM zraddhAno'nubhavaM zcAtmanyeva nityanizcalAM vRttimicchan samitipaJcakAGkuzita pravRttiprava nAmasaMjJa-paMcamidatigutta patriviyasaMbuDo jidakasAtha daMsaNaNANasamagga samaNa ta saMjada bhaNida / dhAtusaMjJa- gova gopane / prAtipadika paMcasamita trigupta paMcendriyasaMvRta jitakaSAya darzanajJAnasamagra zramaNa siddhAnta - ( 1 ) raMca bhI vikArase upayukta puruSa karmabhArase rahita nahIM ho pAtA / dRSTi - 1 - zuddhabhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya ( 24sa ) / prayoga - zAzvata siddhi lAbha ke liye dehAdika meM raMcamAtra bhI rAga na kara zravikAra jJAnasvarUpa grAtmatattvako grAtmarUpase anubhavanA // 236 // zaba zrAgamajJAna-tattvArthazraddhAna- saMyatatvako yugapattA ke sAtha zrAtmajJAnako yugapattAko sAdhate haiM - [paMcamitaH ] jo pAMca samitiyukta, [paMcendriyasaMvRtaH ] pA~ca indriyoMko rokane vAlA [ triguptaH ] tIna gupti sahita [ jitakaSAyaH ] kaSAyoMko jItane vAlA, [darzanajJAnasamagraH ] darzanajJAna se paripUrNa [ zramasaH ] zramaNa hai [ saH ] vaha [ saMyataH ] saMyata [ bhariNataH ] kahA gayA hai / tAtparya samitivAn indriyanirodhI guptipAlaka kaSAyavijayI darzanajJAnaparipUrNa zrama hI saMyamI hai / TokArtha- jo puruSa anekAntaketana sAgamajJAnake balase, sakala padArthoMke jJeyAkAroM ke : sAtha milita vizada eka jJAna jisakA grAkAra hai aise AtmAkA zraddhAna aura anubhava karatA huA prAtmAmeM hI nityanizcala vRttiko cAhatA huA, saMyama ke sAghanarUpa banAye huye zarIrapAca . ko pA~casamitiyoMse aMkuzita pravRtti dvArA pravartita karatA huA, kramazaH paMcendriyoMke nizcala nirodha dvArA jisake kAya vacana manakA vyApAra virAmako prApta huA hai, aisA hokara, cidvRtti ke liye paradravyameM bhramaNa ke nimittabhUta kaSAyacakra ko grAtmA ke sAtha anyonya milana ke kAraNa atyanta ekarUpa ho jAnepara bhI svabhAvabhedake kAraNa pararUpase nizcita karake zrAtmAke dvArA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 sahajAnandazAstramAlAyAM titasaMyamasAdhanIkRtazarIrapAtraH krameNa nizcalaniruddhapaMcendriyadvAratayA samuparatakAyavAGmanovyApAro bhUtvA cidvatteH paradravyacakramaNanimittamatyantamAtmanA samamanyonyasaMvalanAdekIbhUtamapi svabhAvabhedAtparatvena nizcityAtmanaiva kuzalo malla iva sunirbharaM niSpIDya niSpoDya kaSAya. cakramakrameNa jIvaM tyAjayati, sa khasa sakalaparadravyazUnyo'pi vizuddhazijJaptimAtrasvabhAvabhUtAvasthApitAtmatattvopajAtanitya nizcalavRttitayA sAkSAtsaMyata eva syAt / tasyaiva cAgamajJAnatattvAdhazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmazAnayogapadyaM siddhayati // 240 / / tat saMyala bhaNita / mUladhAtu .....gupU sNrkssnne| ubhayapadavivaraNapaMcasamido paMcasamitaH tigutto triguptaH paMceMdiyasaMbuDo paMcendriyasaMvRtaH jidakasAo jitakaSAyaH dasaNaNANasa mamgoM darzanajJAnasamagraH samaNo zramaNaH so saH saMjado saMyata:-prathamA ekavacana / bhaNido bhaNita:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / nirukti-sama sakalaM yathA syAttathA gRhyate iti samagraM (sama graha +Da) graha upAdAne kayAdi 1 samAsa-jitA: kaSAyAH yena saH jitakaSAyaH, darzana ca jJAnaM ca darzanajJAna tAbhyAM samanaH darzanajJAnasamagraH / / 240 / / hI kuzala mallako bhauti atyanta mardana kara karake prakramase use mAra DAlatA hai| vaha puruSa vAstabameM, sakala paradravyase zUnya honepara bhI vizuddhadarzana jJAnamAtra svabhAvarUpase rahane vAle prAtmatatvameM nityanizcala pariNati utpanna honese, sAkSAt saMyata hI hai / aura usake hI AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatvakI yugapattAke sAtha prAtmajJAnako yugapattA siddha hotI hai / / prasaGgavivaraNa ----anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki bhAgamajJAnazUnya bhAgamajJAnAdi honepara bhI siddhi nahIM hoto / aba isa gAthAmeM vAstavika saMyamIkA svarUpa batAkara yaha siddha kiyA hai ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyatapanA va prAtmajJAna cAroMke yogapadyase siddhi hotI hai| tathyaprakAza-(1) vAstavika saMyamI puruSake pAgamajJAna tattvArthazraddhAna, saMyatapanA va prAtmajJAna ina cAroMkA yogapadya hai / (2) jo zramaraNa vizuddha darzanajJAnamAtrasvabhAvabhUta A. smatattvameM apane upayogako nizcalavRttise avasthApita karatA hai vaha vAstava meM sAkSAt saMyata hI hai| (3) jo apane upayogako samasta paradravyoMse rahita rakhatA hai vahI apane svabhAva meM upayukta hotA hai / jo apane pravikArasvabhAva prAtmatattvameM upayukta hotA hai vaha samasta para, dravyoMse zUnya hI hai / (4) jJAnI zramaNa kaSAyacakrakA mardana kara kara kuzala mallakI taraha kaSAyacakrako ekadama dUra kara detA hai / (5) kaSAyasamUhako ukhAr3a pheMkaneke liye samartha yaha dRr3ha nizcaya jJAnIke hai ki ye kaSAyabhAva parabhAva haiM / (6) yadyapi kaSAyaprakRtike udayase karmakA kaSAyAnubhAga khilatA hai usakA cidvRttimeM pranyonyasaMvalana honese vaha kaSAyAnubhAga jIvavikAra Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SA pravacanasAra-rAptadazAGgI TIkA 456 athAsya siddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmajJAnayogapadyasaMyatasya kohaglakSaNamityanuzAsti samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samalo ThukaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo // 241 // zatru bandhuvoMmeM sama, sukha dukhameM sama prazaMsa nindAmeM / / loSTha va kAMcanameM sama, janma maraNa sama zramaNa hotA // 24 // samazatrubaghuvargaH rAmasukhaduHkha: prazaMsAnindAsamaH / samaloSTakAMznaH punarjIvitabharaNe samaH zramaNaH / / 24 / / saMyamaH samyagdarzana jJAnapurAsaraM cAritraM. cAritraM dharmaH, dharmaH sAmyaM, sAmyaM mohakSobhavi. nAmasaMjJa--rAmasattubaMdhuvaraga samasuhadukkha pasaMsaNidasama samalokaMcaNa puNa jIvidamaraNa sama samaNa / bana jAtA hai tathApi aAtmasvabhAvase bhinna honese vikAra parabhAva hai / (7) kaSAyacakrako dUra karane ke liye zramaNako prAraMbhase vidhivat sAdhanA hotI hai / (8) zramaNa syAdvAdabhita prAgamajJAnakA abhyAsa karatA hai / (6) zramaNa prAgamajJAna ke balase sarvajAnana svabhAva vAle vizada eka jJAnasvarUpa svAtmAkA zraddhAna karatA hai, anubhava karatA hai aura isI paramArthatatva meM apane upayogako ramAye rahanA cAhatA hai| (10) zramagane pAMcoM samitiyoMse aMkuzita pravRttiyoMse zarorapAyako saMyamasAdhanIbhUta kiyA hai / (11) zramaNane paMca indriyadvAroMko roka kara mana vacana kAyako beSTAvoMko haTAkara trigupti prApta kI hai / (12) samitiyukta guptisahita paMcendriyavijayI zramaNa jitakaSAya hotA hai aura jitakaSAya honese zramaNa darzanajJAnasamagra hotA hai so vaha sAkSAt saMyama hI to hai| siddhAnta--- (1) avikAra caitanyasvarUpa prAtmatattvako bhAvanAse kaSAyaprakRtiyoMkA kSaya hotA hai kavAyabhAvoM kA prabhAva hotA hai| dRSTi-1-- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / prayoga---apane AtmAke zAzvata sahaja pavitra nizcala paramAlAdamaya ekarUpa prAnaMda ko pAneke liye nimrantha hokara indriyavyApArarahita hokara sva sahajAtmasvarUpameM magna honekA pauruSa hone denA // 240 // aba prAgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatvakI yugapattAke sAtha prAtmajJAna kI yugapattA jise siddha huI hai aise isa saMyatakA kyA lakSaNa hai so anuzAsita karate haiM-[samazatrubandhuvargaH] jisake liye zatru aura bandhu varga samAna hai, [samasukhaduHkhaH] jo sukha duHkhameM samAna hai, prazaMsAnindAsamaH] jisake liye prazaMsA aura nindA samAna hai, samaloSThakAzcanaH] jisake liye Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM PARISASSAntexnslammatoline Reatuwal honaH prAtmapariNAmaH / tataH saMyatasya sAmya lakSaNam / tatra zatrubandhuvargayoH sukhadaHkhayoH prshNsaanindyo| loSTakAJcanyorjIvitamaraNayozca samam ayaM mama paro'yaM svaH, ayamAhlAdo'yaM paritApA, idaM mamotkarSaNamidamapakarSaNamayaM mamAkiJcitkara idamupakArakamidaM mamAtmadhAraNamayamatyantavinAza iti mohAbhAvAt sarvatrApyanudita rAgadveSadvatasya satatamapi vizuddhadRSTijJaptisva. dhAtusaMzajIva prANadhAraNe, mara prANatyAge / prAtipadika- samazatrubandhuvarga samasukhaduHkha prazaMsAnindAsamaH samaloSTakAMcana punar jIvitamaraNa sama zramaNa / mUladhAtu-jIva prANaghAraNe, ma maraNe / ubhayapadavivaraNasamasattuvaMdhuyAgo samazatrubandhuvargaH samasudukkho samasukhaduHkha pasaMsaNidasamo prazaMsAnindAsamaH samaloThThakaMcaNo samaloSTakAMcanaH samo samaH samaNo zramaNa: jIvidamaraNe jIvitamararo-saptamI ekavacana / niruDhelA aura suvarNa samAna hai, [punaH] tathA [jovitamaraNasamaH] jo jIvana-maraNake prati samAna hai vaha [zramaNaH] zramaNa hai| tAtparya--samatAkA putra prAtmA zramaNa hai| TokArtha-saMyama samyagdarzanajJAnapUrvaka cAritra hai; cArizradharma hai; dharma sAmya hai; sAmya mohakSobharahita prAtmapariNAma hai ! isa kAraNa saMyatakA lakSaNa samatA hai / vahA~ zatru baMdhuvarga meM, sukha-dukha meM, prazaMsA-nindAmeM, miTTIke Dhele aura sone meM, jIvana-maraNa meM eka hI sAtha 'yaha merA para hai, yaha sva hai, 'yaha prAhlAda hai, yaha paritApa hai, 'yaha merA utkarSaNa hai, yaha apakarSaNa hai,''yaha mere akicittara hai, yaha upakAraka hai, 'yaha merA prAtmadhAraNa hai, yaha atyanta vinAza hai' isa prakAra mohake prabhAvake kAraNa sabhI sthitiyoMmeM jisake rAgadveSakA dveta pragaTa nahIM hotA, jo satata vizuddha darzana jJAnasvabhAva nAtmAkA anubhava karatA hai, aura yo zatru--- baMdhu, sukha-dukha, prazaMsA-nindA, loSTakAMcana aura jIvana maraNako antarake binA hI jJeyarUpa jAnakara jJAnAtmaka prAtmAmeM jisakI pariNati pracalita huI hai; usa puruSako vAstavameM jo sarvata: sAmya hai vaha sAmya jisa saMyatake prAgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatvako yugapattAke sAtha AtmajJAnakI yugapattA siddha huI hai aise saMyatakA lakSagA hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmajJAnasahita prAgamajJAna tatvArthazraddhAna va saMyatapanA isa sabakA yogapadya mokSamArga hai| aba isa gAthoM meM batAyA gayA hai ki jisa saMyatake AgamajJAna, tatvArthazraddhAna saMyama va AtmajJAna cAroM haiM usa saMyatake kyA lakSaNa hote haiN| tathyaprakAza--(1) samyagdarzanajJAnapUrvaka hue cAritrako saMyama kahate haiM / (2) cAritra dharma hai / (3) dharma samatAbhAva hai / (4) mohakSobharahita AtmapariNAmako samatAbhAva kahate haiM / (5) samatA hI saMyatakA lakSaNa niSkarSita hai, so zramaNoMke sAmya bhAva pAyA ho jAtA SOHARMA Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgo TokA bhAvamAtmAnamanubhavatA zatrubandhusukhaduHkhaprazaMsAnindAloSTakAJcanajIvitamaraNAni nivizeSameva jeyatvenAkramya jJAnAtmanyAtmanyacalitavRtteryatkila sarvataH sAmyaM tasiddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmajJAnayogapadyasya saMyattasya lakSaNamAlakSaNoyam // 241 // -ktikAMcate sma yat tatkAMcanaM (kAci -- lyuTa numAgama) kAcidIptibandhanayo; bhvAdi / samAsa-zatrubandhuvarga samaH iti samaza trubandhu vargaH, sukhaduHkhayoH samaH iti samasukha duHkha: prazaMsAnindayoH samaH iti prazaMsaninda samaH // 241 / / hai / (6) zramaNake zatru aura bandhuvargameM yaha merA hai yaha dUsarA hai aisA moha raMca nahIM hai / (7) zramaNake sukha aura dAkhameM aisA pakSa nahIM hai ki sukha to pAlAdarUpa hai aura duHkha pari. tAparUpa hai / (8) zramaNake prazaMsA aura nindAmeM yaha pakSa nahIM hai ki prazaMsA to merA utkarSa hai aura nindA merA patana hai / (6) zramaNake loSTha va kAJcanameM yaha viSamatA nahIM hai ki loSTha Adi to mere liye akiJcitkara hai aura kAJcana (suvarNa) merA upakAraka hai / (10) zramaNake jIvana ba maraNameM aisA viSamabhAva nahIM hotA ki jIvana to merA AtmaghAraNa hai paura maraNa merA atyanta binAza hai / (11) udAharaNokta pAMca ghaTanAvoMmeM va upalakSaNataH sarva ghaTanAmoMmeM zramaNake raMca bhI moha nahIM hai so sabhI ghaTanAmoMmeM zramaNake rAgadveSa udita nahIM hotA hai / (12) anukUla pratikUla ghaTanAdoMmeM zramaNake rAga dveSa nahIM hai so vaha satata bhI jJAnadarzanasvabhAva prAtmAko anubhava letA hai| (12) avikAra cetanAmAtra apaneko anubhavane vAle zramaNake upayogameM zatru bandhu sukha duHkha prazaMsA nindA loSTha kAJcana jIvana maraNa sabhI binA bhedabhAvake jJeyarUpase jhalakate haiM / (14) zramaNake isa utkRSTa sAmyabhAvakA kAraNa jJAnasvarUpa apane prAtmAmeM apane upayogakA pracalita rUpase pravartanA hai / (15) ukta vivecanA se saMyatakA lakSaNa yahI lakSita hotA hai ki prAgamajJAna tattvArthazraddhAna va saMyatapaneke yogapadya ke sAtha prAtmajJAnakA bhI sAtha sAtha niyamataH honA saMyatakA vAstavika lakSaNa hai| siddhAnta-~-(1) zramaNakA sAmyabhAva svabhAvakA yathocita vikAsa hai / dRSTi-- 1- zuddha sUkSma RjusUtranaya nAmaka paryAyAthika naya (34) / prayoga-vartamAna meM va bhaviSyameM zAzvata sahaja pavitra acala prAnandake lAbhake liye prAtmAbhimukha jJAnake balase anukUla pratikUla saba ghaTanAoM meM samatAbhAva dhAraNa karanA / 241 // praba siddha hai prAgamajJAna-tattvArthazraddhAna saMyatatvake yogapadyake sAtha sAtha prAtmajJAnakA yogapaca jisake aisA saMyatapanA jisakA ki prapara nAma ekAgratA lakSaNa vAlA zrAmaNya hai isako ho mokSamArgase samarthita karate haiM.---- [yaH tu] jo [darzanajJAnacaritreSu] darzana, jJAna aura / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sahajAnandazAstramAlAyAM zrathedameva siddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayaugapadyAtmajJAnayogapadyasaMyatatvamai kAcalakSaNazrAmaNyAparanAma mokSamArgatvena samarthayati daMsaNA carite tIsa jugavaM samuTThido jo du / eyaggagado ti mado sAmaNNAM tassa paDipuNNaM // 242 // cAritra jJAna darzana, tInoMmeM eka sAtha jo utthita / ekAgragata huA vaha usake zrAmaNya hai pUrA // 242 // darzana jJAnacaritreSu triSu yugapatsamutthito yastu / ekAgragata iti mataH zrAmaNyaM tasya paripUrNam // 242 // jJe yajJAtRtva tathApratItilakSaNena samyagdarzanaparyAyeNa jJeyajJAtRtasvatathAnubhUttilakSaNena jJAnaparyAyeNa yajJAtRkriyAntaranivRttisUtryamAraNadraSTRjJAtRtattvavRttilakSaNena cAritraparyAyeNa ca tri nAmasaMjJa- daMsaNaNANacarita ti jugavaM samuTThida ja du eyamgagada ti mada sAmaNNa ta paDiSNa / dhAtusaMjJa - manna avabodhane / prAtipadika darzanajJAnacaritra triyugapat samutthita yat tu ekAgragata iti mata zrAtat paripUrNa / mUladhAtu- ganu jJAne / ubhayapadavivaraNa- daMsaNaNANacariteSu dardAnajJAnacAritreSutIsu cAri [ triSu ] ina tInoMmeM [ yugapat ] eka hI sAtha [samutthitaH ] pravartita hai, vaha [ ekAgra gataH ] ekAgratAko prApta hai [ iti ] isa prakAra [ mattaH ] zAstra meM kahA gayA hai [ tasya ] usake [ zrAmaNyaM ] zrAmaNya [ paripUrNam ] paripUrNa hai / tAtparya --- darzanajJAnacAritra meM zrArUr3ha munike paripUrNa zrAmaNya hai / TokArtha-jJeyatattva aura jJAtRtasvakI yathArthaM pratIti jisakA lakSaNa hai aisA samyadarzana paryAya zeyatatva aura jJAtRtatvakI tathA prakAra anubhUti jisakA lakSaNa hai aisA jJAnaparyAya jJeya aura jJAtAkI kriyAMtarase nivRttike dvArA racita dRSTijJAtRtatvameM parirati jisakA lakSaNa hai aisA cAritra paryAya, ina paryAyoMke aura zrAtmAMke bhAvyabhAvakatA ke dvArA utpanna ati gAr3ha itaretara milana ke balake kAraNa ina tInoM paryAyarUpa yugapat aMga aMgI bhAvase pariNata zrAtmA AtmaniSThatA honepara jo saMyatapanA hotA hai vaha saMvatapanA, ekAgratA lakSaNa vAlA zrAmaNya jisakA dUsarA nAma hai aisA mokSamArga hI samajhanA cAhiye, kyoMki vahA~ saMgatapane peya kI bhAMti anekAtmaka ekakA anubhava honepara bhI, samasta paradravyase nivRtti honese ekAgratA pragaTa hai / vaha saMyatatva bhedAtmaka hai, isaliye 'samyagdarzana jJAna cAritra mokSamArga hai' isa prakAra paryAyapradhAna vyavahAranayase usakA prajJApana hai; vaha (mokSamArga) abhedAtmaka hai isaliye 'ekAgratA mokSamArga hai' isa prakAra dravyapradhAna nizcayanayase usakA prajJApana hai; samasta hI padArtha bhedAbhedAtmaka hai, isaliye 've donoM arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra tathA ekAgratA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BA ... ........ .... Unload pravacanasAra-saptadazAGgo TIkA 463 bhirapi yogapagrena bhAvyabhAvakabhAvavimbhitAtinirbharetaretarasaMvalanabalAdanAGgibhAvena pariNata. syAtmano yadAtmaniSThatve sati saMyatatvaM tatpAnakavadanekAtamakasyaikasyAnubhUyamAnatAyAmapi samasta. paradravyaparAvartatvAdabhivyakta kAgrayalakSaraNazrAmaNyAparanAmA mokSamArga evAvaganvavyaH / tasya tu samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnena vyavahAranayena kAgra mokSamA ityabhedAtmakatvAdravyapradhAnena nizcayanayena vizvasyApi bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANena prajJaptiH / / ityevaM pratipatturAzayavazAdeko'pyanekobhavaM stralakSaNyamarthakatAmupagato mArgopavargasya yaH / draSTajJAtRnibaddhavRttimacalaM lokastamAskandatAmAskandatyacirAdvikAzamatulaM yeno. llasantyAzivateH // 16 // // 242 // / niSu-saptamI eka / jugavaM yugapata du tu tti iti-avyaya / samuTThido rAmutthitaH jo yaH syaggagado ekAgragata; mado mataH sAmaNa zrAmaNyaM paDipuNNaM paripUrNa-prathamA ekavacana / tassa tasya-SaSThI ekavacana / niruzita-yugamiva padyate iti yugapata (yuga pada --vivap) pada gato 1 samAsa-darzanaM ca jJAnaM ca caritraM ceti darzanajJAna cAritrANi teSu darzanajJAnacaritreSu 11245 / / . mokSamArga haiN| isa prakAra pramANase usakA prajJApana hai| ityevaM ityAdi / artha---isa prakAra, pratipAdakake Azayake vaza, eka honepara bhI aneka hotA huA ekatAko tathA trilakSaNatAko prApta jo mokSakA mArga use loka dRSTA-jJAtAmeM nibaddha vRttiko acalarUpase avalambana kare, jisase vaha loka ullasita cetanAke atula vikAsako alpakAla meM prApta ho / prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM zramaNako anukUla pratikUla saba ghaTanAvoMmeM sAmya bhAva rakhane vAlA batalAte hue prAgamajJAna prAdi cAroMke yogapadyako saMyatakA lakSaNa batalAyA gayA thA ! aba isa gAthAmeM batalAyA gayA hai ki prAgamajJAna prAdi cAroMkA yogapacha aikAprathagatapanA hai jo ki zrAmaNyakA dUsarA nAma hai aura mokSamArgarUpa hai| tathyaprakAza---(1) sArA vizva bhedAbhedAtmaka hai, so pratyeka tathyako bhedarUpase va abhedarUpase donoM vidhiyoMse nirakha sakate haiN| (2) mokSamArga bhedAtmakapanese to samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra mokSamArga hai / (3) abhedAtamakapanese aikAmaca mokSamArga hai / (4) aikAyameM samyagdarzana sabhyamjJAna sabhyAcAritra ina tInoMke honepara bhI unakI ekatAkA anubhava hotA hai / (5) jaise pAnaka meM (zarabatameM) aneka cIjoMke honepara unakI ekarasatAkA anu. bhava hotA hai| (6) jJeyatatva ve jJAtA tattva jo jaise hai unakI usI rUpase pratIti honA samyagdarzana hai| (7) jJeyatattva va jJAtA tattvakA usa hI rUpase anubhava honA samyagjJAna hai / (0) anya sarva padArthokI kriyAoMkI nivRtti ke kAraNa spaSTa svarUpamAtra drA jJAtA svabhAvamaya antastattvameM upayukta honA samyakacAritra hai / (6) jaba samyagdarzana samyagjJAna va samyak. JO ESS Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 464 prathAna kAsya mokSamArgatvaM vighaTayati mujjhadi vA rajadi vA dussadi vA davvamaNNAmA sejja / jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehiM vivihehiM // 243 // yadi prajJAnI ho muni, prAzraya kari para vibhinna dravyoMkA | mohe ruSe tUSe, to bAMdhe vividha karmoMko // 243 // tavA rajyati vA dveSTi vA dravyamanyadAsAtha yadi zramaNo'jJAnI vadhyate karmabhirvividhaiH // 243 // yo hi na khalu jJAnAtmAnamAtmAnamekamagraM bhAvayati so'vazyaM jJeyabhUtaM dravyamanyadAsIdati / tadAsAdya ca jJAnAtmAtmajJAnAbhraSTaH svayamajJAnIbhUto muhyati vA rajyati vA dveSTi vA nAmasaMjJa - vA davya aNNa jadi samaNa abhNANi kamma vivih| dhAtusaMja mujjha mohe, rajja rAge, isa kRtye ca bandhane / prAtipadika- vA dravya anyat yadi zramaNa ajJAniva karmana vividha / mUladhAtu- muha ciraMja rAge dvipa ye bandha bandhane / ubhayapadavivaraNa mujjhadi muhyati rajjati rajyati dussadi cAritra tInoM eka sAtha ho jAte haiM taba itaretara saMvalana honeke kAraNa zraGgAGgibhAvase parigata AtmA AtmaniSTha ho jAtA hai, yahI vAstavika saMyatapanA hai / (10) zrAgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyatapanA va zrAtmajJAna ina cAroMkA yaugapadya zrAmaNya hai, mokSamArga hai / siddhAnta - ( 1 ) antaH jJAnamaya pauruSase zuddha vikasita paramAtmatatvako upalabdhi hotI hai / dRSTi - 1 - puruSakAranaya ( 183 ) / prayoga - zrAmaNya lAbha (AtmazAnti ) ke liye prAgamajJAnakA abhyAsa karanA va saMtasvasvakA manana karanA ||242 / / anekatA mokSamArgatvakA vighaTana karate haiM- [ yadi ] yadi [ zramaraH ] zramaNa [zranyat dravyam AsAdya ] anya dravyakA prAzraya karake [ zrajJAnI] prajJAnI hotA huA, [muhyati vA ] moha karatA hai, athavA [ rajyati vA ] rAga karatA hai, [ dveSTi yA ] athavA dveSa karatA hai, to vaha [ vividhaiH karmabhiH] vividha karmoMse [ adhyate ] baMdhatA hai | tAtparya --- yadi muni rAga dveSAdi karane lage to vaha nAnA karmose ba~dha jAtA hai / TIkArtha---jo vAstava meM jJAnAtmaka AtmAko eka agra rUpase nahIM bhAtA, vaha avazya jJeyabhUta anya dravyakA Azraya karatA hai, aura usakA zrAzraya karake, jJAnAtmaka zrAtmajJAna se vaha svayaM ajJAnI hotA huA moha karatA hai, rAga karatA hai, athavA dveSa karatA hai; zrIra vaisA hotA hugrA vaidhatA hI hai, chUTatA nahIM / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 465 tathAbhUtazca badhyata eva na tu vimucyate / zrata akAgrayasya na mokSamArgatvaM siddhayet // 243 // dRSTi varta0 anya0 eka0 kriyA / vA jadi yadi anya / davvaM aNNaM yaM anyat-dvitIyA eka se kama AsAdya - sambandhArthaprakriyA | samaNo zramaNaH aNNANI ajJAnI-prathamA ekavacana | bajmAdi adhyatesvataM 0 anya0 eka0 bhAvakarmaprakriyA | kamrmoha karmabhiH vivihehi vividhaiH tRtIya bahuvacana / niruktiredit zramaNaH / samAsa - vividhA vidhA yeSAM te vividhAH taH vidhiH||243|| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthA meM grAgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMracanA grAmajJAna ina cAroMke yaugapadya rUpa aikAgracapanekA mokSamArgarUpase samarthana kiyA thaa| aba isa gAthA meM ekAgratArahita bhAvake mokSamApane kA niSedha kiyA hai| tathya prakAza- (1) jo jJAnasvarUpa ekamAtra zrAtmAko nahIM bhAvatA, anubhavatA, vaha avazya hI anya jJeyabhUta dravyakA prAzraya kregaa| ( 2 ) jo puruSa jJAnAtmaka grAtmAko nahIM mAnese zeyabhUta anya dravyakA Azraya karatA hai vaha jJAnasvarUpa grAtmatattvake jJAnase bhraSTa hu svayaM ajJAnI hokara moha rAga dva karatA hai / ( 3 ) grAtmajJAnI anya dravyakA AzrayI mohI rAga dveSI prANI karmoMse baidhatA hI hai, vimukta nahIM hotA / ( 4 ) cUMki aikA ke abhAva meM ve saba viDambanAyeM hotoM so prakaTa siddha hai ki kAya pariNamanake mokSamApanA siddha nahIM hotA / siddhAnta - ( 1 ) rAgo dveSI mohI zramaNa zrajJAnI hai aura vaha nAvA kamase ba jAtA hai / dRSTi - 1- azuddhabhAvanApekSa azuddha dravyArthikanaya ( 24sa ) / prayoga - karmoMse chuTakArA pAneke liye jJAnAtmaka prAtmatatvako bhAvanA karanA jisase ta to anya dravyakA Azraya ho sake aura na rAga dveSa moha utpanna ho // 243 // aba ekAgratA ke mokSamArgapanA nizcita karate huye mokSamArga-jJApanakA upasaMhAra karate haiM [ yadi yaH zramaraNaH ] yadi zramaNa [ praryeSu] padArthoM meM [na muhyati ] moha nahIM karatA [[na hi rajyati ] rAga nahIM karatA, [na eva dveSam upayAti] aura na dveSako prApta hotA hai [[:] to vaha [ niyataM ] niyamase [ vividhAni karmArie ] vividha karmIko [ kSapayati ] gura kara detA hai arthAt naSTa kara detA hai / tAtparya - moha rAga dveSa na karane vAlA zramaNa nAnA karmo ko naha kara detA hai / TokArtha -- jo jJAnAtmaka AtmAko eka zragrarUpase bhAtA hai vaha jJeyabhUta anya dravyakA (prAzraya nahIM karatA; zrIra usakA mAzraya nahIM karake jJAnAtmaka AtmajJAna se bhraSTa vaha svayameva jJAnIbhUta rahatA huA moha nahIM karatA, rAga nahIM karatA; dveSa nahIM karatA, aura aisA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wa 466 sahajAnandazAstramAlAyAM l ken SS arthakAgrayasya mokSamArgatvamavadhArayannupasaMharati-- aDhesu jo Na mujhadi Na hi rajjadi gova dosmukyaadi| samaNo jadi so NiyadaM khavedi kammANi vivihANi // 244 // moha na padArthoMmeM, tUpe nahiM dvaSa nahiM kare jo yadi / vaha zramaraNa vividha karmoM kA prakSaya kiyA karatA hai / / 244 // artha, yo na muhyati na hi rajyati naiva dveSamupayAti / zramaNo yadi sa niyataM kSapati karmANi vividhAni / / yasta jAnAtmAnamAtmAnamekamagraM bhAvayati sa na jJeyabhUtaM dravyamanyadAsIdati / tadanAsAya ca jJAnAtmAtmajJAnAdabhraSTaH svayameva jJAnIbhUta stiSThanna muhyati na rajyati na dveSTi tathAbhUtaH san mucyata eva na tu badhyate / prata aikAgrayasyaiva mokSa mArgatvaM siddhayet / / 244 / / iti mokSamArgaprajJApanam / nAmasaMjJa- aTTa jaNa Na hipa eva dosa samaNa jadi ta Niyada kamma viviha / dhAtusaMjJa...-mugma mohe, rana rAge, khava kSayakaraNe, uva yA prApaNe / prAtipadika.... artha yat na hi na eva dveSa zramaNa yadi tat niyA karman vividha / mUladhAtu-muha vaicitye, raMja rAge, upa yA prApaNe, kSapi bhayaka raNe / ubhayapadaviva. raNa-aTTa su arthapu-saptamI bahu0 / jo yaH so saH samaNo zramaNa:-prathamA eka0 / Na na hi eva jadi yadiavyaya 1 mujmAdi muhyati rajjadi rajyati uvayAdi upayAti khavedi kSapati-varta anya0 eka kriyaa| dotaM dvega-dvitIyA eka0 / NiyadaM niytN-kriyaavishessnn| kammANi karmANi vivihANi vividhAni--dvitIyA bahuvacana / nirukti-- yadi-hetuhetumadbhAvaprasaMga yat + in / // 2443 // vartatA hA (vaha) mukta hI hotA hai, parantu baMdhatA nahIM hai| isa kAraNa ekApaneke hI mokSamArgapanA siddha hotA hai| prasaMgavivaraNa ---- anantara pUrva gAthAmeM batAyA gayA thA anakAyake mokSamArgapanA vighaTa jAtA hai| aba isa gAthAmeM aikAyake mokSamArgapanekA nizcaya karAte hue mokSamArgake isa sthAnakA upasaMhAra kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) jo jJAnAtmaka eka mAtra prAtmAko bhAvanA karatA hai vaha jJeyabhUta anya dravyakA pAzraya nahIM karatA hai| (2) jJeyabhUta anya dravyakA prAzraya na karake jJAna svarUpa prAtmAke jJAnase bhraSTa na hotA huA zramaNa svayaM hI jJAnarUpa rahatA hai / (3) jJAnAtmakasva. saMvedI zramaNa jJAnarUpa rahatA humA na to moha karatA hai na rAga karatA hai aura na dveSa karatA hai / (4) rAga dveSa moha na karatA hunA jJAnI karmoMse chUTatA hI hai, kintu ba~dhatA nahIM hai| (5) caMki jJAnAtmaka eka agra AtmAko bhAnese zramaNa nivikAra hokara karmoMse chUTatA hai, ajaH isa aikAya bhAvameM hI mokSamArgapanA siddha hotA hai / (6) prAgamajJAna tattvArthazraddhAna Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TokA atha zubhopayogaprajJApanam / tatra zubhopayoginaH zramaraNatvenAnvAcinoti-- samaNA sudadhuvajuttA suhovajuttA ya hotti samayamhi / temu vi madhuvajuttA praNA savA sAsavA sesA // 24 // zramaraNa zuddhopayogI, zubhopayogI kahe jinAgamameM / kintu zuddhopayogI, anAsravo zeSa sAsrava haiM / / 245 // zramaNA: mulaM patA: bhogayuktApaca bhavanti samaye : pacapi mujhopayuktA anAnavAH mAnavAH zeSaH 124. / ye mahala zrAmaparivAti praninAmAni joditanapAya karatayA samastaparadravyAnivRtti prata. tamubizana nisvibhAyAtmamAttimyAM gaddhopayogabhUmikAmadhiroDhuM na amale i ne naya nAmasana--gama bajana muhobajuta ya samaya ta / muddhabahuta aNAsava mesa sAsava ! dhAtumaMja --ho sattAyAM 1 prAtipadika- zramaNa maddhopayukta bhopayukta samaya tat api zuddhopayukta anAstra sAmava shep| saMyatapanA va prAmajJAna ina bhArokA yogapadya, sarvatrasAmya, jJAnAtmakasvasaMvedana, ekAnapa, zrAmagya va zuddhopayoga yaha ekArthakabhAva mokSamArga hai aisA mokSamArgakA prajJApana kiyA gayA siddhAnta-(1) zuddha prAtmatattvakI bhAvanAke kAraNa svayaM hI karmoMse chuTakArA prApta ho jAtA hai| dRSTi ---- 1- zuddhabhAvanApekSa mRddha dravyApikana ya (248) / prayoga-kose va saMsArasaMkaToM se chuTakArA pAne ke liye padArthomeM na moha karanA na rAga karanA, na dveSa karanA / / 244 / / isa prakAra mokSamArga-prajJApana samApta huaa| aba zubhopayogakA prajJApana karate haiN| usameM prathama zubhopayogiyoMko zrama rUpameM gINa tayA batalAte haiM-samaye] paramAgama meM zramaNAH] zramarA zuddhopayuktAH zuddhopayogI ci zubhopayuktAH bhavanti] aura zubhopayogI hote haiM [teSu api unameM bhI [zuddhopayuktAH anA. savAH] zuddhopayogI nirasrava haiM, [zeSAH sAtravAH] zeSa sArava haiM arthAt zubhopayogI pAtraka. sAhita haiN| tAtparya -... zAstrameM zubhopayogI ba zukhopayogI donoMko zramaNa kahA gayA hai / TIkArtha-----jo vAstava meM zrAmaNyaparimatiko pratijJA karake bhI, kaSAya karaNa ke jIvita honese , samasta iradranyase nivRttirUpase pravartamAna suvizuddha darzana jJAna svabhAva prAtmatatva meM pariNatirUpa zuddhopayogabhUmikAmeM prArohaNa karaneko samartha nahIM haiM; ve jIva zuddhopayogabhUmikAke Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ secs 468 sahajAnandazAstramAlAyAM a HIMAnamp40SARHARAT ankimkinatomonalis Raman kaniviSTIH kaSAyakuNThIkRtazaktayo nitAntamutkaNThUlamanasaH zramaNAH kiM bhayezuna vetyatrAbhidhI. yate / 'dhammeNa pariNadapyA appA jadi suddhsNpyogjudo| pAvadi simbANasuhaM suhoba jutto va sagganuhaM' iti svayameva nirUpitatvAdasti tAvacchubhopayogasya dharmeNa sa haikArthasamakAmaH / tata: zubhopayogino'pi dharmasadbhAvAdbhaveyuH zramaNAH kiMtu teSA zuddhopayogibhiH samaM samAtvaM na bhaveta. yataH zuddhopayogino nirastasamastakaSAyatvAdanAsavA eva / ime punaranavakI kaSAya kamA - tvAtsAlavA eva / ata eva ca shuddhopyogibhi| samamamI na samuccIyante kavala mantrAcI yanta evaM // 245 / / mUlapAtu--bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa- samaNA kSamaNA: suddhaba juttA hogayuktA; suhAbajuttA bho payuktAH aNAsa vA amAnavAH sAsavA sAravA: sesA zeSA:-prathamA bahavasana yacavi -adhyy| samariha samaye-gaptamI eka / tesu teSu-saptamI bahuvacana / hoti bhavanti-varla0 anyaH yaha viyA / nirukti- A stravaNaM AkhavaH (jA stra + ap)| samAsa-4 upayuktAH zuddhopayuktAH, zubhe upayuktAH zubhapayuktAH // 24 // nikaTa niviSTa aura kSAyase kuNThita zakti vAle tathA atyanta utkaNThita mAna bAle zramaNa haiM yA nahIM, yaha yahA~ kahA jA rahA hai--dhammeNa pariNadapyA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAbadi NivvAsahaM mahobajutto va saggasuhaM / / isa prakAra (bhagavAna kundakundAcAryane 11vo gAthAmeM) svayaM hI nirUpita honese zubhopayogakA dharma ke sAtha ekArthasamavAya hai / isa kAraNa zubhopayogI bhI, unake dharmakA madbhAva honese zramaNa haiN| kintu ve zuddhopayogiyoM ke sAtha samA koTike nahIM hai, kyoMki zuddhopayogI samasta kaSAyoM ko nirasta kiyA honese nitriva ho hai aura ye zubhopayogI to kabAyakaraNake vinaSTa na hone se sAsada hI haiM / aura aisA hone se hI zuddhopayo. giyoM ko sAtha inheM zubhopayogiyoM ko ekatrita nahI liyA jAttA, mAtra pochese gauzAlA meM hI liyA jAtA hai| prasaGgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM aikAyake ho mokSamArgapanA nizcita karake mo. kSamArga prajJApana kara diyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM zubhopayogakA prajJApana prArambha huA hai| tathyaprakAza-----(1) zramaNa zuddhopayogI bhI hote haiM, zubhopayogI bhI hote haiM / (2) jo zramaraNa zubhopayogI haiM ve sadA zubhopayogI rahaiM alpasamayako bhI kabhI zuddhopayogI na ho aisA nahIM hai, kintu pradhAnatAkI dRSTi se zubhopayogI haiN.| (3) jo puruSa zrAmaNyaparigatiko pratijJA karake bhI kavAyakaraNa jIvita rahane se pUrNa nivRtti nahIM pA sakate va darzana jJAnasvabhAva prAtmatattvameM vRtti nahIM kara sakate, zuddhopayogako bhUmikApara nahIM car3ha pA rahe ve bhI zramaNa haiN| (4) zubhopayogI zramaNa zuddhopayogakI bhUmikAke nikaTa baiThe haiM, ataH zramaraNa hI haiN| (5) o mwww SavantIA33000 wes Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA zratha zumopayogizramarapala kSaNamAsUtrayati- arahaMtAdi bhaktI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vijjadi jadi sAmaNNA sA suhajuttA bhave cariyA // 246 // siddha jinoMmeM bhakto, pravacana zrabhiyuktameM suvatsalatA / 466 zrAmaNyameM yadI hoM, vaha hI zubhayukta caryA hai // 246 // dAda silatA pravacanAbhiyukteSu / vidyate yadi zrAmaNye sA zubhayuktA bhaveccaryA // 246 // sakalasaMgAnyAsAtmani zrAmaNye satyapi kaSAyalavAvezavazAt svayaM zuddhAtmavRttimAtrapAvasthAtumazaktasya pareSu zuddhAtmavRttimAtreNAmasthiteSvadAdiSu zuddhAtmavRttimAtrAvasthitiprati nAmasaMjJa ahaMvAda bhatti vacchaladA pavayaNAbhijuta jadi sAmaNNa ta suhajuttA cariyA / zrAtusaMjJa-bhava sattAyAM vijja sattAyAM / prAtipadika-arhadAdi bhakti vatsalatA pravacanAbhiyukta yadi zrAmaNa tat parisAta AtmA zubhayoga se yukta rahatA hai to vaha maraNa kara svargAdi sukhako prApta hotA hai. isase siddha hai ki zubhopayogI zramaNa bhI dharmamArga meM hai / ( 6 ) zubhapayogakA dharma ke sAtha ekArthasamavAya hai, isa kAraNa zubhopayogI bhI zramaNa haiM / (7) zubhopayogI zramaNa zuddhopayogI zrama se nIce haiM, kyoMki zuddhopayogI zramaNa kaSAya dUra kara denese nirAsrava haiM, zubhopayogI zramaNa kaSAyaka sadbhAva ke kAraNa sAsava haiM / ( 8 ) zubhopayogI zrama bhI sAvana meM hai, ataH vaha bhI zramaNa hI haiM / siddhAnta - ( 1 ) zubhopayoga meM sahaja zuddha prantastattva kI pratIti yukta zramaNa antaH Atmatattvako sAdhanA kara rahA hai / dRSTi - 1 - kriyAnaya ( 193 ) | prayoga - zuddhopayogI honeke pradhAna pauruSako vidheyatA samajhate hue kaSAyakapreraNA ko sthitimeM zubhopayogI honA // 245 // ava zubhopayogI zramaNakA lakSaNa zrAsUtrita karate haiM - [ zrAmaNye ] muni avasthA meM [ yadi ] yadi [ zradAdiSu bhaktiH ] zrantAdike prati bhakti tathA [ pravacanAbhiyukteSu vatsalatA ] pravacanarata jIvoMke prati vAtsalya [vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vaha [ zubhayuktA caryA ] zubhayukta varyA arthAt zubhopayogI cAritra [ bhavet ] hai / tAtparya - prarhantAdi meM bhakti va sahadharmiyoM meM vAtsalya karane vAlA muni zubhopayogI TokArtha- sakala saMgake sanyAsasvarUpa zrAmaNya ke honepara bhI kaSAyazike praveza ke Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM pAdakeSu pravacanAbhiyukteSu ca bhaktyA vatsalatayA ca pracalitasya tAvanmAtrarAgaprabartita paradravyapravRttisaMvalitazuddhAtmavRtteH zubhopayogi cAritraM syAt / ataH zubhopayogizramaNAnAM zuddhAtmAnurAgayoga cArivalakSaNam // 246 // 150 zubhayuktA caryA / mUladhAtuvida sattAyAM, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa- arahaMtAdisu arhadAdiSu pavarANAbhijutsu pravacanAbhiyukteSu saptamI bahuvacana / bhaktI bhaktiH vacchaladAkhalatA suhajulA zubhayuktA cariyA caryA sA-prathamA ekavacana / vijjadi vidyate varta0 anya0 eka0 kriyA / jadi yadi - avyaya / sAbhaNNe zrAmadhye - saptamI ekavacana / bhave bhavet vidhI anya0 eka0 kriyA / niruktivAda vyaktAyAM rAci ramyaM vadati iti vatsaH (vada + sa vatse snehAla iti vatsalaH tasya bhAvaH vatsalatA | samAsa - (pravacane abhisutAH pravacanAbhiyuktA teSu pra0, zubhena yuktA zubhayuktA // 246 // kevala zuddhAtmapariNatirUpa se rahane meM svayaM prazakta pararUpa kevala zuddhAtmapariNatarUpase rahane vAle arhantAdika tathA kevala zuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdana karane vAle pravacanarata jIvoMke prati bhakti tathA vAtsalyake dvArA pracalita bhramaNake mAtra utane rAgase pravartamAna para dravyapravRti ke sAtha zuddhAtmapariNati milita honese, zubhopayogI cAritra hai / isa kAraNa zuddhAmAkA anurAgayukta cAritra zubhopayogI zramaNoM kA lakSaNa hai / prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM zuddhopayogI va zubhopayogI do prakArake zramaNa kahe gaye haiM / zraba isa gAthAmeM zubhopayogI zramaNakA lakSaNa sUcita kiyA gayA hai / tathyaprakAza - (1) zuddhAtmapariNati paradravyapravRttike sAtha milita ho to vaha zubhopayogI cAritra kahalAtA hai / (2) zrama ke samasta parigrahake tyAgarUpa zrAmaNya hai tathApi kaSAyakaNake pravezava zuddhAtmavRttimAtrase nahIM raha pAtA hai / (3) jaba bhramaNa zuddhAtmavRtti mAtra ( mAtra jJAtA draSTA rahane rUpa) nahIM raha pAtA to vaha zuddhAtmavRtimAtrase rahane vAle arahanta zrAdikoM kI bhaktirUpa upayoga karatA hai / ( 4 ) zuddhAtmavRttimAtra se na raha pAnepara zramaNa zuddhAtmavRttimAtra avasthitike pratipAdaka pravacanarata guruyoMko bhakti va vAtsalya va sevA bhI karatA hai / (5) zubhopayogI zramaNoM kA zuddhAtmAnurAgayogi cAritra hotA hai / siddhAnta -- ( 1 ) zuddhAtmapariNatimilita paradravyapravRtta upayoga zubhopayogI cAfte kahalAtA hai / dRSTi - 1- kriyAnaya ( 163) / prayoga -- zuddhopayogavRtti na raha pAnepara zuddhAtmAvoMke va zuddhAtmatvasAdhakoMke prati anurAga bhakti vatsalatArUpa zubhopayoga karanA // 246 // zrava zubhopayogI zramaNoMkI pravRtti dikhalAte haiM [ zramaNeSu ] zramaNoMke prati [vanda Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra---saptadazAGgo ttokaa| atha zubhopayogizramaNAnAM pravRttimupadarzayati vaMdaNamaMsohiM abbhuddhaannaannugmnnpddivttii| samosu samAvaNa yo Na NididA rAyacariyamhi // 247 // zramaraNoMke prati sabinaya, vaMdana utthAna anugamana praNayana / pratipatti zramApanayana, nindita nahiM rAgacaryAma // 247 // vandananamaskaraNAbhyAmabhyutthAnAnugamanapratipattiH / zramaNeSu zramApanayo na ninditA rAgacaryAyAm / / 24 / / zubhopayoginAM hi zuddhAtmAnurAgayogicAritratayA samadhigatasuddhAtmavRttiSu zramazoSu candananamaskaraNAbhyutthAnAnugamana pratipattipravRttiH zuddhAtmavRttitrANanimittA dhamApanayananavRtti.zca na duSyet // 247 // nAmasaMjJa.---vaMdaNaNamaMrANa anbhudANANugamaNapaDi vatti samaNa samAvaNAaANidido rAyariya / dhAtusaMjJa-paDi pada gatau / prAtipadika--vandananamaskaraNa abhyutthAnAnugamana pratipatti zramaNa zramAya na ni. nditA rAgacaryA / pUladhAtu-prati pada gatau / ubhayapadavivaraNa-- baMdaNaNamasaNehi-tRtIyA bahu / dhannadamaskaraNAbhyAM-tRtIyA hi / adabhuTTAmApugamaNapaDivattI abhyutthAnAnugamana pratipattiH prathamA eka0 / samapesu zramazoSu-sa0 bahu0 / samAvaNao zramApanayaH-prathamA eka0 / pama-avyaya / NididA-prathamA eva / rAyacariyamhi rAgacaryAyAM-saptamI ekavacana / nirukti-pratipAdanaM pratipattiH (prati pada + kitana) / samAsa-vadanaM ca namaskaraNaM vaMdanana maskararo tAbhyAM vaM0 11247 // nanamaskararaNAbhyAM vandana-namaskArake sAtha [abhyutthAnAnugamanapratipattiH] abhyutthAna aura anugamanarUpa vinIta pravRtti karanA tathA [zramApanayaH] unakA zrI dUra karanA [rAgaryAyAma] rAgacami [na ninditA] nindita nahIM hai| tAtparya-zubhopayogacAritrameM zramaNoMkA vandana vinaya prAdi karanA nindita nahIM / TokArtha--zubhopayogiyoMke zuddhAtmAke anurAgayukta cAritra honese zuddhAtmaparigati prApta kI hai jinameM aise zramaNoM ke prati vandanannamaskAra-abhyutthAna anugamanarUpa vinIta vartana kI pravRtti tathA zuddhAtmaparigatikI rakSAko nimittabhUta jo zrama dUra karanekI yAvatyarUpa pravRtti hai, vaha zubhopayogiyoM ke liye dUSita nahIM hai / prasaGgavivaraNa- anantarapUrva gAthA zubhopayogI zramaNakA lakSaNa kahA gayA thaa| aba isa gAthA zubhopayogI zramaNoMkI pravRtti batAI gaI hai| tathyaprakAza--(1) zubhopayogI zramaNoMkA zuddhAtmAnurAgayogo cAritra hotA hai, isa kAraNa unake rAgacaryA hotI hai jo ki isa bhUmikAmeM nindita nahIM hai| (2) zubhopayogI zramaNa rAgacaryA meM anya zramaNoMke prati vandanA, namaskAra, abhyutthAna, anugamanakI pratipatti PawoonmayamamommenterimeHimammy Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47* sahajAnandazAstramAlAyAM atha zubhapayoginAmevaMvidhAH pravRttayo bhavantIti pratipAdayatidaMsaNagAvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesiM cariyA hi sarAgANaM jidipUjovadeso ya // 248 // darzanajJAna sudezana, ziSya grahaNa ziSya AtmapoSaNa bhI / jinapUjopadeza saba, caryA hi sarAga zramaraNoMkI // 248 // jJAnopadezaH ziSyagrahaNaM ca poSaNaM teSAm / caryA hi sarogANAM jinendrapUjopadezazca // 248 // anujighRkSapUrvaka darzanajJAnopadezapravRttiH ziSyasaMgraha pravRttistatpoSaNa pravRttijinendrapUjo nAmasaMjJadataNaNAvadesa sissaggahaNa ca posaNa ta cariyA hi sarAgajidipUjovadesa ya dhAtu saMgraha / prAtipadika-darzanajJAnopadeva vidhyagrahaNa va poSaNa tat caryAM hi sarAga jijopradeza ya / mUladhAtu - graha upAdAne / ubhayapada vivaraNa- daMsaNaNAvadekho darzanajJAnopadezaH sissasaha posaNaM paNa cariyA caryA jiNidapUjovadezo jinendrapUjopadeza: prathamA ekavacana / teMsi teSAM zrI pravRtti karate haiM / (3) zrAcAryAdi koI zramaNa zrAve to unake sammAna meM uThakara khar3A honA mabhyutthAna kahalAtA hai / ( 4 ) jaba pracAryAdi zramaNa caleM to unake pIche calanA anugamana kahalAtA hai / (5) vinayabhAvasahita sammAnaceSTAvoMko pratipatti kahate haiM / (6) bhAryAdizramaNa jaba vihAra, roga Adike kAraNa thaka gaye hoM to unake zarIrako dAvanA, sevA karanA zramApanayana hai / (7) zubhopayogI zramaNoMkI ye saba sevAyeM dUSaka nahIM # siddhAnta - (1) zubhopayogI zramaNoMke zubha kriyAyeM hotI haiN| dRSTi--- 1- kriyAnaya (163) | prayoga- zuddhAtmatvakI rucipUrvaka zuddhAtmavRtti vAle zramaNoMkI vaiyAvRtya kara zubhopa yoga meM zuddhAtmatvakI jhalaka lete rahanA || 247 // zubhapayogiyoM hI aisI pravRttiyAM hotI haiM, yaha pratipAdana karate haiM-- [darzanajJAnopadezaH ] samyagdarzana aura samyagjJAnakA upadeza [ziSyagrahaNaM ] ziSyoMkA grahaNa, [ca] tathA [teSAm poSaNaM ] unakA poSaNa [ca] aura [jinendrapUjopadezaH ] jinendrako pUjAkA upadeza [hi] [bAva meM [ sarAgANAMcaryA ] sarAgiyoMkI caryA hai / tAtparya -- tattva upadeza karanA, dIkSA denA, pUjopadeza karanA sarAga muniyoMko zubhopayogarUpa carcA hai / TokArtha -- anugraha karanekI icchApUrvaka darzanajJAnake upadezakI pravRtti, ziSya grahaNakI Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA padezapravRttizca zubhopayoginAmeva bhavanti na zuddhopayoginAm // 248 / / sarAgANaM sarAgANAM-ballI bahuvacana / nirukti--ziSyate aso ziSyaH (zis + kyA) zAsu anuziSTauM adAdi / samAsa-pradAnaM ca jJAnaM ca darzanajJAne tayoH upadezaH darzanajJAnopadezaH ziSyasya grahaNaM zipyagrahaNa, (jinendrasya pUjA jinevapUjA tasyAH upadezaH jinendrapUjopadezaH / )248 / / pravRtti, unake popaNako pravRtti aura jinendrapUjAke upadezako pravRtti ye saba zUbhopayogiyoM ke hI hotI haiM, zuddhopayogiyoMka nhiiN| prasaMgadhibAra - anantarapUrva gAthAme zubhopayogI zramaNoMkI pravRtti dikhAI gaI thii| aba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki ukta pravRttiyA zubhopayogiyoMke hI hotI haiN| tathyaprakAza--(1) anugrahapUrvaka darzana jJAnake upadezakI pravRtti karanA zubhopayogiyoM ke hI hotI hai zuddhogayogiyoMke nahIM, kyoMki upadezapravRtti sarAgacaryA hai / (2) ziSyoM ke saMgrahaNakI pravRtti va ziSyoM kA antarvAhmayoSaNapravRtti zubhopayogi yoMke hI hotI hai, zuddhopayogiyoMke nahIM, kyoki aisI pravRtti zubharAmapUrvaka hI hotI hai / (3) jinendrapUjana ke upadezako prabatti bhI zUbhopayoga yoMkI hotI hai, zuddhopayogiyoMke nahIM, kyoMki zubhapravRttikA upadeza bhI sarAgacaryA hai / (4) aisI zubha pravRptiyAM nindita nahIM hai, kyoMki zubhopayoga meM ina pravRttiyoM kA AgamameM vAna hai| siddhAnta-- (1) zubha yogiyoMke zubha kriyAyeM zuddhAtmAnurAgase hotI haiN| dRSTi ---- 1 -- kriyAna ya (193) / prayoga--zuddhopayoga na pAnekI sthitimeM zuddhopayoga kA lakSya na choDakara zubhopayoga kI ukta kriyAyeM karanA // 248!| aba sabhI pravRttiyAM zubhopayogiyoMke hI hotI haiM yaha avadhArita karate haiM----[yaH api] jo koI bhI zramahA nityaM ] sadA [cAturvarNasya] cAra prakArake [zramaNasaMghasya] zramaNa saMgha kA [nityaM] sadA [kAyavirAdhanarahita] chaha kAyako virAdhanAse rahita [upakaroti ] upavAra karatA hai, [saH api] vaha bhI [sarAgapradhAnaH syAt ] sarAgadharma hai pradhAna jisake aisA zubhopayogI hai| ___ tAtparya-dhamaNoMkA upakAra karane vAle zramaNa bhI zubhopayogI haiN| TIkArya --- saMyamako pratijJA kI huI honese SaTkAyake virAdhanase rahita jo kucha bhI, ziddhAtmapariNatika rakSaNa nimitta bhUta, cAra prakArake zramaNasaMghakA upakAra karaneko pravRtti hai vaha sabhI rAma pradhAnatAko kAraNa zubhopayogiyoMke hI hotI hai, zuddhopayogiyoMke kadAcit bhI 85688888888888 RESitamasaniinma nNAMATARREARSMS ANGANAK SRIG nahIM / MAKRANI ind Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OTHER 474 sahajAnandazAstramAlAyAM atha sarvA eva pravRttayaH zubhopayoginAmeba bhavantItyavadhArayati ucakuNadi jo vi NiccaM cAduvvagaNa sa samasaMghassa / kAyavirAdhaNarahidaM so vi sarAgappadhANo se // 246 / / catuvidha zramasaMghoM kA jo upakAra nitya karatA hai / kAyavirAdhanavirahita, vaha sAdhu zubhopayogI hai // 246 / / upakaroti yo'pi nityaM cAturvarNasya thamaNasaMghasya / kAyacirAdhanarahitaM so'pi sarAgapradhAnaH syAt / 246 / pratijJAtasaMyamatvAtSaTkAyavirAdhanarahitA yA kAcanApi zuddhAtmavRttitrANanimittA cAturvarNasya zramaNasaMghasyopakArakaraNapravRttiH sA sarvApi rAgapradhAnatvAt zubhopayoginAmeva bhavati na kadAcidapi zuddhopayoginAm / / 246 / / / S nAmasaMjJa-ja vi NiccaM cAduvbaSNa samaNasaMgha kAyavirAdhaNarahadi ta vi sa rAgappadhANa / dhAtusaMjauda kuNa karaNe, asa sattAyAM / prAtipadika-yat api nityaM pAturvaNa zramaNa saMgha kAyavirAdhaNarahita tata agi mazagapradhAna / maladhAna-upa ikatra karaNe, asa bhuvi / ubhayapadavivaraNa-uvAda upakarotivartamAna anya eka0 kriyaa| jo yaH so saH sarAgappadhANo sarAgapradhAna:-athamA ekavacana / vi api NisacaM nityaM--adhyaya / cAdubaNNasya cAturvarNasya samaNasaMdhassa zramaNasaMghasya--pAThI ekavacana | kAyabirAdhaNarahida kAyavirAdhamarahita-kriyAvizeSaNa / se syAta-vidhI anya puruSa ekavacana kiyA nirukti-- saM hananaM saMghaH (saMhanu / aca) upasargAdarthaparivartanam / samAsa-zramaNAnAM saMdha: thamaNasaMghaH tasya zra0, kAyasya virAdhanaM kAyavirAdhanaM tena rahitaM kA0 / / 246 / / prasaGgavivaraNa-pranantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki aisI pravRttiyA~ zubhopayogiyoM ke hI hotI haiM / aba isa gAthAmeM sArI ho ye pravRttiyAM zubhopayogiyoMke hI hotI hai aisA sunizcita kiyA hai| tathyaprakAza --- (1) zubhopayogI zramaNane saMyamakI pratijJA kI thI so usakI jitanI pravattiyAM hotI haiM ve saba paTakAyake jIvoMkI virAdhanAse rahita hotI hai / (2) zubhopayogI zramaNako jo zramaNasaMdhake upakAra maiyAdRtya karanekI pravRtti hai so zuddhAtmavRttike rakSAke nimitta hotI hai / (3) zramaNasaMghakA upakAra karane vAlI sArI pravRtti zubhopayogiyoMke hI hotI hai, kyoMki ve zubharAgapradhAna hai / (4) RSi yati muni va anagAra ina zramaNoMke samUha ko zramaNasaMgha kahate haiM / (5) kisI bhI prakArako Rddhiko prApta zramaNa RSi kahalAte haiM / (6) vizeSa jJAno zramaNa muni kahalAte haiM / (7) zuddhopayogakI vizeSatAko prApta athavA upazamaka kSapaka zreriNameM prArUr3ha zramaNako muni kahate haiM / (8) sAmAnya sAdhu anagAra kahalAte haiM / (8) sarAyacaryA zuddhopayogiyoMke kabhI bhI nahIM ho sakatI, kyoMki zuddhopayogI zramaNa Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra - saptadazAGgI TIkA atha pravRtta: saMyamavirodhitvaM pratiSedhayati - jadi kudi kAyakhedaM vejjAvatthamujjado samaNo / havadi vadi garI dhammo so sAvayANaM se // 250 // 475 jo saMyama nahIM rakhatA, vaiyAvRtyArtha udyamI sAdhU 1 vaha na zrama kintu gRho, yaha to hai dharma zrAvakakA // 250 // yadi karoti kAyave vaiyAvRttyarthamudyataH zramaNaH / na bhavati bhavatyagArI dharmaH sa zrAvakANAM syAt // 250 // yo hi paraMpo zuddhAtmavRttitrANAbhiprAyeNa vaiyAvRtyapravRsyA svasya saMyamaM virAdhayati sa nivRtta hai / - nAmasaMjJa - jadi kAyada vejjAvaccatthaM ujjada samaNa Na aNAri dhamma ta sAvaya / dhAtusaMjJa-hava sattAyAM, asa sattAyAM / prAtipadika-yadi kAyakheda vaiyAvRttyAyaM uccata zramaNa na agArin dharma tat zrAvaka | mUlayAtu-bhU sattAyAM, ama sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-jadi yadi bejjAvatthaM vaiyAvRttyArtha pana-avayava / kAya kheda - dvitIyA eka ujjada udyataH samaNI zramaNaH bagArI dhammo dharmaH so saH prathamA eka0 / havadi rAgarahita hai / siddhAnta - - (1) zRddhopayogI sahajazuddha prantastatva meM upayukta honese sarvapravRttiyoM se dRSTi - 1- jJAnanaya ( 164 ) 1 prayoga - zuddhAtmatvako vipUrvaka zuddhAtmatva ke sAdhaka guru janoM kI sevA grahisApaddhati se karanA // 243 // pravRtti saMyamavirodhitvakA niSedha karate haiM - [ vaiyAvRtyartham udyataH [ vaiyAvRtti ke liye udyamI zrama [ yadi ] yadi [ kAyakhedaM ] chaha kAyake khedako ghAtako [ karoti ] karatA hai to vaha [zramaNaH na bhavati ] zramaNa nahIM hai, [ zradhArI bhavati ] gRhastha hai; (kyoMki) [ saH ] chahakAyako virAdhanA sahita vaiyAvRtti [ zrAvakAraNAM dharmaH syAt ] zrAvakoM kA dharma hai / tAtparya -- yadi koI zramaNa chakAyako virAdhanA na TAlakara vaiyAvRtya karatA hai to vaha zramaNa nahIM rahatA / TIkArya - jo ( zramaNa ) dUsare ke zuddhAtmapariNatiko rakSA ho, isa abhiprAyase vaiyAvRtyako pravRtti dvArA apane saMyamako virAdhanA karatA hai, vaha gRhasthadharma meM praveza kara rahA hone se zrAmaNyase cyuta hotA hai / zrataH jo bhI pravRtti ho vaha sarvathA saMyamake sAtha virodha na Aye isa prakAra hI karanI cAhiye, kyoMki pravRttimeM bhI saMyama hI sAvya hai / prasaGgavivaraNa - zranantarapUrva gAthA meM sArI ho ye pravRttiyA~ zubhopayogiyoMke hI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnaMdazAstramAlAyA gRhasthadharmAt zrAmaNyAt pracyavate / ato yA kAcana pravRttiH sA sarvathA saMyamAvirodhenetra vidhAyA / pravRttAvapi saMyamasyaiva sAdhyatvAt / / 250 // 476 bhavati-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / sAtrayANaM zrAvakANAMpAThI bahu0 se syAt-vidhI anya puruSa ekavacana kriyA / virukti-dharma zrRNoti assI zrAvakaH ( + na ) / samAsa-kAyasya khedaH kAyakhedaH tam kAyakhevam // 20 // hotI haiM" hArita kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM pravRttike saMyamavirodhitvakA niSedha kiyA gayA hai arthAt zramaNako pravRtti saMyamavirodhI nahIM honA cAhiye vaha vidita karAyA gayA hai / tathya prakAza- - ( 1 ) jo sAdhu dUsare zramaNoMkI zuddhAtmavRttirakSA ke bhAva bhaiyAvRtya kare, kintu usameM apane saMyamako virAdhanA kara DAle to vaha zrAmaNyase cyuta ho jAtA hai, kyoMki hameM praveza ho gayA / ( 2 ) SaT kAyake jIvako jisameM kheda pahuMce vaha pravRtti saMyamavirodhI kahalAtI hai / (3) zramaNako vaiyAvRttyAdi kArya meM bhI saMyamako raMdha bhI virAdhanA karanI cAhiye / (4) naiyAvRtyAdi pravRtti meM bhI zramaNoM ko saMyama hI sAdhya hai / siddhAnta - ( 1 ) zubhopayogI cAritra meM pravRtti saMyamapradhAna ho hotI hai / dRSTi-1- kriyAnaya ( 163 ) | prayoga -- yAvRttyAdi kArya meM bhI pravRtti isa vidhise karanA jisameM kisI jIvakI hiMsA na ho 250 // pravRttike do viSayavibhAga dikhalAte haiM- [yadyapi alpaH lepaH ] yadyapi rUpa lepa hotA hai tathApi [ sAkArAnAkAracaryAyuktAnAm ] sAkAra - anAkAra caryAmukta [jainAnAM] jinabhArgAnusArI Avaka va [ anukampayA ] muniyoMkA anukampAse [ nirapekSaM ] nirapekSa [ upakAra karotu ] upakAra kreN| tAtparya -- bhUmikAnusAra jinamArgAnusAriyoMkA upakAra karanA zubhopayoga hai / TIkArtha -- jo anukampApUrvaka paropakArasvarUpa pravRtti hai, vaha anekAnta ke sAtha maitrIse jinakA citta pavitra huA hai va zuddhAtmA ke jJAna darzana meM pravartamAna vRttike kAraNa sAkAra - anAkAra caryAbAle haiM aise zuddha jainoMke prati zuddhAtmAkI upalabdhi ke atirikta anya sabakI apekSA kiye binA hI pralpa lepavAlI honepara bhI usa pravRttike karanekA niSedha nahIM hai; kintu pAlI honese sabake prati sabhI prakArase vaha pravRtti praniSiddha ho aisA nahIM hai, kyoMki vahA~ usa prakArakI pravRttise parake aura nijake zuddhAtmapariNatiko rakSA nahIM ho sakatI / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana sAra-saptadazAGgI TIkA atha pravRtaviSayavibhAge darzayati-- joNhAgaNaM ziravekkhaM mAgAraNagAracariyajutAgAM / aNukaMpayovaNAraM kuvvada levo jadi vi appo // 251 // alpa lena hote go, zrAvaka muniSada caritrayuktoMkA / zuddha lakSA nahi tajakara, ho nirapekSa upakAra karo // 251 / / janAno nirapekSA saamaagaakaarvyaataanaam| anukampayopakAraM karotu lepo bayA: |! 25.1 / / __ yA kilAnu mAvikA paropakAralakSaNA pravRttiH sA glyAne kAmamaMtro vinimaya zuddheSu jame zuddhAtmanAna vAnapravala titakA sAkArAnAkAracaryAzukneSu zuhAgArabArasakAla. nirapekSatarthavAlpAle hAyapratiSiddhA na putarAle peti sarvatra marga vApratiSiddhA, navanayApakayAzuddhAtmavRttiyAgamya parAmanAranupapattariti // 25 1 / / / nAmasaMjJa jogaha ziradevakha sAgArAgAracariyajutta ara] kaMpA ubayAra leva adivi agNa / bAjusaMzakubdha krnne| prAtipadika-jana nirapekSa sAkArAnAkAracaryAyukta anukampA upakAra lega yadi api alpa / mUladhAtu... Rja kara / ubhayapadavivaraNa- pahANaM janAnAM sAgaraNagAra pariyanuttANaM zAkArAnAkAracaryAyuvatAnAM-gAThI bahu / NivecavaM nirapekSa uvagAra upakAra-dvitIyA eka0 / asyA anukampayA-tRtIyA eka / nyAyada narota-AjAthai anya ekala triyA / lepo leta: a a...prathamA eka0 / jadi yadi vi agi-avyaya / nirukti..... lipyale asau lepa: lepa gatau bhvAdi / samAsa..... sakArA ca anAkorA ceti sAkArAtAkAre sAkArAnAbAre hAmI carye iti sAkArAnAbharicaya tAnyAM sunataH sAkArAnAkAra caryAyuvataH / / 251 / / prasaGgavidhAraNa-anantarapUrva pAthAmeM saMyamako ghAta na karane vAlI ho pravRtti zubhopayogiyoMkI batAI gaI thI : aba isa gAthAmeM pravRttikA viSaya dikhAyA gayA hai| tathyaprakAza..... 1 - yadyapi anukampApUrvaka paropakArarUpa pravRtti se pralA lapa hotA hai tathApi zaddha jina maniyAthiyoMke prati ddhAtmopalabdhiko apekSA kI jAtI hai to vaha pravRtti niSiddha nahIM hai / 2-- jinakA citta anekAnta ke sAtha maMtrI dvArA pavitra hui zuddhAtmAko jAna darzana rUpa caryA vAle haiM ve zuddha jinamArgAnuyAyI haiN| 3- ''anupAmA paropakArasvarUpa pravRtti meM Alpa hI to lepa hotA hai" aisA socakara koI sabake prati saba prakAra hI pravRtti apratiSiddhaH samajhe so ThIka nahIM haiN| 4- zuddha jina binidiSTa mAna yAyiyoM ke atirikta anyake prati ba zuddhAtmopalabdhike atirikta anya apekSAse pravRtti karanA zuopayogI zramaNoMke liye niSiddha hai, kyoMki isa tarahako pravRtti parako yA nijako zuddhAtmavRttikI rakSA nahIM bntii| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sahajAnandazAstramAlAyAM atha pravRtta kAlavibhAgaM darzayati-- rogeNa vA judhAe taNhAe vA sameNa vA rUDhaM / diTTA sama sAhU paDivajjadu zrAdasattIe // 252 / / roga kSudhA tRSNAse, zramase prAkrAnta zramaNako lakhakara / Atmazakti anusAra hi, muni usakA pratIkAra kare // 25 // rogeNa vA zudhayA tRpayA yA rUDham / dRSTvA zramaNaM sAdhuH pratipayatAmAtmAktyA / / 252 / / yadA hi samadhigatazuddhAtmavRtteH zramaraNasya tatpracyAvana henoH kasyAyupasargasyopanipAtaH 'nAmasaMjJa--roga vA chudhA taNhA vA sama vA rUDha samaNa sAha aadstti| dhAtusaMjJa- disa prekSazo dAne ca, paDi pajja gatau / prAtipadika ----roga vA kSudhA rANA vA sama vA rUTa zramaNa sAdhu Atmazakti / mUladhAtu-zi prekSaNa, prati pada gatau / ubhayapadavivaraNarogeNa kSudhAe kSadhayA tahAe tRSNayA sameNa zrameNatRtIyA eka0 / cA-avyaya / rUha sabhaNaM zramaNaM-dvitIyA eka0 / didA dRSTavA-samba siddhAnta--- zubhopayogI zramaNa zuddhAtmacaryAyukta anya zramaNoMkA upakAra taiyAdRtya karate haiN| dRSTi ---- 1 --- kriyAnaya (193) / prayoga- zuddhAtmopalabdhike nimitta zuddhAtmajJAnadarzanacaryAyukta zuddha jinamArgAnuyA. yiyoMkA yAvRtya karanA // 25.1 // prada pravRttikA kAlavibhAga batalAte haiM--[rogeraNa] rogase, [vA kSudhayA] athavA zudhAsa, [vA tRSNayA] athavA tRSAse [vA zrameNa] athavA zramase rUDham] aAkrAMta [zramaraNa] zramaNako [dRSTvA ] dekhakara [sAdhuH] sAdhu [prAtmazaktyA, apanI zaktike anusAra [pratipadyatAm] vaiyAvRtyAdi kare / tAtparya -pIr3Ase pAkrAnta zramaNako dekhakara sAdhu yathAzakti usakI sevA kare / TIkArtha---jaba zaddhAtmaparipAtiko prApta zramaNako, zuddhavRttise cyuta kare aisA kArabhUta koI bhI upasarga pA jAya, taba vaha kAla, zubhopayogI ko apanI zakti ke anusAra pratikAra karaneko icchArUpa pravRttikAla hai; aura usake atiriktakA kAla apanI zuddhAtmapariNatikI prAptike liye kevala nivRttikA kAla hai / prasaMgavivarara..... anantarapUrva gAthAmeM zubhopayogiyoMko pravRttikA viSaya dikhAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM pravRttikA kAlavibhAga batAyA gayA hai / tathyaprakAza..( 1) jaba zuddhAtmavRtti ko prApta zramaNake zuddhAtmavRttise DigAne vAle Melmaidaan Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wl pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA syAt sa zubhopayoginaH svazaktyA pratidhikoSa pravRttikAlaH / itarastu svayaM zuddhAtmavRtteH samafarnata kevalaM nivRttikAla eva || 252 || sAdhuH prathamA eka parivajjad pratipadyatAm - AjJArthI anya eka kriyA / AdasasIe AtmazaktyAtRtIyA ekavacana / niruktikSuvanaM kSudhA (kSu viva TApU ), varSaNaM tRSA (tRp + na + TAp) jipipAsAyAM / AtmanaH Atmazakti tathA AtmazaktyA // 250 tRSA rogAdika koI upasarga yA par3e to vaha kAla zubhopayogIkA svazaktyanusAra pratIkAra karane kI icchArUpa pravRttikA kAla hai / (2) usa pravRtti kAla meM nizcayataH pratIkAra karane kI icchA va yoga cala rahA hai, vyavahArataH rogAdika upasargako dUra karanekA prayatna cala rahA hai / (3) jaba zrama para koI rogAdika upasarga nahIM hai to vaha svayaMko zuddhAtmavRtti pAneke liye kevala nivRttikAla hai hI / (4) sAdhu jaba zramako roga kSutrA tRSA va zrama se prAkrAnta dekhe taba vaha zrAtmazaktyanumAra vidhisahita manase vAcanika va kAyika bhaiyAvRtya kare, isa paristhitike atirikta anya kAla nivRttikA hai so grAtmadhyAna meM paramAtmadhyAna meM rahe / siddhAnta - 1- zubhopayogI zrama anukampApUrvaka paropakArarUpa pravRttikA bhAva hone se vaiyAvRtyAdi kArya karatA hI hai / dRSTi- 1- kriyAnaya (163) / prayoga - zuddhAtmavRtiko prora abhimukha rahane vAle sAdhakoMpara rogAdika Aye to zuddhAtmavRtti kI rakSA ke liye unakI AtmazaktyanusAra sevA karanA // 252 // aba logoM ke sAtha bAtacIta karaneko pravRttiko usake nimittake vibhAga sahita batalAte haiM - [vA ] zrI [glAnagurubAlavRddhazramaraNAnAm ] rogI, guru, bAla tathA vRddha zramaNoMkI [vaiyAvRtyanimitta ] sevA ke nimitta [ zubhopayutA ] zubhopayogayukta [ laukikajanasaMbhASA ] lokika janoMke sAtha kI bAtacIta [na ninditA ] nindita nahIM hai / tAtparya - rogI grAdi sevya zramaraNoMkI sevA ke nimitta laukika janoMke sAtha zubhopayukta saMbhASaNa niSiddha nahIM hai / TokArtha- zuddhAtmaparipattiko prApta rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNako sevAke nimitta hI zuddhAtmapariNatizUnya logoMke sAtha bAtacIta prasiddha hai, kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahIM hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM zubhopayogI zramaNoMkI pravRttikA kAla batAyA gayA thaa| aba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki zubhopayogI zramaNakI logoMse saMbhASaNa karane Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 sahajAnandazAstramAlAyAM atha lokasaMbhASaNapravRtti sanimittavibhAgaM darzayati---- vejjAvacaNimittaM gilANaguruvAlavuDDhasamagNAga / logigajaNasaMbhAsA gA NididA vA suhovajudA // 253 // bAla vRddha guru rogI, zramaNoMko khedaharaNasevAmeM / laukikajanasaMbhASaNa, nindita na zubhopayogIke / / 253 // baiyAvRtyanimina kaTAnagurabAlavRddhazramaNAnAm / laukika janasaMbhASA na ninditA yA bhAgyutA // 5 // samavigataddhAtmavRttInAM glAna guruvAlavRddhazramaNAnAM vaiyAvRttyanimittameva zuddhAtmavatti. zUnya janasaMbhASaNa prasiddhaM na puna ranyanimittamapi // 253 // nAmasaMjJa. deujAvANimittaM gilAna gurubAlabuddhasamaNa logigajaNasaMbhAmA pradidA yA mahovajudA / dhAtusaMjJa- niMda nindAyAM / prAtipadika- yAvRtyAnimittaM glAmaguruvAlayamA laukika janasabhASA na nisdinA vA bhophyutA / mUladhAtu-ninda nindAmA / ubhayapadavivAra,... ajajAbaccaNimita bayA vRtyAnimina-avyaya kriyAvizeSaNarUpe / vilANa gurubAlabusamaNANa' nayAdazramaNAnASaSTI bahuvacana / dogigajaNasaMbhAsA laukikajanasaMbhASA suhovajudA zubhopayutAnA eka0 / pana-- avyaya / NivadA ninditA-prathamA ekavacana kRdanta kriyArUpA / nirukti- mRNAli pani zakti dharma iti guruH (+) / samAsa- glAnazca guruzca bAlazca vuraceti glAnaguruvAlavataH ananagunyAsavRddhAzca te zramaNAdati nAnA, laukikajanaiH sahasaMbhASA iti laukikavana saMbhASA / / 253 / / / kI pravRtti kisa nimittase hotI hai / tathyaprakAza---1- rogI guru bAla vRddha zramaNoM kI vaiyAvRtti ke nimitta zubhopayogI zramaNakA laukika janoMse saMbhASaNa karanA nindita nahIM hai / 2-- zuddhAtmavRtti se zunya jana laukika jana kahalAte. unase saMbhASaNa karanA anAvazyaka hai, kintu zuddhAtmavRti meM lage hue zramaNoM kI sevA ke liye Avazyaka honepara laukika janoMse zubhopayogayukta saMbhASaNa karanA zAstroM meM niSiddha nahIM / 3- ukta prayojana ke atirikta anya kAraNoM se laukika janasaMbhASaNa prasiddha ho aisA nahIM hai, arthAt anya samaya va anya prayojanase laukikajana saMbhASaNa niSiddha SHAYAYAYalani siddhAnta-1-- vAstavameM roga prAdise prAkrAnta zramaNako dekhakara zubhopayogI zramaNa unake prati pratIkAra karaneko icchArUpa va yogarUpa pravartate haiM / 2-zramaNoM ko aAvazyaka deyA. vRttike nimitta zubhopayogI zramaNa lokikajanoMse saMbhASaNa karate haiN| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- parasaMpradAnatva asadbhuta vyavahAra, parakarmasva asadbhuta vyavahAra (132, 130) / pecairiesponsentarianity Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA jages zubhapayogasya gauramukhyavibhAgaM darzayati-esA pasatthabhUdA samaNANaM vA puNo gharatthANaM / nariyA pareti bhaNidAtAeva paraM lahadi sokkhaM // 254 // 481 yaha zubha caryA zramaraNoM, gRhiyoMke gaurA mukhyarUpa kaho / usase hi paramparayA, puruSa parama saukhyako pAte // 254 // "eSA prazastatA zramaNAnAM vA punargRhasthAnAm / caryA pareti bhaNitA tayaiva paraM labhate saukhyam // 254 // evameSa zuddhAtmAnupayogiprazastacaryArUpa upavatiH zubhopayogaH tadayaM zuddhAtmaprakA .fantasafetypeSAM kaSAyaka sadbhAvAtmAnaH zuddhAtmavRttiviruddha rAgasaMgatatvAdsoH nAmasaMjJa -ena satyabhUda samaNa vA puNo gharatya cariyA parA ti bhaNidA ta eva para sokkha / dhAtusaMjJa-bhAga karane labha prApta prAtipadika- etat prazastabhUta zramaNa vA punar gRhastha caryA parA iti bhaNitatat evaM ghara sokya mUladhAtu- bhaga zabdArthaH, Dulabha prAptau / ubhayapada vivaraNa- esA eyA pasatyabhUdA prazasta bhUtA cariyA varyA parA -prathamA eka samaNAnAM zramaNAnAM varatthANaM gRhasthAnAM prayoga -- zuddhAtmavRttiko pAne vAle rogAdise vazyaka hote ates janoM ne bhI saMbhAva hokara hI karanA ||253 // prAkrAnta zramaNoMkI vaiyAvRttike liye karanA, kintu vaha bhI zuddha va zubhopayukta aba isa prakAra se kahe gaye zubhopayogakA gorA- mukhya vibhAga dikhalAte haiM - [ eSA ] yaha [prazastatA] prazastabhUta [caryA] caryA [zramAnAM] zramaNoke hotI hai [vA gRhasthAnAM punaH] aura gRhasyoMke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti maritA ] aisA zrAgama meM kahA hai; [tA evaM ] usase [paraM saukhyaM labhate ] sAdhaka paramparayA paramasakhyako prApta hotA hai / tAtparya -- zubhopayogasambandhita caryAse paramparayA paramasaukhya prApta hotA hai / TIkArya - isa prakAra zuddhAtmAnurAgayukta prazasta caryArUpa yaha zubhopayoga varNita kiyA gayA hai so zuddhAtmA prakAzaka sarvaviratiko prApta zramaNoMke kaSAyakaraNake sadbhAva ke kAraNa pratita hotA huA yaha zubhopayoga zuddhAtmapariNati viruddha rAgake sAtha saMgata honese gauNa hotA hai, kintu gRhasyoMke to sarvaviratike prabhAva se zuddhAtmaprakAzanakA prabhAva honese kaSAyake sadbhAva ke kAraNa pravartamAna hotA huA bhI, IMdhanako sphaTikake saMparka se sUryake tejake anubhavako tara gRhasthako rAgake saMyoga se zuddhAtmAkA anunaya honeke kAraNa aura kramazaH parama nirvANasokA kAraNa hone se yaha zubhopayoga mukhya hotA hai| prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki zubhopayogI zramaNa zuddhAtma Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Emaamients 452 sahajAnandazAstramAlAyA ............ SanmamaliRIBRAI NRitttttimoomya zramaNAnA, gRhiNa tu samastabirate rabhAvena zuddhAtmaprakAzanasyAbhAvAtkaSAyasadbhAvAtpravartamAno'pi sphaTikasaMparkeraNAkatejasa ivaidhasI rAgasaMyogena zuddhAtmano'nubhavAtkramataH paramanisiaukhyakAraNatvAcca mukhyaH // 254 // SaSTho bahuvacana / bhaNiyA bhaNitA-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| tA tayA-tRtIyA eka / paraM mokSaM so. tyaM-dvitIyA eka0 / lahadi labhate-vata0 anya eka kriyA / vA tti iti eva--avyaya / / 254 // vRti vAle rogAdise AkrAnta zramaNoMkI vaiyAvRtti ke liye aAvazyaka ho to laukika janoMse bhI saMbhASaNa karate haiM / aba isa gAthA meM ukta zubhopayoga gauNa mukhya vibhAga batAyA gayA hai / tathyaprakAza-~-(1) zuddhAtmAnurAgase sambandhita prazasta caryAko zubhopayoga kahate haiM / (2) yaha zubhopayoga sakalanatoke kaSAyakaNAke sadbhAvase huA hai to bhI zramaNoMke gauNarUpase honA cAhiye, kyoMki prazasta rAga bhI zuddhAtmavRttike viruddha hai / (3) gRhastha janoMke zubho. payoga mukhya rUpase hai, kyoMki gRhastha ke sakaladrata to hai nahIM so zuddhAtmatvakA prakAzana nahIM pAtA, to bhI zuddhAtmAnurAgayogI prazasta rAgake saMyogase gRhasthako zuddhAtmAkA anubhava hotA va parampatyA paramanirvANake AnandakA kAraNa banatA hai / (4) samyaktvakI apekSAse zramaNako ba gRhasthako zuddhAtmAko hI Azraya hai / (5) cAritrakI apekSAse zramaNake zuddhAtmavRtti mukhya honese zubhopayoga gauraNa hai / (6) samyagdRSTi gRhastha ke zuddhAtmavRttikA prakAzana na honese azubha se haTaneke liye zubhopayoga mukhya hai / (7) samyagdRSTi gRhasthake azubhase chUTane ke liye jo zubhopayogakA pauruSa cala rahA hai vaha bhI zuddhAtmavRttikA hI manda puruSArtha hai / (8) zuddhAtmadravyake manda pAlambanase azubha pariNati haTakara zubha pariNati hotI hai / (6) zuddhAtmadravyake dRr3ha mAlambanase zubha pariNati bhI haTa jAtI hai aura zuddha pariNati ho jAtI hai / siddhAnta-1-- samyagdRSTi gRhasthake zubhopayoga mukhyatayA hai / 2- zramaNake zuddhAtmavRtti mukhya hai| dRSTi--1- puruSakAranaya (193) / 2- anIzvaranaya (186) / prayoga- kaSAyakaNasadbhAvase yogapravRtti prA par3anepara suddhAtmavRtti ke pauruSako vidheyatA na bhUlakara zubhopayogarUpa pravartana karanA / / 254 / / aba zubhopayogakA kAraNake vaiparItyase phalakA vaiparItya hotA hai yaha siddha karate haiM- [iha sasyakAle nAnAbhUmigatAni bIjAni iva] isa jagatameM dhAnyakAlameM aneka prakAra kI bhUmiyoMmeM par3e huye bIjakI taraha [prazastabhUtaH rAgA] prazastabhUta rAga [vastu vizeSeraga] pAtra bhedase viparItaM phalati] viparIta rUpase phalatA hai / BIHARIBANAR umetowwwcom Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 DBSKIRADESRO % 3 pravacanasAra-saptadazAMgo TIkA atha zubhopayogasya kAraNabaparItyAt phalavaparItyaM sAdhayati .... rAgo pasatthabhUdo vatthuvisemeNa phaladi vivarIdaM / sAgA migadAgiha bIjANiva sammakAlamhi // 255 / / zubha rAga pAtrako kucha, viruddhatAse viruddha phala detaa| bIja kubhUgata phalatA, ulTA phalakAlameM jaise // 25 // rAgaH prazastabhUto kabizeSeNa phalati viparaulam / vAtAbhUmigatAnoha bIjAniva sasyakAle / / 255 / / __ yartha keSAmapi bIjAnAM bhUmivaiparotyAnnidhpattinaiparItyaM tathaikasyApi prazastarAmalakSaNasya zubhopayogasya pAtra parotyAsphalaparItyaM kArasArizeSAtkAryavizeSasyAvazyaMbhAdhitvAt // 25 // nAmasaMjJa-rAga pasatyabhUda vatthuvisesa viroda NAmAbhUmigada iha bIja iva sassakAla / dhAtusaMtaphala phalane / prAtipadika-rAga prazastabhUta vastu vizeSa diparIta mAnAbhUmigata bIja sasyakAla iha iva / mUladhAta--phana phalane / ubhayapadavivaraNa-..rAgamo rAgaH patthabhUdo prakAratabhUta:-prathamA eka patyaviseseNa yastuvizeSaNa-tRtIyA eka ! phaladi phalati-vartamAna anya eka0 kriyA / bivarIdaM viparItakriyAvize. ssnn| NANAbhUmigadANDi nAnAbhUmigatAni bIjAti bIjAni-prathamA baha / iha iva-avyaya / sasyakAla. mhi sasthakAle sAptamI kavacana / nicina-prazamyatesma prati prazastaH prazaMsa+kta) zaMsa stu samAsa-nAnAbhUmau gattAni iti nAnAbhUmigattAni, sasyasya kAla: sasyakAlaH tasmina sasyakAle 16255 / tAtparya - prazasta rAga bhI kupAtragata hone se ulTA phala dene vAlA hotA hai / TokArtha-jaise eka hI bIjoMkA bhUmiko viparItatAse niSpattikA vaparItya hotA hai usI prakAra eka hI prazasta rAgasvarUpa zubhopayogakA pAtrako viparItatAse phalakA baidharItya hotA hai, kyoMki kAraNa ke bhedase kAryakA bheda avazyambhAvI hai| prasaMgavivaraNa - ananta ra pUrva gAyAmeM gubhopayogakA gauNa mukhya vibhAga darzAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki zubhopayogakA prAzrayabhUta viparIta kAraNa honepara usakA viparIta phala hotA hai| tathyaprakAza---(1) kAraNake bhedase kArya kA bheda avazyaMbhAvI hai / (2) accho bhUmi meM DAle gaye bIjakA acchA phala utpanna hotA hai, kintu uso bojako telo prAdi kharAba bhUmi meM DAlA jAya to usakA phala kharAba hotA hai yaha utpanna ho nahIM hotaa| (3) prazastarAgarUpa zubhopayoga sarvajJopadiSTa sudeva sadgharma va suguruke viSaya meM ho to puNyasaMcayapUrvaka kucha kAla bAda mokSakI prApti hotI hai| (4) ajJAnI janoM dvArA vyavasthApita deva dharma guruke viSaya meM prazastarAgarUpa zubhopayoga ho to usakA phala viparIta hogA, mokSazUnya puNyApadAko prApti hai jise use adhika se adhika yahI ho sakatA ki marakara acchA manuSya bana jAya yA deva bana jAya / -MPAN Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 sahajAnandazAstramAlAyAM atha kAraNavaiparItyaphalavaparItye darzayati- dumatyavidivatthu vadaNi yamajjhayaNa jhANadAgarado / lahadi bhAva bhAvaM sAdapagaM lahadi // 256 // vihita padameM, vrata niyama paThana dhyAna dAnameM rata / punarbhava nahi pAtA, sAtAtmaka sAtha kucha pAtA / / 256 // sthavidita vastuSu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarataH / na labhate apunarbhAvaM bhAtraM sAtAtmakaM labhate // 256|| zubhaarita savyavasthApitavastuSu praNihitasya puNyopacayapUrvako'punarbhAvopalambhaH kila phalaM tattu kAraNanaiparItyAdviparyaya eva / tatra chadmasyavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyaM nAmasaMjJa--chadumatyavihivatthu badaniyamajbhANadANarada Na apuNabhAva bhAva sAdappaga | ghAtusaMjJalabha prAptI / prAtipadika-- chmasthavihitavastu brataniyamAdhyayanadAnarata na apunarbhAva bhAva sAtAtmaka siddhAnta - ( 1 ) zuddhabhAvanAke pariNAmameM azuddhatA hI calatI hai / dRSTi- 1- azuddha bhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (24sa ) / prayoga- zuddha grantastattvakI pratIti rakhate hue aMtastava meM upayukta na ho rahekI sthiti meM sudeva suzAstra suguruko AzrayabhUta kara zubhopayogarUpa pravartanA // 255 // aba kAraNako viparItatA aura phalako viparItatA dikhalAte haiM - [sthavihitavastuSu ] dyastha-jJAnIke dvArA kathita deva-guru-dharmAdike viSaya meM [ vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarataH ] vrata niyama- adhyayana- dhyAna dAnameM rata jIva [ apunarbhAvaM] mokSako [na labhate ] prApta nahIM hotA, kintu [sAtAtmakaM bhAve ] sAtAtmaka bhAvako [labhate ] prApta hotA hai / tAtparya --- kalpita deva guru dharmAdikake prati kiyA huA zubha kArya mokSako nahIM detA, kintu sAMsArika sukhako prApta karA sakatA hai | TokArtha- sarvajJa dvArA vyavasthApita vastunoM meM yukta zubhopayogakA phala puNyasaMcayapUrvaka mokSakA lAbha hai / vaha phala, kAraNakI viparItatA honese viparIta hI hotA hai / vahI chadmastha sthApita vastuyeM kAraNavaiparItya hai; unameM vrata niyama adhyayana - dhyAna dAna rata rUpase yukta zubhopayoga kA phala mokSazunya kevala puNyApasadako prApti hai phalavaiparItya hai; vaha phala sudevatva va sumavyatva hai / prasaMgavivaraNa - pranaMtarapUrva gAyA meM batAyA gayA thA ki kAraNa viparIta honepara zubhopayogakA phala viparIta hotA hai / aba isa gAthAmeM kAraNako viparItatA va phalako vipa rovatA donoM batAI gaI hai | tathyaprakAza - ( 1 ) sarvajJadeva dvArA upadiSTa tattva zubhopayoga ke viparIta zrAzrayabhUva Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nunuwuuuundati pravacanasAra saptadazAMgI-TIkA 455 teSu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnaratatvapraNihitasya zubhopayogasthApunarbhAvazUnyakevalapuNyApasadaprAptiH phalaparItyaM tatsudevamanujatvam / / 256 / / / mUladhAtu-jhulabhaH prAptI / ubhayapadavivaraNa- chadmavihidavatthumu chamasthavihitavastuSu saptamI bahu0 / vaNiyamamANadANarado anamiyamAdhyayanadAnarata:--prathamA ekavacana / Na na-avyaya / lahadi labhate varta. anya eka kiyaa| apuNabhAvaM apunarbhAvaM bhAvaM sAda rAtAtmaka-dvitIyA eka0 / nirukti chandayanaM iti chapA tatra tiSThatIti chamasthaH chadi saMvaraNe curAdi, basati sattvaM yatra tad bastu (vasa + tun) basa nivAse / samAsa-ataM ca niyamaca adhyayanaM ca dhyAnaM ca dAnaM ceti vrataniyamAdhyayanadhyAna dAnAmi teSa rataH iti brata // 256 / / kAraNa haiM / (2) aviparIta prAzrayase hue zubhopayogakA phala puNyopacayapUrvaka mokSalAbha hai / (3) chamasya prajJAnI janoM dvArA sthApita kalpita sarAga deva Adi tattva zubhopayogake viparIta prAzrayabhUta kAraNa haiM / (4) viparIta kAraNoM meM kiye gaye dAna dhyAna adhyayanAdirUpa zubhopa: yogakA phala mAtra mokSalAbhazUnya puNyApadakI prApti hai / siddhAnta-(1) sarAga jIvako bItarAgake liye prayukta hone vAle deva zabdase kahanA upacAra hai| dRSTi---1-- ekajAtiparyAye anyajAtiparyAyopacAraka asadbhUta vyavahAra (107) / prayoga-satya asatya tattvakA viveka karake prasatyakA prAzraya chor3akara satya ke prAzraya se upayogakA pravartana karanA / / 256 / / ___ aba punaH kAraNa viparItatA aura phalaviparItatA hI batalAte haiM- [praviditaparamArtheSu] nahIM AnA hai paramArthako jinhoMne aise [ca] aura [viSayakaSAyAdhikeSu] viSaya-kaSAya meM adhika [puruSeSu] puruSoMke prati [juSTaM kRtaM yA datta] sevA, upakAra athavA dAna [kudeveSu manujeSu] kudevarUpameM aura kumanuSyarUpameM [phalati] phalatA hai| tAtparya-viSayakaSAyavAna puruSoMmeM kiyA huA dAna AdikA phala kudeva va kunara honA hai| TokArtha-jo chamasthasthApita vastuyeM kAraNanaiparItya haiM; ve vAstava meM zuddhAtmajJAnase zUnyatAke kAraNa nahIM jAnA hai aura zuddhAtmapariNatiko prApta na karanese 'viSayakaSAyameM adhika aise puruSa haiM / unake prati sevA, upakAra yA dAna karane vAle zubhopayogAtmaka jIvoM ko jo kevala puNyApasadakI prApti hai so vaha phalaviparItatA hai; vaha (phala) kudevatva va kumanudhyatva hai| prasaMgavivaraNa-~~-anantarapUrva gAthAmeM zubhopayogake viparIta kAraNa va viparIta phalako n Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM 486 atha kAraNa parotyaphalavaiparItye eva vyAkhyAti - yavididaparamatthesu ya visayakasAyAdhige purisesu / juddha kadaM va dattaM phaladi kudeve maNuve // 257 // avidita paramArthoM meM, viSayaka vAyavyAkulita puruSoMmeM / kRta dAna prIti sevA kudevamanujIya phala deto // 257 // aviditapaspArtheSu ca vipakaSAyAdhikeSu puruSeSu / juSTaM kRtaM vA dattaM phalati kudeveSu manujeSu // 247 // yAni hi chadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyaM te khalu zuddhAtmaparijJAnazUnyatayAnavAptazuddhAtmavRttitayA cAviditaparamArthA viSayakaSAyAdhikAH puruSAH teSu zubhopayogAtma kAnAM juSTopakRtadAna yA kevalapuNyApasadaprAptiH phalavaiparItyaM tatkudevamanujatyam / / 257 / / nAma - avidiparamattha ya visayakasAyAdhiga purisa juTu kada va datta kudeva maNuva / dhAtusaMjJaphala vipAke / prAtipadika - aviditaparamArtha ca viSayakaSAyAdhika puruSa juSTa kRta vA datta kudeva mava / mUlabhAtu-phala vipAke / ubhayapada vivaraNa- avididaparamatthesu aviditaparamArtheSu visayakasAyAdhigesa viSayakaSAyAdhikeSu purisesu puruSeSu kudebesu kudeveSu masNuvesu bhannujeSu saptamI bahu0 / juTaM kRtaM dattaM - prathamA ekavacana kRdanta kriyA / phaladi phalati va anya eka kriyA / nirukti- purati agre gacchati iti puruSa: pura agragamane ( pur + kupaN) / samAsa - viSayAzca kaSAyAzca vipayakaSAyaH teSu adhikA: farespAyAdhikAH teSu viSayakaSAyAdhikeSu // 257 / / dikhAyA gayA thA / zrava isa gAthAmeM vizeSa viparIta kAraNa va viparIta phalakA vyAkhyAna kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jo viSayakaSAyameM adhika puruSa haiM phira bhI vicitra vezAdike kAraNa unameM devatva gurutvakI kalpanA bane to ve viparIta pAtra haiM, viparIta kAraNa haiM / ( 2 ) viparIta kAraNoMmeM paramArthako anabhijJatA honese viSayakaSAyAvikalA huI hai / (3) viparIta kAraNa zuddhAtmaparijJAnazUnya honese zuddhAtmavRttiko prApta na kara sake ataH jJAno hai / ( 4 ) una viparIta kAraNoMke prati sevA upakAra va dAna karanekaM zubhopayoga vAloMko mokSamArgazUnya mAtra hIna puNyakI prApti ho jAtI hai jisase khoTe deva manuSyoM meM janma ho jAyagA / ( 5 ) viparIta kAraNoMkI sevAmeM viparIta phala hI prApta hotA hai / ( 6 ) kudeva kugurukI sevA vAstava meM zubhopayoga nahIM hai, kintu kalpita dharmabhAvanArUpa maMda kaSAyase vaha zubhopayoga kahA jAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) viparIta kAraNoke lagAva meM moho viparIta phala pAtA hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddhadravyAdhikanaya (24) / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabacanasAra-saptadazAMgo TIkA pratha kAraNavaparItyAt phalamaviparItaM na sidhyatIti zraddhApayati jadi te visayakasAyA pAva ti parUvidA va satthesa / kiha te tappaDibaddhA purisA NitthAragA hoti // 25 // jaba ve viSayakaSAyeM, pApamayI ho kahI jinAgamameM / phira unake anurAgI, kimu ho saMsAranistAraka / / 258 // yadi te viSayakaSAyAH pApamiti prarUpitA vA zAstrechu / kathaM te tatpratibaddhAH puruSA nistArakA bhavanti / / viSayakaSAyAstAvatpApabheva tadvantaH puruSA api pApameva tadanuraktA api pApAnurakta. tvAt pApameva bhavanti / tato viSayakaSAyavantaH svAnuraktAnAM puNyAyApi na kalpyante kathaM pUnaH saMsAranistAraNAya / tato na tebhyaH phalagaviparItaM sidhyet / / 258 / / nAmasaMjJa-jAdita visa yakasAya pAva tti paruvida va sattha kiha ta tappaDhibaddha purisa nnitvaarg| pAtasaMjJa---ho sattAyAM / prAtipadika-- yadi tat viSayakaSAya pApa iti prApata vA zAstra kathaM tat tatpratibaddha puruSa nistAraka / munadhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa----jadi yadi ti iti va vA kiha karthaadhyaya / te visayakasAyA viSayakaSAyAH-prathamA bahu / pAva pApa-prathamA eka0 / palavidA prarUpitA:prathamA baha0 kRdanta kiyA / sasthesu zAstreSu-saptamI bahu0 / te tappaDibaddhA tatprativaddhAH purisA puruSA: NitthArayA nistArakAH-prathamA bahu0 / hoti bhavanti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / niruktizasyate bhavyAH anena iti zAstram (zAs + STrana) zAsa zikSaNe adAdi / samAsa-viSayAzca kapAyAzveti vipayakaSAyAH) tatra pratibaddhAH iti yatpratibaddhAH // 258 // prayoga- prAtmahitake liye kudeva kuguru kudharmako sevA chor3akara sudeva suguru sudharmakI sevA karate hue paramArthakI pratIti rakhanA / / 257 / / aba kAraNakI viparItatAse aviparIta phala siddha nahIM hotA yaha zraddhA karAte haiM--- vadi vA] jaba ki [te viSayakaSAyAH] ve viSayakaSAya [pApam] pApa haiM [iti] isa prakAra [zAstreSu] zAstroMmeM [prarUpitAH] prarUpita kiyA gayA hai, to [tatpratibaddhAH] una viSaya-kaSAyoMmeM lIna [te puruSAH] ve puruSa [nistArakAH] pAra lagAne vAle [kathaM bhavanti] kaise ho sakate haiM ? tAtparya--viSaya kaSAya pApameM lona puruSa nistAraka nahIM ho sakate haiM / TokArtha-viSaya kaSAya pApa hI haiM; viSayakaSAyavAn puruSa bhI pApa hI haiM; viSaya. kaSAyavAn puruSoMke prati anurakta jIva bhI pApameM anurakta honese pApa hI haiM / isaliye viSayakaSAyavAna puruSa svAnurakta puruSoMko puNyakA kAraNa bhI nahIM hote, taba phira ve saMsArase nistArake kAraNa to kaise mAne jA sakate haiM ? (nahIM ho sakate); isaliye unase aviparIta phala siddha nahIM hotaa| ... PIC-77 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyA . s ........!!!SMALLAMAAwashoonomethnomedicin prathAviparItaphalakAraNa kAraNamaviparItaM darzayati ----- uvaradapAvo puriso samabhAvo dhammigesu sabbesu / guNasamididovasevI havadi sa bhAgI sumaggasma // 25 // pApavirata saba dhArmika, meM samabhAvI suguraNagaraNAzrita jo / vaha jJAnI pAtra puruSa, hotA sanmArgakA bhAgI / / 256 / / uparatapApaH puruSaH samabhAvo dhAmikeSu sarveSu / muNasamititopasevI bhavati sa bhAgI sumArgamya // 256 / / uparatapApatvena sarvamimadhyasthatvena guNA grAmopasevitvena ca samyagdarzanajJAnacArizrayoganAmasaMjJa-- ubarasA purisa samabhAva dhammiga sabva guNasamididoSasevi ta bhAgi sumagga / dhAtusaMjahava sattAyAM / prAtipadika- uparatapApa puruSa samabhAca guNasamititopasevina bhAgin dhammika sarva sumArga ! prasaGgavivaraNaanantarapUrva gAthAmeM kAraNa vaiparItya aura phalaparotyakA vyAkhyAna kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki kAraNoparItyase phala aviparIta siddha nahIM hotaa| tathyaprakAza ---- (1) viSayakaSAya pariNAma to pApa hI hai| (2) viSayakaSAya pari. NAma bAle puruSa bhI pAparUpa hI haiN| (3) pAparUpa puruSoM meM anurAgI prANI bhI pApAnurAgI honese pAparUpa hI hote haiM / (4) viSayakaSAya vAle puruSa apane bhaktoMko puNya bandhake liye kAraNa kaise ho sakate haiM ? nahIM ho sakate / (5) viSayakaSAya vAle puruSoMkI bhakti jana puNyake liye bhI nahIM ho sakatI, phira saMsAranistaraNake liye to bAta bilkula hI dUra hai| (6) kAraNakI viparItatAse phala aviparIta kabhI siddha nahIM ho sktaa| siddhAnta---(1) azuddhatAko sevAse azuddhatA hI vartatI hai / dRSTi--1-- azuddhabhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (24s)| prayoga-moha kaSAya pApake Azrayase pApakI hI paripATI honA jAnakara mohI kaSAyAdhika jIvoMko dharmabuddhise upAsanA na karake svabhAvAnurUpa pariNamane vAle va svabhAvAnurUpa pariNamanake pauruSI aAtmAvoMkI ArAdhanA va saMgati karanA // 25 // aba aviparIta phalakA kAraNabhUta 'aviparIta kAraNa' dikhalAte haiM-- [uparatapApaH] pApa ruka gayA hai jisake va [sarveSu dhAmikeSu samabhAvaH] jo sabhI dhAmirkoke prati samabhAvavAna hai, aura [guraNasamititopasevI] jo guNasamudAyakA sevana karane vAlA hai, [saH puruSaH] vaha puruSa [sumArgasya] sumArgakA [bhAgo bhavati] adhikArI hotA hai| tAtparya-niSpApa samabhAvI guNI puruSa sumArgagAmI hotA hai / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 486 padyapariNatinivRttakAgrdhAtmakasumArgabhAgI sa zramazaH svayaM mokSapuNyAyatanatvAdantripa rottaphalakAraNaM kAraNAmaviparIta pratyeyam / / 256 / / mUladhAtu-bhU sattAcA / ubhayapadavidharaNa ....uca radadAbo uparatapAya: purakho puruSaH samabhAvoM samabhAyaH guNasamididovasevI gulamititopasevI rA saH bhAgI-prayamA ekaH / (mmagesa dhAmikara sabsa sarveSu-saptamI bahu / samagara sasumArgasya-viSThI eka 0 / hadi bhAta-vartamAna anya eka0 kiyA / nirukti-mAryate kicit yatra saH mArga: (mArga-+chan ) mArga anveSaNe curAdi / samAsa-uparataM pApaM yasya saH uparatapApaH) // 256 / / TokA- pApake ruka jAnese, sarvadhamiyoMke prati madhyastha honese aura guNasamUhakA sevana karanese jo sabhyagdarzana jJAna cAritrakI yugapattArU, pariNatise racita ekAgra nAsvarUpa sumArgakA bhAgI (sumArgazAlI-sumArgakA bhojana) hai vaha zrabhA nijako aura parako mokSakA mora pupayakA prAyatana hone se aviparIta phalakA kAraNabhUta 'aviparIta kAraNa' hai, aisA sama. jhanA caahiye| prasaGgavivaraNa-anantarapUrNa gAthAmeM batAyA gayA thA ki kAraNako viparItatAse phala aviparIta siddha nahIM hotA / aba isa gAthAmeM praviparIta phalakA kAraNabhUta aviparIta kAraNa (prAzrayabhUta kAraNa) dikhAyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) eka antastattvako dhuna vAlA zramaNa pArAdhya aviparIta kAraNa (prAzrayabhUta kAraNa) hai, kyoMki vaha mokSa aura puNyakA Ayatana hai / (2) zramaNoMke eka paramArtha sahajAsmasvarUpa ho agna rahatA hai isakA kAraNa hai samyagdarzana samyamjAna samyakcAritra kA yogapadyapariNamana / (3) ratnatrayabhAva guragapucha prAtmatatya kI upAsanAse vikasita hotA hai| (4) sAmyabhAva honepara guNapuJja prAramatatvako arAdhanA banatI hai| (5) niSpApa honepara sAmyabhAva prakaTa hotA hai / (6) zramaNa niSpApa sAmya puJja antastattvopAsaka hone se sumArgabhAgI haiM prataeva aviparIta kAraNa haiM / (7) mokSake aviparIta kAraNako upAsanAse mokSamArgarUpa aviparota phala prApta hotA hai| siddhAnta-(1) zuddhatatvako bhAvanAse zuddhatA prakaTa hotI hai| dRSTi -1- zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24b)| prayoga--mokSapAtra bananeke liye niSpApa niSpakSa antastatvopAsaka hokara sumArgabhAgI honekA pauruSa hone denA // 256|| aba prAvaparIta phalake kAraNabhUta 'praviparIta kAraNa' ko vizeSatayA pratipAdita karate hai--[azumopayogarahitAH] azubhopayogarahita [zuddhopayuktAH] zuddhopayukta vA] athavA .................... mmsdeysis JANASIRE D Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM prathAviparIta phalakArakhaM kAraNamaviparItaM vyAkhyAti 460 bhovayogarahidA suddha vajuttA suhovajuttA vA / NitthArayati logaM tesu pasatthaM lahadi bhatto // 260 // azubhopayogavirahita, zubhopayogI va zuddha upayogI 1 tAre jagako unake bhakta parama puNyako pAte // 260 // azubhayogarahitAH vRddhopayuktAH zubhopayuktA vA / nistArayanti lokaM teSu prazastaM labhate bhavataH || 260 // yathoktalakSaNA evaM zramaNA mohadveSAprazasta rAgocchedAdazubhopayoga viyuktAH santaH sakalakaSAyodayavicchedAt kadAcit zuddhopayuktAH prazastarAgavipAkAtkadAcicchubhopayuktAH svayaM mo kSAyatanatvena lokaM nistArayanti tadbhaktibhAvapravRtta prazasta bhAvA bhavanti pare ca puNyabhAjA / 260 / nAmasaMjJa -- asubhovayoya rahida suhRdajutta suhovajutta bA loga na pasattha bhatta / dhAtusaMjJa nis tara haraNe sAmarthyaM ca labha prAptI / prAtipadika-azubhopayoga rahita zuddhopayukta zubhopayukta vA loka tat prazasta bhakta / mUladhAtu - nis tara taraNe, Dulabha prAptI / ubhayapadavivaraNa--azubhovayoga rahidA azubhopayogarahitAH suvajuttA zuddhoSayuktAH suhovajuttA zubhopayuktAH prathamA bahuvacana | vA adhyaya / pitthArayaMti nistArayanti vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / loga lokaM pasatthaM prazastaM dvitIyA eka0 / su teSu saptamI bahu | bhalo bhaktaH prathamA eka0 / lahadi labhate varta0 anya0 eka0 kriyA / nirukti lokyante sarvANi dravyANi yatra sa lokaH (lokala-dhana) loka darzane prakRte lokaM sarva rUDhitvAt lokaM manuSyagaNaM / samAsa- azubhazcAsI upayogaH azubhopayogaH tena rahitaH azubhopayoga rahitaH // 260 // [ zubhopayuktAH] zubhopayukta zramaNa [lokaM nistArayanti ] bhaktaH ] unake prati bhaktivAna jIva [prazastaM ] puNyako [lamate] prApta karatA hai / tAtparya -azubhopayogase rahita zramaNa nistAraka hote haiM aura unake bhakta puNyako prApta hote haiM / logoMko tAra dete haiM; aura [teSu aura aprazasta rAgake uccheda se kadAcit zuddhopayoga meM yukta aura mokSAyatana honese lokako tAra TIkArtha-yathokta lakSaNa vAle hI zramaNa moha, dveSa zubhapayogarahita vartate huye samasta kaSAyodayake vicchedase prazasta rAgake vipAkase kadAcit zubhopayukta hote haiM ve svayaM dete haiM, aura unake prati bhaktibhAva se jinake prazasta bhAva pravartatA hai aise para jIva puNyake bhAgI hote haiM / prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthA meM zraviparIta phalakA kAraNabhUta zraviparIta kAraNa dikhAyA gayA thA / aba isa gAthAme usI zraviparIta phalake kAraNabhUta zraviparIta kAraNakA vyAkhyAna kiyA gayA hai / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 461 prathAviparIta phalakAraraNA viparItakAraNasamupAsanapravRti sAmAnyavizeSato vidheyatayA sUtradvaitenopadarzayati--- di padaM vatthu bhuTTArApadhArAkiriyA hiM / du tado guNAdo visesidavvo tti uvadesI // 261 // satpAtrako tirakhakara utthAnAdika vinaya sahita varSo / phira gurake zratizayase suvizeSita kara jinAzA yaha // 262 // dRSTvA prakRtaM vastvabhyutthAnapradhAnakriyAbhiH / vartatAM tato gugAdvizeSitavya iti upadeza: / / 261 / / zramaNAnAmAtmavizuddhihato prakRte vastuni tadanukUlakriyApravRttyA guNAtizayAdhAnamapra nAmasaMjJagada va avANapadhANa kiriyA tado guNa visedivya tti jabadesa / dhAtusaMjJa - daMsa darzane, datta bartane / prAtipadika- prakRta vastu abhyutthAnapradhAna kriyA tasa: guNa vizeSitavya iti upadeza / tathyaprakAza - ( 1 ) moha dveSa aprayAsta rAgakA uccheda ho jAnese aviparIta kAraNa bhUta zrama zubhapayoga rahita hI hote haiM / (2) zubhayoga bhI hote mukhyatayA zuddhopayogI hote / ( 3 ) kapAya dUra honese bhramaNa zuddhopayogI hote / ( 4 ) kadAcit prazasta rAgakA vipAka honese zramaNa zubhogyogI hote haiM / ( 5 ) sumArgabhAgI zrama svayaM mokSapAtra haiM ataH unakI saMgatimeM jIva saMsAra pAra ho jAte haiM / ( 6 ) sumArgabhAgI zramaraNoMkI bhakti meM pravRtta zubhopayogI viziSTa puNyapa va hote haiM / (7) AtmasvabhAva ke anurUpa vikasita hone vAle bhavyAtmA svayaMke liye viparIta phalake upAdAna kAraNa hote haiM / (8) AtmasvabhAva ke anurUpa vikasita hone vAle bhavyAtmA anya sAvarmI bhaktoMke liye aviparIta AzrayabhUta kAraNa hote haiM / siddhAnta - (1) sumArgabhAgI zramaNa zraviparIta phalake praviparIta kAraNa haiM / dRSTi- 1 - upAdAnadRSTi (49), AzrayabhUtakAraNadRSTi (61) prayoga - zuddha prantastattvakI pratIti rakhate hue mantastatvameM rata na ho raheko sthiti meM azubhopayogarahita sumArgagAmI zramaNako bhakti sevA karanA / / 260 // - aba aviparIta phalake kAraNabhUta 'aviparIta kAraNa' kI upAsanArUpa pravRtti sAmAnyatayA aura vizeSatayA karane yogya hai, yaha do sUtroM dvArA batalAte haiM [ prakRtaM vastu ] prakRta vastuko [dRSTvA ] dekhakara [abhyutthAnapradhAna kriyAbhiH ] abhyutthAna yAdi kriyAyoMse [vartatAm] zramaNa pravarteM [tataH ] phira [ guNAt ] guNAnusAra [vizeSitavyaH ] vizeSita kareM-[iti upadezaH ] aisA upadeza hai / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sahajAnandazAstramAlAyAM tiSiddhama || 261 // mUladhAtu- dRzira prekSaNe, vRtu vartane / ubhayapadavivaraNa diTThA dRSTvA-sambandhArthaprakriyA | pagaMda prakRtaM vatyuM vastu dvitIyA eka aTuANapadhA kiriyAhi abhyutthAnapradhAna kriyAbhiH tRtIyA bahu0 / tado tataH-paMcabhyarthe avyaya / guNAdo guNAt-paMcamI eka0 / visesido vizeSitabhyaH prathamA eka0 kRdaMta kriyA / ti iti-avyaya / uvadeso upadeza: prathamA ekavacana / nirukti- guNyate anena iti guNaH (guNa + ac) guNa AmantraNe curAdi / samAsa - abhyutthAnaM pradhAnaM ghAsu tAH abhyutthAnapradhAnAH abhyutthAnapratrAnA ca tAH kriyAH abhyutthAnapradhAnakriyA tAbhiH // 265 // tAtparya --- nirgrantha zramaNako dekhakara bhramaNa pahile to abhyutthAna Adi karake sanmAna kare, pazcAt guNa dekhakara unake prati vizeSatA varte / TIkA -- zramaNo grAtmavizuddhikI hetubhUta prakRtavastu arthAt zramaNake prati unake yogya kriyArUpa pravRttise guNAtizayatAkA AropaNa karanA apratiSiddha hai / prasaGgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM aviparIta phalake kAraNabhUta aviparIta kAraNa kA vyAkhyAna kiyA gayA thaa| aba isa gAthA meM sAmAnyapanese aviparIta phalake kAraNabhUta zraviparIta kAraNako upAsanAkI pravRtti batAI gaI hai / tathyaprakAza - - ( 1 ) Atmavizuddhike hetubhUta AcArya zramaNa Adiko dekhakara vinaya vinaya karane vAle pAtra meM guNAtizaya khar3e honA Adi kriyAvoM dvArA rUpa pravRtti karanA cAhiye / (2) guNo janoMke vinayase kA dhAraNa hotA hai / (3) guNI janoM ko dekhakara uThakara vinaya kiyA jAtA hai / siddhAnta -- ( 1 ) vinayatapa karane vAle ko svayaM meM lAbha sunizcita hai / dRSTi - 1 - kriyAnaya (163) / prayoga - guNAtizayake dhAraNake liye guNIjanoM ke prati vinayarUpa pravartana karanA | 261 / aba imo viSayakA dUsarA sUtra kahate haiM -- [ guNAdhikAnAM hi ] guNoMmeM adhika zramaNoM ke prati [ abhyutthAnaM ] abhyutthAna, [ praharaNaM ] grahaNa [ upAsanaM] upAsana [poSaNaM ] poSaNa [ satkAra : ] sarakAra [aJjalikararapaM] aMjali karanA [ca] aura [ praNAmaH ] praNAma karanA [ha] yahA~ [bharitam ] kahA gayA hai / tAtparya - - zramaNa guNAdhika zramaNoMkA abhyutthAnAdise vizeSa bhakti kare aisA zrAgama meM kahA gayA hai / TokAMrtha--zramaNoMko apane adhika guNI zramaNoM ke prati abhyutthAna, grahaNa, poSaNa, satkAra, aMjalikaraNa zrIra praNAma karanekI pravRttiyoM niSiddha nahIM haiM / prasaGga vivaraNa --- prananvarapUrNa gAthA meM zraviparIta phalake kAraNabhUta aviparIta kAraNa Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA muTANaM gahaNaM uvAsaNaM posaNaM ca sakAraM / yaMjalikaraNaM paNAma bhaNidaM iha guNAdhigANaM hi // 262 // zramaNa guNAdhika zramaNoMke prati utthAna grahaNa satsevA / poSaNa aJjali pragamana, satkAra va vinayavRtti kareM / / 262 / / abhyutthAnaM grahaNAnupAsanaM poSaNaM ca yatkAraH / aMjalikaraNaM praNAmo bhaNitamiha guNAdhikAnAM hi / / 2626 // zramaNAnAM svato'dhika guNAnAmabhyutthAna grahaNopAsanapoSaNasatkArAJjalikaraNapraNAmapravR. ttayo na pratiSiddhAH / / 262 / / nAmasaMjJa--- anbhuTANa gahaNa vAsaNa posaNa ca rAkkAra aMjalikaraNa paNama bhaNida iha guNAdhiga hi / dhAtusaMja-bhaNa kathane / prAtipadika-abhyutthAna grahaNa upAsana poSaNa ca satkAra aMjalikaraNa praNAma bhaNita iha guNAdhika hi / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa- anbhuTANaM abhyutthAna grahaNa grahaNaM uvAsaNa upAsanaM posaNa poSaNaM sarakAra sarakAraH aMjalikaraNaM aMjalikaraNaM paNamaM praNAmaH-prathamA eka0 / bhaNidaM bhaNita-prathamA eka kRdanta kriyA / iha ca hi-anyaya / guNAdhigANaM guNAdhikAnAM-paSThI bahu / nirukti- aMjyate iti aMjuliH (aMja + alic) maMja vyaktimrakSaNakAntimatiSu rudhAdi / samAsaguNeSu adhikAH guNAdhikA: teSAM guNAdhikAnAm / / 262 // kI (zramaNako) upAsanAko pravRtti sAmAnyapane dikhAI gaI thii| aba isa gAthAmeM unhIMkI upAsanAko pravRtti kucha vizeSatayA dikhAI gaI hai / tathyaprakAza---(1) apanese adhika guNa vAle zramaNako prAtA humA dekhakara uThakara khar3e honA prathama vinaya hai / (2) svatodhiguNokA abhyutthAna dvArA vinayakara unako aAdarase svIkAranA dvitIya vinaya hai / (3) una zramaNoM ko vinayapUrvaka hAya jor3anA praNAma karanA baitRtIya vinaya hai / (4) una zramaNoMke guragoMkI prazaMsA karanA caturtha vinaya hai / (5) zramaNoMkI sevA vayAvRttya karanA paJcama vinaya hai / (6) una zramaNoMke azana, zayana prAdita), kA dhyAna rakhanA chaThA binaya hai / (7) vinayabhAtra Anepara unake anukUla anya pravRttiyAM bhI samucita hoto haiM / (8) zramaNoko apanese adhika guNa vAle zramaNoMkI ukta vinayapravRttiyA~ apratiSiddha haiM. prabhune upadiSTa kI haiN| siddhAnta ...--(1) zuddha bhAvanAse bizuddhi bar3hatI hai aura pratibandhaka karma dUra hote haiM / dRSTi----1 -- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (248) / / prayoga---apanese adhika guNa vAle zramaNake prati apane meM guNAtizayAdhAnako sAdhanabhUta vinayapravRttiyA~ karanA / / 262 / / aba zramaNAbhAsoMke prati samasta pravRttiyoM kA pratiSetra karate haiM----[zramaNaH hi] zrama. goMke dvArA [sUtrArthavizAradAH] sUtrArthavizArada, [saMyamatapojAnAdhyAH] saMyama, tapa aura jJAna Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ent sahajAnandazAstramAlAyAM 464 zratha zramarAbhAseSu sarvAH pravRttI pratiSedhayati muTTheyA samaNA suttatthavisAradA uvAseyA / saMjamavaNADDhA pariNavadaNIyA hi samohiM // 263 // viditArtha sUtrasaMyata, jJAnI tapamukta zramaNa saMtoMke / zrabhyutthAna upAsana, praNamana kara zramaraNa bhakta raheM / / 263 // abhyuttheyAH zramaNAH zutrArthavizAradA upAseyAH / saMyamatapojJAnAdayAH praNipatanIyA hi zramaNeH // 263 // sUtrArthavazAradyapravartitasaMyamatapaHsvatasvajJAnAnAmeva zramaNAnAmabhyutthAnAdikAH pravRtayo'pratiSiddhA itareSAM tu zramakhAbhAsAcI tAH pratiSiddhA eva // 263 // nAmasaMjJa---avaTuya samaNa suttatyavisArada uvAseya saMjamatavaNANa paNivadaNIya hi samaNa dhAtusaMjJa-abhi ut TThA gatinivRttau paNa gaDa patane / prAtipadika-abhyuttheya zramaNa sUtrArthavizArada upAseya saMyamatapojJAnAdaca pratipatanIya hi zramaNa / mUladhAtu-abhi ut SThA gatinivRttI, pranipata patane / jamayapadavivaraNa - ayA abhyuttheyAH uvAsevA upAseyAH paNivadaNIyA pranipatanIyA:- pra0 ba0 kR0 kriyA / samaNAH zramaNAH sutatthavisAradA sutrArthavizAradAH saMjamatavaNANaDDhA saMyamatapojJAnADhacAH - prathamA bahuvacana | hi-avyaya | samarohi zramaNeH tRtIyA bahuvacana / nirukti - ( vizAla jJAnaM dadAti iti vizAradaH) ( vizAla dAna ka lasya saH) judAna dAne / samAsa-saMyamaH tapaH jJAna ceti saMyamatapozAnAni taH ADhadyAH saMyamatapojJAnAdayAH || 263|| meM samRddha [zramaNAH ] bhramaNa [ abhyuttheyAH upAseyAH praNipatanIyAH ] grabhyulyAna upAsanA aura praNAmase saskRta kiye jAne cAhiye | tAtparya - zramaNa jJAnI saMyamI tapasvI zramaNoMkA satkAra kare / TIkArya --- sUtroMke aura padArthoMke vizAradatva ke sAtha pravartita hai saMyama, tapa aura svasatvakA jJAna hai jinake aise zramaNoke prati hI prabhyutthAnAdika pravRttiyA~ niSiddha haiM, parantu unake atirikta anya zramaNAbhAsoM ke prati ve pravRttiyAM niSiddha ho haiM / prasaGgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM zramaNa janoMkI upAsanA kI pravRtti vizeSatayA dikhAI gaI thI / aba isa gAthA meM zramaraNAbhAsoMke prati samasta pravRttiyoM kA niSedha kiyA gayA hai / tathyaprakAza -- :- sUtrArthavizArada saMyamatapajJAnasaMyukta zramaNoMke hI prati zrabhyutthAna zrAdi pravRttiyAM vidheSa haiM / 2- zramAbhAsoM ke prati abhyutthAnAdika pravRttiyAM niSiddha haiM / siddhAnta - 1 - saMyamI tapasvI tattvajJAnI zramaNa hI vinaya bhAvake zrAzrayabhUta aviparIta pAtra haiM / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 465 pratha kohazaH zramaNAbhAso bhavatItyAkhyAti--- Na havadi samaNo tti mado saMjamattavasuttasaMpajutto vi / jadi sahahadi Na atthe zrAdapadhANe jiNakkhAde // 264 // saMyama tapa zruta saMyuta, hokara bhI baha zramaNa nahIM hotaa| prAtmapradhAna vastumeM, jo nahiM zraddhAna karatA hai / / 264 // na bhavati zramaNa iti mataH saMyamatapaHsUtrasaMprayukto'pi ! yadi zraddhale nAnAtmapradhAnAnu jinAkhyAtAn / 264 / ___ yAgamajJo'pi saMyato'pi tapastho'pi jinoditamanantArthanirbhara vizva svenAtmA jJeyatvena niSpItatvAdAtmapradhAnamazraddadhAnaH zramaNomAso bhavati / / 64 // nAmasaMja.... | sapaNa ti mada sa jamatavasuttasaMpajutta yi jadi mAthe AdapadhAna jiNakkhAda / dhAtusaja- manna avayodhane, sad daha dhAraNe, kkhA prakathane / prAtipadika.....na zramaNa iti mata saMyamatapaHsutrasaMpra, yukta api yadi na arthaM AtmapradhAna jinakhyAta / mUladhAtu-manu avabodhane, sad dhAna dhAraNa poSaNayo: khyA prakathane / ubhayapadavivaraNa-Nana ti iti vi api jadi yadi Na na-adhyaya / hadi bhavAMta sahAdA thaddadhAti-vartamAna anya puruSa ekavacana kriyA / samaNo zramaNaH saMjamatava suttasaMpajutto saMyamatapaHsUtrasaMpra. yukta:-prathamA ekavacana / mado mata:-prathamA eka0 kR0 kiyaa| athe arthAna AdapadhAne AtmapradhAnAta ji- NakkhAde jinANyAlAn-saptamI ekavacana / nirukti-prakRSTena' dadhAti iti pradhAna (pradhA+ yuT) samAsa-saMyamaH tapaH sUtraM ceti sayabhApAsUtrANi taiH saMprayuktaH iti saMyamatapaHsUtrasaMprayuktaH / / 264 / / dRSTi---1-- prAzrayabhUtakAraNa dRSTi (61 a)| prayoga--aAtmavizuddhi ke liye sahajAtmasvarUpakI pratIti rakhate hue saMyamI tapasvI tattvajJAnI zramaNoMko hI upAsanA bhakti karanA / / 253: / aba zramaNAbhAsa kaisA hotA hai yaha kahate haiM---[saMyamatapaHsUtrasaMprayuktaH api] sUtra, saMyama aura tapase saMyukta bhI sAdhaka [yadi] yadi [jinAkhyAtAn ] jinokta prAtmapradhAnAna] AtmapradhAna [arthAn ] padArthoMkA [na zraddhata] zraddhAna nahIM karatA to vaha zrimaNaH na bhavati] zramaNa nahIM hai [iti mataH] aisA AgamameM kahA hai / tAtparya---sUtrajJAna saMyama tapase yukta bhI sAdhaka yadi prAtmajJAnI nahIM hai to vaha dhamarA nahIM hai| TokArtha-pAgamakA jJAtA bhI, saMyata bhI, tapameM sthita bhI sAdhaka jinokta ananta padArthoMse bhare huye vizvakA--jo ki apane prAtmAke dvArA zeyarUpase piyA gayA honeke kAraNa prAtmapradhAna hai usakA jo jIva zraddhAna nahIM karatA vaha zramaNAbhAsa hai| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zramaNoMke prati hI abhyutthA / CASSES2200 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM atha zrAmaNyena samamananumanyamAnasya vinAzaM darzayati avavadadi sAsaNatthaM samaNaM diTTA padosado jo hi| kiriyAsu NANumaNNadi havadi hi so NaTThacAritto // 265 // mArgastha zramaraNako lakhi, jo kucha apavAda dvaSavaza krtaa| anumode na vinayase, vaha muni hai naSTacAritrI // 265 // apavadati zAsanasthaM zramaNaM dRSTvA pradveSato yo hi / kriyAsu nAnumanyate bhavati hi sa naSTacAritraH / / 265 / / zramaNaM zAsanasthamapi pradveSAdapavadataH kriyAsvananumanyamAnasya ca pradveSakaSAyitatvA. nAmasaMjJa-sAsaNattha samaNa padosado ja hi kiriyA Na hi ta NaTTa cAritta / dhAtusaMjJa-daMsa darzane, anu manna avabodhane, hava sattAyAM / prAtipadika- zAsanastha zramaNa pradveSataH yat hi kriyA na hi tat naSTa cAritra / mUladhAtu-dRzir prekSaNe, anu manu avabodhane, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-sAsaNatthaM zAsanasthaM nAdika pravRttiyAM vidheya haiM, zramaNAbhAsoMke prati nhiiN| aba isa gAthAmeM zramaNAbhAsa kaisA puruSa hotA hai yaha batAyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) AgamajJAnI dravyasaMyamI tapasvI honepara bhI yadi koI sAdhaka antastattvakI zraddhA nahIM kara rahA to vaha zramaNAbhAsa hotA hai / (2) jo antastattvakI zraddhA karatA hai vaha jinodita samasta padArthoMkI yathArthatayA zraddhA karatA hai| (3) vastuta: zraddhyeya AtmA hI pradhAna hotA hai, kyoMki usa zraddhAnIne jinodita anantArthanirbhara vizvako sva prAtmAke dvArA jJeyarUpase pI liyA hai aise prAtmAkA zraddhAna kiyA hai / siddhAnta-- 1- vAstavameM jJAnIne apane ApakA jJAna zraddhAna kiyA hai / (2) jJAnI ko upacArase parapadArthakA jJAtA zraddadhAtA kahA jAtA hai / dRSTi-1- nizcayanaya (166), upAdAna dRSTi (46ba) / 2- 'svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra (105), aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (105a)| prayoga--cUMki antastattvake zraddhAna vinA prAtmoddhAra nahIM hai, ataH AgamajJAna saMyama tapazcaraNakA pauruSa karate hue prAtma pradhAna samasta padArthoMkA yathArtha zraddhAna banAye rahanA // 264 // aba jo zrAmaNyase samAna haiM unakA Adara na karane vAlekA vinAza dikhalAte haiM - [yaH hi] jo [zAsanasthaM zramaNaM] jinadevake zAsana meM sthita zramaNako [dRSTvA] dekhakara [pradvaSataH] dveSase [apavadati] usakA apavAda karatA hai, aura [kriyAsu na anumanyate] satkArAdi kriyAoMke karanemeM prasanna nahIM hai [saH naSTacAritrA hi bhavati ] vaha naSTacAritra Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA 467 ccAritraM nazyati // 26 // samaNaM zramaNaM-dvitIyA eka0 1 diTThA dRSTvA-sambandhArthaprakriyA / padosado pradreSata:-paMcamyarthe avyaya / jo yaH sosAda cAritto naSTa cAritra:-pra0 ekA kiriyAsU kriyAsa-sa0bahaaNamaNNAdi anumanyate havadi bhavati-varta0 anya 0 eka kriyA / hi Na na--avyaya / nirukti-caraNaM cAritraM (car + i c) cara gatI / samAsa-nASTa: cAriNaH yasya saH na0, zAsane tiSThatIti zAsanasthaH, taM zAsanasthaM / / 265 / / vAlA hI ho jAtA hai| tAtparya- jo zramaNa zAsanastha anya zramaNako na mAne burA kahe usakA cAritra naSTa smjhnaa| TIkArtha-dveSake kAraNa zAsanastha zramaNakA bhI apavAda' karane vAlekA aura usake prati satkArAdi kriyAyeM karanemeM ananumata zramaNakA dveSase kaSAyita honese cAritra naSTa ho jAtA hai| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zramaNAbhAsa kaisA hotA hai / aba isa gAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki jo zrAmaNyase samAna hai usa zramaNakA prAdara na karanevAleke zrAmaNyakA vinAza ho jAtA hai| . tathyaprakAza-1 -- jo zramaNa zAsanameM sthita hai yathArtha bhramaNa hai usakA yadi koI dveSase apavAda kare prAdara na kare to usakA cAritra (zrAmaNya) naSTa ho jAtA hai / 2-- jaba kisI zramaNake anya zramazake prati dveSa IA Adika kaSAya jaga gaye to vahIM cAritra nahIM Sotihotos S siddhAnta----(1) azuddha bhAvanAse prazuddhatA va baddhatA calatI rahatI hai| dRSTi -1-azuddhabhAvanApekSa azuddha dradhyAthikanaya (24 s)| prayoga--- aAtmavizuddhike hetu va svacAritrarakSAhetu zAsanastha sumArgabhAgI dhamAke prati dveSa na karanA, IrSyA na karanA, apavAda na karanA, kintu vinaya karanA sevA karanA // 265 / / aba zrAmaNyase adhika zramaNake prati hInakI taraha AcaraNa karane vAlekA vinAza batalAte haiM---[yaH] jo zramaNa [yadi guNAdharaH bhavan] yadi guNoMmeM hona hotA huA bhI api zramaraNaH bhavAmi] 'maiM bhI zramaNa hUM' [iti] aisA garva karake [guraNataH adhikasya] guNoM meM adhika bAle zramaNa pAsase [vinayaM pratyeSakaH] vinaya karavAnA cAhatA hai [saH] to vaha minattasaMsArI bhavati] anantasaMsArI hotA hai| ___ tAtparya-guNahIna zramaNa yadi guraNAdhika zramaNase apanA vinaya karavAnA cAhatA hai to vaha anantasaMsArI hotA hai / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 sahajAnandazAstramAlAyAM atha zrAmaNyenAdhika honamivAcArato vinAzaM darzayati guzAdodhigassa viNayaM paDicchago jo vi homi samaNo ti| hojjaM guNAdharo jadi so hodi aNaMtasaMsArI // 266 // maiM mi zramaraNa madase jo, guraNI zramaNakA vinaya nahIM krtaa| vaha guNahIna madavazI ananta saMsArameM rulatA // 266 // guNato'dhikasya binayaM pratyeSako yo'pi bhavAli zramaNa iti / bhavan guNAdharo yadi sa bhavatyanantasaMsArI ! svayaM jaghanya guNaH san zramaNo'hamapotyavalepAtpareSAM guNAdhikAnAM vinayaM pratIcchan zrAmaNyAvalepavazAt kadAcidanantasaMsAryapi bhavati / / 266 // nAmasaMjJa...guNado adhiga viNaya paDicchaga ja vi samaNa ti hojja ga NAdhara jadi ta annNtsNsaari| dhAtusaMjJa-ho sattAyAM / prAtipadika-gu NataH adhika vinaya pratyeSakaH yat api zramaNa iti bhavatu gaNAghara yadi tat anantasaMsArin / mUladhAtu-bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-gaNado gaNata:-paMcamyarthe avyaya / adhigassa adhikasya-SaSThI e0 | viNayaM vinaya-dvi0 e0 dimachago pratyetyaSaka: jo yaH samaNo zramaNa: gaNAdharo ga NAdharaH so sa: aNaM tasaMsArI anaMtasaMsArI-prathamA eka0 / hojjaM bhavat-pra0 eka0 kRdanta / hodi bhavati-prathamA ekavacana kiyA / nirukti -na dhriyate iti adhara: (na+dhRGa+ac) dhRddha ava. sthAne tudAdi / samAsa-- guraNeSu adharaH guNAdharaH, anantaH saMsAraH yasya sa anantasaMsArI / / 266 // TIkArtha svayaM jaghanyagaNoM vAlA hotA huA bhI 'maiM bhI zramaraNa ' aise garvake kAraNa dUsare adhika guNa vAle zramaNoMse vinayakI icchA karatA hai, vaha zrAmaNya ke garvake vazase kadA. cit ananta saMsArI bhI hotA hai / prasaMgavivaraNa---- anantarapUrva gAthAmeM jo zrAmaNyase samAna haiM unakA nAdara na karane vAlekA vinAza honA dikhAyA gayA hai / aba isa mAtha meM yaha batAyA gayA hai ki jo zrAmaNya meM adhika haiM una zramaNoMke prati hInakI taraha prAcaraNavyavahAra karane vAlekA vinAza hotA hai arthAt usake zrAmaNyakA vinAza hotA hai| tathyaprakAza-(1) jo guNahIna hai vaha 'maiM bhI zramaNa hUM' aise ahaMkArabhAvase lipta hokara adhika guNa vAle zramaNoMse vinayako nAhatA hai / (2) jo guNahIna honepara bhI zramaraNapanekA ahaMkArabhAva banAkara guNAdhika zramaNoMse vinaya karAnA cAhatA hai vaha zrAmaNyake garvaka paza hokara anantasaMsArI bhI ho jAtA hai / (3) maiM bhI zramaNA hU~, maiM inase purAnA dIkSita hUM prAdi garnake kAraNa jo sAdhu guNAdhika zramaNoMse pAnI vinaya bhakti karavAnA cAhatA hai vaha saMsArameM janma maraNa cirakAla taka karatA hai, kadAcit vaha anantasaMsAro bhI ho jAtA hai / siddhAnta----(1) guNAdhika puruSoMmeM dveSabhAva hInabhAva rakhanerUpa azuddha bhAvanAse prazu 1992 "--" "Y " - -Miam T Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra saptadazAMgI TIkA 466 atha zrAmaNyenAdhikasya honaM samamivAcarato vinAzaM darzayati-- adhigaguNA sAmaNyo vaTTAMti guNAdharehiM kiriyAsu / jadi te micchavajuttA havaMti pabhaTTacArittA // 267 // zrAmaNyameM guraNAdhika, guraNahInoMkI kriyAdimeM bate / to mithyopayukta ho, cAritase bhraSTa ho jAte // 267 / / adhikaguNAH zrAmaNye vartante guNAdharaiH kriyAsu / yadi te mithyopayuktA bhavanti prabhraSTacAritrA: / / 267 / / svayamadhikaguNA guNAdharaH paraH saha kriyAnu vartamAnA mohAdasamyagupayuktatvAccAritrA. nAmasaMjJa-adhigaguNa sAmaNNa guNAdhara kiriyA jAdi ta milchuva jutta paubhaTTacAritta / dhAtusaMjJa- vatta vartane, haba sattAyAM / prAtipadika-adhikaguNa zrAmaNya guNAdhara kriyA yadi tat mithyopayukta prbhrssttcaaritr| mUladhAtu-vRtu bartane, bhU sattAyAM / ubhayapadavivaraNa-adhigaguNA adhikaguNAH te micchuvajuttA mithyopayuktAH panbhaTTAcAritA prabhraSTacAritrA:--prathamA bahuvacana / baTTati vartante havaMti bhavanti-vartamAna anya puruSa bahuvacana kriyA / sAmaNyo zrAmaNye-saptamI bahuvacana / ma NAdharehiM ga NAdharaiH-tRtIyA bahuddhatA va baddhatA calatI rahatI hai| dRSTi---- 1- azuddhabhAvanApekSa azuddhadravyAthikana ya (24sa) / prayoga-prAtmavizuddhihetu guNAdhika zramaNoMse apanI vinaya bhakti karAne kI cAha na karanA aura guNAdhika puruSoMmeM pramodabhAva rakhakara unakA sanmAna karanA // 266 // aba apanese hIna zramaNake prati samAna jaisA AcaraNa karane vAle zrAmaNyAdhikakA binAza batalAte haiM----[yadi zrAmaNye adhikaguNAH] jo zrAmaNyameM adhika guraNa vAle zramaNa [guNAdharaH] hona guNa vAloMke prati [kriyAsu] vaMdanAdi kriyAnoMmeM [vartante] vartate haiM, [te] to ve [mithyopayuktAH] mithyA upayukta hote huye [prabhRSTacAritrAH bhavanti bhRSTacAritrI ho jAte haiN| tAtparya-nirdoSa guNAdhika zramaraNa yadi hona zramaNoMko bhakti vandanA kareM to svayaM kA patana kara lete haiN| TokArtha--- svayaM adhika guNa vAle zramaNa anya hIna guNavAle zramazoMke prati vaMdanAdi kiyAnoM meM vartate huye mohake kAraNa asamyak upayukta honeke kAraNa cAritrase bhraSTa ho jAte prasaGgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jo zramaraNa apanese adhika gaNa bAle zramaNase apanI vinayabhakti karAnA cAhatA hai vaha anantasaMsArI taka ho jAtA hai| aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki jo zrAmaNyameM adhika guNa vAlA hai vaha yadi honAcaraNI Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sahajAnandazAstramAlAyAM bhrazyanti / / 267 vacana / kiriyAm kriyAsu-saptamI bahuvacana / jadi yadi-avyaya / nirukti-mithanaM mithyA (mith - kyap +TA) mitha saMgamane / samAsa- adhikA: gaNAH yeSu te adhikaguNAH, prabhraSTaM cAritraM yeSAM te prabhraSTacAritrAH / / 26 // ko apane samAna zramaNako taraha vinaya vyavahAra AcaraNa karatA hai usake cAritrakA bhI vi. nAza ho jAtA hai| tathyaprakAza---(1) jo. svayaM adhika guraga vAlA zramaNa ho aura vaha guNahIna anya zramaNake prati vinaya bhaktimeM mohavaza lage to vaha azubhoSayukta honese cAritrase bhraSTa ho jAtA hai / (2) gaNahIna cAritrahIna zramaNake prati AdarakA bhAva apane yA prAdi mohake vaza hotA hai aise bhAvameM 'dhAritra nahIM rhtaa| __ siddhAnta-(1) azuddha bhAvanAse zuddhatAkA vinAza hokara azuddhatA va baddhatA calatI rahatI hai| dRSTi-1- azuddhabhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (24s)| prayoga- prAtmavizuddhike hetu zraddhAnajJAnacAritrahIna sAdhujanoMkI saMgati bhakti nahIM karanA // 267 // aba asatsaMgako niSedhya batalAte haiM---[nizcitasUtrArthapadaH sUtroMke padoMko aura arthoM ko nizcita kiyA hai jisane, [ca] aura [samitakaSAyaH] kaSAyoMko samita kiyA hai jisane aisA zramaNa [tapo'dhikaH api] tapazcaraNameM adhika hotA huA bhI [yadi] yadi [laukikajanasaMsarga] laukika janoMke saMsargako [na tyajati ] nahIM chor3atA, [saMyataH na bhavati] to vaha saMyata nahIM hai| tAtparya-jJAnI zAnta tapasvI bhI zramaNa yadi laukika janoMkA sambandha nahIM chor3atA to vaha saMyamI nahIM rhtaa|. TokArtha-(1) vizvake vAcaka, 'sat' lakSaNa vAle sampUrNa ho zabdabrahma aura usa zabdabrahmake vAcya 'sat' lakSaNa vAle sampUrNa ho vizva una donoMke jJeyAkAra apanemeM yugapat gathita ho jAnese una donoMkA adhiSThAna bhUla 'sat' lakSaNa vAlA jJAtRtatva nizcayanaya dvArA sUtrake padoM aura arthokA nizcaya vAlA' honeke kAraNa (2) niruparAga upayogake kAraNa samitakaSAya honeke kAraNa aura (3) niSkaMpa upayogakA bahuzaH abhyAsa karanese 'adhika tapa vAlA' hone ke kAraNa bhalIbhAMti saMyata huA bhI zramaNa cUMki agnikI saMgatimeM rahe huye pAnI Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kximewwxxxxauwomen pravacana sAra-saptadazAGgI TIkA athAsatsaMga pratiSedhyatvena darzayati Nicchidasuttatthapado samidakasAyo tavodhigo cAvi / logigajAsaMsaggaM gA cayadi jadi saMjado Na harvAda // 26 // viditasUtrArthapada ho, upazAntakaSAya tathA tapodhika bhii| laukikasaMga na tajatA, yadi to vaha saMyamI nahi hai // 268 // nizcitasUtrArtha padaH samitakamAyastapo'dhikazcApi / laukikajanasaMsarga na tyati yadi saMyato na bhavati / yata: sakalasyApi vizva vAcakasya sallakSmaNaH zabdabrahmaNastadvAcyasya sakalasyApi sallakSamaNovizvasya ca yugapadanusyUtatadubhayajJeyAkAratayAdhiSThAnabhUtasya sallakSmaNo jJAtRtattvasya nizcayanayAnizcitasUtrArthapadatvena niruparAgopayogatvAt samitakaSAyatvena bahuzo'bhyastaniSka nAmasaMjJa-- Nicchidasuttatthapada sapidakasAa tayodhiga ca antri logigajaNa saMsamga Na jadi saMjada / dhAtusaMja-~ccaya tyAge, va sattAyAM / prAtipadika - nizcitasutrArthapada samitakaSAya tapodhika 'dha apilaukikAjalasaMsarga na yadi saMbhRta na / mUladhAtu-tyaja tyAge, bhU sattAyAM / umypdvivrnn---nnichidsutt| sthapado nizcitastrArthAdaH samidakasAo samitakaSAyaH tavodhigo tapodhikaH saMjado saMyata:-prathamA ekavacana / logigajaNAMsamA laukikajanAMsarga-dvitIyA ekavacana / ca abi api Na na jadi yadi-azyaya / ko bhAMti use vikAra avazyaMbhAvI honese laukika saMgase asaMyata hI hotA hai, isa kAraNA laukika saMga sarvathA niSedhya hI hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zrAmaNyase adhika guNa vAla hokara yadi guNahIna sAdhukA samAnakI taraha vinayAdi AcaraNa kare to vaha cAritrabhraSTa ho jAtA hai / aba isa gAthAmeM asatsaMga karanekA niSedha kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1-- yadi koI zramaNa laukika asaMyamI janoMkA saMsarga nahIM chor3atA hai to vaha bhI asaMyata ho jAtA hai / 2- jala zItala hotA hai, kintu vaha agnikI saMgatiko prApta hai to vaha jala bhI saMtApakArI ho jAtA hai| 3- zramaNa cAhe sUtrArthapadoM kA jJAnI hotha kaSAyakA zamana karane vAlA ho, tapasyAmeM bhI adhika ho to bhI laukikajanasaMsargameM rahanese vaha asaMyata ho jAtA hai| 4- sUtra samasta vizvakA vAcaka sat zabdabrahma hai| 5- pra' zabdabrahma dvArA vAcya samasta sat padArtha haiM / 6- vocaka vAcya donoMke jJeyAkAra rUpase adhiSThAtA sat jJAtRtattva hai / 7-zabdabrahma, arthabrahma, jJAtRbrahma tInoMkA jJAnI zramaNa nizcittasUtrA. pada kahalAtA hai / --- kaSAyoMkA samana uparAga (rAgadveSAdivikAra) rahita upayoga honese hotA hai| I-bahuta bAra niSkampa upayoga rakhaneke abhyAsake balase zramaNa tapodhika (bar3A tapa - - - Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 sahajAnandazAstramAlAyA mpopayogatvAttapo'dhikatvena ca suSThu saMyato'pi saptAciAsaMgataM soyamivAvazyaMbhAvivikAratvAt laukikasaMgAdasaMyata eva syAttatastatsaMga: sarvathA pratiSedhya eva / / 268 / / cayadi tyajati habadi bhavati-varta0 anya0 eka0 kiyaa| nirukti....sa' sarjana saMsargaH taM (sam sUjana dhana ) rAja visarge divAdi tudAdi / samAsa-nizcitAni sUtrArthapadAni yena saH nizcitasutrArthapadaH tapaH sAM adhikaH tapodhikaH, laukikajanAnAM saMsargaH lau0 taM // 25 // svI) banatA hai / 10- jJAna zamana tapazcaraNake prasAdase uttama saMyata honepara bhI zramaNa yadi laukikajanoMkA saMsarga rakhatA hai, laukikajanoMke saMsargako nahIM chor3a sakatA hai to vaha bhI asaMyata ho jAtA hai / 11- apane saMyamako sthira rakhaneke liye asatsaMga bilkula hI nahIM karanA caahiye| siddhAnta -- (1) asaMyata azuddha laukika janoMke saMsarga bhAvase prazuddhatA ca baddhatA calatI rahatI hai| dRSTi-1- azuddhabhAvanApekSa azuddha dravyAthikanaya (24s)| prayoga-...aAtmavizuddhike hetu jJAno, zAnta, tapasyo hokara zuddhAtmavRtti vAloMkI saMgati meM rahanA, laukika asaMyamI janoMkA saMsarga nahIM karanA / / 2681 / aba 'lokika' janake lakSaNako upalakSita karate haiM - [nanthya pravajita:] nigraMtharUpa se dIkSita va [saMyamatapaHsaMprayuktaH api saMyamatapasaMyukta bhI, [yadi] zramaraNa yadi [aihikaH karmabhiH vartate] aihika kAryoMke dvArA vartatA ho to, [saH laukikaH iti bhariNatA] vaha 'laukika' hai aisA zAstrase kahA gayA hai| tAtparya-saMyamI tapasvI bhI nirgrantha yadi laukika kriyAvoMmeM lagatA hai to vaha lo. ____TokArtha--paramanigraMthatArUpa pravajyAkI pratijJA kI huI honese saMyamatapake bhArako vahana karatA huA bhI, mohako bahulatAke kAraNa haTA diyA hai zuddhacetana vyavahArako jisane aisA hotA huA sAdhaka niraMtara manuSyavyavahArake dvArA cakkara khAnese aihika karmoMse aihika kA~se) nivRtti na honepara 'laukika' kahA jAtA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM asatsaMgako lokikajanasaMsargako pratiSedhya batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM laukika janoMkA lakSaNa upalakSita kiyA gayA hai / tathyaprakAza ---(1) jo nanthyadIkSA lekara bhI laukika kAryoM meM laga rahA ho vaha lokika manuSya kahalAtA hai / (2) cAhe nirgrantha dIkSA lekara bahuta bhArI saMyama tapakA bhAra bhI Dho rahA ho to bhI yadi mohako bahulatAse zuddha svasaMcetanavyavahArase bhraSTa ho gayA ho aura ...... Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra - saptadazAGgI TIkA atha laukika lakSagamupalakSayati- ggiMthaM pavvaido vadRdi jadi ehigehi kamme hi / so logo bhiNido saMjamatavasaMpattovi // 266 // 503 nirgantha pravajyAyuta, saMyama tapa saMprayukta hokara bhI / yadi aihika karmoMmeM, lagatA to vaha rahA laukika // 266 // nairgranthyaM prabrajito vartate yahikaH karmabhiH / sa laukika iti bhaNitaH saMyamatapaH saMprayuktopi // 266 // pratijJAtaparamarnargrandhyapravrajyatvAdudRDhasaMyama tapobhAro'pi mohabahulatayA zlathI kRtazuddhacetanavyavahArI muhurmanuSyavyavahAreNa vyAghUrNamAnatvAdaihikakarmAnivRttI laukika ityucyate ||26|| nAmasaMjJa--NiggaMtha pavvaida jadi ehiMga kamma ta logiMga si bhaNida saMjamatavasaMpajutta vi / dhAtusaMjJa-batta vartane, bhaNa kathane / prAtipadikanargranthya pratrajita yadi aihika karman sat laukika iti bhaNita saMyamatapaH saMprayukta api / mUladhAtu - vRtu vartane, bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa - NiggaMtha nargranthya-dvitIyA ekao | pabbaido pratrajita: - prathamA eka. hRdanta / yadi vartate varta anya0 eka0 kriyA / jadi yaditti iti vi api - avyaya / ehigehi aihikaiH kammehiM karmabhi: - tRtIyA bahuvacana / so saH logigo laukikaH bhaNido bhaNita: prathamA eka0 kRdanta kiyaa| saMjamatayasaMpajutto saMyamatapaH saMprayuktaH - prathamA ekavacana nirukti- granthate iti granthaH granthiH (grantha + vitan ) grantha bandhane curAdi / samAsa- saMyamazca tapazceyi sItAbhyAM saMprayuktaH saMyamatApasaMyukta: // 26 // bAra bAra maiM manuSya hUM isa vAsanA ke cakra meM par3a gayA ho to vaha lokika karmako nahIM chor3a sakatA / ( 3 ) jaba ani apane meM manuSyarUpakI prAsyA hai taba manuSya jaisA hI viSaya kaSAyoM ke karma meM vaha upayoga lagAvegA / ( 4 ) aise laukika janoMkA saMsarga zAsanastha sumArgabhAgI zramaNa nahIM karate / (5) laukikajanasaMsarga se bhramaNa bhI savikAra ho jAyeMge / siddhAnta - ( 1 ) aihika karmabhAvoM meM rata sAdhu laukika prANI hai / dRSTi - 1 - azuddha nizcayanaya (47), prazuddhabhAvanApekSa azuddha dravyArthikanaya ( 24sa ), vibhAvaguraNavyaJjana paryAyadRSTi (213) / prayoga - prAtmakalyANake liye sahajAtmasvarUpakI bhAvanA karake aihika karmose nivRtti pAkara alaukika grAnanda anubhavanA || 266 // ra satsaMgako vidheyarUpase dikhalAte haiM [tasmAt ] laukikajanake saMgase saMyata bhI asaMyata ho jAneke kAraNa [ yadi ] yadi [ zramaNaH ] zramaNa [duHkhaparimokSam icchati ] duHkhase chuTakArA cAhatA hai to vaha [guNAtsamaM ] guNase apane samAna [vA ] athavA [ guNaiH zradhikaM - zramaNaM tasmin] guloMse apane se adhika vAle zrama ke saMga [nityam ] sadA [ adhivasatu ] rahe | Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnadazAstramAlAyA atha satsaMga vidheyatvena darzayati tamhA samaM guNAdo samaNo samaNaM guNehiM vA ahiyaM / adhivasadu tamhi NiccaM icchadi jadi dukkhaparimokkhaM // 27 // so gurAsama va guNAdhika zramaNoMke nikaTa baso saMga kro| yadi prasAra sAMsArika, duHkhoMse mukti cAho to / / 270 // tasmAtsama guNAt zramaNa: zramaNaM gaNairvAdhikam / adhivasatu tasmin nitya icchati yadi duHkhaparimokSam / / yataH prinnaamsvbhaavtvenaatmn| saptAciHsaMgataM toyamivAvazyaMbhAvivikAratvAllauki kasaMgAtsaMyato'pyasaMyata eva syAt / tato duHkhamokSArthinA guNaH samo'dhiko vA zramaNaH zramaNena ___ nAmasaMja-ta sama gaNa samaNa samaNa gaNa vA ahiya ta NiccaM jadi duvakhaparimokkha / dhAtusaMja adhi vasa nivAse, iccha icchaayaaN| prAtipadika-tatsama gaNa zramaNa zramaNa guNa yA adhika tat nityaM yadi dUHkhaparimona / mUladhAtu-adhi vasa nibAse, iSu icchAyAM / ubhayapadavivaraNa tamhA tasmAt gaggAdo gaNAtpaMcamI eka. 1 samaM ahiyaM adhikaM-dvitIyA eka0 / samaNa zramaNa durakhaparimokkhaM duHkhaparimokSa- die / tAtparya-zramaNako guNoM meM apane samAna yA apane se adhika vAle zramaNake satsaMga meM rahanA caahiye| TIkArtha--cUki prAtmA pariNAmasvabhAva vAlA honese agnike saMgameM rahe hue pAnIko taraha laukika saMgase vikAra avazyaMbhAvI honese saMyata bhI asaMyata hI ho jAtA hai| isa kAraNa duHkhoMse chuTakArA cAhane vAle zramaNako samAna guNa vAle zramaNake sAtha athavA adhika guNa vAle zramaNake sAtha sadA hI nivAsa karanA caahiye| usa prakAra rahanese isa dhamAke zItala gharake kone meM rakhe huye zItala pAnIkI bhAMti samAna guragavAlekI saMgatise guNa rakSA hotI hai, aura adhika zItala himake saMparka meM rahane vAle zotala pAnIkI bhAMti adhika guNa vAleke saMgase guNavRddhi hotI hai / ityAdhyAsya ityAdi / prartha-isa prakAra zubhopayogajanita kisI pravRttikA sevana karake yati samyak prakArase saMyamako zreSThatAse kramazaH parama nivRttiko prApta hotA hugrA; jisakA ramya udaya samasta vastusamUhake vistArako lolAmAtra se prApta ho jAtA hai aisI zAzvatI jJAnAnandamayI dazAkA ekAntataH anubhava kro| prasaGgavivaraNa-anantarapUrNa gAyAmeM prativya asatsaMgameM batAye gaye asatkA arthAta laukikajanakA lakSaNa upalakSita kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM satsaMgako vidheyatA dikhAI tathyaprakAza-1- jaise agnikI saMgatise jala saMtapta ho jAtA hai, isI prakAra lo. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ........ pravacanasAtha---saptadazAGgI TIkA nityamevAdhivasanIyaH sthAsya zIlApavarakakoNanihitazItatoyavatsamaguNasaMgAdguNarakSA zItataratuhinazarkarAsaMpRktazItatoyavat guNAdhikasaMgAt guNavRddhiH // ityadhyAsya zubhopayogajanitoM ko. citpravRtti yatiH samyak saMyamasauSThavena paramA krAnnivRtti kramAt / helAkrAntasamastavastudhi. saraprastAraramyodayAM jJAnAnandamayoM dazAmanubhavatvekAntataH zAzvatIm / / 17 / / iti zubhopayogaprajJApanam / atha paJcaratnam / tantrasyAsya zikhaNDamaNDanamiva pradyotayatsarvatodvaitIyokamathArhato bhagavataH saMkSepata: zAsanam / vyAkurvaJjagato vilakSaNapathAM saMsAramokSasthitti jIyAtsaMprati paJca. ratnamanaghaM sUtrarimaH paJcabhiH // 18 // 270 / / gohi ma NaiH-tRtIyA bahu / adhivasadu adhivasatu-AjJArthe anya0 eka0 kriyA / tamhi tasmin-saptamI eka0 / NiccaM nityaM jadi yadi--avyaya / icchadi icchati-varta anya0 eka0 kriyaa| nirUkti-samayatte samayati thA iti sabha: (samA-- ac) sama ayikale curAdi / samAsa-('duHsasya parimokSaH duHkhaparimokSam ) // 27 // kikasaMgatise saMyata bhI asaMyata ho jAtA hai / 2- duHkhase chuTakArA pAne ke abhilASI zramaraNa ko apanese adhika guNa vAle zramaNa kI saMgati karanA cAhiye athavA samAna guNa vAle zramaNa kI saMgati karanA cAhiye / 3- chApanese guNAdhika zramaNako saMgati guNavRddhi hotI hai jaise ki barpha zarkarAse saMpRkta jalameM zItalatAkI vRddhi hotI hai / 4- apane samAna guNa vAle zramaNakI saMgatise guNarakSA hoto hai jaise ki zItala gharake kone meM rakhA huaA jala zItala rahatA hai| 5- zramaNa bhopayogajanita pravRttikA sevana karake saMyamakI zreSThatAkI ora hI bar3hatA hai aura paramanivRttiko prApta kara zAzvatI jJAnAnandamayo avasthAkA anubhava karatA hai / siddhAnta---- (1) zrama zuddhabhAvanAke balase zuddhatAkI ora bar3hatA hai aura karmabhArase mukta ho jAtA hai| dRSTi-1-- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24ba) / prayoga-... duHkhoMse chuTakArA pAneke liye sahaja antastattvameM lona honekA mukhya dhyeya rakhate hue guNAdhika zramaNako athavA samAna guNa vAle zramaNakI saMgatimeM rahanA // 27 // isa prakAra zubhopayoga prajApana pUrNa hunaa| aba pAMca ratnoM jaisI pAMca gAthAyeM kahate haiM, usakI utthAnikA tanyasyAsya ityAdi / artha---aba isa zAstrake cUr3AmaNi samAna va saMkSepase arhantabhagavAna ke samaya advitIya zAsana ko sarvataH prakAzita kara rahe va ina pAMca sUtroMke dvArA vilakSaNa paMtha vAlI saMsAra-mokSakI sthitiko jagatake samakSa pragaTa kara rahe nirmala paMca ratna jayavanta boN| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 atha saMsAratattvasudghATayati- sahajAnandazAstramAlAyAM je jadhAgahidatthA ede taca ti siccidA samaye / yaccaMta phalasamiddha' bhamaMti te to paraM kAlaM // 271 // jo anyathA hi jAne, jinamata meM vastutattva yauM nizcita / ye zranantavidhi phalayuta, cirakAla yahAM bhramaraNa kareMge // 271 / / ye ayathAgRhItArthA evaM tasyamiti nizcitAH samaye / atyantaphalasamRddhaM bhramanti te ataH paraM kAlam 271 / ye svayamavivekato'nyathaiva pratipadyAryAnityameva tattvamiti nizcayamAracayantaH satataM samupacoyamAna mahAmohamalamalImasamAna satayA nityamajJAnino bhavanti te khalu samaye sthitA apyanAsAditaparamArthazrAmaNyatayA zramAbhAsAH santo'nantakarmaphalopabhogaprAgbhAra bhayaMkara manantakAlamananta bhAvAntaraparAvarteranavasthitavRttayaH saMsAratatvamevAvabudhyatAm // 271 // -- nAmasaMjJa - ja ajathAgahidattha eta tacca ti Nidi samaya accaMta phalasamiddha ta to para kAla | dhAtusaMjJa bhrama bhramaNe / prAtipadikayat ayathAgRhItArtha etat tasya iti nizcita samaya atyanta phalasamRddha tat tataH para kAla / mUladhAtu bhrama bhrama / ubhayapadavivaraNa - je ye ajadhAditthA yathAgRhItArthA: evaM ete vicchidA nizcitAH te prathamA bahuvacana / tacca tattvaM prathamA eka0 / tti iti to tataH - avyaya / samaye - saptamI eka accataphalasamiddhaM atyantaphalasamRddhaM paraM kAlaM dvi0 eka0 bhamaMti bhramanti-varta0 anya bahu0 kriyA / nirukti-sam patisma Rdhnotisma vA iti samRddhataM (sam R + kta) R divAdi rudhAdi / samAsa - ayayA gRhItA arthA: yaste ayathAgRhItArthAH, antamatikrAntam atyantam atyantaM phalena samRddha: atyantaphalasamRddhaH taM atyantaphalasamRddhaM ||27 aba saMsAratatvako ughAhate haiM - [ ye ] jo [samaye] bhale ho dravyaliMgI ke rUpameM jina mata meM ho tathApi [ ete tattvam ] ye tatva haiM [ iti nizcitAH ] isa prakAra nizcaya kara cuke ve [yathAgRhotArthAH] padArthoko prayathArthatayA grahaNa karane vAle haiM [tataH te ] so ve [ ataH ] isa vartamAnakAlase yAge [ atyantaphalasamRddham ] atyantaphalasamRddha [ paraM kAlaM ] grAgAmI kAla meM [ bhramanti ] paribhramaNa kareMge / tAtparya --- viparIta arthasvarUpakA nizcaya karane vAle zrajJAnI sAdhu duHkhaphalase bhare hue grAgAmo kAlameM bhI bhramaNa kreNge| TokArtha- jo svayaM avivekase padArthoko anya prakArase hI samajhakara 'aisA hI tattva hai' aisA nizcaya karate huye, satata ekatrita kiye jAne vAle mahA mohamalase malina mana vAle honese nitya prajJAnI haiM, ve bhale hI bAhyataH jinamArga meM sthita hai tathApi paramArtha zrAmandhako prApta na honese vAstava meM zramAbhAsa vartate huye, ananta karmaphalake upabhogabhogabhArase bhayaMkara Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha mokSatastvamudghATayati- pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA prajadhAcAravitto jaghatthapadagi trido pasaMtappA | phale ciraM jIvadi iha so saMpuraNasAmaNNo // 272 // nizcitayathArthapada aya-thAcAra vidyuta prazAntAtmA / 507 zrAmaNyapUrNa zrAtmA, niSphala saMsAra meM na cira rahatA // 272 // athathAcAraviyukto yathArthapadanizcitaH prazAntAtmA / aphale ciraM na jIvati iha sa saMpUrNa zrAmaNyaH // 272 yastriloka cUlikAyamAna nirmala vivekadIpikAlokazAlitayA yathAvasthita padArthanizcaya nAmasaMjJa - ajadhAcAra vijuta jadatthapadaNicchida pampa aphala ciraM ga iha ta saMpuSNasAmaNNa dhAtusaMjJa-jIva prANadhAraNe / prAtipadika-- avazrAcAraviyukta yathArthapadanizcita prazAntAtman aphala aise ananta kAla taka ananta bhAvAntararUpa parAvartanose anavasthita vRtti vAle rahanese, unako saMsAratatva hI jAnanA | prasaGgavivaraNa - zranantarapUrva gAthA meM satsaMgako bidheyatAkA vivaraNa karate hue zubho - payoga prajJApanakA upasaMhAra kiyA gayA thA / zrava prakaraNasammata mokSatattva va usake sAdhanatattva ko prakaTa karaneke sthala meM sarvaprathama usake pratipakSabhUta saMsAratattvako eka isa gAthAmeM ughAr3a DAlA hai / tathyaprakAza--- ( 1 ) zramarAbhAsako saMsAra tasva hI samajhanA / (2) saMsAratattva ve hai jo anantakarmaphala bhogate hue anantakAla ananta bhAvAntaraparivartanoMse anavasthita DAMvADola asthira pariNamana karate rahate haiM / (3) jinhoMne dravyata: nirgranthaliGga dhAraNa karake bhI vi cAravyAmohase malImasa mAnasa honeke kAraNa paramArthaM zrAmaNyako prApta nahIM kara pAyA ve zramAbhAsa haiM / ( 4 ) zramagAbhAsa svayaM gravivekavaza padArthoMko anyathA samajhakara tatva yahI hai aisA viparIta nizcaya racate hue apane aise vicAroMmeM nyAmugdha rahate haiM / (5) saMsAratattva se haTakara mokSatattva vAlA bhavyAtmA Adarza tattva hai / siddhAnta -- (1) saMsAratattva sopAdhi zuddha tatva hai / dRSTi - 1 - upAdhi sApekSa nitya azuddha paryAyAdhikanaya ( 40 ) | prayoga - zrAtma kalyANa ke liye AtmakaruNA karake sahajAtmasvarUpakA pratyaya karate hue saMsAratatvako mUlataH ukhAr3akara haTA denA ||271 // mokSatatvakA udghATana karate haiM [ayathAcAraviyuktaH ] ayathAcArase rahita [ yathArthapadanizcitaH ] yathArthatayA padoMkA tathA padArthoMkA nizcaya vAlA [ prazAntAtmA] prazAnta Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asininme n 50 sahajAnandazAstramAlAyAM ''''''hinininin' isiriaisirsIIIIIIIIIIIIPOISimsastrIST nivatitotsukyasvarUpamantharasatatopazAntAtmA san svarUpa mekamevAbhimukhyena carannayathAcAraviyukto nityaM jJAnI syAt sa khalu saMpUrNazrAmaNyA sAkSAt zramaNo helAvakosakalaprAktanakarmaphalatvAdaniSpAditanUtanakarmaphalatvAcca puna: prANadhAraNadenyamanAskandan dvitIyabhAvaparAvartAbhAvAt zuddhastra bhAvAvasthitavRtirmokSatatvamavabudhyatAm / / 272 / / ciraM na iha tat saMpuNaNasAmaNNa / mUladhAtu- jIva prANadhAraNe / ubhayapadavivaraNa---ajadhAcAravijutto ayathAcAraviyaktaH japatthapadaNicchido yathArthapadanizcita: pasaMtappA prazAntAtmA so sa: saMpUSNasAmaNNo saMpUrNa thAmadhya:-prathamA ekavacana / aphale-saptamI eka- / ciraM Na na iha-avyaya / jIvadi jIvati-vartabhAna anya puruSa ekavacana kriyA / nirukti- sam pUrayatisma iti saMpUrNam (sam pUra+kta) pUrI ApyAyage / samAsa-ayathAcAreNa viyuktaH, ayathAcAraviyuktaH, prazAntaH AtmA yasya saH prazAntAtmA, ... sAMpUrNa thAmaNyaM yastha saH pUrNazrAmaNyaH // 272 // hai AtmA jisakA [sa: saMpUrNazrAmaNyaH] aisA vaha sampUrNa zrAmaNya vAlA jIva [aphale] karmaphalarahita hue [iha] isa saMsAra meM [ciraM na jIvati] cirakAla taka nahIM rhtaa| tAtparya-nirdoSa prAcaramarA vAlA yathArthanizcayI zAnta zramaNa alpakAla meM hI mukta ho jAtA hai| ____TokArtha-jo (zramaNa) trilokakI cUlikAke samAna nirmala vivekarUpI dIpakake prakAza vAlA honese yathAvasthita padArthanizcayase utsukatAko dUra karake svarUpamathara rahanese satata 'upazAMtAtmA' vartatA hunA, eka svarUpako hI abhimukhatayA pAcaratA huaA 'ayathAcAra rahita' huyA nityajJAnI hai, vAstava meM usa sampUrNa zrAmaNya vAle sAkSAt zramaNako mokSatatva jAnanA, kyoMki vaha pahaleke sakala koMke phalako lIlAmAtrameM naSTa kara dene se aura nUtana karmaphaloMko utpanna nahIM karanese punaH prANa dhAraNarUpa dInatAko prApta na hotA huA dvitIya bhAvarUpa parAvartanake abhAvake kAraNa zuddhasvabhAvameM avasthita vRtti bAlA rahatA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM saMsAratatvako ukhAr3a DAlA thA / aba isa gAthA meM mokSatasvakA udghATana kiyA gayA hai| tathyaprakAza---1- jinako zuddhAtmasvabhAvameM vRtti sthira hotI hai aura dvitIya (anya) bhAvameM kabhI nahIM Ate ve zramaNa mokSatattva haiM / 2- zramaNa svarUpadRSTikI lIlAmAtrameM samasta karmaphaloMko bikhera DAlate haiM nabIna karmaphaloMko utpanna nahIM karate, ataeva punaH prANa dhAraNako dInatAko prApta nahIM hote / 3-mokSatasvarUpa zramaNa nirmalaviveka prakAzayukta honese yathArtha padArthakA nizcaya kara lenese utsukatAvoMke kSobhase rahita haiM, ata eva svarUpameM tRta honese aba svarUpase bAhara nikalanemeM alasAtA hai / 4-yathArthajJAnI prazAntAtmA zramaNa eka Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ watiwwwwwwwsanskamways pravacanasAra-saptadazAMgI TIkA 506 r AMASModi-Mahamandutomwwwwwstracetamanne / atha bhokSatattvasAdhanatatvamudghATayati----- samma vididapadatyA cattA uvahiM bahitthamajhatyaM / visayesu NAvasattA je te suddha ti NidivA // 273 // samyak padArthavettA, bahistha madhyastha saba parigraha taji / anAsakta viSayoM meM, jo haiM ve zuddha kahalAte // 273 / / samyagviditapadArthAstyabatyopadhi bahisthamadhyasthama / viSayeSu nAbasaktA ye te zuddhA iti niviSTA / / 253 // anekAntakalitasakalajJAtRjJeyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityazoNDAH santaH samastaba. hiralAntaraGgasaGgatiparityA viviktAntazcakacakAyamAnAnantazakticaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpAH svarUpaguptasuSupta kalpAntastattva vRttitayA viSayeSu manAgavyAsaktimanAsAdagrantaH samastAnubhAvavanto nAmasaMjJa-samma Ninidrapadastha uhi bahisthamajbhastha visaya Na avasatta ja ta sundra ti NihiTa / dhAtusaMjJa-Ni disa prekSaNe dAne ca / prAtipadika-samyak viditapadArtha upadhi bahisthamadhyastha viSaya na avasakta yat tat zuddha iti nidiSTa / mUladhAtu-nira diza atisarjane / ubhayapadavivaraNa... samma samyaka zAna tti iti-avyaya / vididapadasthA viditapadArthA:-prathamA bahuvacana / catta tyaktvA sambandhArthaprakiyA avyaya / uhi upaci bahistha majjhatthaM bahisthamadhyastha-dvi0 eka0 / visayesu viSayezu-saptamI bahu / sahajAtmasvarUpakI abhimukhatAse vRtti karate haiM, ataeva svacchandAcArase rahita nitya jJAnI hotA huA aba isa saMsArameM cira kAla nahIM raha sakatA, alpakAlameM hI mukta ho jAtA hai / . siddhAnta-(1) mokSatattvarUpazramaNA akhaNDa antastattvakA abheda darzana karate haiN| dRSTi-.-1-zaddhanaya (46) / prayoga--saMsArasaMkaToM se chuTakArA pAne ke liye yathArthajJAnI niHzalya nirgandha prazAntAtmA hokara svarUpameM upayukta honekA sahaja pauruSa hone denA // 272 // aba mokSatattvakA sAdhanatattva udghATita karate haiN|--[smygviditpdaarthaaH] yathArthatathA jAnA hai padArthoM ko jinane [ye aise jo zramaNa [bahisthamadhyastham] bahiraMga tathA antaraMga [upadhi] parigrahako [tyaktvA] chor3akara [viSayeSu na avasaktAH] viSayoM meM prAsakta nahIM haiM, ti] ve [zuddhAH iti nirdiSTAH] 'zuddha' kahe gaye hai| tAtparya----yathArthajJAnI niHsaMga viSayAnAsakta zramaNa zuddha kahe gaye haiN| rokArtha-anekAntake dvArA kalita sakala jJAtRtatva aura jJeyatattvake yathAsthita sva. rUpameM pravINa hote hue samasta bahiraMga tathA antaraMga saMgatike parityAgase vivikta antaraMgameM cakacakAyamAna hai anantazaktivAle caitanyase tejasvI AtmatattvakA svarUpa jinakA, svarUpa gupta tathA suSupta samAna prazAMta aAtmAkI pariNati rahanese viSayoMmeM kicit bhI Asaktiko HEAHOSAREE Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 sahajAnandazAstramAlAyAM bhagavantaH zuddhA evAsaMsAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyabasAyena prakaTokriyamANAva. dAnA mokSatasvasAdhanatattvamavabudhyatAm // 273 / / avasattA avasaratA: suddhA zuddhA:-prathamA bahuvacana / pihitA nirdiSTA:-prazamA baha0 kRdanta kriyA / nirukti- sam aMcati acanaM vA samyaka (sama aMci-+kvin sAmi Adeza: nalopaH) aMnyu gati pujanayoH bhvA. di / samAsa- viditAH padArthA yaste iti vidilapadArthAH // 27 // prApta nahIM hote hue sakala-mahimAvAna bhagavanta 'zuddhoMko ho mokSatattvakA sAdhana tattva jaannaa| kyoMki ve anAdi saMsAra se racita vikaTa karmakapATako tor3ane ke prati ugra prayatnase parAkrama pragaTa kara rahe haiM / prasaMgavivaraNa ----anantarapUrva gAthAmeM mokSatattvakA udghATana kiyA gayA thA ! aba isa gAthAmeM mokSatatvake sAdhanatattva kA udghATana kiyA gayA hai| tathyaprakAza.---- 1 -- zuddhopayogI mahAzramaNa mokSatatvake sAdhanatattva haiM / 2-mahAzramaNa anekAntakalita samasta jAtRtattva va jJeyatattvake yathArtha jJAtA haiM / 3-- mahAzramaNa samasta bahiraMga antaraMga parigrahake saMgakA parityAga kara denese antaraGgameM anantazaktimaya caitanyase tejasvI vikAsamAna prAtmatattvasvarUpa haiM ! 4-mahAzramaNa svarUpagupta hone se prazAnta antastatvavRtti vAle honese viSayoMmeM raMca bhI prAsakta nahIM haiM / 5-caitanyacamatkArakI samasta mahimA dAle zuddhopayogI mahAzramaNa mokSatattvake sAdhanatatva haiN| __ siddhAnta-1- mokSatattvasAdhanatattvamaya mahAzramaNa svarUpase prakaTa svataMtracidvilAsa ko anubhavate haiN| ___dRSTi--1-anIzvaranaya (186), zuddhanaya (168, 46), jJAnanaya (164), avikalpanaya (162) / prayoga-zAzvata zuddha vartaneke liye samyak tattvajJAna pAkara antarbAhyaparigrahako tyAgakara viSayoMse virakta ho zuddha antastattvakA dhyAna dharanA // 273 / / aba mokSatattva ke sAdhanatatvako (zuddhopayogIko) sarva manorathoke sthAnapanese abhinandana karate haiM----[zuddhasya] zuddhopayogIke [zrAmaNyaM bhaNitaM] zrAmaNya kahA hai, [ca zuddhasya] aura zuddhopayogoke [darzanaM jJAna] darzana tathA jJAna kahA hai, aura [ca zuddhasya j zuddhopayogI ke [nirvANaM] nirmANa hotA hai, [ca saH eva] aura vahI zuddha mokSasAdhana tattva [siddhaH] siddha hotA hai; [tasmai namaH] unheM namaskAra ho| tAtparya --- zuddhopayogIke zrAmaNya darzana jJAna hai va usakA hI nirvANa hotA hai aura Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pravacanasAra-saptadazAGgI TIkA atha mokSatattvasAdhanasattvaM sarvamanorathasyAnatvenAminadanyati--- suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa daMsaNaM gANaM / saddhassa ya zivvANaM so ciya siddho mo tassa // 274 // zrAmaNya zuddhake ho, darzana jJAna bhI zuddha ke hote / nirvANa zuddhakA hai, so maiM usa siddhako praNam // 274 // zuddhasya ca zrAgyaM bhaNitaM zuddhasya darzanaM jJAnam / zuddhasya ca nirvANa sa ca eva siddho namastasmai / / 274 / / yattAvatsamyagdarzana jJAna cAritrayogapadyapravRtta kAgyalakSaNaM sAkSAnmokSamArgabhUtaM zrAmaNyaM tacca zuddhasyaiva / yasaca samastabhUna bhavadbhAni vyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavizva sAmAnyavizeSapratyakSapratibhAsAtmaka darzanaM jJAnaM ca tat zuddhasyaiva / yacca niprativimbhitasahajajJAnA. nandamudritadivyasvabhAvaM nirvANaM tat zuddhasyaiva ! pazca TotkIrNaparamAnandAvasthAsu sthitAtma nAmasaMjJa----suddha ya sAmaNNa bhaNiya suddha daMsaNa NANa sunddha ya NivANa ta ca iya siddha Namo ta / dhAtusaMjJa-bhaNa kathane / prAtipadika-zuddha ca zrAmaNya bhaNita zuddha darzana jJAna zuddha va nirvANa sa ca eva siddha namaH tat / mUladhAtu.... 'bhaNa zabdArthaH / ubhayapadavivaraNa---zuddhassa zuddhasya--SaSThI eva0 ya ca iya eva Namo nama:-avyaya sAmagNa sAmAnya dasaNaM darzanaM gANaM jJAnaM NivvANaM nirvANa so saH siddho siddhaH vahI siddha hotA hai| TokArtha-..-vAstanameM samyagdarzana-jJAna cAritrake yogapadya meM pravartamAna ekAgratA jisakA lakSaNa hai aisA sAkSAt jo mokSamArgabhUta jo zrAmaNya hai vaha 'zuddha' ke hI hotA hai / aura jo samasta bhUta-vartamAna-bhAvo vyatirekoMke sAtha milita, ananta vastuprokA anvayAtmaka vizvake sAmAnya aura vizeSa ke pratyakSa pratibhAsasvarUpa darzana aura jJAna hai vaha 'zuddha' ke ho hotA hai / aura jo nivighna khile huye sahaja jJAnAnandakI mudrAvAlA divya jisakA svabhAva hai aisA nirvANa hai vaha 'zuddha' ke hI hotA hai / aura jo TaMkotkIrNa paramAnandarUpa avasthAnoM meM sthita prAtmasvabhAvakI upalabdhi se gaMbhIra bhagavAna siddha hai vaha 'zuddha' ho hotA hai ! vadhana vistArase basa ho. ? sarva manorathoMke sthAnabhUta, mokSatattvake sAdhanatattvarUpa, 'zuddha' ko, jisameMse paraspara aMga-aMgIrUpase pariNamita bhAvaka: bhAvyatAke kAraNa sva-parakA vibhAga asta huA hai aisA bhAvanamaskAra hoyo| prasaMgavivaraNa-ananta ra pUrva gAthAmeM mokSatattvake sAdhana tatvakI mahimA kahI gaI yii| aba isa mAthAmeM usI tattvakA abhinandana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-. 1-mokSatatva ke sAdhanatattvamaya zuddhopayogako bhAvanamaskAra hogii| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAnandazAstramAlAyAM svabhAvopalambhagambhIro bhagavAn siddhaH sa zuddha eva / zralaM vAgvistareNa, sarvamanorathasthAnasya mokSatattvasAdhanatatvasya zuddhasya parasparamaGgAGgibhAvapariNata bhAvyabhAvakatvAtpratyastamitasvaparavibhAgo bhAvanamaskAro'stu // 274 // 512 prathamA ekavacana | bhaSiyaM bhaNitaM pra0 e0 kR0 kriyA tassa-SaSThI ekavacana / tasthaM caturthI ekavacana | nirukti zuddhatama iti zuddhaH ( zudh + kta) zudha zauce divAdi || 274 / / 5-- sahajAnantajJAnAnanda 2 - jahA~ sahajazuddhAtmasvarUpakA aisA ekAgra dhyAna hotA hai ki jJAtA jJeya svatasva eka ho jAte haiM aura svaparakA vibhAga grasta ho jAtA hai aise jJAnAnubhavako bhAvanamaskAra kahate haiM / 3- zuddhopayoga sarvasva siddhikA sthAna hai / 4- TotkIrNavat nizcala sahajaparamAnandavRtti meM sthita zrAtmasvabhAvakI upalabdhise yaha zuddha cetana tattva gambhIra hai / mudrita paramacamatkAramaya nirdhAraNa isa zuddha upayogakA hI hotA hai / 6 - isa mokSatattvasAdhana tattvamaya zuddha upayoga ke ho darzana jJAna spaSTa hotA hai / 7- sAkSAt mokSamArgabhUta zrAmaNya zuddha upayoga hI hotA hai / 8- samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritrakA ekatva meM vartanArUpa parama aikAgraya sAkSAt mokSamArga hai| I- nirvikAra zuddha civRttisvarUpa zrAmaNya jayavanta hozro / siddhAnta - 1 - mokSatastvasAdhanatattva vikasita sahajAtmasvarUpa hai / dRSTi - 1 - zuddhanizcayanaya ( 46 ) | prayoga - parabhAva se vivikta svayaMparipUrNa citsvarUpake avalambanase ciccamAtkAramaya zAzvata svakIya abhinandana se abhinandita rahanA // 274 // o granthakartA pUjya zrI kundakundAcArya deva ziSyajanako zAstra ke phalake sAtha jor3ate ye zAstra samApta karate haiM [ yaH ] jo [ sAkArAnAkAracaryayA yuktaH ] sAkAra - anAkAra caryA yukta huA [ etat ] zAsana] isa zAstrako [budhyate ] jAnatA hai, [sa] vaha [ laghunA kAlena ] alpakAla meM hI [ pravacanasAraM ] pravacana ke sArabhUta paramAtmabhAvako [prApnoti ] prApta karatA hai / tAtparya - jo aNuvratI yA mahAvratI isa upadezako yathArtharUpase jAnatA hai vaha alpakAlameM sahajAtmasvarUpako prApta karatA hai / TokArtha - suvizuddhajJAnadarzanamAtra svarUpa meM avasthita pariNati meM lagA honese sAkAra anAkAra caryAse yukta vartatA huA jo ziSyavarga svayaM samasta zAstroMke artha vistArasaMkSepAers zrutajJAnopayoga pUrvaka prabhAva dvArA kevala zrAtmAko anubhavatA huA, isa upadezako jA natA hai vaha vAstava meM, svasaMvedya-divya jJAnAnanda jisakA svabhAva hai aise, pahale kabhI anubhava Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra--saptadazAGgI TIkA atha ziSyajanaM zAstraphalena yAjayana zAstraM samApayati---- bujjhadi sAsaNameya sAgArAgAracariyayA jutto| jo so pazyAsAraM lahaNA kAleNa pappodi // 27 // jAne isa zAsanako, sAkAra anAkAra carita yuta jo| vaha svalpakAla meM ho, pravacanake sArako pAtA // 275 / / budhyate zAsana metata sAkArAnAkAra zvayaMyA yuktaH / yaH sa pravacanamAra laghunA kAlena prApnoti / / 275 / / yo hi nAma vizuddhajJAnadarzanamAtrasvarUpavyabasthitavRttisamAhitatvAt sAkArAnAkAracaryayA yaktaH san ziSyavargaH svayaM samastazAstrArthavistara paMkSepAtmakazrutajJAnopayogapUrvakAnubhAvena kevalamAtmAnamanubhavana zAsana metabudhyate sa khalu niravadhitrisamayapravAhAvasthAyitvena sakalArtha nAmasaMja-sAsaNa eta sAgAraNagAracariyA jutta jata pavayaNasAra lahu kAla / dhAtusaMjJa--bujha aba gamane, 5 appa arpayo / prAtipadika----zAsana etat sAkArAnAkAracaryA yukta yat tat pravacanasAra laghu kAla / mUladhAtu-budha avagamane, Amla vyAptau / ubhayapadavivaraNa-bujjhadi budhyate pappodi prApnotivartaH anya epha0 kriyA sAsaNaM zAsanaM eya etat padayaNasAra pravacanasAraM-dvitIyA ekavacana / sAgAraNagAracariyathA sAkArAlAkAracaryayA-tRtIyA ekavacana / jutto yuktaH jo yaH so sa:-prathamA ekaH / nahIM kiya gaye, bhagavAna prAtmAko pAtA hai---jo ki (jo prAtmA) tInoM kAlake niravadhi pravAhameM aba sthAyo honese sakala padArthoMke samUhAtmaka prabadhanakA sArabhUta zAzvata satyArtha svasaMvedya divya jJAnAnanda hai svabhAva jisakA aise ananubhUtapUrva bhagavAna svAtmAko prApta karatA hai| prasaMgavivaraNa- anantarapUrvI gAthAmeM mokSatattvasAdhanatatvakA abhinandana kiyA thA / aba isa gAthAmeM ziSyajanako pAAstraphalase yojita karate hue zAstrakA samApana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-.. 1-jo ziSya zramaNa sAkAra anAkAracaryAse yukta hotA humA kevala prAtmatattvako anubhavatA humA isa zAsana (upadeza) ko jAnatA hai mAnatA hai vaha alpakAlameM ho pravacanake sArabhUta bhagavAna aAtmAko prApta hotA hai| 2. suvizuddha jJAnamAtra svarUpameM vyavasthita vRttise yukta honA sAkAracaryA hai / 3-suvizuddha darzanamAtrasvarUpameM vyavasthita vRtti se yukta honA anAkAracaryA hai / 4- vyavahAracAritra sAkAra caryA hai| 5-- nizcayacAritra anAkAracaryA hai / 6- gRhasthAcAra sAkAracaryA hai / 7--- zramaNAcAra anAkAra caryA hai / 8samasta zAstroMke prarthake saMkSepavistArAtmaka zrRtajJAna ke upayogapUrvaka jJAnAnubhAvase kevala prAtmA kA anubhavana honA hI vAstava me zAsanakA bodha kahalAtA hai / 8- sahajAtmasvarUpasavedanase Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 sahajAnandazAstramAlAyAM sAtmikasya prabacanasya sArabhUtaM bhUtArthasvasaMvedyadivyajJAnAnandasvabhAvamananubhUtapUrva bhagavantamA smAnamavApnoti // 275 / / iti tattvadIpikAyAM zrImadamRtacandrasUriviracitAyAM pravacanasAravRttI caraNAnuyoga sUcikA cUlikA nAma tRtIyaH zrutaskandhA samAptaH / / lahuNA laghunA kAlega kAlena-tRtIyA ekavacana / nirukti-zubhe maraNa sAraH (mR -- ghana sa gtau)| samAsa--sAkAro anAkArA ca sA caryA ceti sAkArAnAkAracA tayA sAkArAnAkAracaryayAvacanasya sAraH pravacanasAra: ta pravaMcanasAra 275 / / svasavedya jJAnAnandasvabhAva antastatvakA pratibhAta ho jAnA bhagavAna prAtmAko upalabdhi hai| siddhAntaH- (1) sahajAtmasvarUpake sacetana meM bhagavAna prAtmAko upalabdhi hai| dRSTi--1-- zuddhanaya (168), jJAnanaya (164), agugginaya (188), anozvaranaya (186), svabhAvanaya (176), niyatinaya (177), zUnyanaya (173), adhikalpanaya (162) / prayoga-pravacanasAra sthiti (zuddha sahajajJAnAnanda sthiti) pAne ke liye pravacanasAra (paramAgama.) kA adhyayana manana bodha prApta karake pravacanasAra (bhagavAna yAtmA) kI upalabdhi karanA // 25 // iti zrImatkundakundAcAryapraNIta pravacanasAra grantha va zrImadamRtacandrasUriviracita tatva. dIpikA saMskRta TIkAke sAtha zrImatsahajAnandakRta sahajAnandasaptadazAGgI TokA samApta / R kama 2. pu. 1 ditya nAzakti dhA: :: : 1608 zrI vivi mAjI mahArAya . .