Book Title: Darshan aur Anekantavada
Author(s): Hansraj Sharma
Publisher: Atmanand Jain Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002141/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ obhenshn Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA-47 * zrImadvijayAnandasUribhyo namaH * darzana aura anekAntavAda -- 000 --- lekhakapaM0 haMsarAja jI shrmaa| prakAzakazrI prAtmAnanda jaina-pustaka pracAraka-maNDala, rozana muhllaa-aagraa| . vIra saMvat 2454 vikrama saM0 1985 zrAtma saM033 IsvI san 1928 prathamavAra 1000] mUlya // ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakamaMtrI-zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, rozanamuhallA aagraa| mudrakasatyavrata zarmA, zAnti presa, zItalAgalI AgarA / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoM kI sammatiyAM [1] * vande zrIvIra mAnandam hamane paM0 zrI haMsarAja zAstrI kA nirmANa kiyA " madhyasthavAdamAlA" kA tIsarA puSpa darzana aura anekAMtavAda nAma pustaka zrAdyopAnta dekhA / isameM zaka nahIM ki yaha pustaka vidvAnoM ke liye jisameM bhI khAsa karake jainetara vidvAnoM ke liye, mArga darzaka ho jAyagA / kyoMki isa pustaka kA khAsa viSaya syAdvAda anekAntavAda kA hai| zAstroM meM jahAM kahIM yaha viSaya A jAtA hai vahAM prAyaH acche acche vidvAn bhI aparicita hone ke kAraNa vicAra meM par3a jAte haiM, yA to manaH kalpita yadvA tadvA samajhakara vastu ke paramArtha se vaJcita raha jAte haiM ? jaina vidvAn to prAyaH syAdvAda ko jAnate hI haiM, isalie unake nikaTa isa pustaka kI itanI hI upAdeyatA samajhI jAtI hai ki jainadarzana ke sivAya anya darzanoM meM bhI syAdvAda ko kitanA Adara mila rahA hai aura anyAnya darzanakAroM ne isakA kisa kisa rUpa meM anukaraNa kiyA hai, parantu jainetara vidvAnoM ko isa pustaka dvArA eka to jaina darzana ke syAdvAda kA spaSTatayA bodha hogA aura dUsarA unake apane apane darzanakAroM ne eka hI padArtha meM viruddha dharmoM kA jisa rUpa se pratipAdana kiyA hai isakA sucAru bodha hogA, isalie yaha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka vidvAn mAtra ko upayogI hotA huA khAsa karake jainetara vidvAn ko adhika upayogI hogA aisA hamArA mAnanA hai ! paNDitajI ne isa pustaka ko likhakara apanI pratibhA kA vidvAn jagata ko paricaya diyA hai, yaha unake liye thor3I khvAti nahIM hai| hamArA antaHkaraNa z2arUra qabUla karatA hai ki jo koI bhI niSpakSa vidvAn isa pustaka ko sAdyanta par3hegA avazyameva sira hilAyegA aura paNDita jI ko dhanyavAda diye vinA na rhegaa| __hama paNDitajI kA kartavya samajhate haiM ki ve isI taraha ke sAhitya se jagata kI sevA karake apane jIvana ko sArthaka kreN| zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala ko isa viSaya meM yadi dhanyavAda diyA jAya to anucita na hogA, kyoMki jisane parizrama dvArA pustaka taiyAra karAkara usakA upayoga adhikatara hove isa hetu dravya sahAyadAtA khar3A karake alpa mUlya meM janatA ke hAtha meM pahu~cAne kI udAratA dikhalAI hai| anya dhanikoM ko bhI cAhiye ki ve ajImagaMja (murzidAbAda) nivAsI svargIya bAbUjI DAlacandrajI siMghI kA anukaraNa karake apane sadvya kA aise sadupayoga meM vyaya kreN| / sahI-zrIvijayAnanda sUrivarya paTTadhara prAcArya vijayavallabha sUri mahArAja / pATaNa gujarAta pravartakatA. 14-7-28 zrI kAntivijaya jI mahArAja mahArAja zrI haMsavijaya jI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] paNDita haMsarAja jI zAstrI vaidika, paurANika, aitihAsika evaM dArzanika zAstroM ke prakANDa vidvAn haiN| yahI nahIM, Apa jaina dharma ke bho asAdhAraNa paNDita haiN| Apane kaI pustake likhI haiM jo ApakI vidvatA kA acchA paricaya de rahI haiM / ApakI navIna pustaka anekAntavAda viSayaka hai / isa viSaya para bahuta vidvAnoM ne likhA hai para jo kucha paNDita jI ne likhA hai vaha apUrva hai| Apane isa kaThina viSaya ko bar3I yuktiyoM se samajhAyA hai| isa siddhAnta ko pAThaka ke hRdya-paTala para gAr3ha aMkita karane ke uddezya se eka bAta ko kaI kaI bAra kahA hai| yaha punirukti doSa nahIM hai balki jise vedAnta vAle abhyAsa kahate haiM vaha hai| paNDita jI kI hindI bar3I zuddha paramArjita aura bodhagamya hai viSaya kaThina aura gUr3ha hai para pratipAdana kI zailI parama stutya hai| hindU darzana zAstroko tulanAtmaka dRSTi se dekhanA eka prakANDa vidvAn kA hI kAma hai| aise vaise par3he likhe kA nahIM / paNDita jI isa viSaya ke acche jAnakAra haiN| anya matAvalambiyoM kI pakSapAta haTAne ke liye paNDita jI ne jo AyojanA kI hai vaha prazaMsanIya hai| isa prakAra kA grantha abhI taka dekhane meM nahIM aayaa| yaha apane DhaMga kA advitIya aura anUThA grantha hai AzA hai ki hindI saMsAra isakA ucita satkAra kregaa| isakI eka eka prati sabhI gharoM meM honI cAhiye / astu / dhaulapura / kannomala 10 julAI 1628) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] 'anekAntavAda' yaha eka jaina tattvajJAna kA mUla siddhAnta hai aura yaha pustaka bhI jaina saMsthA kI ora se prasiddha hotI hai| isalie pustaka ke nAma mAtra se bahuta loga aisA samajha sakate haiM ki isameM likhA huA jainoM ke kAma kA hai, dUsaroM ke kAma kA nhiiN| parantu aise samajhane vAloM ko maiM kahanA cAhatA hU~ ki yaha pustaka jaina, jainetara sabhI jJAna pipAsuoM ke liye upAdeya hai| isake do kAraNa haiM: (ka ) jJAna yaha kisI kI khAsa sampatti nahIM hai aura kisI sthAna yA sampradAyake sambandhase vaha tyAjya nahIM ThaharatA, agara asala meM vaha satya ho / (kha) 'anekAntavAda' kI vicAraNA jaina darzana ke alAvA vaidikadarzanoM meM bhI kitanI hai aura kisa prakAra hai isakA paricaya prasiddha 2 vaidika granthoM meM se prastuta pustaka meM karAyA gayA hai| isalie jaina vidvAnoM ko jainetara granthoM se aura jainetara vidvAnoM ko jaina graMthoM se anekAntavAda ke viSaya meM jAnakArI prApta karane ke liye yaha pustaka pahalA hI sAdhana hai| ___ ukta do kAraNoM se sacce tatva jijJAsu ke liye prastuta pustaka bar3e mahatva kI hai| saMzodhaka vidvAnoM ke liye to yaha pustaka pramANoM kA saMgraha hone se khAsa kAma kI hai| kImata kucha bhI nahIM hai| sukhalAla ( gujarAta purAtattva maMdira, ahamadAbAda) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] saMyukta prAnta ke prasiddha zahara AgarA ke apane 'zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala' kI ora se paM0 haMsarAja jI kRta 'darzana aura anekAntavAda' nAmaka pustaka mujhe sammati dene ke liye bhejI gaI hai| samAja ke dhuraMdhara vidvAnoM kI tulanA meM yadyapi maiM apanA sthAna bahuta hI nimnakoTi kA samajhatA hU~ to bhI isa Adeza ko gaurava samajha kara do akSara likhane kA sAhasa karatA huuN| Aja kala kyA hiMdI kyA jaina sAhitya jisa ora bhI dekhA jAya navIna pustakoM kI saMkhyA dinoM dina bar3hatI hI jAtI hai parantu Aja mere sammukha jo pustaka upasthita hai vaha bar3e hI mahatva kI hai| aisA gambhIra gaveSaNApUrNa tulanAtmaka darzana kI pustaka kI vizeSa kamI thii| isameM jitane jaina aura jainetara vidvAnoM kI pustakoM ke aura una logoM ke mata ke viSaya meM anekAntavAda dRSTi se granthakAra ne jo vivecana kiyA hai vaha grantha ke prArambha meM sUcI se hI pAThakoM ko acchI taraha upalabdha hogA ki hamAre paM0 haMsarAja jI kI yogyatA aise jaTila aura kaThina viSaya meM kitanI ucca hai| grantha ke prAsaMgika viSaya kI upayogitA para prakAzaka mahAzaya apane nivedana meM spaSTa kiye haiM ki 'yaha pustaka anekAntavAda ke tAtvika, aitihAsika va tulanAtmaka svarUpa kA nirUpaNa karane ke liye viziSTa vidvAnoM ko eka anupama pramANa saMgraha kA kAma degii| likhanA bAhulya hai ki apane jaina siddhAnta kA anekAntavAda eka bar3A hI kaThina aura vicArane yogya viSaya hai| bar3e 2 vidvAn aura hAniyoM ne isa viSaya kI gaMbhIratA aura jaTalitA eka svara se Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIkAra kiyA hai mujhe bar3A hI harSa hai ki paNDita jI aise viSaya ko bar3I sarala bhASA meM upasthita karake eka mahAn upakAra kiye haiN| dekhiye pustaka ke pR0 168 meM kaise sundara rUpa se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki 'paraspara viruddha dharmoM kA eka sthAna meM vidhAna karanA-isa prakAra kA syAdvAda kA svarUpa jaina darzana ko abhimata nhiiN| kiMtu ananta dharmAtmaka vastu meM apekSA kRta bheda se jo 2 dharma rahe hue haiM unako usI 2 apekSA se vastu meM svIkAra karane kI paddhati ko jaina darzana, anekAntavAda athavA syAhAda ke nAma se ullekha karatA hai, ityaadi| AzA hai ki jaina aura jainetara darzana premI sajjana isa pustaka ke hara pRSThoM se lAbha utthaayeNge| mere vicAra meM yaha pustaka baMgalA, gujarAtI, aMgrejI, jarmana ityAdi bhASAoM meM bhI anuvAda karAne yogya hai| mujhe vizvAsa hai ki maNDala kI ora se avazya isake liye prabandha kiyA jAyagA aura aisA hone se hI ajaina vidvAnoM meM bhI isa pustaka kA vizeSa pracAra hogaa| maiM granthakAra, prakAzaka aura sahAyaka mahAzayoM ko aMtaHkaraNa se badhAI detA hU~ ki jina logoM kI sammilina zakti se Aja yaha amUlya pustaka hastagata huA hai| taa024|7|28 / pUranacanda nAhara M. A. B. L. vakIla-hAIkorTa, klkttaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha [5] ' darzana aura anekAntavAda' nAmaka pustaka par3hakara yathArtha meM mujhe atyAnanda prApta huaa| aisI upayogI pustaka likhane ke liye maiM lekhaka mahodaya ko badhAI detA hU~ / lekhaka mahodaya ne isa bAta ko pUrNa yogyatA ke sAtha darzAyA hai ki bhinna bhinna darzanoM ne apane dArzanika siddhAntoM meM anekAntavAda kA samanvaya kisa prakAra kiyA hai / mujhe vizvAsa hai ki bhAratIya darzana zAstroM ke abhyAsI isa pustaka ko par3hakara isase atyanta lAbha utthaaveNge| bI0 bhaTTAcArya priMsipala vidyAvana [zAnti niketana ] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajImagaMja-nivAsI paramamAnanIya dharma-niSTha dAnavIra svargIya bAbU DAlacandajI siMghI janma vikrama saM0 1921 dehAvasAna vikrama saM0 1984 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham ajimagaMja (murzidAbAda) nivAsI svargIya zrImAn bAbU DAlacanda jI siMghI kA saMkSipta paricaya / kalakatte ke maisarsa, harisiMha nihAlacanda farma ke mAlika svanAma dhanya dhanakuvera zrImAn bAbU DAlacaMda jI siMgho ke samAna Adarza rakhane vAle vyakti samAja meM bahuta kama upalabdha hote haiN| Apa eka karmaparAyaNa, unnata cetA aura prAmANikatA ke anupama Adarza the / Apa kevala sAmAnya pUMjI se vANijya vyavasAya kA kArya Arambha kara apanI kArya paTutA aura dharmaparAyaNatA Adi guNoM ke dvArA eka paryApta dhana sampatti ke adhikArI bane / isake sAtha 2 Apa meM svadeza prema, zikSAnurAga aura samAja sevA ke bhAva bhI pUrvatayA vidyamAna the| ApakI dharmAbhiruci prazaMsanIya aura anukaraNIya thii| vadAnyatA, anukampA aura paropakAra to Apa ke eka prakAra se sahacArI the| isIliye Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza kI prAya: sabhI acchI 2 dhArmika aura sAmAjika saMsthAoM ko Apane pracura dhana diyaa| deza kI zikSA aura zilpa vidyA kI tarapha bhI ApakA kama lakSya nahIM thA / abhI kucha dina pahale Apane citaraMjanadAsa sevA sadana ko dasa hajAra rupaye dAna meM diye / isa ke sivAya kAzI ke hindUvizvavidyAlaya, yodhapura ke "bAlikA vidyAlaya" jiyAgaMja ke aspatAla aura jayapura Adi anyAnya sthAnoM kI vividha saMsthAoM ko Apane lakSAdhika rupaye pradAna kiye| samayopayogI dhAmmika sAhitya pracAra meM bhI ApakA bar3A utsAha thA; kaI pustakoM ke prakAzana meM Apane Arthika sahAyatA dI hai aura paM0 sukhalAla jI dvArA bilakula hI naye DhaMga se likhA huA devasi rAI va paMcapratikramaNa kI pustaka ko taiyAra karAne va prakAza karAne kA sampUrNa vyaya bhAra Apa hI ne vahana kiyA thA / vANijya vyavasAya meM bhI ApakA sthAna asAdhAraNa thaa| IsvI san 1909 meM jaba, dezI jUTa ke vyavasAiyoM ne "rAyala eksaceMja' se apane ko alaga karake "jUTa velarsa esosiyezana" nAma kI eka pRthak vyApArika saMsthA kI sthApanA kI taba vyApArI janatA kI tarapha se Apa hI prathama usake sabhApati nirvAcita hue the| isakA kAraNa, ApakI vyavahAra paTutA aura saccI prAmANikatA thii| Apa prakRti ke jitane komala utane gambhIra bhI the| isa kadara vyavahAra dakSa aura nIti nipuNa hone para bhI Apa meM usakA garva nahIM thA sAmAnya buddhi ke manuSya se bhI kisI kArya meM prApta hue parAmarza para Apa khUba vicAra karate the| kisI ke vicAra ko yUMhI ThukarA denA ApakI prakRti ke pratikUla thA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] itanI bar3I sampatti ke svAmI hone para bhI ApameM usakA g2arUra bilakula nahIM thaa| Apa dhanI aura nirdhana donoM kA hI samAna Adara kiyA karate the| vyAvahArika zikSA ke sAtha Apa meM dhArmika zikSA kI bhI kamI na thii| vaha zAstrIya rUpameM bhale hI kucha kama ho magara anubhava ke rUpameM vaha paryApta thii| ___ Apake samAna vidyAnurAgI aura vidvatsevI puruSa dhanADhya vargameM bahuta kama dekhane meM AyeMge / yogya vidvAnoM ke samAgama kI Apako adhika utkaMThA rahatI thii| unake sahavAsa se Apane bhAratIya darzana zAstroM ke siddhAntoM kA khUba manana kiyA thA isI liye jaina darzana para ApakI ucca darje kI AsthA thii| ____ Apake jIvana meM rahe hue ina saba guNoM kI apekSA bhI adhika dhyAna kheMcane vAlI koI bAta hai to vaha ApakI saccaritratA hai / jahAM para dhana sampatti kA Adhikya hotA hai vahAM para saccaritratA-AcaraNa sampannatA-kA prAyaH abhAva sA hI dekhane meM AtA hai parantu Apa isake apavAda the ApameM dhana sampatti kA Adhikya hone ke sAtha zreSTha AcAra sampatti kI viziSTatA bhI paryApta thii| Apa bIsa varSa se akhaMDa brahmacArI the| yogAbhyAsa meM ApakA pUrNa lakSya thA aura pichale dasa barSa se to Apa sarvathA Atma cintana meM hI nimagna rahate the| ApakI prakRti meM dveSa kA nAma taka bhI dekhane meM nahIM AtA thA / Apa bAlya kAla se hI prakRti ke mRdu aura vicAroM ke udAra the| sAmAjika aura dhArmika Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] kAmoM meM ApakA sahayoga, eka kartavyaparAyaNa vyakti ke samAna thA, Apa kI sAdagI, vicAra svatantratA, dharma parAyaNatA aura AcaraNa sampannatA Adi guNoM kI jitanI prazaMsA kI jAya utanI kama hai / adhika kyA kaheM Apa ke dehAvasAna se jaina saMsAra meM jo kamI huI hai usakI pUrti yadi asambhava nahIM to kaThinatara avazya hai / ApakA janma vi0 saM0 1921 adhana-mArga zIrSa kR0 6 zanivAra aura svargavAsa 1984 mAgha kR0 6guruvAra ko huaa| kAza ! aise Adarza vyakti pracura saMkhyA meM utpanna hoN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kA nivedana par3he likhoM meM se zAyada hI jaina samAja meM koI aisA ho jo paM0 haMsarAja jI ke nAma se aparicita ho / unakI likhI huI 'purANa aura jainadharma' nAmaka kitAba thor3e hI dina hue pAThakoM kI sevA meM upasthita kI jA cukI hai| Aja phira unhIM kI likhI huI 'darzana aura anekAntavAda' nAmaka pustaka pAThakoM kI sevA meM upasthita kI jAtI hai / isa pustaka kA viSaya hai jaina dharma kA prANabhUta anekAntavAda / isakI carcA prastuta pustaka meM paNDita jI ne bar3e vistAra se kI hai / isakI khAsa vizeSatA yaha hai ki isameM jo anekAntavAda darzaka pramANa ekatra kiye haiM ve saba pradhAnatayA jainetara darzana sambaMdhI pradhAna pradhAna granthoM meM se liye haiM / isa pramANamAlA ke AdhAra se hara eka jaina, jainetara abhyAsI yaha jAna sakegA ki anekAntavAda kI vyApakatA kitanI adhika hai / isa ke sivAya anekAntavAda ke tAttvika, aitihAsika va tulanAtmaka svarUpa kA nirUpaNa karane ke lie viziSTa vidvAnoM ko yaha pustaka eka anupama pramANa saMgraha kA kAma degI / astu AzA hai vidvAn loga ise par3ha kara isakA vAstavika mUlya svayaM ho samajha leMge / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] murzidAbAda (abhimagaMja) nivAsI bAbU DAlacaMdajI siMgho ke smaraNArtha yaha pustaka maNDala kI ora se prakAzita kIjAtI hai| ise tayyAra karane kA tathA kArAja, chapAI, jilda Adi kA saba kharca ukta bAbU jI ke suputra bAbU bahAdurasiMha jI siMghI ne diyA hai| unakI yaha khAsa icchA thI ki yaha pustaka nirmUlya vitaraNa kI jAya / parantu yaha soca kara ki thor3A bhI mUlya rakhane se pustaka kA adhika sadapuyoga hogA aura durupayoga se baca jaaygii| yaha mUlya sirpha jilda kI kImata bhara hai / pustaka kI lAgata kA sirpha cauthA hissA hai / isa alpa mUlya ke dvArA bhI jo kucha prApti hogI usakA upayoga punaH aisIhI pustakeM nikAlane meM maNDala kregaa| ___ isa DhaMga kI pustaka Aja taka koI nahIM niklii| AzA hai ise sAdhanta par3hakara vidvAn pAThaka ukta bAbU jIkI udAratA kA pUrA phAyadA uThAveMge aura maNDala kI prakAzana pravRtti ko saphala kreNge| mantrI dayAlacanda jauharI vi. sU.-vidyAlaya, pustakAlaya tathA anya sArvajanika saMsthAoM ko yaha pustaka vinA mUlya kevala posTa kharca / ) mAtra bhejane se mila sktiihai| - - - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kA vaktavya darzana aura anekAntavAda nAmakA yaha prastuta nibandha madhyastha vAdamAlA ke tIsare puSpa ke rUpa meM pAThakoM kI sevA meM upasthita kiyA jAtA hai / isa ke pahale 'svAmi dayAnanda aura jainadharma' tathA purANa aura jainadharma, nAma ke do nibandha pAThakoM kI sevA meM pahu~ca cuke haiN| prastuta nibaMdha ke likhane kA hamArA jo uddeza hai usako hamane nibandha meM ho [ prAnta bhAga meM vyakta kara diyA hai / anekAMtavAda athavA apekSAvAda kA siddhAnta kucha navIna athaca kalpita siddhAnta nahIM, kintu ati prAcIna [ aitahAsika dRSTi se ] tathA padArthoM kI unake svarUpa ke anurUpa yathArtha vyavasthA karane vAlA sarvAnubhava siddha suvyavasthita aura sunizcita siddhAMta hai / tAtvika viSayoM kI samasyA meM upasthita hone vAlI kaThinAiyoM ko dUra karane ke liye apekSAvAda ke samAna usakI koTI kA dUsarA koI siddhAnta nahIM hai| viruddhatA meM vividhatA kA bhAna karAkara usakA sucAru rUpa se samanvaya karane meM anekAntavAda-apekSAvAda kA siddhAnta bar3A hI pravINa evaM siddhahasta hai| __ jahAM taka mAlUma hotA hai jaina darzana ne isI abhiprAya se apekSAvAda ko apane yahA~ saba se apraNIya sthAna diyA aura usI ke AdhAra para apane sampUrNa tatvajJAna ke vizAla bhavyabhavana kA nirmANa kiyA / parantu isake viparIta yaha bhI satya hai ki jaina darzana kI bhAMti ( zabdarUpa se nahIM kintu artha rUpa se) anya darzanoM meM bhI use ( apekSAvAda ko) AdaraNIya sthAna milA hai| aura kahIM para to jaina darzana ke samAna zabda rUpa se bhI vaha apekSAvAda-sammAnita huA hai [ isake liye dekho prastuta Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] nibandha ke pRSTha-16-29-37-39-54-55-56-57-58 59-60 Adi ] bhAratIya dArzanika saMsAra meM saba se adhika khyAti prApta karane vAle bhaTTamahodaya-kumArila bhaTTa-ne, mImAMsAdarzana meM anekAntavAda-apekSAvAda-ko jo pratiSThita sthAna diyA usakA anya dArzanikoM, kI apekSA bauddha vidvAnoM para kucha adhika gaharA prabhAva par3A huA dikhAI detA hai| unhoMne anekAntavAda ke sambandha meM mImAMsA aura jaina darzana meM koI bheda nahIM samajhA / * magara mImAMsA darzana ke dhurINatama kisI bhI vidvAna ne yaha nahIM kahA ki mImAMsA darzana meM anekAntavAda kI bhI pratiSThA hai| balki saba Aja taka yahI samajhate rahe ki anekAntavAda mAtra jainadarzana kA hI siddhAnta hai| itara darzanoM meM isako kathamapi sthAna nahIM / isa meM tozaka nahIM ki jaina vidvAnoM ne anekAntavAda ke samarthana meM jaise aura jitane svataMtra grantha likhe tathA jitane Aja upalabdha hote haiM, utane usa viSaya para likhe hue mImAMsaka vidvAnoM ke grantha Aja upalabdha nahIM hote / parantu tatvasaMgraha Adi dekhane se hamArA yaha kathana sApha taura para pramANita ho jAtA hai ki anekAntavAda-apekSAvAda kI pratiSThA jainadarzana kI taraha anya darzanoM meM bhI hai / ataH yaha siddha huA ki jainadarzana ne jisa siddhAnta [apekSAvAda-anekAntavAda ] ko apane tatvajJAna kI imArata kA * dekho nAlindA bauddha vidyAlaya ke pradhAnAdhyApaka AcArya zAMti rakSita kA tatva saMgraha aura dharmakIrti racita hetu viMdutarva TIkA Adi bauddhagraMtha / 4 evamekAMtato bhinna jAtireSA nirAkRtA / jaiminIyAbhyupetA tu syAdvAde prati Setsyate / tatvasaMgraha pR0 262 kA 812 ial Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla stambha mAnA hai vaha mAtra usI kI sampatti nahIM kintu anya darzanoM kA bhI usa para adhikAra hai| vaha apekSAvAda-kisI vyakti vizeSa kA AviSkAra kiyA huA siddhAnta nahIM kintu vastu khabhAva ke anukUla eka naisargika siddhAnta hai, isaliye vaha saba kI samAna sampatti hai, tAtparya ki vaha jisa prakAra jainadarzana ko svIkRta hai usI prakAra anya darzanoM ko bhI mAnya hai| yadi kucha matabheda hai to anekAntavAda-yA syAdvAda-ina zabdoM meM hai| inake vAstavika artha meM koI virodha nhiiN| basa isI abhiprAya ko byakta karane ke liye hamane yathAzakti upalabdha prAmANika sAmagrI dvArA prastuta nibaMdha kI racanA kA yathAmati prayatna kiyA hai| isa ke sivAya kisI darzana ke utkarSa yA apakarSa ko jatalAne ke liye hamArA yaha prayAsa nahIM aura na isa Azaya se yaha nibaMdha likhA gayA hai / yahA~ para itanA aura bhI dhyAna meM rahe ki prastuta nibandha kI racanA kA uddeza pradhAnatayA viziSTa vidvAnoM ke samakSa anekAntavAda kA varNana upasthita karane kA hai / prathama aura madhyama zreNI ke loga isase pUrA lAbha to nahIM uThA sakeMge, to bhI jahA~ taka ho sakA hamane unakA bhI pUrA dhyAna rakhA hai aura viSaya ko sarala evaM subodha banAne kA bharasaka prayatna kiyA hai / isI khyAla se prastuta nibandha meM eka bAta ko kaI daphA doharAyA aura eka viSaya kI anekavAra AvRtti kI hai, jisase ki thor3A sA parizrama karane para ve loga-prathama-madhyama zreNi ke loga-bhI lAbha uThA sakeM / tathA pAThakoM ko itanA aura bhI khyAla meM rahe ki isa nibandha meM aitihAsika krama kA bilakula dhyAna nahIM rakhA gayA / isakA eka kAraNa to yaha hai ki Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] hamArA jJAna itihAsa ke viSaya meM bahuta hI parimita hai, dUsare prastuta nibandha kA itihAsa ke sAtha koI gADha sambandha bhI nahIM, aura darzanoM ke nAma se jo grantha Ajakala khyAti meM Arahe haiM unakA paurvAparya abhI taka sunizcita nahIM huA, evaM unake racanA kAla meM bhI aitihAsika vidvAnoM kA abhI taka ekamata nahIM huA kintu matabheda hI calA AtA hai / kaI eka vidvAnoM kA mata hai ki inakI ( darzanoM kI ) racanA mahAbhArata ke bAda meM huI X aura satyavrata sAmazramI Adi paMDitoM kA vicAra hai ki darzanoM kA racanA kAla mahAbhArata se bahuta pahile kA hai| isaliye bhI hamane ukta viSaya meM hastakSepa nahIM kiyaa| tathApi prastuta nibaMdha meM pramANarUpa se uddhRta kiye jAne vAle granthoM kI pRSTha vAra sUcI aura unake kartAoM ke samaya Adi kA saMkSipta vivaraNa dekara aitihAsika krama kI saMkalanA meM kucha sugamatA prApta karadI hai| isake alAvA prUpha ke saMzodhana meM pUrI sAvadhAnI rakhane para bhI adhikAMza meM dRSTi doSa kA hI prAbalya dekhA gayA phira bhI kucha na kucha azuddhiyeM raha hI gaI ! unake liye eka zuddhAzuddha viSaya sUcI sAtha meM dedI gaI hai ata: nibandha meM jahA~ para koI vAkya azuddha pratIta ho pAThaka use sUcI se milA kara zuddha karaleM / anta meM pAThakoM se hamArA savinaya nivedana hai ki prastuta nibandha meM pradarzita kiye gaye vicAroM ko ve madhyastha bhAva se hI avalokana karane kI kRpA kareM / praarthii-hNs| 4 dekho-mahAbhArata mImAMsA hindI anuvAda pR0 14 + dekho-unakA niruktAlocana pR0 72 meM Age / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta nibandha meM pramANa rUpa se uddhRta kiye gaye jaina jainetara granthoM aura granthakAroM kI pRSThavAra sUcI / (ka vibhAga) jainagrantha granthakAra nibandha ke pRSThAMka (1) sammati tarka siddhasena divAkara 22-23 (2) nyAyAvatAra V. siddhasena divAkara 25 (3) tattvArtha sUtra V umAsvAti 7 (4) zAstra vArtA samuccaya haribhadrasUri 13-15-24 (5) syAdvAda maMjarIV malliSeNasUri 4-5-9-20-42 44-59-169-- 173 (6) syAdvAda kalpalatA u0 yazovijaya 13-131-172 (7) adhyAtmopaniSat /,, ,, 15-66-167 (8) paMcAzatI " , " (9) nyAyAvatAra nivRti siddharSi 25 (10) pramANanaya tatvA- vAdi devasUri 26 lokAlaMkAra (11) ratnAkarAvatArikA ratnaprabhAcArya 26-169-173 (12) SaDdarzanasamuccaya haribhadra sUri 26 13 . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] jainagrantha granthakAra . nibandha ke pRSTAMka (13) naya karNikA . u0 vinaya vijaya 26-44 (14) anyayogavyavacchedikA hemacandrAcArya 33-44 : (15) siddhahema vyAkaraNa " " " 78 (16) nayopaniSat u0 yazovijaya 78-135 (17) anekAMta jayapatAkA haribhadrasUri 80-175 (18) SaDdarzana samuccaya- maNibhadra laghuvRttiH (19) nyAyakhaMDakhAdya u0 yazovijaya 128-168 (20) tarka rahasya dIpikA guNaratna sUri 131 (SaDdarzana samuccaya TIkA) (21) aSTaka prakaraNa haribhadrasUri 145 (22) adhyAtmasAra u0 yazovijaya 145 (23) pramANa mImAMsA hemacandrAcArya 145-177 (24) prameyaratna koSa candraprabhasUri 171-176 (25) aSTa sahasrI svAmI vidyAnaMdI 174-175 (26) tatvAtha zloka- 131 vArtikAlaMkAra (27) paMcAstikAya TIkA amRta candrasUri 3 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina grantha (1) Rgveda (2) taitirIya brAhmaNa (3) taitirIya upaniSat [ 13 ] granthakAra (4) mahAbhArata (5) brahmavaivarta purANa, (6) manusmRti ( vAstava meM bhRgu ) vyAsaRSi 51 maharSi manuH " (7) bhagavadgItA vyAsa RSi (8) manvarthamuktAvalI kullUka bhaTTa pataMjali RSi (9) mahAbhASya (10) pAtaMjala yoga bhASya vyAsa deva (11) tatvavizAradI vAcaspati mizra - (12) zAstra dIpikA - pArthasAra mizra (13) zAstra dIpikA prakAza sudarzanAcArya 134 134 141 143-144-146 141-142 149 139 150 8 nibandha pRSThAMka 12-29-33-34142-43-44-45-47 (vyAsa bhASya TIkA) 12-229-31-35 36-37--39-40 41-44-45-47 129 110-28-45-62 63-64-67-68 70-71-72-73 74-75-77 11-46-67-70 71-72-73-75-76 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] ajanagrantha grAnthakAra nibandha pRSTAMka (14) mImAMsAzloka vArtika kumArila bhaTTa 16-54-55-57 58-59-60 - 177 16-56-57-58 pArthasAra mizra (15) nyAya ratnAkara (zloka vArtika vyAkhyA) (16) pAtaMjala yogadarzana pataMjali RSi 39 (17) vyAsa bhASya TippaNa vAlarAmajI udAsIna 29-31-33 35-37-47 (18) rAja mArtaNDa bhojadeva (19) brahmasUtra zAMkarabhASya svAmI zaMkarAcArya 49-51-52-123 -125-162-165 (20) nyAyanirNaya AnaMda giri (zAMkara bhASya TIkA) (21) bhAmati (zAM0 bhA0 TI0) (22) ratnaprabhA vAcaspati mizra govindAnanda 41 "" 51-160 159-163 (zAM0 bhA0 TI0) / 52 (23) sAMkhya tatva kaumudI vAcaspati mizra (24) vidvattoSiNI sAdhupravara bAlarAmajI 53 (sAM0 tatvakau0 vyA0 ) 1/2 (25) tai0 52 0 u0 zAMkarabhASya svA0 zaMkarAcArya 52 - 125 (26) vR0 u0 zAM0 bhA0 (27) vaizeSika darzana ( 28 ) prazasta pAda bhASya 79-82 160-164 kaNAda RSi prazastapAda muni 79 60 167 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagrantha (29) upaskAra, (30) vedAnta paribhASA [15] granthakAra zaMkara mizra dharmarAja dIkSita 126 (31) nyAya bhASya (32) nyAyasUtra vaidika vRtti (33) vedAntasUtra vai0 vR0 (34) vaizeSika sUtra vai0 vR0 (35) bhAskarIya brahmasUtrabhASya,, vAtsyAyana muni 83-84 svAmi hariprasAda 86-87-88 91-92-93 93 ." "" "" "" "" " 32 "" nibandha pRSThAMka 80-82 94-95-97-9899-100-163167-169 ( 36 ) vijJAnAmRta bhASya vijJAna bhikSu 100-101-102103 - 155 - 156 104 (37) vedAntapArijAtasaurabha nimbArkAcArya (38) zrIbhASya rAmAnujAcArya 106-107 ( 39 ) brahma mImAMsA bhASya zrIkaMTha zivAcArya 109-112 (40) tatvArtha pradIpa ballabhAcArya 114 svA0 zaMkarAcArya_125 (41) upadeza sahasrI (42) paMcadazI vidyAraNya svAmI (43) gItArahasya lokamAnya tilaka 136-137-138 (44) brAhmaNa sarvasva (45) hiMdutavajJAnano itihAsa paM0 bhImasena zarmA 151 narmadAzaMkara deva (46) upaniSad kA upadeza paM0 (47) mAdhyamika kArikA (bauddha) 105-120-121153-154 zaMkara mahatA kolikezvara 165 bhaTTAcArya ema0 e0 122 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta nibandha meM pramANa rUpa se gRhIta hue granthoM ke nirmAtAoM ke samaya Adi kA saMkSipta vivaraNa -- -- jaina vidvAn umAsvAtijaina sAhitya meM dArzanika paddhati kA sUtrapAta inhoMne hI kiyA hai| inake liye jainadharma kI zvetAmbara digambara donoM sampradAyoM ke hRdaya meM samAna Adara hai / ataeva inake banAye hue tatvArtha sUtra para donoM hI pakSa ke vidvAnoM ne aneka mahattvapUrNa vyAkhyAgrantha likhe haiN| jaina paramparA se inakA samaya vikrama kI prathama zatAbdI mAnA jAtA hai paraMtu isa viSaya meM vAstavika aitihAsika tathya kyA hai ? usakA abhI taka koI yathArtha nirNaya nahIM huaa| siddhasena divAkarajaina-dArzanika sAhitya meM inakA vahI sthAna hai jo vaidika sAhitya meM kumArila bhaTTa, zaGkara svAmI udayanAcArya aura Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] vAcaspati mizra Adi dArzanika vidvAnoM kA hai| jaina sAhitya meM tarka paddhati ko viziSTa svarUpa dekara usako sucAru rUpa se vikAsa meM lAne kA saba se prathama zreya inhIM kI hai / jaina sAhitya meM inase prathama nyAya zAstra kA koI viziSTa grantha banA huA upalabdha nahIM hotA / pazcAd bhAvI anya jaina dArzanikoM ne mAtra inhIM kI zailI kA anusaraNa kiyA hai / inakI kRtiyoM kA dhyAnapUrvaka avalokana karane se pratIta hotA hai ki ye darzana zAstroM ke pAragAmI, saMskRta prAkRta bhASA ke praur3ha paNDita aura anupama kabi the| inakA banAyA huA nyAyAvatAra sacamuca hI jaina sAhitya meM viziSTa nyAya paddhati kA eka sopAna hai aura inake sammati, tarka dvAtriMzadvAtriMzikA Adi grantha madhya kAlIna bhAratIya darzana sAhitya ke bahu mUlya ratna haiM / jaina paramparA ke anusAra siddhasena divAkara kA samaya vikrama kI prathama zatAbdI mAnA jAtA hai| paraMtu kaI eka aitihAsika vidvAna inakA samaya vikrama kI pAMcavIM zatAbdI mAnate haiM * lekina abhI taka isakA koI saMtoSa janaka nirNaya nahIM huaa| inakA janma sthAna to vidita nahIM huA magara ujjayanI ke Asa pAsa meM hI inhoMne apanA jIvana vyatIta kiyaa| ye jAti ke brAhmaNa aura prathama vaidika dharma ke anuyAyI the / aura bAda meM inhoMne bRddha vAdI nAma ke eka AcArya ke pAsa jaina dharma kI dIkSA grahaNa kI / * dekho hinda tatva jJAna nuM itihAsa pRSTha 16 pUrvArddha / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 19 ] haribhadra sUrizvetAmbara jaina sampradAya meM isa nAma ke kaI AcArya ho gaye haiN| paraMtu prastuta nibaMdha meM jinake granthoM kA hamane ullekha kiyA hai ve haribhadra sUri saba se purAne haiN| joki yAkinImahattarA sUnu ke nAma se prasiddha aura 1444 granthoM ke praNetA kahe va mAne jAte haiM / jaina paramparA ke anusAra inakA svargavAsa vikrama saM0 585 meM huaa| ataH inakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai| paraMtu gujarAta purAtatva ke AcArya muni zrI jina vijaya jI ne haribhadra sUri ke samaya nirNaya para jo maveSaNA pUrvaka nibaMdha likhA hai usameM inakA samaya vikrama kI AThavIM navavIM zatAbdI nizcita kiyA hai| unakA yaha nizcaya AjA kala ke aitihAsika vidvAnoM meM mAnanIya bhI ho cukA hai| haribhadra sUri jAti ke. brAhmaNa AcAra sampanna pratibhAzAlI eka anupama vidvAn hue haiN| inakI lokottara pratibhA ne anekAnta jaya patAkA, zAstravArtA samuccaya, SaD darzana samuJcaya, yoga biMdu yoga dRSTi samuccaya, aura nyAya pravezaka sUtrAdi vividha viSaya ke aneka grantha ratnoM ko utpanna karake na kevala jaina sAhilyaH ko hI gauravAnvita banAyA kiMtu bhAratIya saMskRta prAkRta sAhitya ratna ke bhANDAgAra ko bhI vizeSa samRddhizAlI bnaayaa| aise anupama vidvAn ke liye, bhAratIya janatA jitanA abhimAna. kara sake. utanA kama hai| x dekho jaina sAhitya saMzodhaka bhAga. 1,, aMka. 1. / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] amRtacandra sUri yaha vidvAn jaina dharma kI digambara zAkhA meM hue haiN| inhoMne kundakundAcArya kRta samaya sAra, para Atma khyAti nAma kI TIkA likhI hai aura pravacanasAra TIkA, paMcArita kAya TIkA tatvArthasAra puruSArtha, siddhyupAya, paMcAdhyAyI aura tatva dIpikA Adi grantha bhI inhIM ke pavitra mastiSka kI upaja haiN| digambara paTTAvalI meM likhA hai ki ye vikrama saMvat 1962 meM vidyamAna the ataH inakA samaya vikrama kI dazavIM zatAbdI, sunizcita hai / vidyAnanda svAmI - digambara jaina sampradAya meM AcArya vidyAnandI ( vidyAnanda svAmI) dArzanika viSaya ke eka samartha vidvAn ho gaye haiM / jaina dharma meM dIkSita hone ke pUrva yaha darzana zAstroM ke dhurINatama vidvAna pratibhAzAlI vaidika dharmAlambI brAhmaNa the| unakI janmabhUmi madhyadeza meM thI / inake race hue aSTa sahasrI, tatvArthazloka vArtikAlaGkAra yuktayanuzAsana, aura Apta parIkSAdi grantha inakI camatkAriNI lokottara pratibhA kA paricaya dene meM pUrNatayA paryApta haiM / ye asAdhAraNa naiyAyika aura ucca koTi ke dArzanika aura gadya padya ke anupama lekhaka the / inake saMbaMdha meM zravaNavela golA meM prApta hue zilA lekhoM se pratIta hotA hai ki inhoMne kaI eka rAja sabhAoM meM jAkara vipakSiyoM para vijaya prApta kii| ataH inake * dekho jaina prandhAva le jaina nyAya pRSTa 60 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] dvArA jaina dharma meM jo pragati huI usake liye vaha inakA cirakAla taka RNI rahegA | itihAsa gaveSakoM ne isa tArkika ziromaNi kA samaya vikrama ko navamIM zatAbdI sunizcita kiyA hai / siddharSi - inake guru kA nAma gargarSi thA / nyAyAvatAra ( siddhasena divAkara kRta) para eka sundara vivaraNa likhane ke atirikta upamiti bhava prapaMca nAma kA adhyAtma viSaya kA bodha pUrNa kathA grantha bhI inhIM kA likhA huA mAnA jAtA hai| ye mahAtmA vi0 saM0 962 meM vidyamAna the aisA aitihAsika vidvAnoM kA maMtavya hai : inakI vivRti para maladhAra gacchIya hemacaMdrAcArya ke ziSya rAjazekhara sUri ne Tippana likhA hai / ye vi0 saM0 1405 meM vidyamAna the / candraprabha sUri Bring a inakA samaya vikrama kI vArahavIM zatAbdI mAnA jAtA hai / prameya ratna koSa ke alAvA darzana zuddhi nAmakA bhI eka prakaraNa grantha inhIM kA banAyA huA kahA jAtA hai aura vikrama saMvat 1159 meM inhoMne pUrNimA gaccha kI sthApanA kI thI / + 1 dekho aSTa sahasrI, aura zloka vArtikAlaMkAra kI prastAvanA / ye grantha gAndhI nAthAraMga jaina grantha mAlA meM prakAzita hue haiM / / dekho nyAyAvatAra kI prastAvanA / + dekho jaina granthAvali pU0 128 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] vAdideva sUri-- inakA asalI nAma devasUri hai / vAdI yaha vizeSaNa unakI zAstrIya pragalbhatA ke kAraNa hai / ye mahAtmA municaMdra sUri ke paTTadhara the / inakA janma vi0 saM0 1143 meM huA 1152 meM jainamata kI dIkSA / 1174 meM AcArya pada aura 1226 meM inakA svargavAsa huaa| vi0 saM0 1181 meM siddharAja kI sabhA meM digambara vidvAn kumudacaMdra ko inhoMne zAstrArtha meM parAjita kiyaa| jaina paramparA se zravaNa karane meM AtA hai ki inhoMne syAdvAda ratnAkara nAma kA 84 hajAra zloka pramANa kA eka bar3A hI ucca koTi kA dArzanika grantha likhA hai| parantu durbhAgyavaza se vaha Aja upalabdha nahIM hotA / ratnaprabhasUri-- ye prabhAvika jaina vidvAn vAdi devasUri ke ziSya haiN| inakA samaya vikrama kI terahavIM zatAbdI kA prArambha mAnA gayA hai| ratnAkarAvatArikA jaisA uttama dArzanika grantha inhIM kA nirmANa kiyA huA hai isake sivAya upadeza mAlA kI do ghaTTI TIkA ke nirmAtA bhI yahI mAne jAte haiN| hema candrAcArya-- isa mahA puruSa kA janma vikrama saMvat 1145 kI kArtika sudi pUrNimA ko huA thaa| 1154 meM caMdragacchoya zrI devacaMdra * dekho jaina pranthAvali pR0 80 / jaina / * dekho jaina granthAvali pR0 78 | jaina / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] sUri ke pAsa inhoMne dIkSA vrata grahaNa kiyA aura 1962 meM ye AcArya pada para niyukta hue| tathA 1229 meM inakA svargavAsa huA + ye mahApuruSa usa samaya ke pravala pratApI mahArAjA kumArapAla ke guru the| inakI agAdha vidyA buddhi kA aMdAjA lagAnA kaThina hI nahIM valki asaMbhava hai / ApakI alaukika pratibhA se utpanna hone vAlI mahAn grantharAzi Aja saMsAra ke sAre vidvAnoM ko vismaya meM DAla rahI hai / sAhitya sambandhI aisA koI bhI viSaya nahIM jisa para ki ApakI camatkAra pUrNa lekhinI na uThI ho / nyAya vyAkaraNa kAvya koSa alaMkAra chaMda nIti aura adhyAtma Adi sabhI viSayoM para Apane saMskRta aura prAkRta bhASA meM eka va aneka mahatvapUrNa grantha likhe haiM / kahate haiM ki Apane apane prazaMsA jIvana kAla meM sAr3he tIna karor3a zloka pramANa graMthoM kI racanA kI hai / paraMtu durbhAgyavaza se Aja ve saba upalabdha nahIM hote magara jitane Aja milate haiM unakI saMkhyA bhI kucha kama nahIM / isameM zaka nahIM ki zrI hemacaMdra sUri ne bhAratIya saMskRta prAkRta sAhitya kI jo anupama sevA kI hai usake lie samasta bhAratIya janatA unakI cirakAla taka RNI rahegI / malliSeNa sUri ye AcArya vikrama kI caudavIM zatAbdI meM hue haiN| ye nAgendra gacchIya udaya prabhasUri ke ziSya the| inhoMne jinaprabha sUri ko + dekho kumArapAla caritra kI bhASA prastAvanA | Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] sahAyatA se zaka saM0 1214 meM syAdvAda maMjarI nAmaka vyAkhyA grantha kI racanA kI thii| guNaratna sUri ye vidvAn vikrama kI paMdrahavIM zatAbdI meM hue haiN| inake guru kA nAma devasundara sUri thaa| vikrama saM0 1466 meM inhoMne kriyA ratna samuccaya nAma ke anya kI racanA kI hai aura tarka rahasya dIpikA (SaD darzana samuccaya TIkA ) jaisA dArzanika grantha bhI inakA hI racA huA hai| u0 vinaya vijaya jI ye mahAtmA vikrama kI satrahavIM aThArahavIM sadImeM hue haiN| inake guru kA nAma u0 kIrti vijaya thA / inake granthoM se inake samaya kA paricaya barAbara milatA hai| ye vidvAn hone ke alAvA bar3e zAnta aura AcAra sampanna the / apane jIvana kAla meM inhoMne saMskRta, prAkRta aura gujarAtI bhASAmeM kaI eka uttamottama granthoMkI .............................. * nAgendagacchagovindavakSo'laMkArakaustubhAH / te vizvavaMdyA nndyaasurudyprbhsuuryH|| 6 / / zrImalliSeNaptaribhirakAri tatsadagaganadinamaNibhiH / vRttiriya manuravi (1214) mita zAkAbde dIpamahasizanau // 7 // zrIjinaprabhasUrINAM sAhAyyodbhinnasaurabhA / zrutA butaM satusatA vRttiH syAdvAda maMjarI // 8 // ( syAdvAda maM0 kI prazasti) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] racanA kI hai| unameM kalpasUtra kI sukhabodhikA TIkA loka prakAza haima laghu prakriyA nayakaNikA aura zAnta sudhArasa vizeSa ullekhanIya haiM / i upAdhyAya yazovijayajI -- ye mahAnubhAva jaina darzana ke eka anupama bhUSaNa the / inake samAna medhAvI DhUMDhane para bhI kama milegaa| vidyA ke hara eka viSaya meM inakI avyAhata gati thI / inakI grantha racanA aura tarka zailI Aja bar3e bar3e vidvAnoM ko cakita kara rahI hai| inakI camatkAriNI pratibhA aura prakANDa pANDitya ke upalakSa meM kAzI kI vidvatsabhA ne inako nyAya vizArada kI padavI pradAna kI thI / aura eka zata grantha nirmANa ke badale vahIM se inako myAyAcArya kA viziSTa pada prApta huA thA + ye zata granthoM ke nirmAtA ke (1) racanA kAla vi0 saM0 1666 | zloka pramANa 6000 1 (2) racanA samaya vi0saM0 1708 zloka saMkhyA 17611 / (3) racanA kA samaya vi0 saM0 1710 mUlazloka pramANa 25000 / svopajJa TIkA zloka saMkhyA 35000 / inake viSaya meM adhika dekhane kI icchA rakhane vAle nayakarNikA kI gujarAtI prastAvanA ko dekheM / + isake liye eka jagaha para ye svayaM likhate haiM- pUrva nyAyavizAradatva virudaM kAzyAM pradattaM budhaiH / nyAyAcAryapadaM tataH zatapranthasya yasyArpitam / ziSyaprArthanayA nayAdivijayaprAjJotamAnAM zizu statvaM kiMcididaM yazovijaya ityAkhyA bhRdA khyAtavAn (ta0 bhA0 ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma se prasiddha haiN| durbhAgyavaza ve saba ke saba isa samaya nahIM milate unameM se jitane grantha Aja upalabdha hote haiM ve jaina sAhitya bhaNDAra ke eka amUlya ratna haiN| inake nyAya khaNDana khaNDakhAdya, aura syAdvAda kalpalatA Adi graMthoM ke dekhane kA jisa vidvAn ko saubhAgya prApta huA ho vaha nissaMdeha hamAre isa kathana kA pUrNatayA samarthana karegA / inakA samaya vikrama kI satrahavIM aThArahavIM sadI sunizcita hai| gurjara bhASA ke vIramtava ko inhoMne vi0 saM0 1733 kI vijaya dazamI ko samApta kiyaa| ye upAdhyAya naya vijaya ke ziSya the| ke aise prakANDa vidvAn ke liye jaina janatA jitanA garva kare utanA kama hai| vaidika vidvAn kaNAda RSi-- vaizeSika sUtroM ke karttA kaNAda RSi kaba hue isakA pUrNa nizcaya abhI taka nahIM huA / kitane aitihAsikoM kA anumAna hai ki vaizeSika darzana kI racanA gautama ke nyAya sUtroM se prathama huI hai| (1) aura anya ise nyAya darzana se bAda kA kahate haiM aura usakI nyUnatA kA pUraka mAnate haiM / (2) parantu vAstavika tathya * dekho zAstra vArtA samuccaya kI saMskRta prastAvanA | (1) dekho hinda tatvajJAna no itihAsa pR0 223 pUrvAddha / (2) dekho ramezadatta likhita prAcIna bhAratavarSa kI sabhyatA kA itihAsa bhASAnuvAda-"kaNAda kA tAtvika siddhAntavAda gautama ke nyAya zAstra kI pUrti hai" / (pR0 106 bhA0 2). Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] abhI gaveSaNIya hai jo ki adhikatayA purAtattvajJoM ke pariSkRta vicAroM para avalaMbita hai| prazasta pAdAcAryavaizeSika sUtroM para prazastapAda nAma ke vikhyAta bhASya ke racayitA prazasta pAdAcArya kA samaya Ajakala ke aitihAsika vidvAnoM ne IsA kI pAMcavIM zatAbdI sthira kiyA hai| inakA ukta bhASya bar3A hI anupama aura dArzanika janatA meM bar3e Adara kI dRSTi se dekhA jAtA hai| vAtsyAyana muni aitihAsika paMDitoM kA anumAna hai ki vAtsyAyana muni IsA kI cauthI zatAbdI meM hue / nyAya sUtroM para kiyA huA inakA bhASya vAtsyAyana bhASya ke nAma se prasiddha hai / IsA kI pAMcavIM sadI [490] meM hone vAle bauddha vidvAn diGnAgane apane "pramANasamuccaya" grantha meM inake bhASya para samAlocanAtmaka jo vivaraNa likhA hai usase inakA cauthI sadI meM honA vizvasanIya hai| pataMjali RSimahAbhASyakAra pataMjali aura yoga sUtroM ke racayitA pataMjali donoM eka hI vyakti haiM yA bhinna bhinna isa bAta kA abhI taka pUrA nizcaya nahIM huaa| tathA mahAbhASyakAra pataMjali ke samaya meM bhI itihAsa vettAoM kA mata bheda hai| kisI ke mata meM inakA samaya IsA se ___ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28 ] tIna sau varSa pahale kA hai aura koI Der3ha sau varSa pahale mAnate haiM tathA paMDita pravara satyavrata sAmazramI ne inako IsavI sana se 450 varSa pUrva svIkAra kiyA hai + evaM yoga sUtrakAra pataMjali ke viSaya meM bhI mata bheda hI hai / kisI ke vicAra meM inakA samaya IsA kI dUsarI se cauthI sadI taka hai| koI 150 varSa pUrva mAnate haiM aura anya vidvAnoM kA kathana hai ki ye IsA ke lagabhaga sau varSa pahale hue haiN| ___ maharSi vyAsa--. yoga sUtroM para bhASya karane vAle aura mahAbhArata kI racanA karane vAle vyAsa yadi eka hI vyakti haiM to inakA samaya IsAse lagabhaga 200 varSa pUrva kA hai| kyoMki Ajakala ke itihAsajJoM ne mahAbhArata kA samaya prAyaH yahI nizcita kiyA hai / parantu lokamAnya tilaka ne gItAkAla nirNaya meM mahAbhArata kA samaya zaka saMvat ke Arambha se 500 varSa pahale kA mAnA hai - aura yadi yoga darzana para bhASya likhane vAle vyAsa inase-mahAbhAratIya + dekho unakA niruktAlocana pRSTha 72 / + vAdarAyaNa praNIta brahma sUtra kA samaya I0 sa0 100 varSa pUrva kA mAnA jAya to mahAbhArata isase pahile kA hai / pataMjali ke yoga sUtra kA samaya bhI isI ke lagabhaga hai|| mahAbhArata mImAMsA pR0 64 / hindI anuvAda ] * dekho hiMdattatvajJAnano itihAsa pRSTha 155 uttarArddha / * dekho unakA gItArahasya hindI anuvAda pR0562 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] vyAsa se bhinna haiM taba to inakA samaya hamAre khyAla meManizcita evaM saMdigdha sA hI hai / tathA jina logoM ne yoga sUtra kAra pataMjali kA samaya IsA kI dUsarI zatAbdI mAnA hai unake mata se to ye IsAkI tIsarI zatAbdI se pahale ke nahIM hone cAhiye parantu inake viSaya meM vAstavika tathya abhI taka spuTa nahIM huaa| kumArila bhaTTa mImAMsaka dhurINa mahAmati kumArila bhaTTa ko diganta vyApinI kIrtikA AbhAsa dArzanika jagat meM Aja bhI mUrtimAna hokara dikhAI de rahA hai / vaidika dharma ke abhyudayArtha inhoMne apane jIvana kAla meM jisa kadara kaSTa uThAye haiM unase inakI dharma viSayiNI ananya bhakti kA pUrA sabUta mila rahA hai / inake samaya meM vaidika dharma ko phira se jo pragati milI hai tadartha vaha Apa kA cirakAla taka kRtajJa rhegaa| itihAsa vettAoM ne inakA samaya : IsA kI AThavIM zatAbdI-[700 se 780 taka ] sunizcita kiyA hai| mImAMsA zloka vArtika aura taMtra vArtika Adi anya inake prakANDapAMDitya ke jvalanta Adarza haiN| svAmi zaMkarAcAryaadvaita mata ke pradhAna AcArya svAmI zaMkarAcArya ke viSaya meM itanA hI kaha denA paryApta hogA ki ve tatkAlIna dArzanika yuga meM eka hI the / inake samAna prabhAva aura vidyA vaibhava rakhane vAlI dArzanika vyakti bahuta kama huI haiN| kumArila bhaTTa ke bAda Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 30 ] vaidika dharma kI nirvANAsanna jyoti ko pracaNDa karane vAle ye hI mahApuruSa hue haiN| prasthAnatrayI-upaniSada-gItA aura brahmasUtra-para inake jo bhASya haiM ve inakI kIrti ke suda stambha haiN| bhAratavarSa kIcAroM dizAoM meM inake dvArA sthApana kiye gaye maTha, inakI digvijaya kA AjabhI pramANa de rahe haiM / isameM sandeha nahIM ki. zaMkara svAmI ke dvArA vaidika dharma ko AzAtIta pragati milii| sampradAyAnusAra inakA samaya kucha bhI ho parantu vartamAna samaya ke itihAsajJa vidvAnoM ne inakA samaya IsA kI AThavIM navamI (788-820) zatAbdI nizcita kiyA hai| vikrama kI AThavIM sadI se lekara satrahavIM sadI taka inake vicAroM ko aura bhI sudRr3ha banAne ke liye inake anugAmI bhAratIya vidvAnoM ne bar3e bar3e praur3ha aura ucca koTi ke dArzanika anthoM kA nirmANa kiyA aura inake mata. kA samarthana karane vAle dArzanika sAhitya meM AzAtIta vRddhi huii| vAcaspati mizradArzanika vidvAnoM meM vAcaspati mizra kA sthAna bahuta UMcA hai / pratyeka zAstra meM inakI avyAhata gati thI / inake samAna darzana zAstroM ke mArmika vidvAn bahuta hI alpa hue haiN| inakI lekhana paddhati bar3o hI prasanna aura gambhIra hai| inake race hue * ve grantha aura granthanirmAtAoM ke nAma Adi ke viSaya meM dekho hiM0 ta0 no0 itihAsa pR0 216-218 tk| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] grantha, guNagarimA meM eka dUsare se spardhA kara rahe haiN| inakI sArvadezika pratibhA kA prakAza, sAMkhya yoga, vedAnta nyAya aura mImAMsA Adi darzanoM para inake likhe hue granthoM meM se pUrNimA ke candramA ke samAna prakAzita ho rahA hai| inhoMne bhAmati (zAMkara bhASya vyAkhyA) sAMkhya tatva kaumudo (sAMkhya kArikA vyAkhyA) tatva vizAradI (yoga bhASya vyAkhyA) tAtparya TIkA (udyotakAra ke nyAya vArtika para) nyAya sUcI (svato nibaMdha) nyAyakaNikA ( maMDana mizrakRta vidhi viveka kI TokA) aura kumArila bhaTTa ke vicAroM para tatvavindu Adi aneka grantha ratnoM dvArA bhAratIya dArzanika sAhitya kI saubhAgya zrI ko alaMkRta kiyA hai / ye nRga rAjA ke samaya meM hue haiM aura jAti ke ye maithila brAhmaNa the| inakA samaya vikrama kI navamI zatAbdI kahA va mAnA jAtA hai| pArthasAra mizra-- pArathasAra mizra, mImAMsA darzana ke dhurINatama vidvAn the| inakA racA huA zAstra dIpikA nAma kA graMtha inake pratibhAutkarSa kA namUnA hai / isake sivAya inhoMne nyAya ratnAkara (zloka vArtika vyAkhyA) taMtra ratna aura nyAya mAlA Adi mImAMsA darzana se sambandha rakhane vAle aura bhI graMtha likhe haiN| ye mahAmati kumArila bhaTTa ke anuyAyI the / inakA samaya vikrama kI dasavIM aura bArahavIM sadI ke daramyAna kA nizcita hotA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ] bhAskarAcArya svAmI zaMkarAcArya ke bAda unake siddhAnta kA satra se pahile prativAda bhAskarAcArya hI ne kiyA / ye acche samartha vidvAn hue haiM / vAdarAyaNa praNIta brahmasUtra para inakA likhA huA bhAgya darzanIya hai / aitihAsika vidvAnoM ne inakA samaya vikrama kI dasavIM zatAbdI kA pUrvArddha sthira kiyA hai rAmAnuja svAmI rAmAnujAcArya viziSTAdvaita ke pradhAna AcArya hogaye haiM / zaMkarAcArya kI bhAMti inhoMne bhI prasthAnatrayI para prAsAdamayI saMskRta bhASA meM vizAlakAya bhASyoM kI racanA kI hai| joki zrI bhASya (brahmasUtra para ) vedAntadIpa, vedAnta sAra, vedAntArtha saMgraha aura zrI madbhagavadgItA bhASya ke nAma se prasiddha haiM / inake jIvana kA itihAsa 'bar3A vilakSaNa hai parantu sthAna ke saMkoca se hama use yahAM para dene meM asamartha haiM / inakA samaya IsvI san 2017 se 1137 taka kA mAnA gayA hai / inake viziSTAdvaita kA dakSiNa deza-viSNu kAMcI Adi meM adhika sAmrAjya hai / nimbArkAcArya ye AcArya svAbhAvika bhedAbheda ke saMsthApaka haiN| inakA samaya bhAskarAcArya ke nikaTavartI hai / inhoMne brahma sUtroM para vedAnta pArijAtasaurabha nAma kA eka choTA bhASya likhA hai / * dekho - bhAskarIya bhASya kI saMskRta prastAvanA ? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 ] zrIkaMTha zivAcAryainhoMne 'ziva viziSTAdvaitamata kI sthApanA kii| inakA samaya yadyapi sunizcita nahIM tathApi IsA kI paMdravIM sadI meM inake hone kA anumAna aitihAsikoM ne bAMdhA hai| vallabhAcArya--- - zuddhAdvaita mata ke saMsthApaka zrI ballabhAcArya kA samaya vi0 kI solahavIM sadI mAnA jAtA hai| inakA janma saM0 1535 aura svargavAsa 1586 meM huaa| brahmasUtra para aNu bhASya nAma kA grantha inhIM kA racA huA hai / ye tailaMga brAhmaNa the 4 / vijJAnabhitu--- vikrama ko satrahavIM zatAbdI meM hue haiN| brahmasUtroM para inake likhe hue vijJAnAmRta bhASya kA paricaya hama prastuta nibaMdha meM de cuke haiN| isake alAvA vartamAna sAMkhya sUtroM para inakA banAyA huA sAMkhya pravacana bhASya bhI hai tathA pAtakhala bhASya para inhoMne eka vArtika bhI likhA hai| ina graMthoM ke avalokana se jAna par3atA hai ki ye acche dArzanika vidvAna the| .. vidyAraNya svAmI-- yaha mahAtmA sarva zAstroM ke praur3ha vidvAna the| inakA paJcadazI nAma kA prakaraNa graMtha vedAnta zAstra meM praveza karane ke liye eka uttama sopAna rUpa hai| isake alAvA zaMkara digvijaya, vivaraNa prameyasaMgraha aura jIvanamuktiviveka Adi graMtha bhI inhIM ke race hue haiN| inakA dUsarA nAma mAdhavAcArya bhI kahA jAtA hai / yaha mahAtmA vikrama kI caudahavIM zatAbdI meM hue haiN| x dekho hiM0 ta0 itihAsa pR0 258 uttagaI / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] mAnandagiri-- inhoMne brahmasUtra ke zAMkara bhASya para nyAyanirNaya nAma kI eka sundara TIkA likhI hai| isake sivAya bhagavadgItA para ina kI Anandagiri nAma kI TIkA prasiddha hai| inakA samaya vikrama kI caudahavIM sadI kA uttarArddha hai| aura brahmasUtra zAMkara bhASya para ratnaprabhA nAma kI TIkA ke kartA govindAnanda svAmI bhI inhIM ke samakAlIna pratIta hote haiN| dharmarAja dIkSitavedAnta paribhASA ke kartA dharmarAja dIkSita kA samaya 1550 I0 hai inakI yaha pustaka vedAnta nyAya meM praveza karane ke liye eka sundara dvAra hai| zaGkara mizrainakA samaya I0 san 1600 ke lagabhaga hai| vaizeSika sUtroM para inakI upaskAra nAma kI svatantra vyAkhyA bar3I uttama aura padArtha vivecana ke liye bar3I upayogI hai| nAgArjuna--- mAdhyamika mata ( zUnyavAda ) ke pradhAna AcArya bauddha vidvAna nAgArjuna kA samaya IzA kI dUsarI zatAbdI hai / bauddha sampradAya meM yaha bar3e hI samartha the aura vikhyAta vidvAn hue haiN| inake sivAya prastuta nibandha meM aura jina granthakAroM kA ullekha AyA hai ve prAyaH vikrama kI unnIsavIM tathA vIsavIM zatAbdI meM hue haiN| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| viSaya pRSThAMka prAraMbhika nivedana 1-2 anekAMtavAda kA svarUpa aura paryAya 3-6 padArthoM kA vyApaka svarUpa maharSi pataMjali 8-6 mImAMsaka dhurINa pArthasAra mitra 10-11 cyAsadeva 11-12 haribhadra sari 12-15 mahAmati kumArila 15-17 davya paryAya athavA nityAnityatva 17-21 vastu kA svarUpa anekAnta hai 21-22 dazya aura paryAya kA bhedAbheda 22-27. [darzana zAstroM meM anekAntavAda darzana] [pAtaMjala yoga bhASya prAkRta jagata kI anekAntatA 28-12 dharma aura dharmI kA bhedAbheda prakRti puruSa kA sArUpya vairUpya vastu kI anekAntatA athavA sAmAnya vizeSatva pradhAna kI pravRtti meM anekAntatA 46-48 izvara kI pravRtti meM anekAntatA [zaMkara khAmI] sAMkhya tatvakaumudI se (anekAntavAda) 52-53 mImAMsA zloka vArtika se (anekAntavAda) zAstra dIpikA avayava avayavI kA bhedAbheda virodha parihAra athavA AkSepa nirAkaraNa 65-70 virodha parihAra kA dUsarA prakAra 70-72 dharma dharmI Adi kA bhedAbheda 72-74 bhAkSepAntara kA samAdhAna Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka 78-80 80-82 83-84 85-64 14-100 [ 36 ] viSaya vaizeSika darzana meM (anekAntavAda) padArtha meM satvAsatva nyAya darzana kA vAtsyAyana bhASya nyAya darzana kI vaidika vRtti meM (bhanekAntavAda) bhAskarAcArya kA brahma satra bhASya vijJAna bhikSukA vijJAnAmRta bhASya vedAnta pArijAta saurabha zrI bhASya zrI kaMThazivAcArya kA brahma mImAMsA bhASya vallabhAcArya kA tatvArtha pradIpa paMcadazI bhedAbheda bauddhadarzana anirvacanIya zabda anekAntavAda kA paryAyavAcI hai eka bhrama kI nivRtti upasaMhAra [pariziSTa prakaraNa] darzanoM ke prAdhAra pranthoM meM anekAntabAda bhagavadgItA aura upaniSadeM purANoM meM Izvara kA saguNa nirguNa svarUpa mahAbhArata meM anekAntavAda manusmRti meM anekAntavAda Izvara kA katRtva prakartRtva anekAntavAda ke sAtha anyAya zaMkara svAmI mora bhAskarAcArya 104 105-108 108-114 114-115 115-16 116-115 116-122 123-128 128-126 126-132 136-141 141-143 142-146 14-150 160-161 dRSTibhedaH / pratipakSI vidvAnoM ke prativAda kI tulanA jainadarzana kisa prakAra se vastu ko sadasat mAnatA hai ukta viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa 170-171 171-176 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthavAdamAlAyAstRtIyaM puSpam / darzana aura anekAntavAda / carAcarasvarUpAya virUpAyAtmane nmH| ajAya jAyamAnAya, mAyAtItAya mAyine // 2 // Arambhika nivedana ratIya AstikadarzanoM meM anekAntavAda ko mukhya sthAna dete hue jisa darzana meM adhyAtma tatvoM kA suvyavasthita vicAra kiyA gayA hai, vaha darzana jaina darzanake nAma se prasiddha hai| Aja hama apane madhyastha pAThakoM ko jaina darzana ke usI anekAntavAda kA kucha paricaya dilAne kA prayatna karate haiN| hamAre khyAla meM bhAratIya prAcIna tathA arvAcIna, katipaya dArzanika vidvAnoM ne jaina darzana ke anekAntavAda kA jo svarUpa sabhyasaMsAra ke sAmane rakhA hai vaha usakA yathArtha svarUpa nahIM / unhoMne anekAntavAda kA svarUpa ___ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) pradarzana aura usako prativAdAtmaka AlocanA karate samaya bahudhA sAmpradAyika vicAroM se ho kAma liyA hai arthAt sAmpradAyika vyAmoha ke kAraNa hI kitane eka vidvAnoM ne anekAntavAda ko saMdigdha tathA anizcita vAda kaha kara use padArtha nirNaya meM sarvathA anupayogI aura unmattapuruSoM kA pralApa mAtra batalAyA hai / (1) parantu hamArI dhAraNA isake pratikUla hai / hamAre vicAra meM to anekAnta vAda kA siddhAnta bar3A hI suvyavasthita aura parimArjita siddhAnta hai| isakA svIkAra mAtra jaina darzana ne hI nahIM kiyA kintu anyAnya darzana zAstroM meM bhI isakA bar3I praur3hatA se samarthana kiyA gayA hai / anekAnta vAda vastutaH anizcita evaM saMdigdhavAda nahIM kiMtu vastu svarUpa ke anurUpa sarvAMga pUrNa eka sunizcita siddhAnta hai / isI viSaya meM hama apane paryAlocita vicAroM ko madhyastha pAThakoM ke samakSa upasthita karate haiN| AzA hai pAThakagaNa hamAre vicAroM ko nispakSatayA vivekadRSTi se hI avalokana karane kI kRpA kreNge| (1) dekho - brahmasUtra 2 - 2 - 33 kA - zAMkarabhASya, vijJAna bhikSukA vijJAnAmRta bhASya, zrIkaMTha zivAcArya kA bhASya, ballabhAcArya kA aNubhASya, aura rAmAnujAcArya kA zrIbhASya bhAdi pranthoM kA ullekha / inake lekha para jo kucha vaktavya hogA usakA jikara anta ke pariziSTa prakaraNa meM kiyA jAvegA / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anekAntavAda kA svarUpa aura paryAya ] anekAntavAda jaina darzana kA mukhya viSaya hai| jaina- tatva / jJAna kI sArI imArata anekAntavAda ke siddhAnta para avalambita hai vAstava meM ise jaina darzana kI mUla bhitti samajhanA cAhiye / anekAnta zabda, ekAntatva-sarvathAtva-sarvathA evamevaisa ekAnta nizcaya kA niSedhaka aura vividhatA kA vidhAyaka hai sarvathA eka hI dRSTi se padArtha ke avalokana karane kI paddhati ko apUrNa samajhakara hI jaina darzana meM anekAntavAda ko mukhya sthAna diyA gayA hai| anekAntavAda kA artha hai, padArtha kA bhinna bhinna dRSTi hinduoM-apekSAoM se paryAlocana karanA, tAtparya ki eka hI padArtha meM bhinna 2 vAstavika dharmoM kA sApekSatayA svIkAra karane kA nAma anekAntavAda hai / yathA eka hI puruSa apane bhinna 2 sambandhijanoM kI apekSA se pitA putra aura bhrAtA Adi saMjJAyoM se sambodhita kiyA jAtA hai isI prakAra apekSA bheda se eka hI vastu meM aneka dharmoM kI sattA pramANita hotI hai| . ___ syAdvAda, apekSAvAda aura kathaMcitvAda anekAntavAda ke hI paryAya-samAnArthavAcI zabda haiM / syAt' kA artha hai noTa-kitane eka loga syAta kA artha. zAyada, kadAcita ityAdi saMzaya rUpa meM karate haiM parantu yaha unakA bhrama hai / 1-patra sarvathAtva niSedha ko'nekAnta tAdyotakaH kathaMcidasyAcchabdo nipAtaH / iti. paMcAstikAya TIkA (amRta caMdra sUri zlo0 14. kI vyAkhyAH pR0 30) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathaMcit kisI apekSA se syAt yaha sarvathAsva-sarvathApanakA niSedhaka anekAntatAkA dyotaka kathaMcit artha meM vyavahRta hone 'vAlA avyaya' hai / isa para adhika vivecana hama sadAbhaMgI ke svataMtra nirUpaNa meM kreNge| jaina darzana kisI bhI padArtha ko ekAnta nahIM mAnatA usake mata se padArtha mAtra hI anekAnta hai| kevala eka hI dRSTi se kiye gaye padArtha nizcaya ko jaina darzana apUrNa samajhatA hai / usakA kathana hai ki padArtha kA svarUpa hI kucha isa prakAra kA hai ki usameM hama aneka pratidvandvI paraspara virodhI dhoM ko dekhate haiM aba yadi vastu meM rahane vAle aneka dharmoM meM se kisI eka hI dharma ko lekara usakA-vastu kA-nirUpaNa kreN| aura usI ko sIMza se satya samajha lo yaha vicAra apUrNa evaM bhrAMta hI ThaharegA / kyoMki jo vicAra eka dRSTi se satya samajhA jAtA hai tadvirodhi vicAra bhI dRSTyantara se satya ThaharatA hai| udAharaNArtha kisI eka puruSa vyakti ko lIjiye / amuka nAma kA eka puruSa hai use koI, pitA aura koI putra koI bhAI athavA bhatIjA cAcA athavA tAyA kahakara pukAratA hai eka puruSa kI ina bhinna 2 saMjJAoM se pratIta hotA hai ki usameM pitRtva, putratva aura bhrAtRtva Adi aneka dharmoM kI sattA maujUda hai / aba yadi usameM rahe huye kevala pitRtva dharma kI hI ora dRSTi rakhakara use sarva prakAra se pitA hI mAna baiThe 1-sthAditya vyaya manekAnta dyotakam / tataH syAdvAdaH / bhanekAnta vAda nityAnityAyaneka dharmazaklaika vastva bhyupagamaH iti yAvat / (syAdvAda maMjarI kA04 pR0 14) / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba to bar3A anartha hogA vaha hara eka kA pitA. hI siddha hogA parantu vAstava meM aisA nahIM hai vaha pitA bhI hai aura putra bhI apane putra kI apekSA vaha pitA hai aura svakIya pitA kI apekSA vaha putra kahalAyegA / isI prakAra bhinna 2 apekSAoM se ina sabhI ukta saMjJAoM kA usameM nirdeza kiyA jA sakatA hai| jisa taraha apekSA bheda se ekahI. devadatta vyakti meM pitRtva, putratva ye do virodhI dharma apanI sattA kA anubhava karAte haiM usI taraha hara eka padArtha meM apekSA bheda se aneka virodhi dharmoM kI sthiti pramANa siddha hai| yaha dazA saba padArthoM kI hai unameM nisyatva Adi aneka dharma dRSTi gocara hote haiM isaliye padArtha kA svarUpa eka samaya meM eka hI zabda dvArA sampUrNatayA nahIM kahA jAsakatA aura nAhI vastu meM rahane vAle aneka dharmoM meM se kisIeka hI dharma ko svIkAra karake anya dharmoM kA apalApa kiyA jA sakatA hai| ataH kevala eka hI dRSTi vindu se padArtha kA avalokana na karate hue bhinna 2 dRSTi vinduoM se hI usakA avalokana karanA nyAya saMgata aura vastu svarUpa ke anurUpa hogA basa, saMkSepa se jainadarzana ke anekAntavAda kA yahI tAtparya hameM pratIta hotA hai / jainadarzana ke isa siddhAnta kA vaidika darzanoM meM kisa rUpa meM aura kisa praur3hatA se samarthana kiyA hai isakA digdarzana hama Age cala kara (+)--ekasyaiva pusastattadupAdhi bhedAta pitRtva, putratva mAtulatva, bhAganeyatva, pitRvyantra, bhrAtRtvAdi dharmANAM paraspara viruddhAnAmapi prasiddhi darzanAca / ( iti syAdvAdamaMjarI kAro vallibheNAcAryaH ) kArikA 23 pUcha 155 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAyeMge / darzana zAstroM ke parizIlana se hamArA isa bAta para pUrNa vizvAsa ho gayA hai ki anekAntavAda kA siddhAMta, anubhava siddha svAbhAvika tathA paripUrNa siddhAMta hai / isakI svIkRti kA saubhAgya kisI na kisI rUpa meM sabhI dArzanika vidvAnoM ko prApta huA hai| anekAntavAda ke siddhAMta kI sarvathA avahelanA karake koI bhI tAttvika siddhAMta paripUrNatA kA anubhava nahIM kara sakatA aisA hamArA vizvAsa hai| - [ padArthoM kA vyApaka svarUpa ] vizva ke padArthoM kA bhalI bhAMti avalokana karane se jJAta hotA hai ki ve saba utpatti, vinAza aura sthiti se yukta haiN| pratyeka padArtha meM utpAda vyaya aura dhrauvya kA pratyakSa anubhava hotA hai / jahAM hama vastu meM utpatti aura vinAza kA anubhava karate haiM vahAM para usakI sthiratA kA bhI avikala rUpa se bhAna hotA hai| udAharaNa ke liye eka suvarNa piNDa ko hI lIjiye ? prathama suvarNa piNDa ko galA kara usakA kaTaka (kar3A) banA liyA gayA aura kaTaka kA dhvaMsa karake usakA mukuTa taiyAra kiyA gayA yahAM para suvarNa piNDa ke vinAza se kaTaka kI utpatti aura kaTaka ke dhvaMsa se mukuTa kA utpanna honA dekhA jAtA hai parantu isa utpatti vinAza ke silasile meM mUla vastu suvarNa kI sattA barAbara maujUda hai| piNDa dazA ke vinAza aura kaTaka kI utpatti dazA meM bhI suvarNa kI sattA maujUda hai evaM kar3eke vinAza aura mukuTa ke utpAda kAla meM bhI suvarNa barAbara vidyamAna hai / isase yaha siddha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) huA ki utpatti aura vinAza vastu ke kevala AkAra vizeSa kA hotA hai na ki mUla vastu kA / mUla vastu to lAkhoM parivartana hone para bhI apanI svarUpa sthiratA se sarvathA cyuta nahIM hotI / kaTaka kuNDalAdi, suvarNa ke kevala AkAra vizeSa haiM ina AkAra vizeSoM kAhI utpanna aura vinaSTa honA dekhA jAtA hai / inakA mUla tatva suvarNa to utpatti vinAza donoM se alaga hai / isa udAharaNa se yaha pramANita huA ki padArtha meM utpatti vinAza aura sthiti ye tInoM hI dharma svabhAva siddha haiN| kisI bhI vastu kA Atyantika vinAza nahIM hotA / vastu ke kisI AkAra vizeSa kA vinAza hone se yaha nahIM samajhanA cAhiye ki vaha bilkula naSTa ho gaI, nahIM ? vaha apane eka niyata AkAra ko chor3a kara AkArAntara ko dhAraNa kara letI hai ataH mUla svarUpa se vastu na to sarvathA naSTa hotI hai aura na hI sarvathA navIna utpanna hotI hai kintu mUla vastu ke AkAra meM jo vizeSa 2 prakAra ke parivartana hote haiM ve hI utpatti aura vinAza ke nAma se nirdiSTa kiye jAte haiM / mUla dravya to AkAra vizeSa kI utpatti samaya meM bhI sthita hai aura usake - AkAra vizeSa ke vinAza kAla meM bhI vidyamAna hai ata: jagata ke sAre hI padArtha utpatti vinAza aura sthiti zIla haiM, yaha bAta bhalIbhAMti pramANita ho jAtI hai / isI Azaya se jaina granthoM meM " utpAda' vyaghrauvya yuktaM sat" yaha padArtha kA lakSaNa nirdiSTa kiyA hai / (1) umAsvAti viracita tatvArthAdhigama sUtra gra0 5 s0 26 bhASyam - utpAda vyayau dhauvyaMca yuktaM sato lakSaNam | yadutpadyateya dravyayeti paJcadhruvaM tatsat mato'nyadasaditi // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM para utpAda vyaya ko paryAya aura dhrauvya ko dravya ke nAma se abhihita karake vastu-padArtha-ko dravya' paryAyAtmaka bhI kahA hai| dravya svarUpa nitya aura paryAya svarUpa anitya hai| dravya nityasthAyI aura paryAya badalate rahate haiN| [maharSi pataJjali] jaina darzana ke ukta siddhAnta kA maharSi pataJjali ne bhI mahAbhASya ke pazapazAhnika meM nimnalikhita zabdoM meM bar3I sundaratA se samarthana kiyA hai arthAt unhoMne bhI ukta siddhAnta kA spaSTavayA nimnalikhita zabdoM meM pratipAdana kiyA hai / tathA hi-... dravyaM nitya mAkRti ranityA, suvarNa kayA cidAkRtyAyuktaM piNDo bhavati piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante, rucakAkRtimupamRdyakaTakAH kriyante kaTakAkRtimupamRdya svAstikAH kriyante punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayA''kRtyAyuktaH jaina bhAgamoM meM bhI isa bAta kA spaSTa rUpa se ullekha hai yathA uppajeivA vigameivA dhuveivAvastu tatvaM ca utpAda vyaya dhrauvyAtmakam / (syAdvAda maMjarI pR0158) (1) vastunaH svarUpaM dravyaparyAyAtmakatva miti pramaH ( syA0 vA0 maM0 pR013) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . khadirAMgAra sadRze kuNDale bhavataH / prAkRti ranyAcAnyAcabhavati dravyaM punastadeva prAkRtyupamardaina drvymevaavshissyte| arthAt-dravya-mUlapadArtha-nitya aura AkRti-AkAraparyAya-anitya haiM / suvarNa kisI eka viziSTa AkAra se piNDa rUpa banatA hai piNDa kA vidhvaMsa karake usake rucaka-dInAra-moharabanAye jAte haiM, rucakoM kA vinAza karake kar3e aura kar3oM ke dhvaMsa se svastika banAte haiM evaM svastikoM ko galAkara phira suvarNa piNDa tathA usakI viziSTa AkRti kA upamardana karake khadirAMgAra sadRza do kuNDala banA liye jAte haiN| isase siddha huA ki AkAra to uttarottara badalate rahate haiM parantu dravya vAstava meM vahI hai AkRti ke vinaSTa hone para bhI dravya zeSa rahatA hai| mahAbhASyakAra ke isa kathana se dravya kI nityatA aura paryAyoM kI vinazvaratA ye donoM bAteM asaMdigdharUpa se pramANita hogii| tathA dravya kA dharmI aura paryAya kA dharma rUpase bhI nirdeza hotA hai / suvarNa tathA mRttikA rUpa dravya dharmI, kaTaka kuMDala aura ghaTa zarAba Adi unake dharma kahe va mAne jAte haiN| inameM dharmIavinAzI aura dharma parivartana zIla haiM, kyoMki suvarNa tathA mRttikA ke kaTaka kuMDala aura ghaTazarAbAdi dharma to utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiM parantu suvarNa tathA mRttikArUpa dharmI dravyato dharmoM ke utpAda aura vinAzakAla meM bhI sadA anugata rUpa se hI apanI sthiti kA bhAna karAte haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) [ mImAMsaka dhurINa pArthasAra mizra ] mImAMsA darzana ke dhuraMdhara paMDita pArthasAra mizra ne apane suprasiddha prantha zAstra dIpikA meM bhI isa bAta kA sucArU rUpa se ullekha kiyA hai / Apa likhate haiM ( 1 ) ato na dravyasya kadAcidAgamApAyo vA ghaTapaTa gavAzva zuku raktA dyavasthAnAmevAgamApAyau - Ahaca "AvirbhAva tirobhAva dharmakeSvanuyAyi yat / taddharmI tatra cajJAnaM prAgdharmagrahaNAt bhavet // tathA ca yAdRzamasmAbhirabhihitaM dravyaM tAdRzasyaivahi sarvasya guNaeva bhidyate na kharUpam / arthAt -- dravya - mRttikAdirUpa kA kabhI utpatti aura vinAza nahIM hotA kintu usake rUpa aura AkArAdi vizeSa kA hI utpAdavinAza hotA hai / [ AcArya kumArila bhaTTa kahate haiM ] utpatti aura vinAza zIla dharmoM meM anvayarUpa se jisakI upalabdhi hotI hai vaha dharmI hai / mRtpiMDa kA dhvaMsa aura ghaTakI utpatti tathA zyAmavarNa kA vinAza aura raktavarNa kA utpAda Adi utpatti vinAza ke silasile meM mRttikA rUpa dravya kA barAbara anubhava hotA hai| jo mRttikA piNDAkAra meM rahatI hai (1) zAstradIpikA pR0 146-47 [ vidyAvilAsa presa kAzI ] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI mRtpiDa ke vinaSTa hone para ghaTa ke AkAra meM dRSTi gocara hotI hai ataH utpAda vinAzasvabhAvidharmoM meM mRttikA rUpa dravya ko sarvatra anugata hone se vaha dharmI kahAtA hai| eka aura prAcIna vidvAna kA kathana hai ] ki dravya ke svarUpa kA kabhI bheda nahIM hotA kintu usake guNoM kA bheda hotA hai| isase siddha huA ki padArthoM meM utpati vinAza aura sthiti ye tInoM dharma barAbara rahate haiN| - [vyAsadeva ] RSi vyAsadeva praNIta pAtaJjalayoga bhASya meM bhI ukta siddhAnta kA hI nimna likhita zabdoM meM jikara pAyA jAtA hai| tathAhi noTa-ukta sthala kI TIkA isa prakAra hai dravyasyamRdAdeAgamaH utpattiH nApAyaH vinAzaH kintu rUpAdInA mAkArasya cAgamApAyau bhavataH / ghaTAdizabdena ghaTAdyAkRtijJeyA / atrazrI bhaTTapAdasya sammatimAha-prAvirbhAveti-utpatti vinAza zAliSu dharmeSu yada. nuyAyi-anusyUtaM taddharmi / yathAzyAma raktAdi rUpeSu piMDa kapAlAdyAkRtiSu cAnusyUtaM mRd dravyameva dharmi / kiMca dharmagrahaNAta prAk yatra yadviSayi ke jJAnaM syAt taddharmi / yathA maMdAMdhakAre rUpAdi grahaNAta prathamameva yadgRhyate ghaTa dravyaM taddhIvyarthaH |..................."prtr pramANAMtara mAhayAdazamiti / yAdRzam-mAgamApAyiSu dharmeSvanusyUtaM dravyamasmAbhirukaM vAhazasyaivasarvasya dravyasyaguNAdireva bhidyate na svarUpa mapibhidyata ityarthaH / [TIkAkAraH sudarzanAcAryaH]] Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) [tatra dharmasya dharmiNi vartamAnasyaivAdhvaskhatItAnAgata vartamAneSu bhAvAnyathAtvaMbhavati na dravyAnyathAvaM yathA suvarNa bhAjanasya bhitvA''nyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnya thaavmiti| [vibhUtipAda sU0 11 kA bhASya] ___jaise rucaka svastikAdi aneka vidha AkAroM ko dhAraNa karatA huA bhI suvarNa piMDa apane mUla svarUpa kA parityAga nahIM karatA, tAtparya ki rucaka svastikAdi bhinna 2 AkAroM ke nirmANa hone para bhI suvarNa asuvarNa nahIM hotA kintu usake AkAra vizeSa hI anyAnya svarUpoM ko dhAraNa karate haiM / isI prakAra dharmI meM rahane vAle dharmoM kA hI anyathA bhAva-bhinna 2 svarUpa parivartana hotA hai dharmirUpa dravya kA nahIM / dharmI dravya to sadA apanI usI mUla sthiti meM rahatA hai / tathAca dharmoM kA utpAda aura vinAza evaM dharmI kA dhrauvya, ataH utpatti vinAza aura sthiti rUpa vastu kI siddhi meM koI nyUnatA pratIta nahIM hotii| haribhadrasUriH jaina vidvAn haribhadra sUri ne padArthoM ke utpAda vyaya aura dhrauvya ko eka aura hI yukti dvArA pramANita kiyA hai| Apa likhate haiM - (1) bhAvaH saMsthAna bhedaH suvarNAderyathA bhAjanasya rucaka svastika dhyayadeza bhedo bhavati tanmAtra manyathA bhavati natu dravyasuvarNa masuvarNatAmupaiti pasyantamedA bhAvAditi [ TIkAkAro vAcaspati mizraH / ] Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13) "ghaTamauli1 suvarNArthI, nAzotpatti sthiti valam / zoka pramoda mAdhyasthya, jano yAti sahetukam / / kalpanA karo ki kisI vakta tIna manuSya mila kara kisI sunAra yA sarrAka ko dukAna para gaye unameM se eka ko suvarNa-ghaTa, dUsare ko mukuTa aura tIsare ko mAtra suvarNa kI AvazyakatA hai| vahAM jAkara ve kyA dekhate haiM ki sunAra eka sone ke bane hue ghar3e ko tor3a kara usakA mukuTa banA rahA hai / sunAra ke isa * zAstravArtA samuccaya sta0 7 zlo0 2 / pU. 223 isakI syAdvAda kalpalatA nAmakI TIkA meM jainavidvAna yazo vijaya jI isakA artha isa prakAra likhate haiM__ ghaTa mauli suvarNArthI san-pratyekaM sauvarNa ghaTa mukuTa suvarNAnyabhilapan ekadA tannAzottpAda sthitiSu satISu zoka pramodamAdhyasthyaM sahetukaM yAti / tadaivahi ghaTArthino ghaTanAzAva zokaH mukuTArthinastu tadutpAdAtpramodaH suvarNArthinastu pUrvanAzA'pUrvotpAdA bhAvAt nazoko navApramodaH kintu mAdhyasthya miti dRzyate / idaM ca vastunastrailakSaNyaM lakSaNaM binA durghaTama ghaTanAzakAle mukuTotpAdAnabhyupagame tadarthinaH zokAnutpatteH ghaTAdi vivarttAtirikta suvarNa dravyAnabhyupagame ca suvarNArthinomAdhyasthyAnupapatteH / (1) isI bhAva ko vyakta karane vAlA "paMcAzattI kA eka aura zloka bhI kaI eka jaina granthoM meM likhA humA dekhA jAtAhai vaha isa prakAra hai| . "pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite / putraH prIti muvAha kAmApinRpaH zivAya madhyasthatAm / / pUrvAkAraparikSayasta parAkArodayastadvayAdhArasyaika itisthitaM trayamayaM tattvaM tathA pratyayAt // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha zokA bhAva paidA huA tInoM hI manA vyApAra ko dekha kara una tInoM hI manuSyoM ke mana meM bhinna 2 prakAra kA bhAva paidA huaa| jisako suvarNa-ghaTa kI jarUrata thI vaha zoka karane lagA, jisako mukuTa kI AvazyakatA thI vaha mana meM Ananda manAne lagA aura jise kevala suvarNa hI abhi laSita thA use zoka vA harSa kucha bhI nahIM huaa| kintu vaha apane madhyastha bhAva meM hI rahA / aba yahAM para prazna hotA hai ki isa prakAra kA bhAva bheda kyoM ? yadi vastu, utpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka na ho to isa prakAra ke bhAva bheda kI upapatti kabhI nahIM ho sakatI / ghaTa prApti kI icchA se Ane vAle manuSya ko ghaTa ke vinAza se zoka aura mukuTArthI puruSa ko mukuTotpatti se harSa evaM suvarNa mAtra kI abhilASA rakhane vAle ko na harSa na zoka kucha bhI nahIM hotA kyoMki suvarNa rUpa dravya to mukuTa kI utpatti aura ghaTa ke vinAza, ina donoM hI dazAoM meM barAbara vidyamAna hai| yadi ghaTa vinAza kAla meM mukuTa kI utpatti na mAnI jAya to ghaTArthI puruSa ko zoka aura mukuTArthI ko harSa kA honA durghaTa sA ho jAtA hai / evaM ghaTa mukuTAdi suvarNaparyAyoM ke atirikta, suvarNa rUpa koI dravya hI yadi na mAnA jAya to suvarNArthI puruSa ke madhyasthabhAva kI upapatti kabhI nahIM ho sakatI / parantu ukta vyApAra meM zoka, pramoda aura mAdhyasthya ye tInoM bhAva dekhe avazya jAte haiM / inakA Akasmika athavA ninimittaka honA to kisI prakAra bhI yukti yukta nahIM, isaliye vastu ke svarUpa ko uttpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka mAnanA hI yukti saMgata aura pramANAnurUpa hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) isake atirikta haribhadra sUri ne eka aura laukika udAharaNa se padArtha ko uttpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka siddha kiyA hai ve kahate haiM ki jisa puruSa ko kevala dugdha grahaNa kA niyama hai vaha dadhi nahIM khAtA aura jisako dadhi kA niyama hai vaha dugdha kA grahaNa nahIM karatA parantu eka puruSa aisA hai jisane gorasa kA hI tyAga kara diyA hai, vaha na dugdha ko grahaNa karatA hai aura nAhI dadhi bhakSaNa karatA hai / isa suprasiddha vyAvahArika niyama se dugdha kA vinAza, dadhi kI utpatti aura gorasakI sthiratA ye tInoM hI tattva bhalI bhAMti pramANita ho jAte haiM / dadhi rUpa se utpAda, dugdha rupa se vinAza aura gorasa rUpa se dhrauvya ye tInoM hI dharma ukta vastu meM spaSTa pratIta hote haiM / isI Azaya se suprasiddha jaina tArkika, upAdhyAya yazovijaya ne adhyAtmopaniSat meM likhA hai utpannaM dadhi bhAvena, naTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraMjAnana , syAdvAviDjanopikaH // 44 // [ mahAmati kumArila] mImAMsA darzana ke pAragAmI mahAmati kumArilabhaTTa ne bhI padArthoM ke utpAda vyaya aura dhrauvya svarUpa ko mukta kaMTha se (1) payobato na dadhyatti na payoti dadhi vrataH / agorasa bUtonobhe, tasmAcatvaM trayAtmakam / / [zA0 vA0 sa0 sta0 7 zlo0 3] . Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkAra kiyA hai ? padArtha ko utpatti vinAza aura sthiti zIla siddha karane meM bhaTTa mahodaya ne bhI Upara dI gaI yukti kA hI . avalambana kiyA hai / tathA hi"varddhamAnakabhaMgeca, rucakaH kriyate yadA " "tadApUrthinaH zokaH prItizcAyyuttarArthinaH // 21 // "hemArthinastumAdhyasthyaM, tasmAdastu trayAtmakam // " "notpAda sthiti bhaMgAnA mabhAvesyAnmatitrayam // 22 // "na nAzena vinAzoko, notpAdena vinAsukham / " "sthityAvinA namAdhyasthyaM tensaamaanynitytaa||23|| ___ ina zlokoM kA saMkSepa se artha yaha hai ki-suvarNa ke pyAle ko tor3a kara jaba usakA rucaka banAyA jAve taba jisako pyAle kI jarUrata thI usako zoka aura jise rucaka kI Avazya kattAthI use harSa tathA jise suvarNa mAtra hI cAhiye thA use harSa zoka kucha bhI nahIM hotA kintu vaha madhyastha hI rahatA hai / isase pratIta huA ki vastu utpatti sthiti aura vinAza rUpa hai| kyoMki utpatti sthiti aura vinAza ye tInoM dharma yadi vastu ke na mAne jAMya to zoka pramoda aura madhyasthya inakI kabhI upapatti nahIM ho sktii| 1 TIkA-trayAtmakam-utpatti sthiti vinAza dharmAtmakamityarthaH / * mImAMsA zloka vArtika pR0 618 / " tArA yaMtrAlaya banArasa sittii| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArila bhaTTa ke isa kathana se bhI padArtha kA vyApaka svarUpa utpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka hI siddha hotA hai| hamAre khyAla meM aba yaha bAta AsAnI se samajha meM A sakatI hai ki vastu, utpatti aura vinAza yukta hone para bhI sthiti zIla, evaM sthiti yukta hone para bhI utpAda vinAza zIla hai| vastu meM utpAda vinAza aura dhruvatA ye tInoM hI dharma avAdhita rUpa se apanI sattA kA anubhava karA rahe haiM inameM se kisI eka kA bhI sarvathA apalApa nahIM ho sktaa| yadi utpatti na mAnI jAya to vinAza kA koI artha hI nahIM ho sakatA utpatti ke mAnane para vinAza kA svIkAra karanA hI par3egA tathA utpAda vinAza ke svIkAra karane para tadAdhArabhUta dhrauvya ke mAne binA koI gati hI nhiiN| isaliye utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM hI dharma vastu meM svabhAva siddha haiM yaha sucAru rUpa se pramANita ho gayA / basa yahI padArthoM kA vyApaka svarUpa hai| yaha siddhAnta kevala jaina darzana kA hI nahIM kintu anyAnya dArzanika vidvAnoM ko bhI yaha abhimata hai isakA jikra bhI Upara A cukaa| . [dravya paryAya athavA nityAnityatva] vastu ko utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka kahane se usake do svarUpa pramANita hote haiM / eka vinAzI aura dUsarA avinAzI / utpAda vyaya usakA vinAzI svarUpa aura dhrauvya avinAzI svarUpa hai / jaina paribhASA meM padArtha ke vinAzI svarUpa ko paryAya aura avinAzI svarUpa ko dravya ke nAma se abhihita kiyA hai / yahI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) tattva darzanAntaroM meM dharma dharmI, AkRti aura dravya Adi ke nAma se nirdiSTa huA hai| hama Upara batalA cuke haiM ki jaina darzana kisI bhI padArtha ko ekAntatayA nitya athaca anitya nahIM mAnatA kintu usake vahAM sApekSatayA nityAnitya ubhaya rUpa hI padArtha svIkAra kiyA gayA hai / vastu kA jo avinAzI svarUpa hai usakI apekSA se vastu nitya aura vinAzI svarUpa kI apekSA se vaha anitya ataH nityAnitya ubhaya rUpa hai / isa bAta ko nimnalikhita eka udAharaNa dvArA pAThaka samajhane kA thor3A sA kaSTa uThAveM / hama pratidina dekhate haiM ki kumhAra eka mRtpiNDa se ghaTa zarAva (pyAlA) Adi kaI kisma ke bartana taiyAra karatA hai| usane jisa mRtpiNDa se eka sundarAkRti kA ghar3A taiyAra kiyA hai usI mRtpiNDa se vaha sikorA, pyAlA Adi aura bhI aneka kisma ke bhAjana banAtA yA banA sakatA hai| kalpanA karo ki vaha kumhAra yadi usa ghar3e ko tor3a kara usakA sikorA yA pyAlA Adi koI aura bartana banA kara hamako ghar3e ke nAma se dikhAve yA deve to hama usako ghar3A kahane athavA ghaTa sAdhya prayojanajalAharaNAdi-ke nimitta grahaNa karane ko kadApi taiyAra na hoMge / aba dekhanA yaha hai ki aisA bheda kyoM ? jabaki eka hI mRttikA rUpa dravya, ghar3A sikorA aura pyAlA Adi saMjJAoM se vyavahRta hotA hai, tathAca jisa mRttikA se ghaTa banAyA gayA vahI mRttikA jaba ki sikore aura pyAle meM maujUda hai to inakA ghaTa ke nAma se vidhAna kyoM na kiyA jAya / isakA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara yahI hogA ki prathama nirmANa, kiye gaye ghaTa kI zakala se inakA AkAra sarvathA judA hai aura jo kAma ghaTa se liyA jAtA hai vaha inase nahIM ho sakatA isaliye inakA ghaTa ke nAma se nirdeza aura ghaTa ke sthAna meM grahaNa nahIM ho sktaa| isase yaha siddha huA ki apanA bhinna 2 svarUpa rakhane vAle ye ghaTa zarAva Adi mRttikA ke eka niyata aura vibhinna AkAra vizeSa haiM / parantu yahAM para itanA smaraNa avazya rakhanA cAhiye ki ye saba AkAra mRttikA se sarvathA pRthak bhI nahIM aura apRthak bhI nahIM / kyoMki bhinna 2 AkAroM meM parivartita kI huI mRttikA hI, ghar3A sikorA pyAlA aura rakevI Adi saMjJAoM se vyavahRta ho rahI hai| aisI dazA meM ye AkAra mRttikA se sarvathA bhinna nahIM kahe jA sakate / yadi mRttikA rUpa dravya se inako sarvathA pRthak hI mAnA jAya to mRttikA ke sAtha inakA jo kArya kAraNa bhAva sambandha hai usakI upapatti kabhI nahIM ho sakatI ataH ye AkAra vizeSa mRttikA se sarvathA bhinna nahIM haiM / tathA sarvathA abhinna bhI nahIM, sarvathA abhinna mAnane para ghaTa aura zarAva Adi meM koI bheda na rahegA aura yaha ghaTa hai yaha zarAva hai isa prakAra ke sarvajanIna bheda - vyavahAra kA uccheda hI ho jAvegA tathA inakA jo kAryakAraNa bhAva dekhA jAtA hai vaha bhI lupta ho jAvegA isaliye ye sarvathA abhinna bhI nahIM kintu kathaMcitbhinnAbhinna ubhaya rUpa haiN| isa siddhAnta kA adhika nirUpaNa Age calakara padArthoM ke bhedAbheda nirUpaNa ke prakaraNa meM kiyA jAvegA / taba isa sArI vivecanA se yaha pramANita huA ki, mRttikA aura ghar3A-(lambI sI gardana bIca se polA gola molasI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) AkRtti)-ye donoM hI ghaTa rUpa vastu ke svarUpa haiM / aba yahAM para vicAra yaha karanA hai ki ghaTa ke do svarUpoM meM se usakA vinAzI svarUpa kauna ? aura avinAzI svarUpa kauna ? yaha to pratyakSatayA dRSTigocara ho rahA hai ki ghaTa rUpa vastu kA jo, lambI sI gardana bIca se polA golamola sA jo AkAra vizeSa dekhane meM AtA hai vaha to avazya nAzavAna hai, vaha TUTa jAtA hai, usakA niyata AkAra badala jAtA hai aura usakA rUpa naSTa ho jaataa| parantu usakA dUsarA svarUpa jo mRttikA hai vaha dhruva, nitya evaM avinAzI hai / usakA mUla rUpa se kabhI vidhvaMsa nahIM hotaa| anekAneka AkAra vizeSoM ko dhAraNa karatA huA bhI vaha mRttikA rUpa dravya-jyoMkA tyoM hI banA rahatA hai / lAkhoM parivartana hone para bhI vaha kAyama kA kAyama hI rahatA hai / isa sarvAnubhava siddha udAharaNa se yaha siddha huA ki ghaTa rUpa padArtha ke do svarUpa haiM eka dhruva-avinAzI, aura dUsarA vinAzI ina do meM se kisI eka kA bhI tiraskAra nahIM ho sakatA / ataH ghaTa padArtha ko apane dhruva-avinAzI svarUpa kI apekSA nitya aura vinAzI svarUpa kI apekSA se anitya kaheMge isI Azaya se jaina granthoM meM sthAna 2 para likhA hai-"dravyAtmanAsthiti reva sarvasya vastunaH paryAyAtmanA sarva vastUtpadyate vipadyate vA iti" -syAdvAda maMjarI pRSTha 158 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) isa prakAra sApekSadRSTi se vastu meM nityAnityatva Adi viruddha dharmoM kA avirodha vyavasthApana karane vAle siddhAnta ko hI jaina darzana meM anekAntavAda, syAdvAda athavA apekSAvAda ke nAma se ullekha kiyA hai| padArtha ke dhrauvya svarUpa ko dravya aura vinAzI svarUpa ko paryAya nAma dekara vastu ko dravya paryAyAtmaka bhI isI prakAra (sApekSa dRSTi se) mAnA hai| isaliye jaina darzana kA vastu ko dravyaparyAyAtmaka athavA nityAnitya svIkAra karanA kisI prakAra se bhI yukti vidhura nahIM kahA jA sktaa| [ vastu svarUpa anekAnta hai ] yaha bAta Upara kahI jA cukI hai ki jaina darzana ko koI bhI vastu ekAnta nitya athavA anitya rUpa se abhimata nahIM hai| jisa prakAra padArtha meM nityatva kA bhAna hotA hai usI prakAra usameM anityatA ke darzana bhI hama karate haiM / jaba ki hamArA anubhava hI spaSTa rUpa se padArtha meM nityAnityatva kI sattA ko batalA rahA hai to eka ko na mAnanA aura dUsare ko mAnanA yaha kahA~ kA nyAya hai / padArtha ko kevala ekAnta rUpa se svIkAra karane para usake yathArtha svarUpa kA pUrNatayA bhAna nahIM ho sakatA kyoMki ekAnta dRSTi apUrNa hai / yadi padArtha ko ekAnta nitya hI mAneM to usameM kisI taraha kI pariNati nahIM honI cAhiye parantu hotI hai udAharaNArtha suvarNa athavA mRttikA ko le lIjiye ? kaTaka kuMDala aura ghaTa zarAba Adi suvarNa aura mRttikA ke hI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) pariNAma athavA paryAya vizeSa haiM ina pratyakSa siddha paryAyoM kA apalApa kadApi nahIM ho sakatA evaM sarvathA anitya bhI vastu ko nahIM kaha sakate kyoMki kaTaka kuMDalAdi meM suvarNa aura ghaTa zarAba Adi meM mRttikA rUpa dravya kA anugata rUpa se pratyakSa bhAna ho rahA hai| ataH vastu ekAntatayA nitya athavA anitya nahIM kiMtu kathaMcit nityAnitya ubhaya svarUpa hai| dravya kI apekSA vaha nitya aura paryAya kI apekSA se anitya hai / isa bAta kA ullekha jaina granthoM meM aneka sthAnoM para spaSTa rUpa se kiyA hai / * isaliye paryAya kI apekSA se to vastu pratikSaNa utpatti aura *-(1) rayaNappahA siya sAsayA siya prsaasyaa| dabbaTTayAe siya sAsayA pajavaTTayAe siya prsaasyaa|| chAyA-ratnaprabhA sthAcchAzvatI syAdazAzvatI / dravyArthatayA syAcchAzvatI paryAyArthatayA syAdazAzvatI // (2) uppajjati cayaMti prA bhAvA nizrameNa pajavanayassa / vyaTThiyastasavvaM sayA aNuppana maviNaTuM / chAyA-utpadyante cyavante ca bhAvA niyamana paryavanayasya / dravyAstikasyasarva sadAnutpanna mavinaSTham // (sammatitarka gAthA 11) (3) dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH paryAyAtmanAtusarva vastutpazyate vipadyate cAskhalita paryAyAnubhava sadbhAvAt / (haribhada sUrikRtaSaDdarzana samuccaya kI TIkA pR0 57) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) vinAza kI paraMparA ko liye huye hai tathA dravya ko apekSA vaha sadA avinAzI evaM dhruva hai yaha sunizcita hai / [ dravya aura payArya kA bhedAbheda ] yadyapi dravya nitya aura paryAya vinAzI haiM isI prakAra dravya dharmI aura paryAya usake dharma, dravya kAraNa paryAya kArya, dravyaguNI paryAyaguNa, dravya sAmAnya paryAya vizeSa evaM dravya eka aura paryAya aneka haiM tathApi dravya aura paryAya Apasa meM eka dUsare se sarvathA pRthaka nahIM haiM / dravya ko chor3a kara paryAya aura paryAyoM ko chor3akara dravya kahIM nahIM rahatA athavA yUM kahiye ki paryAya; dravya se alahadA nahIM haiM aura dravya paryAyoM se pRthaka nahIM ho sakatA / ataH ye donoM hI sApekSatayA bhinna athaca abhinna haiM / mahAmati siddhasena divAkara ne isI abhiprAya se sammati tarka meM likhA hai- "dabbaM pajjaba viuyaM davbaviuttA pajavANatthi / "upAya gaMgA haMdi davidha lakkhaNaM eyaM // 12 // ( 1 ) - chAyA - dravya paryAya viyutaM dravyaviyuktAzca paryavAnasanti / utpAdasthiti bhaMgA haMta dravyalakSaNa metava // 12 // syAdvAda maMjarI Adi aneka jaina graMthoM meM isI Azaya kA eka aura saMskRta zloka uddhRta kiyA huA dekhA jAtA hai vaha isa prakAra hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) arthAt paryAyoM se rahita dravya aura dravyaviyukta paryAya nahIM hote| kiMtu utpAda vinAza aura sthiti yahI dravya kA lakSaNa hai| AcArya haribhadra ne bhI prakArAntara se isI bAta kA zAstravArtA samuccaya meM ullekha kiyA hai| madravyaM yanna piMDAdi dharmAntara vivarjitam / tadA tena vinirmuktaM kevalaM gamyate kacit // (sta0 7 zlo0 36 ) tAtparya ki, piMDa kapAla zarAba aura ghaTAdi rUpa aneka vidha dharmoM ke atirikta mRttikA rUpa dravya aura mRttikA ke atirikta ukta nAnA vidha dharmoM kI svataMtra (vibhinna) rUpa se kahIM para bhI upalabdhi nahIM hotii| - isaliye padArtha na kevala dravya rUpa aura na sarvathA paryAya rUpa hI hai kiMtu dravya paryAya ubhaya rUpa hai ubhaya rUpa se hI usakI upalabdhi hotI hai evaM dravya aura paryAya dharmI aura dharma kAraNa tathA kArya, jAti aura vyakti Adi, eka dUsare se na to sarvathA bhinna haiM aura na abhinna kiMtu bhinnAbhinna ubhaya rUpa haiN| jisa prakAra inakA bheda siddha hai usI prakAra abheda bhI prAmANika hai| tathA jisa prakAra ye abhinna pratIta hote haiM usI prakAra "davyaM paryAya viyutaM paryAyA dravya vrjitaaH| "kka kadA kena kiM rUpA dRSTA mAnena kena vA // 1 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) inameM bhinnatA bhI dekhI jAtI hai| do meM se kisI eka kA bhI sarvathA tyAga athavA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / ataH donoM kI sattA ko sApekSa dRSTi se svIkAra karanA hI nyAya saMgata aura vastu svarUpa ke anurUpa pratIta hotA hai / jaina darzana ke anekAntavAda kA yahI tAtparya hai / isa anekAntavAda kA anyAnya dArzanika vidvAnoM ne bhI kahA~ aura kisa rUpa meM Adara kiyA hai isakA jikara hama Age calakara kareMge / kucha pahale kiyA bhI hai + isa sArI vivecanA kA sArAMza yaha hai ki jaina darzana ko vastu ekAnta rUpa se abhimata nahIM usakI dRSTi meM vastu kA svarUpa anekAnta hai' / tathA ekAnta dRSTi padArtha ke eka deza vyApinI aura anekAnta dRSTi padArtha ko sampUrNa rUpa se paryAlocita karatI hai isaliye jo padArtha jisa rUpa meM bhAsamAna hotA ho usako usI rUpa meM + dekho pRSTha 8 / 10 / 12 / 16 1 - ( ka ) anekAntAtmakaM vastu gocara: sarva saMvidAm / - eka deza viziSTho'rtho nayasya viSayo mataH // 26 // ( nyAyAvatAre vAdi siddhasena divAkaraH ) kiMcAnekAntAmyupagamesatyeSaguNaH - paraspara vibhakteSu saMyogi saMyoga samavAyi samavAya guNa guNAvayavAvayavi vyakti sAmAnyAdiSu saMyoga samavAya guNyavayavi sAmAnyAdInAM saMyogi samavAyi guNAvayava vizeSAdiSu vartana cintAyAM yaddRSaNa jAla mupanipatatti tadapi parihRtaM bhavati / ekAnta bhedaeva tadupapatteH / anekAntetusthAnAbhAvAt // [ nyAyAvatAra TIkAyAM siddharSiH ] Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) mAnA athavA svIkAra kiyA jAya tabhI vaha nyAya saMgata kahalAyegA anyathA jisa rUpa meM vastu kA bhAna ho rahA hai usa rUpa meM yadi usakA nirdeza na kiyA jAya to usake vAstavika svarUpa kA yathArthatayA jJAna nahIM ho sakatA aura na vaha jJAna samyak jJAna kahalA sakatA hai / ataH vastu kA vyApaka svarUpa utpAdavyaya dhrauvya athavA dravya paryAtmaka hai tathA dravya aura payaryAya eka dUsare se na sarvathA bhinna aura na abhinna kintu kathaMcit bhinnA bhinna haiM / isI prakAra (ga) tathAhi sarva vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyatevA parisphuTamanvaya darzanAt |......."tto dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarvavastRttpadyate vipadyate ca askhalita paryAyAnubhava sad bhAvAt / [iti ratnAkarAvattArikAyAM ratnaprabhAcAryaH pR0 84 pri0|| (gha) yenotpAda vyaya dhrauvya yuktaM yatsatta diSyate / ananta dharmAtmakaM vastu tenoktaM mAnagocaraH // 57 // [SaDdarzana samuccaye haribhadrasUriH ] vastu tanvaM cotpAda vyaya dhrauvyAtmakam / iti vyAkhyAkAromaNibhadraH pR0 5 (Da) tasya viSayaH sAmAnya vizeSAdyanekAntAtmakaM vastu / [iti pramANanayatatvAlokA laMkAre vAdidevasUriH pari05 ] (ca) arthAH sarve'pisAmAnya vishessobhyaatmkaaH| sAmAnyaM tatra jAtyAdi vizeSAzca vibhedkaaH||3|| [ nayakarNikAyAM vinaya vijayopAdhyAyaH] Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu kA svarUpa kevala eka hI nahIM kintu aneka bhI hai, tathA kevala dravya athavA paryAya hI nahIM kintu dravya paryAya ubhaya rUpa hai aura * kevala dharma yA dharmI rUpa hI nahIM kiMtu ubhaya rUpa hai evaM mAtra sAmAnya athavA vizeSa rUpa hI nahIM kiMtu sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa hI vastu kA svarUpa jaina darzana ko abhimata hai / jaina darzana kA anekAntavAda isI prakAra kA hai pAThakagaNa jaina darzana ke isa uktasiddhAnta kI tulanA anyAnya dArzanika vidvAnoM ke vicAroM se kareM aura hama bhI apane paryAlocita vicAroM ko isI uddezya se sabhya janatA ke samakSa rakhane kA yathA zakti prayatna karate haiM / [ darzana zAstroM meM anekAntavAda darzana] __ jaina darzana anekAntavAda pradhAna darzana hai yaha bAta Upara kahI jA cukI hai tathA yaha bhI pIche batalAyA hai ki jaina darzana ke anekAntavAda ko jainetara dArzanika vidvAnoM ne bhI tAtvika vicAra meM kaI sthaloM para use kisI na kisI rUpa meM svIkAra kiyA hai isa bAta ke samarthanArtha hama yahA~ para katipaya dArzanika vidvAnoM ke lekhoM ko uddhRta karate haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) pAtaMjala yoga bhASya IzvaravAdI' sAMkhyadarzana ke AdaraNIya prantha pAtaJjalayoga bhASya meM RSi pravara vyAsa aura usa para "tatva vizAradI" nAma kI vikhyAta TIkA ke kartA nikhila zAstra niSNAta AcArya vAcaspati mizra ne kaI sthaloM para tatvavicAraNA meM anekAntavAda kA anusaraNa tathA pratipAdana kiyA hai, udAharaNArtha unake nimna likhita sthaloM ko dekhiye ? prAkRta jagat kI anekAntA prAkRta jagat kI nityAnityatA para vicAra karate hue bhASyakAra likhate haiM / (1) sAMkhyadarzana do prakAra kA hai eka nirIzvaravAdI dUsarA Izvara kA mAnane vAlA / "vividha sAMkhya darzanam nirIzvaraM sezvaraMca nirIzvaravAdinastavadAhuH prakRti racetanA triguNAtmikA pradhAna zabdAbhidheyA mahadAdi vizeSa paryantena prapaMca rUpeNa cetanAnA mupabhogAya pariNamatIti / sezvara vAdino pyeva mAhuH / iyAMstu vizeSaH puruSazabdAbhidheyamIzvaraM klezakarmavipAkAzayara parAmaSTa mAzritya prakRtirjagat sRjati / " [zAstradIpikA pRSTha 442] Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) _[apara' Aha dharmAnabhyadhikodharmI pUrva tatvAnati kramAt / pUrvAparAvasthAbheda manupatitaH kauTasthyena vipariSarteta yadyanvayI syAditi / zrayamadoSaH kasmAt ekAntAnabhyupagamAt / tadetat trailokyaM byaktarapaitikasmAt nityatva pratiSedAt / apetamapyasti vinAza pratiSedhAt ] vibhUtipAda sU0 13 bhAvArtha-bauddha darzana ekAntavAdI darzana hai vaha dharma aura dharmI ko sarvathA abhinna athaca ekahI mAnatA hai| (1)-* ekAnta vAdinaM bauddha mutthApayati apara Ahaiti / dharmAevahi rucakAdayastathotpannA: paramArtha santonapuna: suvarNa nAma kiMcidekamane keSvanugataM dravyamiti / yadi punarbatamAneSvapi dharmeSu dravya manugataM bhavettato na citi zakti vat pariNametApitu kauTasthyenaiva viparivarteta / pariNAmAtmaka rUpaM parihAya rUpAntareNa parivartanaM parivRtti: yathA citizakti ranyathAnyathA bhAva bhajamAneSvapiguNeSu svarUpAdapracyutA kUTastha nityA evaM suvarNAvapisyAt / naceSyate tasmAna dravya matiriktaM dharmebhyaiti / pariharati / ayamadoSaiti / kasmAdekAntAnabhyupagamAt / yadi citizakti riva dravyasyai kAntikI nityatAmabhyupagacchema tataeva mupAlabhyemahi natvaikAntiI nityatA mAtiSThAmahe ......... ......"tathAca nAtyanta nityo yena citizaktivata kUTastha nityaHsyAt kintu kathaMcinityaH / iti vAcaspati mizraH / vi bhU0 pA0 sU0 13 pRSTa 205 / / * dharma dharmiNorattyayanta bheda vAdina mityarthaH / [TippaNIkAro bAlarAma udAsIna:] Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA yUM kahanA cAhiye ki vaha dharmoM ke atirikta dharmI kI sattA kA hI svIkAra nahIM karatA / usakA kathana hai ki hAra mukuTa aura kaTaka kuMDalAdi jitane bhI suvarNarUpa dravya ke dharma kahe jAte haiM ve hI satya haiM unake atirikti anugata rUpa se pratIta hone vAlA suvarNarUpa dharmI koI bhinna vastu nhiiN| isa prakAra dharmoM ke atirikta dharmI kI sattA ko mAnane vAle sAMkhya matAvalambI ke samakSa eka vilakSaNa yukti se hI dharmI kI sattA kA bauddha khaNDana karatA hai vaha kahatA hai ki yadi kaTaka kuNDala aura hAra mukuTAdi dharmoM ke atirikta suvarNa nAma kA . koI dharmI dravya ho to usakI ukta hAra kuNDalAdi dharmoM meM anugata rUpa se pratIti nahIM honI cAhiye / evaM utpAda vyayazIla hAra kuNDalAdi dharmoM kI atIta aura anAgata avasthA kAla meM bhI yadi suvarNarUpa dravya ko anugatatayA sattA svIkAra kI jAya to vaha citi zakti kI taraha kUTastha siddha hogA, aisA hone para usameM pariNati nahIM ho sakatI / jisa prakAra prAkRta guNoM ke anyathA, anyathA rUpa meM pariNata hone para bhI citi zakti apane svAbhAvika rUpa se cyuta nahIM hotI kintu nijI kauTasthya nitya kharUpa meM hI sadA sthita rahatI hai usI prakAra suvarNa-dravya ko bhI kauTasthya prApta hogA arthAt vaha bhI citi zakti kI taraha apariraNAmI hI siddha hogA / parantu yaha Apako abhISTa nahIM isaliye (1) jisa yukti ke dvArA dharmI kI sattA pramANita hotI ho usI yukti ke dvArA dharmI kA maNDana karanA yaha bauddha kI apUrva cAturI kA eka apUrva namUnA hai ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) suvarNarUpa dharmI dravya kI, kaTaka kuNDalAdi dharmoM se atirikta svatantra sattA nahIM hai / ekAntavAdI bauddha kI isa vilakSaNa zaMkA kA samucita uttara dene ke nimitta anekAntavAda kA anusaraNa karate hue bhASyakAra kahate haiM "ayamadoSaH kasmAt ekAntAnabhyupagamAt" arthAt hamAre liye ukta doSa ko avakAza nahIM hai / yadi hama citi zakti kI taraha dravya meM ekAnta nityatA ko svIkAra kareM, tabhI hama para ukta AkSepa ho sakatA hai| parantu hamArA mantavya aisA nahIM hai| hama dravya ko ekAntatayA nitya athavA anitya nahIM mAnate kintu vaha kathaMcit kisI apekSA se nitya ataeva anitya bhI hai| tathAhi-yaha saMsAra-tadantargata ghaTa paTAdi pathArtha jAta-paridRzyamAna rUpa se vinaSTa hotA hai kyoMki vaha nitya nahIM aura vinaSTa huA bhI rUpAntara se sthita rahatA hai| kyoMki isakA Atyantika vinAza nahIM hotA / ukta donoM bAtoM kI upapatti TIkAkAra ne isa prakAra se kI hai / mudgarAdi ke 1-nityatva pratiSedhAta pramANena / yadi ghaTo vyakternA'peyAt kapAla zarkarAcUrNAdizvavasthAsvapi vyakto ghaTa iti pUrva badupalabdhyarthakriye phuryAt tasmAdanityaM trailokyam / astu tI nityamevopalavdhyarthakriyArahitatvena gaganAravindabadati tucchatvAdityata mAha-"apetamapyasti" iti / nAtyanta tucchatA yenai kAntato'nityasyAdityarthaH kasmAta -vinAza pratiSedhAta pramANena / tathAhi yat tuccha na tatkadAcidapthulabdhyartha kriye karoti yathA gaganAra vindam / karoti caitat trailokyam kadAcidapyupalabdhyartha kriyex iti / (bAcaspati mizraH) -- x nAtyanta tuccha miti zeSaH (TippaNI) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) prahAra se TUTa jAne para yadi ghaTa ko vinaSTa huA na mAneM to usake khaNDoM meM bhI pUrvavat ghaTa aura ghaTasAdhya kriyA kI upalabdhi honI cAhiye parantu aisA hotA nahIM / ghaTa ke TUTa jAne para jo khaNDa-Tukar3e-dekhane meM Ate haiM unameM ghaTa aura tatsAdhya kriyA kI upalabdhi nahIM hotI isaliye ghaTAdi padArtha anitya kahe jAte haiN| tathA daNDAdi ke prahAra se ghaTa TUTa gayA, isase yaha na samajhanA cAhiye ki usakA sarvathA vinAza ho gyaa| nahIM, vaha rUpAntara se avazya sthita hai yadi usakA atyanta vinAza hI mAna liyA jAya taba to vaha ati tuccha hI siddha hogA parantu jo padArtha ati tuccha hai usakI upalabdhi kabhI nahIM hotI, AkAza kusuma, bandhyAputra aura zazazRMga Adi ko Aja taka kisI ne kabhI nahIM dekhA, ye saba atyanta tuccha haiM parantu ghaTAdi padArthoM aura tatsAdhyakriyA Adi kA hama pratyakSa rUpa se anubhava karate haiM ataH ye-ghaTAdi padArtha-tuccha nahIM haiM / isase siddha huA ki ghaTAdi padArthoM kA Atyantika vinAza bhI nahIM hotA / taba yaha pramANita huA ki ghaTAdi padArtha na to sarvathA nitya haiM aura nA hI sarvathA anitya kintu kathaMcit nityAnitya haiM tAtparya ki, ghaTAdi padArthoM meM jisa prakAra se anityatA dekhI jAtI hai usI prakAra unameM nityatA bhI pramANita hotI hai| ataH unako sarvathA nitya athavA anitya na mAnakara kathaMcit kisI rUpa athavA apekSA se nityAnitya mAnanA hI yukti yukta aura nyAyocita pratIta hotA hai / isa prakAra prAkRta jagat kI anekAntatA ko yogabhASyakAra ne bar3e serala aura spaSTa zabdoM meM pratipAdana kiyA hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dharma aura dharmI kA bhedAbheda ] Upara yaha batalAyA jAcukA hai ki jaina darzana dharma aura dharmI ko atyanta bhinna athaca abhinna nahIM mAnatA kintu sApekSatayA inakA bhedAbheda hI use abhimata hai| parantu yogabhASya aura usakI tasvavizAradI TIkA meM bhI ukta siddhAnta kA nimnalikhita vAkyoM meM sucAru rUpa se pratipAdana kiyA hai| yoga bhASya meM dharma aura dharmI ke viSaya meM vicAra karate hue bhASyakAra likhate haiM nara dharmI tryadhvA dharmAstu yadhvAnaH te lakSitA alakSitAzca tAntAmavasthAM prApnuvanto'nyatvena prati nirdizyante avasthAntarato na dravyAntarataH / yathaikA rekhA zatasthAne zataM dazasthAne dazaikaM caika (1) na dharma dharmitva matIvabhede vRtyAsti cenna tRtayaM ca kAsti / iheda mityasti matizca vRttau na gauNa bhedopi ca loka bAdhaH|7 (iti anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikAyAma hemacandAcAryaH) (2) ayaMca lakSaNapariNAmo na dharmiNo yenAnanugatatvaprasaMgaH kintu dharmasyesyAha na iti / yaso dharmA ghaTAdayaeva tryadhAnaH atItAdikAlayogano, na dharmI mRdAdiH ataste ghaTAdayo dharmAeva tAM tAM nava purAtanAdyavasthA prApnuvaMto'vasthAntaratta eva bhinnatvena nirdizyante na dharmiNaH sakAzAt / dravyasya dharmiNaH sarvAvasthAsvanugatatvAditi bhAvaH (TippaNIkAro bAlarAma:) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) sthAne / yathA caikatvepi strI mAtAcocyate duhitA ca khasAceti x isa bhASya ke abhiprAya ko samajhane ke liye prathama isake pUrva jo kucha likhA hai usa para jarA dhyAna kara lenA caahiye| yaha bhASya-"etenabhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthAH pari pAmA vyAkhyAtAH" isa sUtra para likhA hai isake pUrva bhASya meM ukta sUtra ko vyAkhyA karate hue bhASyakAra kahate haiM __ "tatra dharmiNo dharmeM: pariNAmo dharmANAM lakSaNaH pariNAmo lakSaNAnAmapyavasthAbhiH pariNAma iti / evaM dharma lakSaNAvasthApariNAmaH zunyaM na kSaNamapi guNa vRtta mavatiSThate. etena bhatendriyeSu dharma dharmibhedAtrividhaH pariNAmo veditavyaH / paramArthatastvaka eva pariNAmaH dharmikharUpamAtrohidharmo dharmivikriyaveSA dharmadvArA prapaMcyate iti tatra dharmasya dharmiNi vartamAnasyaivAdhvakhatItAnAgata vAnyathAtvaM bhavati ndrvyaanythaatvN| yathA suvarNabhAjanasya bhitvA'nyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvam" - - [x-vibhUtipAda sUtra 13 kA bhASya pR0 208] www.jainelibra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) arthAt-dharmi meM dharma pariNAma, dharmoM meM lakSaNa pariNAma aura lakSaNoM meM avasthA pariNAma, isa prakAra dharma lakSaNa aura avasthA pariNAma se zUnya guNa samudAya kabhI nahIM rhtaa| yaha tIna prakAra kA pariNAma, dharma dharmI kA bheda mAna kara hI kahA gayA hai| vAstava meM-dharma dharmI ke abheda ko AzrayaNa karane para'--to kevala eka hI pariNAma hai| arthAt ukta, dharma lakSaNa aura avasthA rUpa tInoM pariNAma kevala dharmI ke (1) eSatrividhaH pariNAmo dharma dharmibhedAta-dharma dharmiNo bheda * mAlakSya tatra bhUtAnAM pRthivyAdInAMdharmiNAM gavAdirghaTAdirvA dharmapariNAmaH / dharmANAM cA tItAnAgata vartamAnarUpatA lakSaNa pariNAmaH / ghaTAdInAmapi nava purAtanatA avasthA pariNAmaH / iti vAcaspati mizraH / isakA bhAvArtha-pRthivI prAdi dharmiyoM kA go Adi rUpa meM yA ghaTa prAdi rUpa meM pariNata honA dharma pariNAma kahA jAtA hai| aura go ghaTAdi dharmoM kA bhUta bhaviSyata aura vartamAna rUpa se sthita honA lakSaNa pariNAma hai| tathA vartamAna prAdi kAla se yukta gau Adi kA bAla, yuvA aura vRddha tathA ghaTAdi kA nayA aura purAnA mAdi honA avasthA pariNAma hai / ityAdi yaha tIna prakAra kA pariNAma dharma dharmI ke bheda ko prAzrayaNA karake kahA hai| (2) abheda mAzrityAha-paramArthatastu iti |....."paarmaarthiktv masyajJApyate nattvanyasyapariNAma masya niSiddhayate / vAca0 mi0 // ____natupariNAmAnAM tritvaM niSidyate'pitutrayopi pariNAmAdharmiNaevetya bheda mAzritya jJApyate ityarthaH (iti TippaNIkAro vAlarAmaH) / *-bheda mAlakSya-bhedamAzrityokta ityartha [TippaNI] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) hI haiM / dharma, dharmI kA svarUpa mAtra hI hai / dharma lakSaNa avasthA rUpa dharmoM ke dvArA sarvatra dharmI kI hI vikRti kAbodha karAyA jAtA hai| tathA dharmI meM rahe hue dharma kA hI atItAnagata aura vartamAna kAla meM AkAra bheda se bheda hotA hai / dravya rUpa dharmI kA nahIM / jaise rucaka svastikAdi nAnA vidha AkAroM ke parivartana hone para bhI suvarNa asuvarNa nahIM ho jAtA kiMtu suvarNa hI banA rahatA hai isI prakAra dharmoM meM pheraphAra hone para bhI dharmI anugata rUpa se jyoM kA tyoM hI banA rahatA hai ityaadi| isa kathana se dharma dharmI kI anekAntatA pramANita huI / parantu anekAntatA kA avalambana karane para dharma lakSaNa avasthAoM ke bheda se dharmI kA bhI bheda hojAyagA aisA hone para usakI anugata rUpa se jo pratIti hotI hai vaha na hogI isaliye bhASyakAra kahate haiM "na dharmI tryadhvA ityAdi arthAt ukta lakSaNa pariNAma dharmoM kA hotA hai dharmI kA nahIM / tAtparya ki ghaTAdi rUpa dharma hI, atItAnAgatAdi kAla rUpa lakSaNa pariNAma ko dhAraNa karate haiM mRttikA rUpa dharmI nhiiN| isaliye ve ghaTAdi rUpa dharma hI nava purANa Adi avasthA ko prApta hote huye avasthAntara se hI bhinna 2 dekhe jAte haiM na ki drabyAntara se / dravya rUpa dharmI kA to . sabhI avasthAoM meM anugata rUpa se hI bhAna hotA hai| jaise eka * nanu satyapyanekAntAbhyupagame bhedostIti dharmalakSaNAvasthAnyatvetadabhinnasya dharmiNopyanyatva prsNgH| sacaneSyate tadanugamAnubhava virodhAva-ityata prAha na dhamIMcyadhvA iti / (vAcaspatimizrA) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI rekhA, zata ke sthAna meM zata, daza ke sthAna meM daza aura eka ke sthAna meM eka rUpa se nirdiSTa hotI hai, aura jaise eka hI strI bhinna 2 puruSoM kI apekSA se mAtA, putrI aura bhaginI kahI jAtI hai| isI prakAra eka hI dharmI rUpa vastu kA dharma lakSaNa aura avasthA bheda se vibhinnatayA nirdeza hotA hai vaha bhI avasthAntara se na ki dravyAntara se / tAtparya ki dharma dharmI kA bhedAbheda bhASyakAra ko abhimata hai isameM saMdeha nhiiN| AcArya vAcaspati mizra to, isI sthala meM dharma dharmI ke bhedAbheda ko bilakula hI spaSTa zabdoM meM svIkAra karate haiM / tathAhi "anubhava eva hI dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedI vyavasthApayati / naGga kAntike bhede dharmAdInAM dharmiNo dharmIrUpavad dharmAditvaM, nApyakAntike bhede gavAzca vad dharmAditvaMsacAnubhavo'nakAntika tva mavasthApayannapi dharmAdiSapajanApAya dharmaka dhvapi dharmiNa mekamanugamayana dharmAzca parasparatovyA vartayan pratyAtmamanubhUyata iti / tadanusAriNox (1) atraivalaukika dRSTAntamAha-yathaikA rekhA iti / yathAtadevarekhA svarUpaM tattatsthAnApekSayA zatAditvena byapadizyata evaM tadevadharmisvarUpaM tataddha malakSaNAvasthA bhedenAnyatvena prati nirdizyata ityarthaH ( vAcaspatimizraH) x-anubhavAnusaraNa zIlAityartha / tamativayaM-anubhavAtikabhyetyarthaH (Ti0 bAlarAmaH) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) vayaM na tamativayaM svecchayA dharmAnubhavAn vyavasthApayitumIzmaha iti // bhAvArtha-anubhava hI dharma dharmI ke bhedAbheda ko siddha kara rahA hai / dharma aura dharmI Apasa meM na to sarvathA bhinna haiM aura nA hI sarvathA abhinna / inako yadi abhinna mAneM to, suvarNa dharmI aura hAra mukaTAdi dharma, isa laukika vyavahAra kA lopa hojAyagA mRttikA rUpa dharmI ke ghaTa zarAba Adi dharmoM meM jo pArasparika bheda tathA bhinna 2 kArya kI sAdhakatA dekhI jAtI hai usakA bhI uccheda ho jAyagA / evaM sarvathA bhinna bhI nahIM mAna sakate yadi dharmI se dharmo ko sarvathA bhinna hI svIkAra kiyA jAya to inakA kArya kAraNa sambandha hI durghaTa hai taba to suvarNa se hAra mukuTAdi aura mRttikA se ghaTa zarAbAdi kabhI utpanna nahIM hone cAhiye tathA nA hI hAra mukuTAdi aura ghaTa zarAvAdi suvarNa evaM mRttikA ke dharma ho sakate haiM kyoMki ye donoM (dharma dharmI) eka dUsarese sarvathA bhinna haiM / gAya aura ghor3A Apasa meM sarvathA bhinna haiN| jisa prakAra inakA dharma dharmI bhAva aura kArya kAraNa bhAva saMbaMdha nahIM hai usI prakAra suvarNa, hAra mukuTAdi aura mRttikA ghaTa zarAbAdi kA dharma dharmI bhAva aura kArya kAraNa sambandha bhI azakya ho jAyagA parantu vAstava meM aisA nahIM hai| suvarNarUpa dharmI se hAra mukuTAdi aura mRttikA se ghaTa zarAvAdi kI utpatti kA honA sarvAnubhavasiddha hai / isaliye dharma dharmI ke Atyantika bheda aura abheda kA nirAsa karake unake bhedAbheda ko hI avAdhitarUpa se anubhava, hamAre sAmane samyaktayA upasthita Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) karatA hai / jisa anubhava ne hamAre sAmane dharmadharmI kI anekAntatA ko upasthita kiyA hai vahI anubhava hamAre samakSa anugata rUpa se dharmI ke ekatva aura vyAvRtti rUpa se dharmoM ke anekatva ke sAtha sAtha dharmI ke avinAzitva aura dharmoM kI vinazvaratA ko bhI upasthita karatA hai / hama to anubhava ke anusAra hI padArthoM kI vyavasthA karane vAle haiM / anubhava jisa bAta kI AjJA degA usI ko hama svIkAra kareMge / anubhava kA ullaMghana karake apanI svataMtra icchA se vastu vyavasthApana ke liye hama kabhI taiyAra nahIM haiN| isake atirikta mizrajI ne eka aura sthAna meM bhI isI bAta ko prakArAntara se likhA hai usameM bhI Apane dharma dharmI ke bhedA- . bheda ko hI sarvathA yukti saMgata batalAyA hai| smRti parizuddhau svarUpa zUnyevArtha mAtranibhAsA nirvitarkA" isa sUtra ke bhASya kI vyAkhyA karate hue mizrajI likhate haiM naikAntataH paramANubhyo bhinnoghaTAdirabhinno vA bhinnatve gavAzcacad dharma dharmibhAvAnupapatteH / abhinnatve dharmirUpavattadanupapatteH / tasmAt kathaM cidabhinnaH kathaM cidabhinnazcAstheya stathAca sarvamupayadyate" [1-vibhUtipAda sU0 43] Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) bhAvArtha- paramANuoM se, ghaTAdi padArtha ekAntatayA bhinna athaca abhinna nahIM inako yadi sarvathA bhinna svIkAra kareM to inake dharma dharmI bhAva kI upapatti nahIM ho sktii| jisa prakAra atyanta bhinna hone se gAya aura azva kA paraspara meM dharma dharmIbhAva nahIM hai usI prakAra atyanta bhinna mAnane ke kAraNa paramANu aura ghaTAdi kA dharma dharmI bhAva bhI niSpanna nahIM hogA evaM sarvathA abhinna mAneM, to bhI dharma dharmI bhAva kA upapAdana nahIM ho sakatA, prathama to dharma aura dharmI yaha bhinna zabda nirdeza hI nahIM hogA / dUsare jaba ki dharmI ke atirikta dharma nAma kA koI padArtha ho nahIM to phira dharma dharmI bhAva sambandha hI kisakA ? ataH inako ekAntatayA bhinna athaca abhinna na mAnakara kathaMcit bhinna aura kathaMcit -- kisI apekSA se abhinna mAnanA hI yukti yukta hai aisA mAnane para inake dharma dharmI bhAva aura kArya kAraNa sambandha kI bhI samyakatayA upapatti ho sakatI hai aura kisI prakAra ke dUSaNAntara kA bhI samAveza nahIM ho sakatA | isake sivAya, " anyatvakAraNaM yathA suvarNasya suvarNakAraH " isa yoga bhASya kI vyAkhyA meM bhI Apa likhate haiM (C kaTaka kuNDala keyUrAdibhyo bhinnAbhinnasya suvarNasya bheda vivakSayA [ kaTakAdi bhinnasthA (1) TippaNIkAra bAlarAmajI kA kathana hai ki isa [] cinha ke prantargata jo pATha hai vaha manako ucita pratIta nahIM hotA arthAt vaha adhika haietacinhAntargataM na svAntamAvarjayati / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) bheda vivakSayA kaTakAdabhinna sya] suvarNasya kuMDalAdanyatvam / tathAca kaTakakArI suvarNakAraH kuDalAda bhinnAtsuvarNAt anyatkurvannanyatva kAraNam" ityAdi / isakA prakRtopayogI tAtparya mAtra itanA hI hai ki kaTakakuMDalAdi dharmoM se suvarNa rUpa dharmI, bhinna athaca abhinna hai bheda vivakSA se vaha bhinna aura abheda vivakSA se abhinna hai| isake sivAya yoga darzana kI, bhoja deva kRta rAjamArtaNDa nAmAvRtti meM bhI dharma dharmI kA bhedAbheda hii| svIkRta kiyA hai / taMtrividhamapidharma yonupatati, anuvartate anvayitvena svIkaroti sazAntoditAvyapadezya dharmAnupAtI dharmAtyucyate / yathA suvarNa rucakarUpa dharma parityAgena svastika rUpa dharmAntara parigrahe suvarNarUpatayA'nuvartamAna teSudharmeSu kathaMcidbhinneSu dharmIrUpatayA sAmAnyAtmanA dharmarUpatayA vizeSAsmanAsthitamanvayitvenAvabhAsate ||smaadhipaad sUtra // 14 // - bhAvArtha-ukta tIna prakAra ke|dhrmoN ko jo sambandhI rUpa se svIkAra karatA hai vaha dharmI kahalAtA hai / jaise rucaka ( ghor3e kA jevara ) dharma ko vinA hI chor3e, svastika (karNabhUSaNa) rUpa dharma ko svIkAra karane para kisI prakAra bhinna dharmoM meM sAmAnyataH dharmI rUpa se aura vizeSataH dharma rUpa se sthita huA suvarNa (sonA) sambandhI hokara hI pratIta hotA hai| gurukula vidyAlaya sevi 50 bhImasena zarmA kRta bhASA TIkA ] dharmiNazca bhinnA bhinna rUpatayA sarvatrAnugamaH / samA0 sU0-15 // bhAvArtha-dharmI kA bhedAbheda rUpa se hI sarvatra anugama hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) [ prakRti puruSa kA sArUpya vairUpya ] yaha bAta kisI bhI dArzanika vidvAn se chipI huI nahIM hai ki sAMkhya darzana mukhyatayA prakRti aura puruSa ina do padArtho ko hI svIkAra karatA hai ! unameM prakRti jar3a aura puruSa cetana hai tathA ye donoM hI nitya haiM antara kevala itanA hI hai ki puruSa ko to vaha kUTastha nitya mAnatA hai aura prakRti ko vaha pariNAmi nitya svIkAra karatA hai | pariNati hone para bhI jisake mUla svarUpa kA vinAza na ho usako nitya kahate haiM + prakRti kI anekAntatA kA jikara to hama pIche kara Aye haiM aba prakRti ke + dvayIceyaM nityatA kUTastha nityatA pariNAminityatAca tatra kUTastha nityatApuruSasya pariNAmi nityatA guNAnAm / yasmina pariNasyamAne tatvaM na vihanyate tannityam / ( pAtaMjalabhASya, kevalyapAda sUtra 33) noTa- - jaina darzana meM bhI mukhyatayA jIva, thajIva cetana aura jar3a ye dohI padArtha mAne haiM / parantu vaha kUTastha nitya kisI padArtha ko nahIM mAnatA usake mata meM cetana aura jar3a sabhI padArtha nityAnitya athavA pariNAmi nitya haiM / isakA adhika vivecana hama bhrAtmanirUpaNa ke kisI svataMtra nibandha meM kareMge / - * tathAcayad "grapracyutAnutpanna sthiraikarUpaM nityam" iti nitya lakSagAmAcakSate tadapAstaM, evaM vidhasyakasyacidvastuno'bhAvAt / ( sthAdvAda maMjarI pR0 16 ) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ( 43 ) kArya buddhi aura puruSa ke Atyantika sArUpya aura vairUpya kA niSedha karate hue prakRti puruSa ke sambandha meM anekAntatA ko jisa prakAra se bhASyakAra ne svIkAra kiyA hai usakA digdarzana karAte haiN| tathAhi__sa puruSobuddhaH prati saMvedI savuddhena svarUpo nAtyantaM virUpaiti / natAvatsarUpaH kasmAt jJAtAjJAta viSayatvAt.... astutarhi virUpaiti nAtyantaM virUpaH kasmAt zuddho'pyasau pratyayAnapazyo yataH pratyayaM bauddhamanu pazyati? ityaadi| isakA prakRtopayogI tAtparya mAtra itanA hI hai ki puruSa buddhi se na to sarvathA pRthak hai aura na apRthak kintu bhinnAbhinna hai / avaziSTa lekha meM isI bAta kI sapramANa upapatti kI gaI hai| vastu kI anekAntatA athavA sAmAnya vizeSatva vaizeSika darzana meM sAmAnya aura vizeSa ko svataMtra padArtha mAnakara unako dravyAzrita svIkAra kiyA hai| parantu anekAntavAda pradhAna jaina darzana ko yaha siddhAnta abhimatta nahIM hai| (1) sAdhanapAda su0 20 kA bhASya) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) 1 jainadarzana to inako svataMtra padArtha na mAnakara vastu ke dharma vizeSa hI svIkAra karatA hai tathA vastu ko kevala sAmAnya athaca vizeSa rUpa ho na mAnakara use sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka mAnanA hI yukti yukta aura vastu svarUpa ke anurUpa batalAtA hai / ataH vastu kevala sAmAnya-dharmI athavA vizeSa dharma svarUpa hI nahIM kintu sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa hai / yahI jaina darzana ko abhimata hai / isa siddhAnta kA ullekha hamako pAtaMjala yoga bhASya meM bhI spaSTa milatA hai / udAharaNArtha nimnalikhita vAkya paryApta haiM / (1) sAmAnya vizeSAtmano'rthasya // [ sabhAdhipA0 sU07] (2) ya eteSvabhi vyaktA na bhivyakteSu dharmeSvanupAtI sAmAnya vizeSAtmA so'nvayI dharmI / [ vibhUti pA0 sU0 14] X (1) svato'nuvRtti vyatiM vattibhAjo bhAvAna bhAvAntara neyarUpAH||4 [ anyayogavya hemacandrAcAryaH ] 0 (1) svabhAva evAyaM sarvabhASAnAM yadanuvRtti vyAvRtti pratyayau svataevajanayanti / "itina sAmAnya vizeSayoH pRthak padArthAntaratva kalpanaM nyAyyama padArtha dharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt / [ syAdvAda maMjarI - malliSeNasUriH ] ...... ( 2 ) artha: sarvepi sAmAnya vizeSobhayAtmakAH / [ naya karNikA-vinayavi0 upA0 * sAmAnyaM dharmirUpaM vizeSaH dharmaH tadAramA ubhayAtmaka ityarthaH / [ TI0 vAcasyapati0 ] " } Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) sAmAnya+vizeSa samudAyo'tra dravyam / vibhU0 su0 44 - bhASya ke ina ukta sabhI pAThoM kA matalava yahI hai ki padArtha sAmAnya vizeSa ubhayarUpa hai| ___ mImAMsaka dhurINa pArthasAra mizra kA bhI kathana hai ki saMsAra kI bhI vastueM sAmAnya vizeSa ubhayasvarUpa ko dhAraNa kiye huye haiM jaba ki, go zabda ko sajAtIya sakala govyaktiyoM meM anuvRtti-ekAkAra pratIti-aura vijAtIya azvAdikoM se vyAvRttipRthaktva-rUpa kA bhAna karAte hue pratyakSa dekhA jAtA hai taba vastu mAtra ko anvaya vyatireka athavA sAmAnya vizeSa rUpa se siddha karane vAle isa pratyakSa pramANa se bar3hakara aura kaunasA balavAn pramANa hai arthAt koI nahIM isaliye vizva ke samasta padArtha sAmAnya vizeSa rUpa haiM / tathAhi "sarveSvapi vastuSu iyamapi gauriyamapigAH ayamapivRkSo'yamapi, iti vyAvRttA nuvRttAkAraM pratyakSaM dezakAlAvasthAntareSvaviparyasta mudIyamAnaM + ye * cAhuH sAmAnyavizeSAzrayo dravyamiti tAnpratyAha sAmAnya iti sAmAnya vizeSa samudAyo'nadarzane dravyam / [vAcaspati mi.] * ye vaizeSikAdayaH-[TippaNI] Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) sarva me tarkA bhAsaM vijitya hyAkAraM vastu vyavasthApayat kenAnyena zakyate vAdhituM nahitato'nyad valavattaramasti pramANaM tanmUlatvAt sarva pramApAnAm / [ zAstra dIpikA pR0 387 ] isase yaha siddha huA ki vastu kA svarUpa ekAnta nahIM kintu anekAnta hai arthAt vaha kevala dharma yA dharmI rUpa hI na hokara, tathA kevala jAti athavA vyakti rUpa meM hI na rahakara dharma dharmI jAti vyakti ubhayarUpa hai isI rUpa meM usakI pratIti hotI hai / isa se jaina darzana kA yaha ukta siddhAnta, anya dArza - nika vidvAnoM ko bhI pUrNatayA abhimata hai aisA pramANita huA / [ pradhAna kI pravRtti meM anekAntatA ] sAMkhya darzana meM prakRti ko pradhAna ke nAma se ullekha kiyA hai, pradhAna samasta vizva kA mUla kAraNa hai / " pradhIyate janyate vikAra jAtamaneneti pradhAnam" jisase samasta vikAra jAta kArya mAtra utpanna ho use pradhAna kahate haiM / parantu vizva racanA ke liye pradhAna kI jo pravRtti hai vaha ekAnta ( 1 ) sAmAnya vizeSAkAraM vastvastIti vyavasthApayati / [ TIkAyAM - sudarzanAcAryaH ] Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) tayA sthiti athavA gati rUpa se hI nahIM kintu sthitigati ubhayarUpa se hI hai / kAraNAntara meM bhI aisA hI mAnanA yukti yukta hai| isa bAta ko yogabhASya meM, sAMkhya zAstra ke prAcIna AcAryapravarapaMcazikha kI ukti meM isa prakAra se varNana kiyA hai| [yatraidamuktaM1 "pradhAnaM sthityaiva vartamAna vikArAkaraNAda pradhAnaM syAt tathA gatyava vartamAna vikAra nityatvAda pradhAnasyAt / ubhayathA cAsya pravRttiH pradhAna vyavahAraM labhate nAnyathA kAraNAntareSvapi kalpiteSveSa samAnazcarca"] pradhAna kI pravRtti meM ekAntatA kA niSedha karate hue paJca zikhAcArya kahate haiM-"pradhAna kI yadi kevala sthitirUpa se hI pravRtti mAneM taba to vaha pradhAna hI na rahegA, kyoMki usameM kisI prakAra kI bhI vikRti na hone se kisI padArtha kI bhI utpatti (1) yatreda muktamiti-aikAntikatvaM vyAsedhadbhiH .............. nAnyathA-ekAntAbhyupagame na kevala pradhAne kAraNAntareSvapi parabrahma tanmAyA paramANvAdiSu kalpiteSu samAnazca! vicAra: tAnyapihi sthityaivavartamAnAni vikArAkaraNAdakAraNAnisyuH gatyaiva vartamAnAni vikAra nityatvAda kAraNAnisyuriti ca / [ vAcaspati mizraH ] * sthityaiva pradhAnaM vartate naganyA yadvA gatyaiva pradhAna vartate na sthityesyanayoH pakSayorekatara pakSAvadhAraNa rUpaM niyama nirAkurvadbhiH paJcazikhAcAryaire tadukta bhityarthaH [TippaNI kArovAla rAmaH ] Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) usase nahIM hogA evaM yadi usakI sarvathA gati rUpa se hI pravRtti svIkAra kI jAya taba bhI usameM pradhAnatva kA vyavahAra nahIM ho sakatA / kyoMki sarvathA gati rUpa se hI pradhAna kI pravRtti hone se padArthoM kI sadA utpatti hI banI rahegI unakA vinAza kabhI nahIM hogA aura isa prakAra sadA avinAzI rUpa se sthita rahane vAle bhAva - padArtha kI utpatti bhI durghaTa hai ataH na kevala sthiti aura na kevala gati rUpa se ho pradhAna kI pravRtti mAnanI ucita hai kintu gati sthiti ubhayarUpa se hI usakI pravRtti kA aMgIkAra karanA nyAyocita hai / isI se usameM pradhAnatva kA vyavahAra sucAru rUpa se kiyA jA sakatA hai / yaha bAta kevala pradhAna ke hI liye nahIM kintu darzanAntaroM meM kalpanA kiye gaye anyAnya sRSTikAraNoM (brahma, mAyA, paramANu Adi) ke liye bhI yahI vicAra hai / saMsArotpatti ke liye unakI bhI yadi kevala sthiti rUpa se hI pravRtti mAnI jAya to unameM kisI prakAra kI vikRti na hone se ve kAraNa nahIM Thahara sakate aura yadi sarvathA gati rUpa se hI pravRtti mAneM taba bhI be kAraNa nahIM bana sakate kyoMki gati rUpa se pravRtti mAnane para sadA vikRti hI banI rahegI arthAt utpatti kI hI sadA vidya mAnatA hogI vinAza kabhI nahIM hogA isaliye brahma, mAyA aura paramANu Adi jitane bhI padArtha darzanAntaroM meM vizva kI utpatti ke nimitta kalpanA kiye gaye haiM unakI pravRtti bhI sthiti aura gati ubhaya rUpa se hI mAnanI yukti yukta aura nyAya saMgata hai / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 49 ) [Izvara kI pravRtti meM anekAntatA] [zaMkara svAmI svanAmadhanya svAmi zaMkarAcArya ne sAMkhyoM ke pradhAna kAraNavAda kA khaNDana karate hue Izvara kI pravRtti meM anekAntavAda kA hI anusaraNa kiyA hai / Apa likhate haiM sAMkhyAnAM vrayoguNAH sAmyenAvatiSTamAnAH pradhAnam nitu tavyatirekeNa pradhAnasya pravartakaM nivartakaM vA kiMcidvAhyamapekSyamavasthimasti / puruSastUdAsIno na pravartako na nivartaka ityato'napekSaM pradhAnam | anapekSatvAcca kadAcitpradhAnaM mahadAdyAkAreNa pariNamate kadAcicca na pariNamate ityetadayuktam / Izvarasya tu sarvajJatvAt sarva zaktimatvAt mahAmAyatvAcca pravRtya pravRtIna virudhyate // 4 // (brahma sU0 zAM0 bhA0 a0 2 pA0 2 su0 4) bhAvArtha-sAMkhyamata meM guNatraya kI sAmyAvasthA ko pradhAna kahA hai| ina guNoM ke atirikta pradhAna kA pravartaka athavA nivartaka dUsarA koI nahIM / puruSa sarvathA udAsIna hai vaha na kisI kA pravartaka hai aura na nivarttaka / taba to pradhAna nirapekSa ThaharA, nirapekSa hone se usakA mahadAdi AkAra se kadAcita 4 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) pariNata honA aura kadAcit na honA yaha vyavasthA nahIM ho sakatI arthAt nirapekSa hone se pradhAna meM pravRtti athaca nivRtti ye donoM bAteM sambhava nahIM ho sakatI / parantu Izvara meM yaha doSa nahIM kyoMki vaha sarvajJa hai, sarva zaktimAna hai aura usakI adbhuta mAyA hai isase usameM pravRtti aura nivRtti donoM hI sambhava haiM tAtparya ki usameM pravRtti aura nivRtti ye donoM hI virodhI dharma raha sakate haiM ityAdi / hamAre khyAla meM to zaMkara svAmI ne eka prakAra se anekAntavAda kA avalambana kara liyA ! unake kathana kA spaSTa tAtparya yaha hai ki sAMkhya darzana meM kevala pradhAna ko jo jagat kA kAraNa mAnA hai vaha unheM abhimata nahIM / unakA kahanA hai ki kAraNa meM pravRtti aura nivRtti donoM hI hone cAhiye parantu pradhAna jar3a hai isaliye usameM pravRtti aura nivRtti ye donoM bAteM sambhava nahIM ho sakatIM / yadi usameM pravRtti-mahadAdi AkAra se pariNata honA mAneM to nivRtti-sAmyarUpa se avasthita rahanA-kA usameM sambhava nahIM aura yadi nivRtti ko svIkAra kareM to phira pravRtti kI saMbhAvanA nahIM hosakatI kyoMki pravRtti aura nivRtti ye donoM Apasa meM virodhI haiM inakA eka sthAna meM rahanA bana nahIM sktaa| jagat-kAraNarUpa pradhAna meM ina do meM se eka hI rahegA isaliye kevala pradhAna ko jagat kA kAraNa nahIM mAna skte| parantu Izvara ke liye yaha bAta nahIM usa meM to pravRtti aura nivRtti ye donoM hI raha sakate haiM kyoMki vaha sarvajJa hai, sarvazakti vAlA hai aura apane meM adbhuta mAyA rakhatA hai isa vAste usameM ukta virodhI dharma bhI bhalI bhAMti raha sakate haiN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) zaMkara svAmI ne pravRtti nivRtti ina do virodhI dharmoM kA prakRti meM nahIM kiMtu Izvara meM svIkAra kiyA hai calo Izvara meM hI sahI, magara svIkAra to kiyaa| basa yahI anekAntavAda kA prakArAntara se svIkAra hai / anekAntavAda bhI to " paraspara meM viruddha rUpa se bhAna hone vAle dharmoM kA, sApekSatayA vastu meM svIkAra karane kA hI nAma hai / apekSAvAda kA avalambana zaMkara svAmI ne apane granthoM meM aneka sthAnoM para kiyA hai, evaM unakA anirvacanIya zabda bhI prAyaH anekAntavAda kA hI rUpAntara se paricAyaka hai / 1 : (1) ka - paraevAtmA dehendriya mano buddhayupAdhibhiH paricchidyamAnoM bAlaiH zarIra ityupacaryate / yathA ghaTakarakAyupAdhivazAt aparicchinnamapinabhaH paricchinna vadavabhAsate / tadapekSayAca karmakatRtvAdi vyavahAro na virudhyate / ( bra0 sU0 zAM0 a0 1 pA0 2 0 6 0 166 ) ( kha ) -- nirguNamapisaddbrahma nAmarUpa gatairguNaiH saguNamupAsanArthaM tatra tatro padizyata ityetadayuktameva / sarvagatasyApi brahmaNa upalabdhyarthaM sthAna vizeSo na virudhyate zAlagrAma ibaviSNorityetadapyuktameva / ( bra0 sU0 zAM0 bhA0 a0 1 pA0 2 0 14 pR0 117 ) ( ga ) - nanvabheda nirdizopi darzitaH "tatvamasi " ityevaMjAtIyakaH / kathaM bhedA bhedau viruddhau saMbhaveyAtAm / naiSadoSaH / AkAza ghaTAkAzanyAye * nobhayasaMbhavasya tatra tatra pratiSThApitatvAt / ( zAM0 bhA0 a0 2pA0 1 sU0 22 ) ( vAstavamekatvamaupAdhikaM nAnAtvamityubhayanirdezopapattiH ) [ bhAnanda giri: ] Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) [ sAMkhya tatva kaumudI ] nirIzvaravAdI sAMkhya darzana ke suprasiddha AcArya IzvarakRSNa racita sAMkhya kArikAoM para "sAMkhya tatva kaumudI" nAma kI vyAkhyArUpa eka suprasiddha pustaka hai usake racayitA zrI nikhila taMtra svataMtra AcArya vAcaspati mizra haiM / isa pustaka meM bhI anumAna ke udAharaNa meM " vanhitva" ko sAmAnya vizeSa | ubhaya mAnate hue anekAnta vAda kA kisI eka rUpa meM samarthana kiyA huA dekhA jAtA hai| vaha pATha isa prakAra hai (tha) ucyate dvirUpaM hi brahmAvagamyate, nAma rUpa vikAra bhedopAdhiviziSTaM, tadviparItaM ca sarvopAdhi vivarjitam / ..... evamekamapibrahmApekSitopAdhi (sambandhaM nirastopAdhi saMbandhaM copAsyatvena jJeyatvenaca vedAnteSUpadizyate / (bra0 sU0 zAM0 0 1 pA0 1 sU0 11) (ca) iha punavrvyavahAraviSayikaM satyaM mRgavRSNikAdyanRtApekSayA udakAdi satyamucyate / ( tai0 u0 zAM0 bhA0 2 / 6 / 3) (a) upAdhivazAtsaMsAritvaM na paramArthataH svato'saMsAryeva / evamekatvaM nAnAtvaM ca hiraNyagarbhasya tathA sarvajIvAnAm / ( vR0 u0 zAM0 bhA0 1 / 4 / 6) ina vAkyoM meM apekSAvAda kI pUrI pUrI jhalaka dikhAI de rahI hai ! ina para adhika vicAra karanA anAvazyaka hai / anirvacanIya zabda pa Aga vicAra hogA / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) "yathAdhUmAt vanhitva sAmAnyavizeSa:parvate'numIyate" arthAt pUrvavat-anumAna ke udAharaNa meM vAcaspati mizra kahate haiM ki "jaise dhUma ke jJAna se vanhitva rUpa sAmAnyavizeSa kA parvata meM anumAna hotA hai| yahA~ para vanhitva ko sAmAnya athaca vizeSa ubhayarUpa se svIkAra karanA hI anekAntavAda kA anusaraNa hai| (1) isa para vyAkhyA karate hue prazastapAda bhASya kI sammati dvArA sAdhupavara bAlarAma jI ne jo prakAza DAlA hai, vidvanmaMDalI ke avalokanArtha usako bhI hama avikala rUpa se yahAM para uddhRta kare dete haiM / "nAtravanhitva sAmAnyasya vizeSo'numeya iti vivakSita kintahIM banhitvarUpaH sAmAnya vizeSo'numIyate, ityabhipretamitigRhANa katha vanhitvasya sAmAnya vizeSobhayAtmakatvamiticet atrAhuH padArthadharma saMpahakArAH (sAmAnya dvividhaM paramaparaM cAnuvRtti pratyaya kAraNa tatra paraM sattA mahAviSayatvAt / sAcAnuvRtterevahetutvAtsAmAnyameva dravyatvAdyaparamalpa viSayatvAt taccavyAvRtte rapihetutvAtsAmAnyaM sad vizeSAkhyAmapilabhate) iti / ayamarthaH-atyanta vyAvRttAnAM tatvAnAM yataH kAraNAdanyonya svarUpAnugamaH pratIyate tatsAmAnyamityabhidhIyate tacca dvividham eka dravyAditrikavRtti sattAkhyaparama, etaca svAzrayasyAnuvRtterevahetutvAtsAmAnyamityeva kIrtyate / aparaMca dravyatva pRthitItva gotvAdi rUpamaparaM sAmAnyam etaccasvA zrayasya vijAtIyebhyopi vyAvRttarapihetutvAta vizeSaityapi vyavatiyate, tathA ca siMddhavanhitvAdeH sAmAnya vizeSa rUpatvamiti / (pR0 102 / kA05) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) [ mImAMsA zloka bArtika ] mImAMsA darzana ke prakANDa vidvAna mahAmati kumArila bhaTTa ne maharSi jaiminI praNIta mImAMsA darzana para taMtra vArtika aura zloka bArtika nAma ke do bar3e hI ucca koTi ke grantha likhe haiM unameM se zloka vArtika meM hI dArzanika viSayoM kI adhika carcA kI hai| ukta grantha meM aise kitane hI sthala haiM jina meM ki anekAntavAda kI carcA spaSTa dekhane meM AtI hai, hamAre khyAla meM to anya dArzanika vidvAnoM kI apekSA kumArila bhaTTa ne kucha adhika aura spaSTa zabdoM meM anekAntavAda kA samarthana kiyA hai / pAThaka unake lekhoM ko dekheM ve kitane sarala aura spaSTa haiN| avayavoM se avayavI ke bhedAbheda kA vicAra karate hue mahAmati kumArila likhate haiMka-pUrvoktAdeva tunyAyAsiddhedatrAvayavyapi / tasyApyanta bhinnatvaM nasyAdavayavaiH saha // 7 // vyaktibhyo jAtivaccaiSa na niSkRSTaH pratIyate / kaizcadavyatiriktatvaM kaizcicca vytirikttaa||76|| dUSitA sAdhitA'trApi naca tatra balAbalam / kadApi nizcitaM kaizcittasmAnmadhyasthatAvaram // 77 // (1) kimatyantabhinno'vayavI-tasyApIti, kasmAdityAha vyaktibhyaiti tantavaeva hi saMyoga vizeSa vazena eka davyatvamApannAH paToya mityekAkAratayA buddhadyAgRyante, ato'vasthAmAtrAdevAvayavebhyo'vayavino bhedo navatyanta bheda iti / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) tatonyAnanyate tasya stAnastazceti kIrtyate / tasmAccitravadevAsya mRSA syAdekarUpatA ||78 || vastvanekatvavAdAccax na saMdigdhA pramANatA / jJAnaM saMdihyate yatra tatra na syAt pramANatA // 7 // ihAnaikAntikaM vastvityevaM jJAnaM sunizcitam // bhAvArtha - avayavoM se avayavI atyanta bhinna nahIM kintu bhinnAbhinna hai / kitane eka vidvAna avayavoM se avayavI ko ekAntarUpa se bhinna mAnate haiM aura kaI eka ne inako sarvathA abhinna sAvita kiyA hai / ina vidvAnoM ne apane pakSa ke samarthana aura para pakSa ke khaMDana meM jina 2 yuktiyoM kA ullekha kiyA hai unase Aja taka yaha nizcita nahIM ho sakA inameM se ekAntatayA kisakA pakSa prabala aura kisakA durbala hai / bhedavAda kI yuktiyeM jisa taraha bheda vAda ko pUrNatayA siddha kara rahI haiM usI prakAra abheda vAda kI yuktiyeM avayava avayavI ke abheda kA bhI pUrNarUpa se samarthana kara rahI haiN| isase madhyastha bhAva kA AzrayaNa karanA hI ucita hai| TIkAkAra pArthasAra mizra ke bacanoM meM isakA abhiprAya yaha hai ki "jo loga " avayava, avayavI ko ekAntatayA bhinna athaca abhinna mAnate haiM ve hI loga khuda anekAntavAda ko siddha kara rahe haiN| kyoMki bheda aura abhedavAdI x anekAnta vAdAditi 3 pu0 pAThaH / zlo0 0 vA0 banavAda pR0 632-33 | ( tArAyaMtrAlaya banArasa siTI ) : Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) donoM hI daloM kI yuktiyeM apane 2 pakSa ke samarthana meM samartha haiM inameM se kisI eka kA bhI sarvathA svIkAra athavA tyAga nahIM ho sakatA, pratyuta donoM hI AdaraNIya haiM, ataH bheda athaca abheda donoM hI siddha hogaye / avayava, avayavI ke bheda aura abheda ko ekAntarUpa se sat athavA asat nahIM batalAyA jA sakatA isaliye inako ekAnta rUpa mAnanA mithyA hai| zaMkA-avavaya avayavI ko bhinnAbhinna ubhayarUpa mAnane para do meM se kisI eka pakSa kA bhI nizcaya na hone se saMzaya jJAna kI taraha yaha vicAra bhI apramANika ataeva bhrAnta ThaharegA / jaise eka ruNDa muNDa darakhta meM " thANurvA purupovA" yaha sthANu hai yA puruSa aisA saMzaya hone se vaha jJAna yA nizcaya pramANika nahIM kahalA sakatA / isI prakAra avayava avayavI ke bhedAbheda jJAna ko bhI anizcayAtmaka hone se apramArikatA prApta hogI / yecaikAntikaM bhedamabheda vA'vayavinaH samAzrayante tairevAyamanekAntavAdaH sAvita ityAha kaizciditisArdena ubhayoktayukti valAdevobhaya siddhiriti / yatazcA'nyatva mananyatvaM ca dvayaM sadasattayA na zakyaM darzayituM, atazcitra badaneka rUpatvAdatraika rUpA'bhyupagamo mRSetyAha tata iti / , nanveva manyAnanyatva bAdinAmanyatamasyA nabadhAraNAta sthANurvA puruSo venivatsaMdehAna kiMcidapyanyAnanyatvAdika bAdhitaM kiM sidhye data graha bastvitisArddhana - vastu viSayohyasmAkamanekAntavAda naikAkAraM vastviti / yatratujJAna mevAvasturUpa manekamavabhAsate kimaye sthANuH kiMvA puruSaiti tatra saMzayAdaprAmANyaM bhavati ihatvaneka rUpamevavastviti nirNayAtkuto' pramANyamiti / ( nyAya ratnAkara vyAkhyA pR0 633) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-hamAre mata meM to vastu mAtra hI anekAnta hai ekAnta nahIM / jahA~ para avastu rUpa jJAna kA aneka rUpa se bhAna ho vahA~ para hI saMzaya hone se ukta jJAna ko apramANikatA kI prApti hotI hai yathA sthANurvA puruSovA parantu yahA~ para to vastu kA svarUpa hI , anekAnta aMgIkAra kiyA gayA hai / isaliye ukta sthala meM aprAmANikatA kA sandeha nahIM ho sakatA / kyoMki vastu kA svarUpa hI isa prakAra kA hai / isake sivAya, vastu ko anekAnta rUpa batalAne vAlA zloka vArtika kA eka aura sthala bhI avalokana karane yogya hai| x saMvittazcAviruddhAnA mekasminnapyasambhavaH / ekAkAraM bhavedeka miti nezvara bhASitam // 21 // tathaiva tadupettavyaM yadyathaivopalabhyate / nacApyaikAntikaM tasya syAdekatvaMca vastunaH // 220 // vastu sarvathA ekAnta rUpa hI hai yaha Izvara kA kahA huA nahIM arthAt eka vastu sarvadA eka rUpa meM hI rahatI hai isameM koI pramANa nhiiN| ____yaduktaM pratIti - bhedAdekasyApi vahvAkArattvamiti tadvivRNoti, eketi / na hyeka mekAkArameveti kiMcana pramANamasti / tenayadyAdRzamekAkAra manekAkAraM vopalabhyatetattathaivAGgIkartavyamiti / kintvekattvamapi tasya vastuno na kenacid vyavasthApitam-yato'nekAkAratA na syAt tadapi hyaneka dharmamavagamyamAnaM tenAtmanA naikatAmapi bhajate / ( vyAkhyA pRSTha 131 pra0 zUnyavAdaH) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) isa liye vastu eka athavA aneka jisa rUpa meM pratIta ho usako ( vastu ko ) uso rUpa meM aMgIkAra karanA cAhiye / vastu meM ekatva kI sthApanA aura kisI ne Akara nahIM kI jisase ki usameM anekatva kA niSedha kiyA jAve kintu ekatvAnekatva kI vyavasthA, usameM vastu meM upalabhya mAna eka aura aneka dharmoM kI apekSA svataH siddha hai, ataH vastu meM ekattva kI taraha anekattva bhI pramANa siddha hai / isI prakAra abhAva prakaraNa meM vastu ko sadasata ubhaya rUpa mAna kara aura bhI sundaratA se anekAntavAda kA vidhAna ukta grantha meM kiyA hai / yathA ' THEY "svarUpa' para rUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kaizcidra paMkiMcana kadAcana // 12 // [ pR0 476 ] vastu, svarUpa se sat aura para rUpa se asat evaM svarUpa para rUpa se sadasat ubhaya rUpa hai / jaise ghaTa, svarUpa se svarUpa kI apekSA se sat aura para-paTarUpa se - paTa kI apekSA se asat hai, ( 1 ) - sarvahi vastu svarUpataH sadrUpaM pararUpatazcAsadrUpaM yathA ghaTo ghaTarUpeNasan ghaTarUpeNA'sab| paTopyasadrUpeNa bhAvAntare ghaTAdau samavetaH tasmin svIyA'sapAkArAM buddhiM janayati yo'yaM ghaTaH sa paTo na bhavati / ( vyAkhyA) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) ityAdi- isake sivAya ukta grantha ke AkRtivAda prakaraNa meM vastu ke bhedAbheda ekatvAnekatva tathA sAmAnya vizeSa svarUpa aura nityAnityatva kA jikara karate hue kumArila likhate haiM "sarva vastuSu buddhizca vyAvRtyanugamAtmikA / jAyate, yAtmakatvena vinA sAca na siddhyati // 5 // anyonyApekSitA nityaM syAtsAmAnya vishessyoH| vizeSANAMca sAmAnya teca tasya bhavanti hi // 6 // nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavata / sAmAnya rahita vAcavizeSAstadvadevahi // 1 // tadanAtmaka rUpeNa hetU vAcyA vimau punaH / tena nAtyanta bhedopi syAt sAmAnya vizeSayoH // 11 // [40 546-47-48] x jaina granthoM meM bhI isI prakAra likhA hai / yathA-- sarvabhAvAnAMhi bhAvAbhAtmakasvarUpaM / ekAnta bhAvAtmakatve vastuno vairUpyasyAt / ekAntAbhAvAtmakatveca niHsvabhAvatA syAt tasmAta svarUpeNa satvAta pararUpeNa cA satvAta bhAvAbhAvamaka vastu / yadAha sarvamAsti svarUpeNa pararUpeNa nAstica / anyathA sarvasatvaMsyAt svarUpasyApya saMbhavaH // (syAdvAda maMjarI-malliSeNa sUriH pR0 107 kA 13) , Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) " evaM parihartavyA bhinnAbhinnatva kalpanA | kena ciddhacAtmanaikatvaM nAnAtvaM casyi kenacit // 5 // [pR0 560 ] ina zlokoM kA saMkSepa meM abhiprAya yaha hai sarva vastuoM kA anuvRtti, vyAvRtti - sAmAnya vizeSa rUpa se hI bhAna hotA hai / inake vinA vastu kA vastutva hI asiddha hai / tathA sAmAnya vizeSa ye donoM sApekSa haiM, donoM hI eka dUsare kI apekSA nitya athaca anitya bhinna aura abhinna haiM eka kI dUsare ke vinA siddhi nahIM ho sakatI / vizeSa se zUnya sAmAnya, aura sAmAnya virahita vizeSa, donoM hI zazaviSANa - sasale ke sIMga ke tulya haiM / inake vinA vastu kA vastutva bhI vaisA hI hai / isa liye sAmAnya vizeSa Apasa meM atyanta bhinna nahIM hai // 11 // (1) -- yatvanyAnanyataiva kathamekasyetyuktaM tatrAha evamiti - etadeva darzayati kena ciditi gosaMhi zAvakheyAtmanA bAhuleyAdbhiyate svarUpeNa ca bhidyate tathA vyakti rapi guNa karma jAtyantarAtmanAgotvAd bhidyate, svarUpeNA ca na bhidyate tathA vyaktyantarAdapi vyaktiH jAtyAtmanAca na bhidyate svarU peNa ca bhidyate apekSA bhedAdavirodhaH samAvizantihi virudvAnyapi apekSA bhedAt / ekamapIha kiMcidapekSya svaM kiJcidapekSya dIrghaM tathaikopi catro dvitvApekSayA bhinnapi svAtmApekSayA na bhidyate anenaikAnekatvamapi parihartavyaM taMvahi vastu svarUpeNa sarvatra sarvadA caikamapizAbaleyAdi rUpeNAnekaM bhavatIti na virodhaH / ( vyAkhyAkAraH ) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAHITration isI prakAra apekSAbheda se vastu meM bhedAbheda aura ekatvA nekatvAdi sabhI dharma raha sakate haiM gotva jAti, svarUpa se yadyapi bhinnanahIM tathApi zveta aura kRSNa gau kI apekSA vaha avazya bhinna hai| isI taraha go vyakti guNa karma aura jAtyantara kI apekSA, gotva rUpa jAti se bhinna hotI huI bhI svarUpa kI apekSA abhinna hai, tathA vyakti bhI vyakyantara se svarUpa kI apekSA bhinna hai, jAti kI apekSA se nahIM jAti kI apekSA se to vyaktivyanyantara se bhI abhinna hai| yaha bAta loka meM pratyakSa dekhI jAtI hai ki virodhI dharma bhI apekSA bheda se eka sthAna meM raha sakate haiN| eka hI padArtha kisI kI apekSA se hasva aura kisI kI apekSA se dIrgha kahA yA mAnA jAtA hai| aura eka hI caitra dUsare kI apekSA bhinna hotA huA bhI svarUpa se eka athavA abhinna hai aise hI vastu, svakIyarUpa se sadA eka hote hue bhI tattadrUpa ko apekSA aneka kahI yA mAnI jA sakatI hai isameM virodha kI koI AzaMkA nhiiN| mahAmati kumArila ne anekAntavAda kA kisa rUpa aura kisa sImA taka samarthana kiyA hai isa para adhika aba kucha bhI kahanA sunanA vyartha hai, vijJapAThaka isakA svayaM hI andAjA lagA sakate haiN| [ zAstra dIpikA ] kumArila bhaTTa ke paravati vidvAna mahAmati pArthasAra mizra ne bhI mImAMsA darzana para "zAstra dIpikA" nAma kA eka Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) ucca koTi kA saMskRta bhASA kA prantha likhA hai usameM bhI anekAntavAda kI carcA ke kaI sthala haiN| pArthasAra mizra ne bhI kumArila bhaTTa kI taraha bar3I praur3hatA se anekAntavAda kA pratipAdana-samarthana kiyA hai itanA hI nahIM balki, virodhiyoM ke AkSepoM kA bhI bar3I uttamatA se parihAra kiyA hai / yathA [avayava,avayavI athavA kAryakAraNakA bhedAbheda] prathama avayava, avayavI athavA kAraNa aura kArya ko lIjiye ? avayavoM se avayavI, ekAntatayA na to bhinna hai aura na abhinna kintu bhinnAbhinna ubhaya rUpa hai tAtparya ki jisa prakAra inakA bheda anubhava siddha hai usI prakAra abheda bhI yuktiyukta hai| do meM se kisI eka kA bhI sarvathA tiraskAra nahIM kiyA jA sakatA isaliye bhedAbheda donoM hI svIkRti ke yogya haiN| tabhI padArthoM kI ThIka 2 vyavasthA ho sakatI hai| ataeva inakA avayava avayavI aura kArya kAraNa kA ekAntatayA bheda aura abheda mAnane vAle vaizeSika tathA vedAnta darzana ke siddhAnta meM jaina darzana kI bhA~ti apUrNatA kA anubhava karate huye mImAMsaka dhurINa pArthasAra mizra likhate haiM "vayaMtu bhinnAbhinnatvaM | nahi tantubhyaH ziraH pANyAdibhyovA avayavebhyo niSkRSTaH paTo devadatto vA pratIyate tantu pANyAdayo'vayavAevapaTA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) vAtmanA pratIyante / vidyateca devadatte asyahastaH ziraH ityAdi kiyAnapi bhedAvabhAsaityupapannamubha. yAtmakatvam" ] x " tAtparya - hamato avayavoM se avayavI athavA kAraNa ( upAdAnarUpa ) se kArya ko na to ekAntatayA bhinna mAnate haiM aura na abhinna, kintu bhinnAbhinna ubhayarUpa se svIkAra karate haiM arthAt avayavarUpa kAraNa se avayavIrUpa kAryya kisI apekSA se bhinna aura kisI dRSTivindu se abhinna bhI hai / yadi kAraNa se kArya ko sarvathA bhinna hI mAna liyA jAya taba to tantuoM se paTa aura hastapAdAdi se puruSa rUpa avayavI kI bhinnarUpa se pRtha upalabdhi honI cAhiye parantu hotI nahIM / isase pratIta hotA hai. ki jo paTa evaM manuSya ke avayava haiM ve hI amuka sambandha dvArA sammilita hue paTa aura manuSya ke rUpa meM dRSTigocara hote haiM ataH siddha huA ki kAraNa se kArya ekAnta bhinna nahIM / parantu isa khyAla se inako sarvathA abhinna bhI nahIM kaha sakate yadi inakA ekAnta abheda hI mAna liyA jAya to loka meM, yaha kAraNa aura yaha isakA kArya, tathA puruSa ke liye yaha isakA pAda aura hasta evaM yaha isakA sira ityAdi jo vyavahAra dekhA nAtA hai usakI upapatti kabhI nahIM ho sakatI kyoMki hastapAdAdi avayavoM se atirikta svataMtra rUpa se puruSa nAma kI yadi + [ zAstradIpikA pR0 412 vidyA bilAsa presa kAzI ] niSkRSThaH- pRthakRtaH [ iti TIkAkAraH ] Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) koI vyakti hI na ho to yaha usakA puruSakA sira aura yaha usakA pAda isa prakAra kA sarvAnubhava siddha bheda vyavahAra hI kaise hogA / isa vyavahAra ko bhrAnta kahanA yA mAnanA hamAre khyAla meM bhrAnti se bhI bar3I bhrAnti hai / yaha vyavahAra to spaSTa rUpa se avayaya avayavI ke bheda ko sAbita kara rahA hai| isase siddha huA ki avayava avayavI athavA kAraNa aura kArya kA paraspara meM bheda athaca abheda donoM hI prAmANika aura anubhava siddha haiM / jAti vyakti ke sambandha meM bhI ApakA vahI vicAra hai jisakA jikara Upara AcukA hai arthAt jAti vyakti kA bhI ekAnta bheda athavA abheda zAstra dIpikA kAra ko abhimata nahIM, kiMtu bhedAbheda hI sammata hai / "tAdAtmyapratItera bhedopyastu pUrvokta nyAyena bhedopi tasmAt pramANa balena bhinnAbhinnatva mevayuktam" arthAt - jAti vyakti kI tAdAtmya svarUpatayA pratIti hone se ye donoM abhinna haiM aura Upara dIgaI yuktiyoM dvArA inakA paraspara bheda bhI anubhava siddha hai isaliye pramANa bala se bhedAbheda donoM hI mAnanIya haiN| (1) anupadameva yat bhed pratipAdanaM kRtaM tena / TIkA / hai Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) [virodha parihAra athavA AkSepa nirAkaraNa ] ~ yaha bAta Upara kaI dafA kahI jA cukI hai ki jaina darzana kisI bhI padArtha ko ekAntatayA nitya athaca anitya nahIM mAnatA kintu nityAnitya ubhaya rUpa ho svIkAra karatA hai tathA usake mata meM dravya rUpa se sabhI padArtha nitya aura paryAya rUpa se anitya haiM isI prakAra dravya paryAya, dharma dharmI, guNaguNI aura kArya kAraNa ko ekAntatayA bhinna athavA abhinna na mAna kara unako bhinnAbhinna hI svIkAra karatA haiM isa bAta ko paripUrNa samajha kara hI jaina darzana meM anekAntavAda kI puSTi kI gaI hai parantu jo vastu nitya avinAzI hai use anitya vinAza zIla bhI kahanA aura bhinna ho use abhinna bhI batalAnA tathA eka ko aneka bhI kathana karanA kisa prakAra yukti yukta kahA jA sakatA hai / kyoMki jo padArtha avinAzI hai vaha vinAzI nahIM ho sakatA tathA jo vinAza zIla hai use nitya nahIM kaha sakate evaM jo bhinna hai vaha abhinna kaise tathA jo eka hai vaha aneka kisa prakAra ? nitya, anitya kA virodhI hai, bheda abheda kA pratidvandI aura aneka eka kA zatru hai / kyA eka hI padArtha ko nitya kahate hue anitya kahanA, bhinna batalAte huye abhinna bhI mAnanA eka prakAra kA unmatta pralApa nahIM hai ? isI prakAra sat, asat aura ekatvAnekatvAdi ke viSaya bhI yahI nyAya samajhanA cAhiye arthAt jo sat hai vaha asat nahIM ho sakatA tathA jo eka hai vaha aneka nahIM kahA jA sakatA / yadi aisA hI mAnA jAya taba to zIta ko uSNa aura uSNa ko zIta bhI kaha aura mAna sakate haiM! isaliye, vastu nitya bhI hai Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) aura anitya bhI, bhinna bhI hai aura abhinna bhI tathA eka bhI hai aura aneka bhI ityAdi prakAra kA unmatta pralApa nissandeha vismayotpAdaka hai ! isI vicAra ko lekara jaina darzana ke pratidvandI zaMkarAcArya prabhRti dArzanika vidvAnoM ne anekAntavAda ko ucitAnucita zabdoM meM kosA hai ! aura usakI kar3I se kar3I AlocanA kI hai / kisI ne isako ( anekAntavAda ko ) unmatta pralApa; kisI ne saMzayavAda aura kisI ne anizcitavAda ke nAma se ullekha karake isake samarthakoM kI bhI khUba + khabara lI hai| parantu - prAcIna tathA arvAcIna jaina vidvAnoM ne bhI anekAntavAda para hone vAle ina ukta AkSepoM kA saMyukta uttara dene meM kisI prakAra kI kamI nahIM rakkhI aura anekAntavAda kA svarUpa tathA padArthoM kI anekAntatA ko jaina darzana kisa rUpa meM mAnatA hai ityAdi bAtoM ko unhoMne bar3I zAMti aura praur3hatA se samajhAne kI koziza bhI kI hai tathA kar3I AlocanA kA uttara unhoMne bhI usake anurUpa zabdoM meM hI diyA hai tathApi una sabakA hama yahAM * dUSaye dajJa evoccaiH syAdvAdaM natu paNDitaH / ajJapralApe sujJAnAM na dveSaH karuNaivahi || upAdhyAya yazovijaya adhyAtmopaniSat 0 2 zlo 54 evaM nyAyAviruddhe'smin virodhod bhAvanaM nRNAm | vyavasanaM vAjaDatvaM vA prakAzayati kevalam // (zA0 0 vA0 sa0 sta0 7 zlo0 34 haribhadrasUri ) + dekho - brahmasUtra 2-2-31 para zaMkarAcArya prabhRti vidvAnoM ke bhASya Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para jikara na karate huye mahAmati pArthasAra mizra kI hI una uktiyoM kA isa sthAna meM ullekha karate haiM jinake dvArA unhoMne ukta zaMkAoM athavA AkSepoM kA nirAkaraNa kiyA hai jaina darzana meM bhI prAyaH isI prakAra kI yuktiyoM kA ukta AkSepa samUha ke nirasanArtha anusaraNa kiyA hai| inameM balAbala kA vicAra pAThaka svyNkreN| ___ka-[nanu viruddhau bhedAbhedo kathamekatra syAtAm ? na virodhaH sahadarzanAt yadi hi "idaM rajataM nedaMrajataM" itivat parasparopamardaina bhedAbhedau pratIyeyAtAM tato viruddhayeyAtAM natu tayoH parasparopamardaina (1) yayoH sahadarzanaM bhavati tayornavirodho bhavati jAti vyaktyostu bhedAbhedAvapi saha dRSTAviti na tayorvirodhi iti yuktaM jAti vyaktyorbhinAbhinnattva mittyarthaH / upapAdayati-yadItyAdinA / bhedAbhedau jAti vyaktyoriti zeSaH / tayoH bhedAbhedayoH / kiMtu parasparAnukUlyenaiva pratItirbhavatItizeSaH / aparyAyeNA-aparyAyatvena-bhinna viSayikatvena pratibhAsamAnam iyamitibuddhiyaktiM viSayI karoti gauritica sAmAnyam / dvayAtmakamsAmAnya vizeSarUpam / bhedAbhedayoH samuccaye hetumAha-sAmAnAdhikaraNyeti, iyaM gauriti sAmAnAdhikaraNyaM jAtivyaktyo rabhedaM bodhayati, anyathA ghaTa paTayoriva sAmAnAdhikaraNyaM nasyAta, iyaMbuddhi govuddhayozcAparyAyattvaM jAti vyaktyorbhedamApAdayati sarvathA abhede ghaTa kalazayoriva paryAyatvaM syAditi pratItibalAdeva jAtivyaktyoH kiMvA vyaktito jAtebhinnAbhinnatvaM siddhamiti naikatra bhedAbhedayovirodhadatyarthaH / [iti zAstradIpikA prakAza vyAkhyAyAM sudarzanAcAryaH] Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) pratItiH / iyaMgauritibuddhidvayamaparyAyeNa prati bhAsamAna mekaM vastu dvayAtmakaM vyavasthApayati sAmAnAdhikaraNyaM hyabhedamApAdayati aparyAyatvaMca bhedaM zrataH pratIti balAdavirodhaH" ] ( zA0 dI0 pRSTha 363-64 ) bhAvArtha - (zaMkA) avayava avayavI, dravyaguNa aura jAti vyakti Adi ko bhinnAbhinna ubhayarUpa mAnanA kisI prakAra bhI yukti yukta nahIM kyoMki bheda aura abheda donoM paraspara virodhI haiM ina donoM kA eka sthAna meM rahanA asaMbhava hai jahA~ para bheda hai vahA~ abheda nahIM raha sakatA evaM jisa sthAna meM abheda kI sthiti hogI vahAM para bheda nahIM Thahara sakatA isaliye dravya guNa aura jAti vyakti Adi ko paraspara meM yA to sarvathA bhinna hI mAnanA cAhiye yA abhinna donoM rUpa meM - bhedAbheda rUpa meMsvIkAra karanA kisI prakAra bhI yukta nahIM hai / ( samAdhAna ) yaha kathana ThIka nahIM hai / jAti vyakti Adi ke bhedAbheda viSaya meM isa prakAra kA vicAra rakhanA anucita hai kyoMki bheda aura abheda Apasa meM virodhI nahIM haiM jinakA paraspara meM virodha hotA hai ve hI eka sthAna meM nahIM raha sakate parantu bhedAbheda donoM eka sthAna meM rahate haiM isaliye ye Apasa meM virodhI nahIM / jAti, vyakti aura kArya kAraNa Adi meM bhedAbheda kA sAtha 2 rahanA asaMdigdha rUpa se pratIta hotA hai / jaise " idaMrajataM nedaMrajataM " | "yaha cAMdI hai yaha cAMdI nahIM" isa vAkya meM pArasparika virodha dikhAI detA hai usI prakAra yadi bhedAbheda meM ho to inako virodhI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SNEY and RAMANTaawariya samajhA jAya parantu aisA nahIM hai / isakA tAtparya yaha hai ki jahAM para eka dUsare kA jo upamardaka ho-vinAzaka ho-vahAMpara hI unakA virodha hotA hai [ jaise prakAza, andhakAra kA virodhI hai ] yathA "idarajataM nedarajataM" isa sthala meM virodha dekhA jAtA hai| parantu bhedAbheda meM aisA nahIM, bhedAbheda to eka dUsare kI anukUlatA ko liye hue hai arthAt bhedAbheda donoM sahacArI hai| virodha to inakA taba samajhA jAya jabaki inakI sahacAritA na ho jinakA paraspara meM sahacAra dekhA jAya unako virodhI kadApi nahIM kahA jA sakatA bhedAbheda meM kathana mAtra ke liye zAbdika virodha bhale hI pratIta hotA ho magara Arthika virodha inameM bilakula nahIM hai| jAti byakti ke bhedAbheda viSaya meM eka udAharaNa lIjiye ? "iyaMgau" ( yaha gau hai ) isa vAkya se jo zAbdabodha-jJAnautpanna hotA hai usake do viSaya haiM eka "bizeSa" aura dUsarA "sAmAnya" "iyaM" se to govyakti vizeSa kA bodha hotA hai aura "gauH" isase go sAmAnya kA bhAna hotA hai| isase pratIta huA ki vastu-padArtha-sAmAnya athaca vizeSa ubhaya rUpa hai taba, "iyaMgau" yaha jo sAmAnAdhikaraNya samAnAzrayatva-rUpa kI pratIti hai usase to jAti vyakti ke abheda kA bodha hotA haianyathA ghaTa aura paTa kI taraha jAti vyakti kA bhI sAmAnAdhikaraNya nahIM banegA / aura "iyaM" tathA "gauH" ina do zabdoM se kramazaH govyakti vizeSa aura go sAmAnya kA jo bhinna 2 rUpa se vodha hotA hai usase jAti vyakti kA paraspara bheda siddha hotA hai| yadi donoM ko-jAtivyakti ko-sarvathA abhinnahI svIkAra kiyA jAya taba to ghaTa kalaza zabda kI bhAMti jAti vyakti zabda bhI paryAya . ". Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) vAcI ho jAveMge / arthAt jisa prakAra ghaTa zabda se kalaza aura kalaza zabda se ghaTa kA grahaNa hotA hai usI prakAra jAti se vyakti aura vyakti se jAti kA bodha honA cAhiye parantu hotA nahIM / isase siddha huA ki jAti vyakti Adi kA paraspara meM bheda aura abheda donoM hI pratItisiddha ataeva prAmANika haiM inakA paraspara meM koI virodha nahIM / [virodha parihAra kA dUsarA prakAra ] jAti vyakti aura kArNa kArya Adi ke bhedAbheda kI ekatrAvasthiti meM jo virodha kI AzaMkA kI jAtI hai usake nirAkaraNa meM pArthasAra mizra, eka aura yukti dete haiM / Apa kahate haiM xapekSAbhedAca, tathAhi gorUpeNa nirUpya mANayA jAtyA vyakti rabhedena pratIyate "gaurayaM x bhedAbhedayorvirodhAbhAve hettvantaramAha-apekSAbhedAditi, nirUpaka bhedAditi yAvat / yadyekenaiva rUpeNa bhedAbhedausyAtAM tadAvirodhaH syAdapi naivamasti kiMtu kenacidrUpeNa bhedaH kena cidUpeNA bheda iti na virodhH| yathA yajJadattasya devadattApekSayA isvatvepi viSNudattApekSayA dIrghattva mapIti paspara viruddhayorapi hrasvatva dIrghatvayorekatra yajJadatte, na virodha stathA'trApi dssttvym| upapAdayati tathAhIti / gorUpeNa tavyakti rUpeNa nirUpyamANA yA jAti mtayAsahatadvyakterabhedaeva prattIyate yathA "ayaMgauH zAvaleyaH" atra gopada vAcya jAti muddizya zAvaleyatva vidhAnAd yogauHsa zAvaleya ityabheda evaavbhaaste| vyaktyantara rUpeNa nirUpyamANAtu yA jAti stayAsaha vyakta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAvaleya' iti yadA tujAtipaktyantarAtmanA nirUpyate tadeyaM vyakti stato bhinnarUpA'vasIyate yo'sau bAhaleyogauH soyaM zAvaleyonabhavati / (pRSTha0 364) bhAvArtha- apekSA bheda se jAti vyakti ke bhedAbheda meM koI virodha nahIM / yadi eka hI rUpa se jAti vyakti meM bhedAbheda ko svIkAra kareM tabhI yahAM virodha kI AzaMkA upasthita kI jAsakatI hai parantu vastuta: aisA nahIM hai vAstava meM to bheda kisI aura rUpa se hai tathA abheda kisI anya rUpa se hai / hrasvatva aura dIrghatva ye donoM hI dharma Apasa meM virodhI haiM parantu apekSA bheda se ye donoM jaise eka sthAna meM rahate haiM usI prakAra apekSA bheda se bhedAbheda kI bhI ekatra sthiti ho sakatI hai| jaise "yajJadatta choTA bhI aura bar3A bhI hai" isa sthala meM devadatta kI apekSA yajJadatta meM hrasvatva-choTApana-aura viSNudatta kI apekSA dIrghatva-bar3Apana-dekhA jAtA hai arthAt eka hI yajJadatta vyakti meM hrasvatva, dIrghatva ye donoM dharma jaise apekSA bheda se vidyamAna haiM aise hI jAti vyakti meM bhI apekSA bheda se bheMda evAtrabhAsate / yathA yau'sauzAbaleyogauH savAhuleyo na bhavati-patra gopada vAcya jAteH zAvaleya vyakti rUpeNa nirUpaNAt zAvaleya vAhuleya vyaktyozcaparasparaM bhedAjjAti vyaktyorbheda evAvabhAsate ityAha yadeti / tattaH vyaktyantara rUpeNa nirUpyamANa jAtitaH / evaMca jAtivyaktyorbhedAbhedo saprAmANakAveveti bhAvaH-[TIkAkAraH] Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) 4 bhedAbheda kI sthiti nirvivAda hai| jahAM para go-vyakti vizeSarUpa se jAti kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / [ "gArayaM zAbaleyaH" yaha zabala - zveta citra - karburI - gAya hai ] vahAM para to jAti ke sAtha vyakti kA abheda hai aura jahAM para vyaktayantara rUpa se jAti kA nirUpaNa ho [" yo'sauzAbaleyogauH savAhuleyo na bhavati" - yaha zabala gAya kRSNa nahIM haiM--] vahAM para zabala aura bahulazveta aura kRSNa kA paraspara meM bheda hone se jAti kA vyakti se bheda hai / isaliye nirUpaka bheda ke kAraNa jAti vyakti ko bhinnAbhinna mAnane meM virodha mUlaka koI bhI Apatti nahIM / tad vyakti rUpa se abheda, aura vyaktayantara rUpa se bheda | ataH apekSA bheda se, bhedAbheda ubhaya kI ekatra sthiti nirvivAda siddha hai / [dharma dharmI Adi kA bhedAbheda ] jAti vyakti ke bhedAbheda kA upapAdana karane ke anantara pArthasAra mizra ne dharma dharmI ke bhedAbheda kA bhI sapramANa upapAdana kiyA hai / yathA * dharmiNo dravyasya rasAdi dharmAntara rUpeNa rUpAdibhyo bhedo dravyarUpeNa cA bhedaH / tathA'vayavinaH svarUpeNA vayavaira bhedo'vayavAntara rUpeNa tva *yatrAhi madhura midaMdravya mityevaM dravyasya madhuratvena rUpeNa nirUpaNaM kriyate tatra rUparasayoH parasparaM bhedAnmadhuratvena nirUpyamANasya dravyasyApi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) vayavAntarairbhedaityUhanIyam / tatra yathA dIrgha hasvA dInAM viruddhasvabhAnA mapyapekSAbhedA dekatrApyavirutvaM pratItibalA daMgIkriyate tathA bhedAbhedayorapi draSTavyam pratItya vizeSAt / [ zA0 dI0 pR0 365 ] arthAt -- jAti vyakti kI taraha, dravya guNa-dharmadharmIavayava aura avayavI bhI paraspara bhinnAbhinna hI haiN| dravya rUpa dharmI kA rasAdi rUpa dharmoM kI apekSA rUpAdikoM ke sAtha bheda aura svarUpa - dravya kI apekSA abheda hai / isI prakAra svarUpa kI apekSA avayavoM se avayavIa bhinna aura avayavAntara kI apekSA se bhinna, ataH bhinnAbhinna ubhayarUpa hai / 9 rUpAdibhyo bhedovabhAsate yatra cAbhyarhamidaM dravyatvenaiva rUpeNa nirUpaNaM kriyate tatrarUpAdibhyo'bhedopyavabhAsate kenApi guNena sAmAnAdhikaraNyA bhAvAdityarthaH / evamevAvayavA'vayavinorapi bhedAbhedAvevetyAha tathetiyathA vana mityukte'vayavino banasya svarUpeNa svAvayavaiH sarvairapyA mUkadambaplakSAdibhirabhedo'vabhAsate'vayavino'vayavasamUharUpatvAt / zravayavAnAMca parasparaM bhedA davayavAntararUpeNa nirUpaNetu tad bhinnAvayavaiH sahAvayavino bhedo'vabhAsate yathA''mrabaNamityukte'vayavino vanasyAmrarUpeyanirUpaNAt placcAdibhirbhedaeva pratIyate / virudvayorapi dharmayo rekatra pratItAvapekSA bhedA dviroSAbhAve udAharaNamAha-tatrayayeti yathAhrasvatva dIrghazvayoH parasparaM virodhe'pyapekSA bhedA dekatra pratItirbhavati tathA bhedAbhedayorapyapekSA bhedAdekatra pratItirbhavatyeveti na kopi virodha ityAha pratItya vizeSAditi / [ vyAkhyA] Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) jisa prakAra viruddha svabhAva rakhane vAle hrasvatva dIrghatvAdi dharmoM kI, apekSA bheda se avirodhatayA eka jagaha para sthiti mAnI jA sakatI hai / evaM pratIti bala se unakA eka sthAna para rahanA svIkAra kiyA jAtA hai / usI taraha apekSA bheda se bhedAbheda kI ekatra sthiti mAnane meM bhI koI Apatti nahIM hai| kyoMki pratIti kI donoM sthAnoM meM samAnatA hai / [AkSapAntara kA samAdhAna] jAti vyakti Adi padArthoM ko, bhinnAbhinna, ekAneka aura nityAnitya mAna kara anekAntavAda kA samarthana karate hue pArthasAra mizra ne ekAntavAdI logoM ke eka aura gurutara AkSepa kA samAdhAna kiyA hai / jisa lekha meM ukta viSaya kI carcA kI hai vaha lekha anya lekhoM kI apekSA, anekAntavAda ke siddhAnta para kucha aura bhI adhika prakAza DAlatA hai jAti vyakti Adi padArthoM ko ekAntatayA bhinna athavA abhinna eka yA aneka, nitya athavA anitya hI mAnane vAle anya dArzanika vidvAnoM ke dvArA padArthoM kI anekAntatA para kiye gaye AkSepoM kA ullekha aura samAdhAna karate hue mizra mahodaya isa prakAra likhate haiM [" nanvanuvRttA nityA'nutpatti vinAzadharmA. cajAtiH, viparItasvabhAvA ca vyaktiH kathaM tayorakyam ? nokamevavastu-anuvRttaM vyAvRttaM nitya manitya mutpatti vinAzadharmaka mataddharmakaM ca saMbha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 75 ) vati, trailokyasaMkara prasaMgAt , jAtirapyeva manitya dharmA syAt vyaktirapi nityatvAdi dharmA / naiSadoSaH nAnAkAraM hi tadvastu kenacidAkAreNa nityatvAdikaM kenaciccA'nityatvAdikaM vibhranna virotsyte| jAtirapi vyaktirUpeNAnityA vyaktirapi jAtyAtmanA nityeti nAtrakAcidaniSThApattiH"] [zA. dI. pR. 36 ] + zaMkA-jAti vyakti ko eka athavA abhinna svIkAra karanA kisI prakAra se bhI ucita nahIM kahA jA sakatA kyoMki jAti, vyakti Apasa meM sarvathA vibhinna svabhAva rakhane vAle padArtha haiM / jAti anugata-sAmAnya-vyApaka svarUpa, aura vyaktivyAvRitti-vizeSa-vyApyarUpa hai / jAti nitya hai vyakti, anitya, tathA jAti utpatti vinAza se rahita aura vyakti-utpatti vinAza vAlI hai ataH ye donoM padArtha eka athavA abhinna nahIM mAne jA sakate / saMsAra meM aisA kabhI nahIM dekhA gayA ki eka hI vastu sAmAnyarUpa bhI ho aura vizeSarUpa bhI, nitya bhI ho aura anitya bhI tathA utpatti vinAza se rahita bhI ho aura utpatti ATMAL (ka) prAkAra bhedenai katrApi viruddha dharma samAveze nAsti virodhaH / yathai katraiva devadatte yajJadatta nirUpita pitRtvaM viSNudatta nirUpitaM ca putratvaM, yathA caikatraivaghaTe'vayavAtmanA'nekatva mavayavyAtmanA caikatvaM tathetyarthaH / yathAkAryamapi kAraNAtmanA sadbhavati kAraNamapi kAryAtmanA'sattathA'trApijJeyami ti ( TIkAyAM sudarzanAcAryaH) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAza vAlI bhI ho / yaha kabhI nahIM ho sakatA ki paraspara virodhI dharma bhI eka sthAna meM raha sakeM yadi aisA hI hai taba to vanhi meM bhI zItatA kI pratIti honI cAhiye isa prakAra to vizva bhara ke padArthoM meM saMkaratA kA prasAra hojAyagA (x) - jAti bhI anitya aura vinAzI ho jAyagI tathA vyakti bhI nitya evaM avinAzI ThaharegI / isaliye paraspara viruddha svabhAva rakhane vAle padArthoM kA abheda mAnanA kadApi yuktiyukta nahIM kahA jA sktaa| isa prakAra jAti vyakti ko sarvathA vibhinna mAnane vAloM ke isa gurutara AkSepa kA samAdhAna karate hue pArthasAra mizra kahate haiM hamAre mata meM isa prakAra kA koI bhI doSa upasthita nahIM kiyA jA sakatA / yathArtha meM to vastu meM vastutva hI yaha hai ki vaha aneka vidha AkAroM ko dhAraNa kiye hue ho / athavA yUM kahiye ki saMsAra kI sabhI vastueM aneka vidha AkAroM ko dhAraNa kara rahI haiM + / aneka vidha AkAra-svarUpadharma kI adhikaraNatA hI vastu meM vastuttva hai / ataH vastu, kisI AkAra svarUpa se nitya aura kisI AkAra se anityatvAdi dharmoM ko dhAraNa kara rahI hai isaliye virodha kI koI AzaMkA nahIM hai / ataeva AkAra- svarUpa-apekSA] bheda se viruddha VA (x) yokatra vastuni viruddha dharma samAveza: syAttadA banhau zaityamapisyAdityevaM trailokya saMkaraHsyAt / ( TIkAyAM sudarzanAcAryaH) +-yadvastu nAnAkAraM tadastu, kiMvA tadvastu sAMsArikavastu (TIkA) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 77 ) . svabhAva dharmoM kA eka sthAna meM samAveza sukara hai / jaise eka ho devadatta vyakti meM apekSA bheda se pitRttva aura putratva ye donoM virodhI dharma sugamatayA raha sakate haiM - [ yajJadatta kI apekSA usameM pitRtva aura viSNudatta kI apekSA putratva hai -] - tathA jaise ekahI ghaTa padArtha meM avayavoM kI apekSA anekatva aura avayavI kI apekSA se ekatva ina do virodhI dharmoM kA samAveza dekhA jAtA hai usI prakAra jAti vyakti meM bhI apekSA bheda se nityAnityattva Adi dharmoM kI sattA maujUda hai| jAti bhI vyakti rUpa se anitya aura vinAzI kahI jA sakatI hai evaM vyakti bhI jAti rUpa se nitya aura avinAzI mAnI jA sakatI hai| isI taraha kArya bhI kAraNa rUpa se sat aura kAraNa, kArya rUpa se asat kahA jA sakatA hai / isameM aniSTa kI koI AzaMkA nahIM / isake atirikta, jAti vyakti Adi meM abheda kI taraha bheda bhI vidyamAna hai tathA nityAnitya kI bhAMti usameM vyApakatva aura avyApakatva bhI samajha lenA cAhiye / arthAt jaise usameM jAti vyakti meM apekSA bheda se nityAnityatvAdi dharmoM kI sthiti nirdhArita hotI hai usI prakAra jAti rUpa se vyakti bhI vyApaka aura vyakti rUpa se jAti bhI vyApya hai / mahAmati kumArila aura pArthasAra mizra ke lekhoM se eka hI vastu nityAnitya, bhinnAbhinna, eka aura aneka kisa prakAra kahI x - abhedepi jAti vyaktayorbhedasyApi vidyamAnatvAt / nityAnitya tyAdivada sarvagatastrA sarvagatatva mapinAnupapannammra ( zA0 dI0 pR0 402 ) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , ( 78 ) athavA mAnI jA sakatI haiM isa bAta para tathA eka vastu meM paraspara viruddha dharmoM kI sthiti ko svAbhAvika aura niyama siddha batalAne bAle apekSAvAda ke siddhAnta para jo prakAza par3atA hai usase jaina darzana ke anekAntavAda kA mahatva bhalI bhAMti vidita ho jAtA hai / isI qhayAla se jaina vidvAnoM ne anekAntavAda ko sarva darzana sammata kahA hai aura pratyeka darzana meM usake bIja ko mAnA hai / * [vaizeSika darzana ] anekAntavAda kA kucha ullekha vaizeSika darzana meM bhI pAyA jAtA hai yaha kathana Upara AcukA hai ki jaina darzana kisI bhI vastu ko ekAntatayA sAmAnya athavA vizeSarUpa se nahIM mAnatA kintu sAmAnya vizeSa ubhayarUpa se ho svIkAra karatA hai isa siddhAnta ko, maharSi kaNAda ne sarvathA to nahIM apanAyA parantu apanAyA avazya hai / tathA kisI sthAna para to ise pUrNatayA svIkAra kiyA hai jaise unhoMne sAmAnya aura vizeSa nAma ke do svataMtra padArtha mAne haiM unameM sAmAnya ke "para" aura "apara" aise * sakala darzanasamUhAtmaka syAdvAda samAzrayaNa matiramaNIm ( hemacandrAcArya - siddhahema vyAkaraNe-siddhiH syAdvAdAditi sUtre ) 'bANabhinnabhinnArthAnnayabhedavyapekSayA / pratikSipeyunovedAH syAdvAdaM sArvatAMtrikam // naya u0 yazovi0 u0 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 79 ) do bheda karake parako "sattA" apara ko "sAmAnya" ke nAma se ullekha kiyA hai / tathA sattA ko to unhoMne kevala sAmAnyarUpa se hI svIkAra kiyA hai aura apara sAmAnya ko, sAmAnya vizeSa ubhayarUpa se mAnA hai / [ dravyatvaM guNatvaM karmatvaM ca sAmAnyAni vizeSAzca / ( vai. su. a. 1 A. 2 sU. 5 ) prazastapAdabhASya - sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM cAnuvRtti pratyayakAraNaM tatraparaM sattA mahAviSayatvAt sAcAnuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / dravyatvAdyaparamalpa viSayatvAt tacca vyAvRtterapi hetutvAt sAmAnyaM sadvizeSAkhyAmapi labhate / isa lekha se siddha huA ki sAmAnya, kevala sAmAnya rUpa hI nahIM kintu vizeSa rUpa bhI hai| dravyatva, guNatvAdi rUpa sAmAnya meM, sattA kI apekSA vizeSatva aura pRthivItvAdi kI apekSA se sAmAnyatva ye donoM hI vibhinna dharma rahate haiM / isa bAta ko vaizeSika darzana meM aura bhI spaSTa kara diyA hai / sAmAnyaM vizeSa iti buddhayapekSam / [a0 6 0 2 0 3 ] bhASyam - dravyatvaM pRthivItvApekSayA sAmAbhyaM sattA pekSAyAca vizeSa iti / " 1 arthAt -- dravyatva, pRthivItva kI apekSA sAmAnya aura sattA kI apekSA se vizeSa hai / ataeva sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa hai / upaskAra ke karttA zaMkara mizra ne bhI upaskAra meM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.80) isI bAta kA ullekha kiyA hai x isaliye vastu (pRthivItvAdi) kevala sAmAnya athavA vizeSa rUpa hI hai aisA ekAnta niyama nahIM kintu sAmAnya rUpa hokara vizeSa rUpa bhI hai| isa siddhAnta ko svIkAra karate huye kaNAda RSi ne bhI anekAntavAda kA anusaraNa kiyA aisA spaSTa pratIta hotA hai / adhika vivecana kI AvazyakatA nhiiN| [padArtha meM satvAsatva ] koI bhI padArtha ekAnta rUpa se sat athavA asat nahIM vaha jaise sat hai vaise asat bhI hai aisA jaina darzana kA maMtavya hai vaha padArtha meM satva aura asatva ina donoM hI dharmoM kI sattA ko mAnatA hai| usake mata meM ghaTa sat bhI hai aura . x-paramapisAmAnyamaparamapitathA! parantu sAmAnyaM vizeSasaMjJA mapilabhate * yathA dravya midamityanuvRttipratyayesatyayeva nAyaMguNo nedakarmetivizeSa pratyayaH tathAca dravyatvAdInAM sAmAnyAnAmevavizeSatvam / (vai0 da. gujarAti presa pR012) bhASyam-vyatvaM pRthivItvApekSayA sAmAnya, sattApekSayA vizeSa iti (pR053) 1*-(ka)-sadasadrUpasya vastuno vyavasthApitatvAta [40 63] (kha)-yatastataH svadravyakSetrakAla bhAva rUpeNasadvartate para dravya kSetra kAla bhAva rUpeNAsat tatazca saccAsacabhavati anyathA tadabhAva prsNgaat|(40 4) [anekAnta jayapatAkAyAM hari bhadrasariH] anakAnta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 81 ) asat bhI, athavA yUM kahiye ki ghaTa meM jaise satva maujUda hai vaise asatva bhI vidyamAna hai / yadyapi uparAupari dekhane se to yaha bAta kucha bilakSaNa aura saMdigdha sI pratIta hotI hai parantu jarA ThaMDe dila se isa para kucha vicAra kiyA jAya to yaha siddhAnta bar3A hI suvyavasthita aura bastu svarUpa ke sarvathA anukUla pratIta hogA / ghaTa hai aura nahIM isakA yaha tAtparya nahIM ki ghaTa jisa rUpa se hai usI rUpa se nahIM, kiMtu isakA artha yaha hai ki ghaTa apane svarUpa kI apekSA to 'hai' aura para rUpa kI apekSA se 'nahIM' ataH svarUpa kI apekSA Astitva aura para rUpa kI apekSA nAstitva evaM astitva nAstitva ye donoM hI dharma, padArtha meM apanI sattA kA prAmANika rUpa se bhAna karAte hue ghaTAdi padArtha ko sadasat ubhaya rUpa siddha kara rahe haiM / yadi ghaTa ko svarUpa kI taraha para rUpa se bhI sat mAna liyA jAya taba to vaha paTa rUpa se bhI sat hI ThaharegA isa prakAra vastu kA jo prati niyata svarUpa hai vaha bigar3a jAyagA aura ghaTa paTa meM jo bheda dRSTigocara hotA hai usakA uccheda hI ho jAvegA isaliye svarUpa kI apekSA sat aura para (ga) tathaikAntasvamekAntAsatvaM ca vArtameva tathAhi sarvabhAvAnAMhi sadasadAtmakatva meva svarUpam / ekAntasatve vastuno vairUpyaMsyAt / ekAtAsatve ca nissvabhAvatA bhAvAnAM syAt / tasmAtsvarUpeNa satvAt para rUpeNa cAsatvAt sadasadAtmakaM vastu siddham yadAhu:-- sarva mastisvarUpeNa pararUpeNa nAstica / anyathA sarva satvaMsyAt svarUpasyApyasaMbhavaH // (haribhadrasUri kRta SaD darzana samucaya TIkAyAM maNibhadraH ) 6 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) rUpa kI apekSA asat evaM sadasat ubhayarUpa rUpa se hI padArtha kA nirvacana karanA yukti yukta hai aisA jaina vidvAnoM kA kahanA aura mAnanA hai / vastu ke sadasat svarUpa viSaya meM jo vicAra Upara pradarzita kiye gaye haiM unakA kucha ullekha anyonyAbhAva ke nirUpaNa meM maharSi kaNAda aura unake anuyAyI anya vidvAnoM ne bhI kiyA hai / tathAhi (1) saccA sat (2) yaccAnyadasadatastadasat / [ vai0 da0 a0 6 0 1 sU0 405 ] upaskAra -- prAgabhAva pradhvaMsau sAdhayitvA''nyonyA bhAvaM sAdhayitu mAha saJcAsaditi / yatra sadeva' ghaTAdi asaditi vyavahriyate tatra tAdAtmyAbhASaH pratIyate / bhavatihi zrasaazvo gavAtmanA asan gaurazvAtmanA asan paTo ghaTAtmanA ityAdiH / [ 10 313 ] bhASyam - tadevaM rUpAntareNasadadhyanyena rUpeNAsad bhavatItyuktam" azvAtmanA sannapyazvo na gavAtmanAstIti " [g 315 ] Upara diye gaye sUtroM kA, zaMkara mizra ke upaskAra aura bhASya ko lekara prakRtopayogI itanA hI tAtparya hai ki ghaTa apane nijI svarUpa se to hai aura par3ha rUpa se nahIM / azva, apane svarUpa se sat aura go rUpa se asat hai taba isa kathana kA abhiprAya yahI nikalA ki ghaTAdi padArthoM meM apane svarUpa kI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 83 ) apekSA satva aura para ghaTAdi-rUpa kI apekSA se asatva hai isase arthAt siddha huA ki inameM ghaTAdi padArthoM meM- svarUpa aura para rUpa se satvA satva donoM hI rahate haiM / [ - nyAya darzana kA vAtsyAyana bhASya ] maharSi gautama praNIta nyAya darzana ke suprasiddha bhASyakAra vAtsyAyana muni ne bhI padArtha vivecanA ke liye eka do sthAnoM para anekAntavAda kA anusaraNa kiyA hai aisA pratIta hotA hai / pAThaka unake lekha ko bhI dekheM ? "vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya: " (1-1-41) isa sUtra ke bhASya meM Apa likhate haiM " etacca viruddhayo reka dharmisthayorbodhavyaM, yatra tu dharmasAmAnyagatau viruddhodharmI hetutaH sambhavataH tatra samuccayaH hetuto'rthasya hetuto'rthasya tathAbhAvopapatteH / ityAdi" bhAvArtha- pakSa pratipakSa dvArA vicAra karake padArtha kA jo nizcaya kiyA jAtA hai use nirNaya kahate haiM / parantu yaha vicAra kisI eka dharmI meM sthita viruddha dharmoM ke viSaya meM hI hai jahA~ para dharmI sAmAnya meM viruddha dharmoM kI sattA prAmANika rUpa se siddha ho vahA~ para to samuccaya hI mAnanA cAhiye kyoMki prAmANika rUpa se aisA hI siddha hai / arthAt vahA~ para paraspara viruddha donoM hI dharmoM ko svIkAra karanA cAhiye / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase pratIta huA ki vAtsyAyana muni ko paraspara viruddha dharmoM kI ekatrAvAsthiti meM vahAM para hI Apatti hai jahAM para ki koI pramANa-yukti na ho aura jahA~ para pramANa hai vahA~ para virodhi dharmoM kI eka sthAna meM sthiti mAnane meM unako koI doSa pratIta nahIM hotaa| isake sivAya " samAnaprasavAtmikA jAtiH " [2-2-66] isa sUtra ke bhASya meM jAti * kA lakSaNa karate huye Apa likhate haiM___ yA samAnAM buddhiM prasUte bhinneSvadhikaraNeSu yayA bahUnItarato na vyAvartante yo'rtho'nekatra pratyayAnuvattinimittaM tatsAmAnyam / yacca keSAM cidabhedaM kutazcid bhedaM karoti tatsAmAnya vizeSo jatiriti / bhAvArtha--"jAti kevala sAmAnya rUpa bhI hai aura sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa bhI hai" dravyoM ke Apasa meM bheda rahate huye jo sAmAna buddhi ko utpanna kare ityAdi lakSaNoM vAlI] vaha kevala sAmAnya jAti hai aura jo kinhI kA to Apasa meM abheda, aura kisI ke sAtha bheda ko sAbita kare vaha sAmAnya vizeSa ubhayarUpa jAti hai| eka hI jAti padArtha ko, kevala sAmAnya, aura sAmAnya athaca vizeSa ubhayarUpa rUpa svIkAra karanA anekAntAnusaraNa nahIM to aura kyA hai ? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 85 ) [ nyAyadarzana kI vaidikavRtti] maharSi gautama racita nyAya sUtroM para vAtsyAyana bhASya ke atirikta nyAyavArtika, tAtparya TIkA, tAtparya parizuddhi, jayanta vRtti aura nyAya vRtti Adi kaI eka prAcIna vyAkhyAgrantha upalabdha hote haiM tathA arvAcIna katipaya vidvAnoM ne bhI saMskRta tathA hindI bhASA meM ukta darzana para aneka prakAra ke vyAkhyA grantha likhe haiM aura ve upalabdha bhI hote haiN| unameM se prastuta vicAra ke. liye hamAre sAmane isa samaya vaidikamuni svAmi hari prasAda jI udAsIna kI likhI huI "vaidika vRtti" upasthita hai| vRtti kyA hai nyAya zUtroM para eka khAsA bhASya hai / hariprasAda jI ne kevala nyAya darzana ko hI nahIM kiMtu sAMkhya, yoga aura vaizeSika Adi sabhI darzanoM ko apanI vaidika vRtiyoM se alaMkRta karake unakI saubhAgya zrI ko dobAlA kara diyA hai ! tadanusAra Apane RSi vyAsadeva praNIta brahmasUtroM para bhI apanI vaidika vRtti dvArA bar3A anugraha kiyA hai arthAt anya darzanoM kI bhAMti una para bhI Apane eka sarvAGga sundara vaidika vRtti nAma kA bhASya likhA hai| . para bhA noTa-svAmi hariprasAda jI abhI vidyamAna haiM vartamAna Arya samAja ke sAdhu saMnyAsiyoM meM Apa AdaraNIya haiM parantu kaI bAtoM meM vartamAna mAryasamAja se ApakA matabheda bhI hai| mApa muktAtmA kI punarAvRtti nahIM mAnate / kahIM kahIM para to Apane AryasamAja ke janmadAtA svAmi dayAnanda sarasvatI kI bAtoM ko spaSTa zabdoM meM pramANa viruddha batalAyA hai| (dekho bhApakA likhA humA vaidika sarvasva pu0 4 se lekara) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) ukta vRtti meM "nai kasminna sambhavAt" [2 / 2 / 33] isa sUtra ko Age rakha kara Apane jaina darzana ke anekAntavAda kI khUba hI khabara lI hai / anekAntavAda ke khaMDana meM Apa AcArya pravara zaMkara svAmI se bhI do kadama Age bar3ha gaye haiN| ApakA kathana hai ki do virodhI dharma eka sthAna para kisI prakAra se bhI nahIM raha sakate / jo sat hai vaha asat kabhI nahIM kahA jA sakatA tathA jo asat hai use sat nahIM kaha skte| eka hI vastu meM satva aura asatva ubhaya ko mAnanA nissandeha ajJAnatA hai| isaliye yaha siddhAnta kisI prakAra bhI vizvAsa karane yogya nahIM ityaadi| parantu jaina darzana ke anekAntavAda kA vAstavika svarUpa kyA hai, vastu ke svarUpa ko usane kisa prakAra kA mAnA hai, paraspara virodhI dharmoM kI sattA ko vaha eka vastu meM kisa rUpa se mAnatA hai aura usake isa mantavya kA anyAnya dArzanika vidvAnoM ne kisa sImA taka pratipAdana aura samarthana kiyA hai, ityAdi bAtoM kA kucha to jikara hama Upara kara Aye haiM aura kucha prakAza isa . viSaya para Age calakara aura bhI ddaaleNge| parantu vaidika munijI bhI ukta siddhAnta ke Age kisa prakAra se nata mastaka hue haiM arthAt eka hI vastu ko sadasat ubhaya rUpa se unhoMne svayaM kina joradAra zabdoM meM svIkAra kiyA hai usakA paricaya hama pAThakoM ko karAte haiM / ApakA vaha lekha isa prakAra hai- nanu karmaNA yadidaM phalaM niSpadyate tatkiM nipattaH prAgasad vartate kiM vA'saditi jijJAsAyAM pUrva tAvat pUrvapakSa maah| " . ..- mint. * Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) (1) "nAsanna sanna sadasat sdstodhaat| [4||48] prAGa niSpatte ritynuvrtte| phalamiti prakaraNA labhyate taca kArya mAtropalakSaNaM nAsaditi pratijJAyAM "upAdAnaniyamAt" na saditi pratijJAyAM "utpattyasambhavAt" iti hetu iyazeSaH / asatniSpatteH prAkaphala masat nabhavati kutaH upAdAna niyamAt, kArya vizeSa niSpattyai , kAraNa vizeSo pAdanasya niyamAtA sat-niSpattaH prAkaphala satnana bhavati kutaH ? utpattyasaMbhavAt-sata utpattaH saMbhavAbhAvAt / sadasat-niSpattaH prAk phalaM sadasat na-nabhavati kutaH ? sadasatoH sato'sa tazca dvayodhAt-viruddhadharmakatvAt mitho virodhAditi yAvat // 4 // (2) siddhAnta mAha"utpAda vyaya darzanAt" [a0 4 prA0 1 0 46 ] ___ prAG niSpattaH sadasaditi cAnuvartate phala saMbaMdhaH pUrvavat niSpatto prAk phalaM kArya sadasa diti veditavyam / kutaH ? utpAvyaya darzanAt / tadutpatti vinAzayo rupalabhyamAnatvAt / cedutpatteH prAk kAryamasad bhavet-na jAtUtpadyata / asataH Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 88 ) zazazRMgAde rutpatyadarzanAt / sacet na kadAcidinazyet / purastAt sataH pazcAdapi satva niyamena vinAzAsaMbhavAt / utpadyate vinazyati ca kAryam tasmAt bhavati pratipattinametadutpattaH prAk nAsadasti nApisat kiMtu sadasaditi // 46 // nanu sadasatovaidhAt saha bhAvA'saMbhavaH ? tabAha (3) "buddhi siddhaM tu tadasat' [a0 4 prA0 1 sU0 50 ] abuddhi siddhaM tunA vyvcchintti| tadasatsadasato yaMdasadityuktaM tadasat / buddhi siddhaMbuddhayAsiddha buddhisiddham buddhi sahamiti yAvat parigRhItavya mityarthaH utpattaH pUrva yena rUpeNa kArya sad vartate tenaiva rUpeNa cedasat iti yAma tadAsyAt virodhAttayoH saha bhAvAsaMbhavaH naca vayaM tenaiva rUpeNAsaditi bamaH kiMtu yena rUpeNa sat tatorUpAntareNAsaditi nigadAmaH / tacca buddhiM sahate / kAraNa rUpeNa sataH kArya rUpeNAsatvasyo. tpatteH praaguppnntvaat| nahyatpattaHprAka kArya rUpeNAsatvaM buddha thAna siddha yati na cabuddhayA siddhe virodhaH kathaMcidupatiSThate tasmAdutpattaH prAk kAryasya sadasatve nAsti sahabhAvAsaMbhava itibhAkaH // 50 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 89 ) bhAvArtha-karma se jo phala utpanna hotA hai vaha utpatti se pUrva sat hai kiMvA asat ? isa prazna para prathama pUrva pakSa rUpa sUtra kA ullekha karate haiM " nAsannasanna " ityAdi arthAt utpatti se pUrva phala kArya na to asat hai aura na sat nAhIM sat asat / "yadi utpatti se pUrva kArya ko sarvathA asat rUpa hI mAnA jAya taba to taMtuoM se paTa mRttikA se ghaTa aura tiloM se hI tela Adi utpanna hone kA jo niyama dekhA jAtA hai usakI upapatti nahIM ho sakatIM / jisa prakAra asat rUpa paTa lantuoM se, asat rUpa ghaTa mRttikA se aura asat rUpa tela, tiloM se utpanna hotA hai usI prakAra tantuoM se ghaTa, mRttikA se paTa aura bAlu-tA-se tela bhI utpanna honA cAhiye / kyoMki jaise tantuoM meM paTa, utpatti se pUrva meM sarvathA nahIM hai aise mRttikA meM bhI nahIM hai tathA jisa prakAra tiloM meM prathama, tela kA sarvathA abhAva hai aise vAlu Adi meM bhI usakA asatva hai phira kyA kAraNa hai jo ki taMtuoM se hI paTa, mRttikA se hI ghaTa aura tiloM se hI tela utpanna hotA hai asatva to saba jagaha para samAna hai / aura loka meM bhI dekhA jAtA hai ki jisako tela kI AvazyakatA hotI hai vaha tiloM ko hI kharIdatA hai tathA jisako ghaTa banAnA Avazyaka hotA hai vaha kumhAra mRttikA aura kapar3A banAne kA abhilASI taMtuvAya- julAhA sUtra ko hI DhUMr3hatA hai yadi utpati se pUrva kArya, sarvathA asat ho taba to isa prakAra kA niyama nahIM rahanA cAhiye isase mAlUma hotA hai ki utpatti se pUrva kArya sarvathA asat nahIM / tathA sat bhI nahIM kaha * yaha saba, mUla meM diye gaye "upAdAna niyAt kI vyAkhyA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 90 ) sakate kyoMki yadi sat rUpa hI mAna liyA jAya taba to usakIkArya kI utpatti hI nahIM bana sktii| jo sat hai vaha utpanna kabhI nahIM hotA / utpatti vinAza se rahita honA hI sat kA lakSaNa hai parantu kArya ko hama utpanna hotA dekhate haiM ataH vaha sat bhI nahIM / tathA sadasat ubhaya rUpa bhI kArya ko nahIM kaha sakate kyoMki sat asat donoM Apasa meM virodhI haiM jahAM para eka kI sthiti ho vahAM para dUsarA nahIM raha sakatA / isaliye utpatti se pUrva kArya sadasat ubhaya rUpa bhI nahIM hai / isa pUrva pakSa kA aba samAdhAna karate haiM / (2) " utpAdavyaya darzanAt " arthAt kArya meM utpatti aura vinAza donoM kI upalabdhi hotI hai isa liye kArya sat aura asat ubhaya rUpa hai / yadi utpatti se pUrva kArya ko sarvathA asat mAnA jAya taba to usakI utpatti hI kadApi nahIM ho sakatI jo sarvathA asat hai vaha utpanna kabhI nahIM ho sakatA aura na utpanna hotA dekhA gayA / zazazRGga sarvathA asat hai ataH usakI utpatti kabhI nahIM hotI / isI prakAra kArya bhI asat rUpa hone se kabhI utpanna nahIM hogA / evaM yadi usako kArya ko - sarvathA sat hI mAneM to usakA vinAza kabhI nahIM hogA jo utpatti se prathama sat hai vaha bAda meM bhI sat rUpa hI rahegA / parantu kArya ko to hama dekhate haiM ki vaha utpanna bhI hotA hai aura binaSTa bhI isase siddha huA ki utpatti se pUrva kArya na to sarvathA sat hai na asat kintu sadasat ubhaya rUpa hai / (3) "virodha parihAra " Upara kahA jA cukA hai ki sat asat Apasa meM atyanta virodhI haiM inakI eka sthAna meM sthiti Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 91 ) nahIM ho sakatI phira utpatti se pUrva kArya ko sadasat ubhaya rUpa kahanA yA mAnanA kisa prakAra ucita samajhanA cAhiye ? isa zaMkA ke samAdhAnArtha kahata haiM "buddhisiddhaM tu tadasat" arthAt kArya ko sadasat ubhaya rUpa svIkAra karanA buddhi siddha anubhava siddha hai / jo bAta anubhava siddha ho usake mAnane meM koI Apatti nahIM / utpatti se pUrva kArya jisa rUpa se sat hai usI rUpa se yadi usako asat kahA jAya taba to sat asat kA eka sthAna meM rahanA na bhI bana sake parantu hamArA mantavya aisA nahIM hai hama to jisa rUpa se kArya ko sat kahate haiM usI rUpa se use asat nahIM kintu rUpAntara se asat batalAte haiN| utpatti se pUrva kArya, kAraNarUpa.se sat aura kAryarUpa se asat hai / kyA yaha bAta anubhava siddha nahIM ? kyA anubhava siddha kA bhI kabhI apalApa ho sakatA hai ? isaliye utpatti se pUrva kArya ko sat evaM asat ubhayarUpa mAnane meM koI Apatti nahIM / kAraNa rUpa se satva aura kArya rUpa se asatva evaM satvAsatva donoM hI apekSA bheda se utpatti se pUrva kArya meM mAne jA sakate haiM isameM virodha kI koI AzaMkA nhiiN| isake atirikta vedAnta aura vaizoSika sUtroM kI vaidika vRttiyoM meM isa siddhAnta ko aura bhI adhika rUpa se puSTa kiyA hai 8 vaidika muni jI kA ukta lekha anekAntavAda kA ... * (ka)-nakhalvasmAmi rutpatteH prAk kArya sarvathA kAraevo'nyadananyadvA'bhyupagamyate yena tatra bhavadutprekSitA doSAH Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 92 ) kahAM taka samarthaka hai isa bAta kA adhika jikara karanA aba hamAre khyAla meM anAvazyaka hai pAThaka svayameva vicAra kareM ki unhoMne ekahI padArtha ko apekSA kRta bheda se kisa prakAra sadasat jabhayarUpa svIkAra kiyA hai jaina darzana kA anekAntavAda bhI to isI prakAra (apekSAkRta bheda-nirUpaka bheda se) vastu meM prasajyeran kiMtarhi ? kAryAtmanA kAraNato'nyat sat kAraNAtmanA'nyat / ................ "tadetadvayaM zrutivAkyAvaSTambhenAbhyupagacchAmo na tarkAvaSTambhena / zruti vAkyAnica sarvasyAsya kArya vargasyaprAgutpatteH kAryAtmanA kAraNato'nyatvaM kAraNAtmanA cAnanyatvaM vyakta mavagamayanti / "vAcArammaNaM vikAro nAmadheyaM mRttike tyevasatyaM" [ chAM0 6 / 1 / 4] "asadevedamagra AsIt tat sadAsIta" [3 / 19 / 1] "taddhedaM tahavyAkRtamAsIt tannAmarUpAbhyAmeva vyAkriyatA [vR0 1 / 4 / 7] ityAdIni [ ve0sU vaiHvR0pR0 396 / a0 2 pA0 1 sU0 14] (kha)-evaMhivaidikAH pazyanti- kArya cedutpatteH prAgatyantamasadbhavet tadA kAraNa vyApAreNApi notpadyat / nAtyantA sacchazazRgAdayaH kAraNavyApAreNa kathaMcidutpattuM pArayante / saJcet kRtaM tatra kAraNavyApAreNa / nahi sati kArya kAraNa vyApArasya kRtyaM kiMcid vidyte| tasya pUrva mevstvaat| purastAt satazca parastAdapi satva niyamena vinAzopina syAdityataH prAgutpattaH kAraNAtmanA sadbhavadapi kArya kAyotmanA bhavatyasaditya bhyapagantavyama / ................................. 'yada ghaTapaTADi Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 93 ) satvAsatva kA aMgIkAra karatA hai isa dazA meM usapara AkSepa karanA hamAre vicAra meM vRthA hai / aura suprasiddha tArkika raghunAtha ziromaNi ne to yahAM taka likha diyA hai ki "yadi ghaTakhena paTo nAstIti pratyayaH svarasavAhI lokAnAM tadA vyadhikaraNa dharmA vacchinna pratiyogitAkAbhAva vAraNaM gIrvANa gurorapyazakyam" [ cintAmaNi vyAkhyA dIdhiti ] arthAt ghaTa rUpa se paTa nahIM yaha pratIti yadi loka meM hai to vyadhikaraNa dharmAvacchinna prati yogitA kA jo abhAva hai [ ghaTatvenapaTonAsti ghaTatva rUpa se paTa kArya kAryAtmanA'sadbhavad kAraNAtmanA sadityabhyudyate tadeva kAryAtmanA kAraNAdanyat bhavat kAraNAtmanA tato'nanyaditi praNigadyate / kAryamAtre caiSa samAnavarcaH / tathAca vaidikAnA masmAkaM kAryAtmanA kAraNato'nyad bhavadapyasti prAgutpatteH kAraNAtmanA tadananyadidaM pRthivyAdikaM kArya jagaditi jJAtavyam / ( pR0 367-68 | ve0 sU0 / bai0 Ta0 ) ( ga ) - sadasat // 2 // prAgityanuvartate / prAk kAraNAtmanA sad bhavatkAryAtmanA kArya masad bhavatItyarthaH 1 tadeva hi kAraNa vyApAreNa na kathaMcidutpadyate, yatkenApi rUpeNotpatteH pUrvaM sannabhavet / yathA sikatAsutailaM kAryajAtaM tu prAgutpatteH kAraNAtmanA sadbhavadeva kAryAtmanA bhavatyasat / ato nakazciddoSa iti bhAvaH / (vai0 0 sU0 vai0 0 pR0 pR 174 | adhyA0 6 0 1 sU0 2) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 94 ) nahIM yaha ] usako vRhaspati bhI nahIM haTA sakatA / tathA vRkSa meM, kapi saMyoga aura tadabhAva-kapi saMyogAbhAva isa prakAra, bhAva aura abhAva ko avacchedaka bheda se eka sthAna meM mAna kara dIdhitikAra ne bhI anekAntavAda ke samarthana meM kucha kamI rakhI ho aisA hameM pratIta nahIM hotaa| [ vedAntadarzana] - vedAnta darzana meM bhI amekAntavAda kI carcA pAI jAtI hai kahIM para to spaSTa rUpa se aura kahIM aspaSTa rUpa se, magara hai avazya, aisA hamArA vizvAsa hai| ( bhAskarAcArya kA brahma sUtra bhASya ) maharSi vyAsa deva praNIta brahma sUtroM para anekAneka bhASya aura TIkAyeM likhI gaI haiM unameM se mahAmati bhAskarAcArya viracita bhASya bhI eka hai usameM "tattasamanvayAta (1-1-4) sUtra ke bhASya meM likhA hai "yadapyuktaM bhedA bhedayorvirodha iti / tadabhidhIyate anirUpita pramANa prameya tatvasyedaMcodyam / ekasyaikatvamastIti pramANAdevagamyate / nAnAtvaM tasya tatpUrvakasmAd bhedopi neSyate // patpramANaiH paricchinna maviruddhahitattathA / vastu jAlaM gavAzcAdi bhinnAbhinna pratIyate / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 95 ) nAbhinnabhinna metra vA kvacit kenaciddarzayituM zakyate / sattA zeyatva dravyatvAdi sAmAnyAtmanA sarvamabhinnaM vyaktyAramanAtu paraspara vailakSaNyAd bhinnam / tathAhi pratIyatetadubhayaM virodha: koyamucyate / vizedhe cAvirodhe ca pramANaM kAraNaM matam // eka rUpaM pratItatvAt dvirUpaM tattatheSyatAm / eka rUpaM bhavedeka mitinezvara bhASitam // nanu zItoSNayoryathA parasparavirodhastathA bhedAbhedayoH kimida mucyate nAsti virodhaiti zratrocyate bhavataH prajJAparAdhoyaM na vastuvirodhaH kathaM sahAnavasthAnaM chAyAtapavad bhinnadeza vatitvaM ca zItoSNa vadvirodhonAma etadubhaya miha kArya kAraNa yo brahmaprapaJcayornAsti tadutpattestatraivAvasthite statraiva pratayAt / " *******. ...... ato bhinnA bhinna rUpaM brahmetisthitam / saMgraha zlokaH ........ kAryarUpeNa nAnAtva mabheda: kAraNAtmanA / hemAtmanA yathA'bhedaH kuMDalAdyAtmanAbhidA // iti ( pR0 17/18) bhAvArtha - brahma kA jagat ke sAtha bhedAbheda mAnane meM jo yaha kahA jAtA hai ki bhedAbheda kA Apasa meM virodha hai isaliye bhedAbheda eka sthAna meM nahIM raha sakate / so yaha bAta 1 * vidyA vilAsa presa banArasa siTI ! Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI manuSyaM kaha sakatA hai jo ki pramANa prameyake tatva se sarvathA anabhijJa hai| vastu meM ekatva hamako jisa pramANa se pratIta hotA hai usI se yadi usameM nAnAtva kA bhAna ho to phira usako kyoM na svIkAra kiyA jAya ? jo pramANa se siddha hai usameM virodha kI AzaMkA hI kaisI ? pramANa dvArA saMsAra kI go mahaSI aura azvAdi sabhI vastueM paraspara minnAbhinna rUpa se pratIta hotI haiN| vastu ekAntatayA bhinna athavA abhinna rUpa hI hai aisA kahIM para bhI koI puruSa dikhalAne ko samartha nahIM ho sakatA / sattA-zeyatva aura dravyAdi sAmAnyarUpa se sabhI vastueM paraspara meM abhinna haiM tathA vyaktirUpa se unakA paraspara meM bheda hai / isa prakAra bhedAbheda ubhayarUpa se padArthoM kI pratIti hotI hai isameM virodha kyA ? virodha aura avirodha meM pramANa hI to kAraNa hai ? pramANAnurodha se vastu meM jaise ekatva kA bhAna hotA hai vaise hI usameM anekatva bhI anubhava siddha hai / eka vastu sadA eka rUpa meM hI sthita rahatI hai yaha koI Izvara kA kahA huA nahIM arthAt yaha kathana kisI prakAra se bhI prAmANika nahIM kahA jA sakatA [zaMkA]-jisa prakAra zIta aura uSNa kA Apasa meM virodha hai vaha eka jagaha para nahIM raha sakate isI taraha bhedAbheda meM bhI virodha avazya hai Apa kaise kahate haiM ki bhedAbheda meM virodha nahIM [ uttara]-yaha aparAdha ApakI buddhi kA hai jo ki Apako bhedAbheda meM virodha pratIta hotA hai-vastu kA isameM koI aparAdha nhiiN| bhedAbheda kA, chAyA aura dhUpa kI taraha bhinna dezavartI honA aura zIta uNa kI taraha virodhI honA ityAdi jo kathana haiM vaha kArya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa rUpa, brahma-prapaMca ke liye upayukta nahIM ho sakatA / kyoMki zItoSNa aura chAyAtapa meM adhikaraNa kI bhinnatA hai aura brahmaprapaMca rUpa kArya kAraNa meM vaha nahIM hai arthAt vahA~ para to utpatti, sthiti aura pralaya-vinAza ina tInoM kA hI AdhArabrahma hai...............ityAdi / isaliye brahma, bhinna athaca abhinna ubhayarUpa hai yaha siddha hogayA / kAryarUpa se nAnAtva-bheda aura kAraNarUpa se ekatva-abheda ye donoM anubhava siddha haiN| jaise suvarNa rUpa se kaTaka kuNDala kA Apasa meM abheda aura kuNDala rUpa se paraspara meM bheda pratyakSa siddha hai isI prakAra brahma meM bhI bhedAbheda kI siddhi anivArya hai| isake sivAya bhAskarAcArya ne aura bhI eka do sthAnoM meM bhedAbheda kI carcA kI hai / yathA-"adhikaMtubheda nirdezAt" [2 / 1 / 22 ] sUtra ke bhASya meM-"yathA cA'tyantabhinno jIvo na bhavati tathA vakSyAmaH / nanubhedAbhedo kathaM paraspara viruddhau sambhavetAM naiSa doSaH pramANatazvet pratAyeta ko virodho'yamucyate / virodhe cAvirodhe ca pramANaM kAraNaM matam / / . (pR0 103) tathA-" nasthAnatopi parasyobhayaliMgaM sarvatrahi " (3 / 2 / 12 ) isa sUtra ke bhASya meM Apa likhate haiM "bhedAbheda kapaM brahmati lamadhigataM, idAnI bhedarUpaM abheda rUpaM cIpAsyamutopasaMhRta samasta bhedamabhinna sallakSaNa bodha rUpa mupAsya mityazo vicAryate"....(pR0 164 ) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 98 ) yathAcezvarAdanyasyAsaMsAritvaM jIvaparayo bhedAbhedI tathottaratrAMza nAnAvyapadezA dityevamAdau vispaSTa vakSyAmaH" [pR0 26] "bhedAbhedayohi sarva pramANa siddhatvA dupapatti" (pR062) ityAdi vAkyoM meM brahmaprapaMca aura jIva brahma ke bhedAbheda kA spaSTatayA ullekha hai / tathA-" yaktaH zabdAntarAcca " (2 / 1 / 18) isa sUtra para bhASya karate hue Apa likhate haiM "avasthA tadvatozca nAtyanta bhedo nahi zukla paTayodharmadharmiNo ratyanta bhedaH kintveka meva vastu nahi nirguNaM nAma dravyamasti nahi nidravyogaNosti tathopalabdhaH upalabdhizca bhedAbheda vyavasthAyAM pramANaM pramANa vyavahAriNAM / tathA kArya kAraNayo rbhedAbhedAvanubhUyeteabhedharmazca bhedo yathA mahodadhe rabhedaH saeka taraGgAdyAtmanA vartamAno bheda ityucyate nahitaraMgAdayaH pASANAdiSa dRzyante tasyaiva tAH zaktayaH zakti zaktimatozcAnanyatva manyatvaM copalabhyate / yathAgnerdahana prakAzanAdi zaktayo bhedAH yathAcavAyoH prANAdi vRttibhede (1) yaha pATha azuddha pratIta hotA hai anya pustaka pAsa meM na hone se hamane isako apanI buddhi ke anusAra ThIka karanA ucita nahIM smjhaa| le0 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 99 ) nabhedaH / tasmAt sarvamekA nekAtmakaM nAtyantamabhinnaM bhinnaMvA / tadevaM pratyakSamanumAnAgamazcAsmatpace pramANatrayaMtvatpakSe na kiMcidastIti vizeSaH / " ( pR0 101 ) : avasthA aura avasthA vAle kA Apasa meM atyanta bheda nahIM hai / " zukla paTa" yahA~ para zukla aura paTa rUpa dharmadharmI, Apasa meM atyanta bhinna nahIM haiM kintu eka haiM / saMsAra meM koI dravya nirguNa nahIM aura koI guNa dravya binA kA ( svataMtra ) nahIM kintu dravya aura guNa sAtha hI upalabdha hote haiM / yaha upalabdhi hI bhedAbheda kI vyasthApaka hai tathA kAryakAraNa kA bhedAbheda anubhava siddha hai / abheda svarUpa hI bheda hai| jaise samudra rUpa se jo ( jala kA ) abheda pratIta hotA hai vahI taraMga rUpa se bhinna 2 dekhA jAtA hai| taraMgAdi kI kahIM pASANAdi meM upalabdhi nahIM hotI ataH ve saba jala kI hI zaktiyeM haiN| zakti aura zakti vAle kA bhedAbheda upalabdha hI hai / isaliye sabhI padArtha eka aura aneka tathA paraspara meM na to atyanta bhinna haiM aura na abhinna kintu bhinnAbhinna haiM / isa bAta ko siddha karane ke liye hamAre pAsa to pratyakSa, anumAna aura Agama ye tInoM hI pramANa upasthita haiM Apake pAsa kucha bhI nahIM ityAdi / isake atirikta bhAskarAcArya ne jIva brahma kA jo bhedAbheda mAnA hai usako bhI Apa sarvathA yauktika hI nahIM mAnate kintu zruti siddha bhI batalAte haiM / Apake bhASya kA vaha sthala bhI draSTavya hai Apa kahate haiM ki yaha kabhI nahIM ho sakatA ki Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) strI ke bacana kI taraha zruti bacana kA bhI anAdara kara diyA jAya / jaba ki eka zruti abheda kA pratipAdana karatI hai aura dUsarI bheda kA taba yaha kahAM kA nyAya hai ki eka ko mAnanA aura dUsarI kA tiraskAra kara denA, nahIM, donoM ko hI svIkAra karanA cAhiye isaliye bheda aura abheda donoM kA ho grahaNa karanA ucita haix ina lekhoM se pratIta hotA hai ki bhAskarAcArya anekAntavAda ke arthataH bahuta bar3I sImA taka pratipAdaka aura samarthaka haiN| - [vijJAna bhikSu kA vijJAnAmRta bhASya ] ___ mahAmati bhAskarAcArya kI bhAMti yati pravara vijJAna bhikSu ne bhI brahma sUtroM para vijJAnAmata nAma kA eka choTA sA bhASya likhA hai| usameM Apa likhate haiM- . (1) "zakti zaktimatorbhedaM pazyanti prmaarthtH| . 'abhedaM vAnupazyanti yoginastatva cintakAH // .. x atrocyate yathaiveya mevAbhedaM darzayati tathA pUrva mudAhRtaM / prAtmanitiSTanitiM ca bhedaM darzayati kina pazyasi nahyasyAH zratervacanaM subhagA vacana mivAnAdaraNIyam prAmANya tulyatvAt ato bhedAbhedo gRhiitvyo| ... (smRtikAroM nebhI pratidvaidhaMtu yatra syAttatradharmAbubhau smRtI" isa vAkya se bhAskarAcArya ke kathana kA kathamapi samarthana kiyA hai| . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 101 ) . itikUrma nAradIya vAkyenAnyonyA bhAva saMmi zraNarUpayorbhedAbhedayo reva pAramArthikatva bacanAceti / ataevoktam ta ete bhagavadrUpaM vizvaM sadasadAtmakam / Atmano'vyatirekeNa pazyanto vyacaran mahIm // ' evameva kArya kAraNayoH dharma dharmiNozcobhayo revalakSaNa bheda satvepi saMmizraNarUpa evAbhedo vodhyA" (1) ' arthAt-"tatva ke cintaka yogI loga zakti aura zakti vAle kA bhedAbheda hI dekhate haiM" isa kUrma aura nArada purANa ke vAkya se pratIta hotA hai ki bhedAbheda hI paramArtha hai / isaliye kahA ki "yaha sadasat rUpa vizva-saMsAra bhagavAn kA hI rUpa hai| isI prakAra kArya kAraNa aura dharma dharmI kA lakSaNa rUpa bheda hone para bhI saMmizraNa rUpa se abheda hai / .. (2) brahma satyamiti zrutyaiva spaSTamuktam / tathA, caitanyApekSayAproktaM vyomAdi sakalaM jagat / asatyaM satyarUpaMtu kumbha kuNDAdyapekSayA / iti skAnde'pyuktazruti samAnArthake brahmaNaeva satyAsatyatvaM labdha miti (2) (1) (pRSTha 111 vidyAvilAsa presa kaashii| (2) pR0 163 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) brahma satyaM ityAdi zruti ne hI spaSTa kahA hai aura zruti ke samAna hI skanda purANa meM likhA hai-caitanya kI apekSA yaha samasta saMsAra asat aura ghaTa kuNDAdi kI apekSA se sat hai isase brahma meM satyatva, asatvatva ina donoM hI dharmoM kI upalabdhi pramANita hai| vijJAna bhikSu ke isa lekha se pratIta hotA hai ki unako, apekSAkRta bheda ko lekara padArtha meM satvAsatva aura bhedAbheda kA saha avasthAna abhISTa hai / aura bhedAbheda kI saha avasthiti meM jo virodha batalAyA jAtA hai usa para vijJAna bhikSu kI zaMkA samAdhi isa prakAra hai| "nanu viruddhau bhedAbhedI kathamekatra saMbhavetAmiticenna / anyonyAbhAva lakSaNa bhedasyAvibhAga lakSaNenAbhedenA virodhAt / vibhAgAvibhAgarUpayorapi bhedAbhedayoH kAlabhedena vyavahAra paramArtha bhedenacA'virodhAcca / nacA yamabhedo gauNaiti vAcyaM,lavaNaMjalama bhUt, dugdhaM jalamabhUt-yatratvasya sarvamAtmaivAbhUt..."ityAdi lokavedayoH prayogavAhulyenAvibhAgasyApi mukhyAbhedatvAt bhidira vidAraNe ityanuzAsanAcca / paramAtmAjagadrapI sarvasAkSI niraMjanaH / bhinnAbhinna svarUpeNa sthito'sau prmeshvrH|| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 103 ) ityAdi smRti zatAdapi bhedAbheda virodho'prAmANika iti / bhAvArtha-(zaMkA) bhedAbheda paraspara virodhI haiM ataH ye donoM eka sthAna meM nahIM raha sakate / (uttara)-anyonyAbhAva rUpa bheda kA avibhAga rUpa abheda ke sAtha avirodha hone se bhedAbheda kI saha avasthiti meM koI Apatti nhiiN| tathA vibhAgAvibhAga rUpa bhedAbheda meM kAlakRta apekSAbheda, vyavahAra aura paramArtha kRta apekSA bheda se koI virodha nahIM arthAt bhinna 2 samaya kI apekSA vyavahAra aura paramArtha kI apekSA se bhedAbheda, eka sthAna meM raha sakate haiN| jaise bheda mukhya hai aise abheda bhI mukhya hai| tathA sarvasAkSI paramAtmA bhinnAbhinna svarUpa se hI saba jagaha para avasthita hai ityAdi saikar3oM smRtiya bhedAbheda kA bodhana karatI huI unake virodha ko aprAmANika batalA rahI haiN| hamAre khyAla meM vijJAna bhikSu ke isa ukta lekha para kisI prakAra ke TIkA Tippana kI AvazyakatA nahIM, lekha sarala aura spaSTa hai / ve (vijJAna bhikSu) apekSA kRta bheda dRSTi se kArya kAraNa aura dharma dharmI Adi ke bhedAbheda ko mukta kaMTha se svIkAra kara rahe haiM aura usako bhI be kevala yukti saMgata hI nahIM kiMtu zAstra sammata bhI batalA rahe haiM / anekAntavAda kA bhI yahI maMtavya hai vaha bhI to apekSAkRta bheda se hI bhedAbheda kI ekatra avasthiti mAnatA hai kevala zabdoM kA kucha phera hai artha meM kucha (1) (pRSTha 363) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ). bheda nahIM / hamAre vicAra meM to "vijJAnAmRta' bhASya kA ukta lekha kisI sImA taka anekAntavAda kA sampUrNa rUpa se samarthaka hai aisA kahane meM jarA bhI atizayokti nahIM / [ vedAMta pArijAta saurabha ] "nimbArkAcArya ne brahma sUtra para "vedAnta pArijAta saurama" nAma kA eka bahuta hI choTA sA bhASya likhA hai| usameM "tattusamanvayAt (1 / 1 / 4) isa sUtra para nimbArkAcArya likhate haiM "sarva bhinnA bhinno bhagavAn vAsudevo vizvAtmaiva jijJAsA viSaya iti" (10 2 vidyA vilAsa yaMtrAlaya banArasa) arthAt bhinnAbhinna svarUpa vizvAtmA bhagavAn vAsudeva hI jijJAsA kA viSaya hai| nimbArkAcArya bhedAbheda vAda ke pUre anuyAyI haiMisaliye unakA kathana anekAntavAda kA kahAM taba poSaka hai isakI adhika carcA karanI anAvazyaka hai pAThaka svayaM samajha sakate haiN| x nimvarkAcArya ke siddhAnta ke viSaya meM hamAre isa kathana kA samarthana, gujarAta ke sAkSara vidvAn zrIyuta narmadA zaMkara deva zaMkara mahatA bI0 e0 ke eka lekha se bhalI prakAra hotA hai| vaha lekha gujarAtI bhASA meM isa prakAra hai Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105.) [zrI bhASya ] viziSTAdvaita mata ke pradhAna AcArya zrI rAmAnujasvAmI ne bhI brahma sUtra para 'zrI bhASya" nAma kA eka vRhatkAya grantha likhA hai / rAmAnujAcArya yadyapi anekAntavAda ke pUrNa virodhI haiM "prasthAnatrayI upara zuddhAdvaita matanuMsthApana zrI valabhAcAryekarya ane viziSTAdvaita matanaM sthApana zrI rAmAnuje karya ............."te uparAMta bIjI ve zAkhAnA vaiSNava mato prasthAnatrayI (gItA upaniSat aura brahma. sUtra) Upara siMdAnta racele temAM nimbArka mata kaiMka badhAre janAle anete bhaTTa bhAskara (bhAskarAcArya jisake bhASya kA ullekha pIche A cukA hai vaha) nA lagabhaga samakAlIna jaNAyake tematamA bheda ane abheda vanne samakakSAe kharAche evotAtvika siddhAntache anetethI temAM zrA dRzya jagat svAbhAvika bhedA bheda vAluM brahma ke evonirNaya ke / (hiMda tatvajJAnano itihAsa pR0 281 juvilI presa ahamadAbAda) noTa-sunA hai ki isa bhASya para nimvArka sampradAya ke kisI vidvAn ne eka bar3I bhArI vyAkhyA likhI hai aura vaha mudita bhI ho cukI hai hamane usakI talAza bhI karAI magara vaha upalabdha nahIM ho sakI yadi mila jAtI to sambhava thA ki usa para se anekAntavAda ke viSaya meM ukta bhASya kI apekSA kucha adhika prakAza pAtA / (le0) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) unhoMne bhedAbheda ke saha avasthAna kA zrIbhASya meM bar3e hI vistAra se nirAkaraNa kiyA hai parantu unake viziSTAdvaita ke siddhAnta kA aba sUkSma dRSTi se nirIkSaNa kiyA jAtA hai taba vaha (viziSTAdvaita) anekAntavAda kI chAyA se ota prota hI pratIta hotA hai / rAmAnuja mata ke anusAra brahma nirvizeSa padArtha nahIM kintu cit aura acit ina do vizeSaNoM se viziSTa hai / cit-jIva rAzI- jIva samudAya, acit-jar3a rAzi- samasta jar3a varga- ye do brahma ke vizeSaNa aura brahma inakA vizeSya hai tAtparya kiM cit acit ye donoM brahma ke zarIra aura brahma zarIrI haiM / taba viziSTAdvaita kA yaha artha huA viziSTa cit acit vizeSaNa vAlA brahma eka athavA abhinna hai / vizeSaNa bhUta cit-jIvaacit prakRti vastu, svarUpa se pRthaka hone para bhI samudAya rUpaviziSTa rUpa se eka athavA abhinna haiM yaha tAtparya viziSTAdvaita kA nikalA / isa dazA meM svarUpApekSayA anekatva - bhinnatva aura viziSTApekSayA ekatva - abhinnatva ko pratIti hone se brahma meM apekSAkRta ekatvAnekatva balAt svIkRta huA / hamAre isa kathana kI satyatA ko zrI bhASya kA nimna likhita pATha kucha aura bhI adhika rUpa se pramANita karatA hai / yathA etaduktaM bhavati cidacid vastu zarIratayA tadAtma bhUtasya brahmaNaH saMkoca vikAsAtmaka kArya kAraNa bhAvAvasthA iyAnvayepi nakazcid virodhaH yataH saMkocavikAsau parabrahma zarIrabhata cidavi comediang Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) bastu gatau zarIra gatAstu doSAnAtmani prasajyante Atma gatAzca guNA na zarIre] sthUla sUkSma cidacidviziSTa [ sthUla sUkSma jar3acetana zarIra vAlA ] brahma hI kArya athaca kAraNa rUpa se avasthita hai x isa siddhAnta ke anusAra kArya kAraNa bhAva se saMkoca vikAsa kharUpatA brahma ko prApta hogI joki aniSTa kAraka hai isa AkSepa kA samAdhAna karate hue rAmAnujAcArya kahate haiM-"cidacidvastu zarIra bhUta brahma meM" saMkoca vikAsAtmaka kArya kAraNa rUpa avasthA dvaya kA sambandha hone se bhI koI Apatti nahIM kyoMki saMkoca vikAsa vastutaH brahmame nahIM kintu usake zarIra bhUta [zarIra svarUpa] cidacit [cetana aura jar3a vastu meM hai| zarIra gata doSoM kI AtmA meM prasakti nahIM ho sakatI aura Atmagata guNoM kA zarIra meM lepa nahIM hotaa| isaliye parabrahma meM saMkoca vikAsa kI svIkRti hone para bhI koI doSa nhiiN| ___ bhalA isase bar3hakara anekAntavAda kI svIkRti kA aura kaunasA lekha ho sakatA hai ! prathama to viziSTa ko eka athavA *2 / 1 / 6 sUtra kA bhASya pR0 411 (nirNaya sAgara presa bambaI) x ata: sthUlasUkSma cidacitpUkAraka brahmaivakArya kAraNaM ceti brahmopAdAnaM jagat / [zrI bhASya pu0 120-1 / 1 / 10] *** Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) abhinna mAnakara usameM [cidacidviziSTa brahma meM ] saMkoca vikAsa athavA kArya kAraNatva rUpa avasthAdvaya ko svIkAra, karanA, phira ukta saMkoca vikAsa avasthA ko, usake zarIra bhUta vizeSaNa svarUpa-cidacidvastu meM hI batalAnA nissaMdeha viziSTa meM ekatva abhinnatA-athaca anekatva-bhinnatA ko pramANita karatA hai| yadi viziSTa sarvathA eka athavA abhinna hai to zarIrAdigata athavA cidacidvastu gata guNa doSoM kA usameM saMcAra kyoM nahIM? viziSTa ko abhinna mAnakara bhI guNa doSoM ko mAtra vizeSaNa meM hI svIkAra karanA, balAt siddha karatA hai ki ye donoM[vizeSaNa aura vizeSya-vizeSaNa-cidacidvastu / vizeSya-parabrahma ] kathaMcit bhinnA bhinna haiM / ekAntatayA bhinna athaca abhinna nhiiN| hamAre khyAla meM viziSTAdvaita kA yahI tAtparya hai ki samudAyarUpa se cit acit aura brahma eka athavA abhinna haiM aura vyakti rUpa se ye saba aneka athaca bhinna haiM / zrI bhASya ke lekhoM se bhI aisA hI pratIta hotA hai ata: hamAre vicAra meM rAmanujAcArya kA viziSTAdvaita bhI anekAntavAda kA hI pratirUpa hai| [zrI kaMTha zivAcArya kA brahmamImAMsA bhASya] __ zrI rAmAnuja kI taraha, ziva viziSTA dvaitamata ke saMsthApaka, zrI kaMThazivAcArya ne bhI brahmasUtra para "brahma mImAMsAbhASyaM" isa nAma kA eka bhASya likhA hai / zrI kaMThAcArya ne to sIdhe aura spaSTa zabdoM meM viziSTAdvaita ko bhedAbheda kA sAdRzya dete hue anekAntavAda kI anumRti kA asaMdigdha rUpa se paricaya Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109 ) diyA hai| " adhikaMtubheda nirdezAt" [2 / 1 / 22 ] isa sUtra kI vyAkhyA karate hue ukta bhASya meM Apa likhate haiM nanu tadananyatvaM [ 2 / 1 / 15 ] ityabheda pratipAdanAt adhikaMtu [ 2 / 1 / 22 ] itei bheda pratipAdanAt prapaMcabUhAraNo bhedAbhedaH sAdhitobhavati, iti cet na / bhedAbheda kalpaM viziSTAdvaitaM sAdhayAmaH / na vayaM brahma pUpacayo ratyantameva bhedavAdinaH ghaTapaTayoriva tadananyatva para zrati virodhAt / navAtyantAbheda vAdinaH zukti rajatayorivaikatara mithyAtvena tatsvAbhAvika guNa bheda para zruti virodhAt / nApi bhedAbheda vAdinaH vastu virodhAt kintu zarIra zarIriNorikha guNaguNino vica viziTAi vAdinaH / prapaMca bUhmaNo rananyatvaMnAma mRd ghaTayoriva guNaguNino kArya kAraNatvena, vizeSaNa vizeSyatvena vinA bhAva rahitatvaM / nahimRdaM vinA ghaTo dRzyate nIlimAnaM vinAcotpalaM tathA vRhma vinA prapaMca zaktisthitiH zakti vyatirekeNa na kadAcidapi brahma vijJAyate banhirivauSNyaM vinA yena vinA yanna jJAyate tattena viziSTameva tatvaM ca tasya svabhAva eva / ataH sarvathA prapaMcAvinA bhUtaM bUjha tasmAdananyatva mityucyate bhedazca svAbhAvikaH x + [ pRSTha 113 - 94 gavarnameNTa presa maisUra / ] Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) bhAvArtha-prabha-"tadananyatvaM" ityAdi sUtra, abheda kA pratipAdana karatA hai aura "adhikaMtu bheda nirdezAt" sUtra, bheda kA vidhAna kara rahA hai isase siddha huA ki sUtrakArako brahma aura prapaMca kA bhedAbheda hI abhimata hai [naki atyanta bheda athaca abheda] uttara-aise na kaho hama bhedAbheda sadRza viziSTAdvaita ko siddha karate haiN| hama brahma aura prapaMca kA ekAnta bheda nahIM mAnate, inakA Atyantika bheda mAnane se ghaTa paTa kI taraha ye bhI atyanta bhinna siddha hoMge taba to abheda kA pratipAdana karane vAlI zruti ke sAtha virodha hogaa| isa bhaya se yadi inako ekAntatayA abhinna svIkAra kareM taba zukti rajata kI bhAMti, brahma aura prapaJca ina do meM se eka mithyA tthhregaa| [tabhI abheda siddha hogA] parantu aisA mAnane para brahma aura prapaJca kA inake svAbhAvika guNoM ko lekara zruti ne jo bheda pratipAdana kiyA hai usakI upapatti nahIM hogI arthAt bheda pratipAdaka zruti se virodha hogaa| tathA bhedAbheda kA bhI aMgIkAra nahIM kara sakate kyoMki bhedAbheda Apasa meM virodhI haiM / kintu zarIra aura zarIrI (zarIra vAlA) guNa aura guNI kI taraha inakA [brahma prapaJca kA viziSTAdvaitabiziSTa rUpa se abheda mAnanA hI yukti saMgata hai| __x brahma meM nityatva, prapaMca meM pranityatva, brahma meM avikRti, prapaMca meM vikAra, brahma meM cetanatva, prapaMca meM jar3atA, brahma meM ekatva aura prapaMca meM anekatA prAdi svAbhAvika guNoM kI paraspara bhinnarUpa se upalabdhi hotI hai / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111 ) prazna-taba abheda aura bheda pratipAdaka zrutiyoM kI kyA gati ? uttara-mRtikA aura ghaTa guNa aura guNI kI taraha kArya-' kAraNa aura vizeSaNa vizeSya rUpa se sadA vyApta rahanA hI, prapaMca aura brahma kA ananyatva yA abheda hai / jisa prakAra mRttikA ke binA ghaTa aura nIlimAdi ke binA utpala-kamala kI upalabdhi nahIM hotI usI prakAra brahma ke binA apaMca zakti kI sthiti aura zakti ke binA brahma kA bhI kahIM para jJAna nahIM hotaa| uSNatA ke binA agni kI jaise kahIM para upalabdhi nahIM hotI usI taraha zakti ke binA brahma kA bhI bhAna asambhava hai jisake binA jisakA jJAna na ho vaha usase viziSTa hotA hai| isa liye brahma ko sarvathA prapaMcaviziSTa hone se vaha prapaMca se abhinna hai, aura bheda to svAbhAvika hai hii| arthAta vizeSaNa vizeSyagata svAbhAvika guNoM kI vibhinnatA se inakA-prapaMca aura brahma kA-bheda to siddha hI hai ityaadi| AcArya pravara zrI kaNTha ke isa lekha se anekAntavAda para jo ujjvala prakAza par3atA hai vaha to pratyakSa hI hai parantu unhoMne zruti, sUtra aura pramANa siddha sApekSaka bhedAbheda ko na mAna kara tatsadRza viziSTAbheda ko hI AdaraNIya sthAna diyA, aisA drAvir3a prANAyAma kyoM ? kyA bhedAbheda meM Apa jo vastu virodha batalAte haiM vaha Apake viziSTAdvaita meM nahIM ? viziSTAdvaita bhI to bhedAbheda rUpa hI hai| kAryakAraNa [prapaMca brahma meM viziSTatayA abheda aura svabhAvarUpa se bheda kA aMgIkAra karanA, kyA bhedAbheda kI svIkRti nahIM kyA yaha bhedAbheda, ukta bhedAbheda se [jisameM ki Apa vastu Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112 ) virodha batalAte haiM] kucha bhinna prakAra kA hai ? acchA ! aba ApakA eka aura lekha dekhiye / " natu dRSTAntAbhAvAt " [ 2 / 1 / 64 ] isa sUtra ke bhASya meM Apa likhate haiM / "yasyAtmA zarIraM" "yasyAvyaktaM zarIraM" ityAdi zratyA " vigrahaM deva devasya jagadetaccarAcaram / etamarthana jAnanti pazavaH pAzagauravAt // ityAdi purANoktathA siddhaM cida ciccharIrakasya para brahmaNaH zivasya kAryatayA kAraNatayA cAvasthAne guNa doSa vyavasthAyAM dRSTAnta sadbhAvAt tatra vedAntavAkya samanvaya sAmarasyaM asamaMjasaM navati katham ? yathA zarIrasya manuSyAdyAtmano bAlatva yuvatva sthAvaratvAdi bhAvepi bAlatvAdayaH zarIra eva sukhAdaya stvAtmanyeva tadvatrApi zarIra bhUta cidacidastu gatAjJAna vikArAdyaniSTAni zarIra bhUte cidacidastunyeva tiSThanti niravadyatvA vikAritva sArvazya satya saGkalpatvAdaya zrAtmabhUte paramezvara eva tadeva dRSTAnta bhAvAt zratyasAmaMjasyaM brahmaNinAstyeva / ( pR0 126 ) " jisakA AtmA zarIra hai, jisakA avyakta zarIra hai" / ityAdi zruti aura "ajJAna kI pracuratA se pazu loga isa bAta ko nahIM jAnate ki yaha carAcara jagat devAdhideva [ paramAtmA ] kA hI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) zarIra hai" ityAdi purANoktiyoM se cidacita-cetana aura jar3a-zarIra bhUta parabrahma ziva hI kArya aura kAraNa rUpa avasthAdvaya se avasthita hai| tathA usameM cidacidviziSTa brahma meM-guNa doSa vyavasthA ke liye dRSTAnta. kA sadbhAva hone se vedAnta vAkyoM kA samanvaya bhI bhalI bhAMti ho sakatA hai| jaise-manuSya rUpa zarIrAtmA meM bAla, yuvA aura vRddhatvAdi tathA sukha duHkhAdi donoM dRSTigocara hote haiM parantu inameM bAlatvAdi dharma jaise zarIra ke aura sukha duHkhAdi AtmA ke haiM vaise hI parabrahma ke zarIra bhUta cidacidvastu meM rahane vAle ajJAna vikAra Adi 'aniSTa doSa to zarIra rUpa cidacidvastu meM hI rahate haiM aura niravadyatvaniSpApatA-avikAritva sarvajJatva aura satya saMkalpatvAdi guNa, AtmabhUta paramezvara meM hI nivAsa karate haiM isaliye kisI prakAra kA bhI asAmaMjasya nahIM hai ityAdi / / isa lekha kA tAtparya yaha hai ki jar3a cetana zarIra vaalaa| paramAtmA hI kArya kAraNa rUpa se sarvatra sthita hai| cidacidviziSTa brahma eka athavA abhinna hone para bhI vizeSaNa aura vizeSyagata guNadoSoM kA eka dUsare meM saMmizraNa nahIM hotA / jaise zarIra viziSTa AtmA kI eka athavA abhinna rUpa se pratIti hone para bhI bar3hanA ghaTanA zarIra meM hotA hai aura sukha duHkha Adi kA bhAna AtmA meM hotA hai isI prakAra paramezvara ke zarIra bhUta jIva aura prakRti meM to ajJAna aura vikaratvAdi doSa rahate haiM aura AtmabhUta paramezvara meM sarvajJatvAdi guNa rahate haiM / parantu viziSTa eka athavA abhinna hI hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114 ) ukta lekha se jo abhiprAya prakaTa hotA hai vaha sphuTa hai| cidacidviziSTabrahma, viziSTha rUpa se-samudAyarUpase-eka athavA abhinna hai tathA vizeSaNa aura vizeSyarUpa se aneka athavA bhinna hai| yahI viziSTAdvaita kA tAtparya pratIta hotA hai| isase siddha huA ki zrIkaMThAcArya bhI vastutaH anekAntavAda ke virodhI nahIM kintu zabdAntara se usake pratipAdaka haiN| [ vallabhAcArya kA tatvArtha pradIpa ] zrIvallabhAcArya, zuddhAdvaita mata ke saMsthApaka haiM Apane brahmasUtra para aNubhASya likhane ke sivAya "tatvArtha pradIpa nAma kA choTA sA eka saTIka grantha likhA hai| usake dekhane se mAlUma hotA hai ki Apa brahma meM sabhI virodhI guNoM ko svIkAra karate haiN| isase sarvathA to nahIM parantu kisI aMza meM to anekAntavAda kA samarthana hotA hai / pharka sirpha itanA hai ki anekAntavAda virodhI dharmoM kA eka padArtha meM avirodha, apekSA dRSTi se mAnatA hai aura vallabhAcArya ne Izvara ke viSaya meM apekSA kI kucha AvazyakatA nahIM mAnI / ve to spaSTa zabdoM meM virodhiguNoM ko sattA ko Izvara meM svIkAra karate haiM / yathA sarva vAdAnavasaraM nAnA vAdAnarodhica / ananta mUrti tadbrahma kUTasthaM calamevaca // 73 // viruddha sarva dharmANAM AzrayaM yaklayagocaram // (pR0 115) tatra brahmaNi viruddha dharmAH santIti jJApanArthamAha-ananta mUrti-iti / anantA mUrtayoyasya / brahma ekaM vyApakaMca tenA nekatva mekatvaMca nirUpitaM evaM guNa virodha muktvA kriyA virodha mAha-kUTasthaM calameveti [prakAza vyAkhyA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) brahma sabhI virodhI dharmoM kA Azraya hai - vaha kUTastha bhI hai aura cala bhI eka bhI hai aura aneka bhI ityAdi / isa lekha se jo kucha pratIta hotA hai vaha sphuTa hai / brahma eka bhI hai aura aneka bhI acala bhI hai aura cala bho ityAdi rUpa se jo viruddha guNoM kI usameM sthiti batalAI jAtI hai vaha apekSA kRta bheda ke anusAra hI yuktiyukta samajhI jAtI hai anyathA nahIM isaliye isa prakAra ke vAkya bhI apekSAvAda anekAntavAda ke hI samarthaka haiM aisA hamArA vicAra hai / [ paJcadazI ] zAMkara mata ke anuyAyI vidyAraNya svAmI ne vedAnta viSaya para paJcadazI nAma kA eka suvAcya prakaraNa grantha likhA hai / ukta grantha meM bhI rUpAntara se anekAntavAda kA ullekha dekhA jAtA hai / mAyA kA nirUpaNa karate hue vidyAraNya svAmI spaSTa rUpa se apekSAvAda kA Azraya lete hue pratIta hote haiM / apekSAvAda, anekAntavAda kA hI paryAyavAcI zabda hai yaha bAta kaI dafA kahI gaI hai| paJcadazI ke citradIpa prakaraNa meM Apa likhate haiM (1) tucchA nirvacanIyA va vAstava cetyasau tridhA / jJeyA mAyAtribhibAMdheH zrauta yauktika laukikaiH // 130 // (2) asya satvamasatvaM ca jagato darzayatyasau / prasAraNAcca saMkocAdyathA citrapaTastathA // 131 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) (3) asvataMtrA hi mAyA syAda pratItevinA citim / svataMtrApi tathaivasyA dasaMgasyAnyathA kRteH // 132 // (1) mAyA, tuccha, anirvacanIya aura vAstavarUpa se tIna prakAra kI hai zruti se tuccha, yukti se anirvacanIya aura laukika vyavahAra se satya hai| (2) jisa prakAra paTa ke prasAraNa aura saMkoca se tadgata citroM kA darzana aura adarzana pratIta hotA hai usI prakAra isa jagat ke bhI satvAsatva ko yaha mAyA dikhalAtI hai| (3) yahamAyA svataMtra bhI hai aura parataMtra bhI / asvataMtra isaliye ki cetana ke binA isakI pratIti nahIM hotI aura svataMtra isa apekSA se ki saMga rahita cetana ko bhI yaha anyarUpa meM badala detI hai / isa kathana se mAyA meM svataMtratA aura parataMtratA ye donoM hI dharma apekSA bheda se vidyamAna haiM yaha tatva sAbita huaa| .. bhedAbheda zakti aura zakti vAle ke sambandha kA jikara karate hue unako paraspara meM bhinnAbhinna rUpa se hI Apane svIkAra kiyA hai aura kArya kAraNa kA bhI bhedAbheda rUpa se hI ullekha kiyA hai tathAhi * svAbhAsaka caitanyaM vihAya na prakAzate ityasvataMtrA, asaMgasyAtmano'nyathA karaNada svataMtrApItyarthaH [TIkA] Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) (1) "zaktiH zaktAt pRthaGnAsti tad dRSTernacAbhidA" "pratibandhasya dRSTatvAt zaktayAbhAve tu kasya saH" 11 bhAvArtha - agnyAdi padArtha meM jo dAhaka - jalAnevAlIzakti hai vaha ani Adi se bhinna nahIM, yadi bhinna ho to agni se bhinna rUpa meM usakI upalabdhi honI cAhiye / tathA vaha zakti sarvathA abhinna bhI nahIM kyoMki pratibandhaka ke sadbhAva meM usakA vilopa dekhA jAtA hai / tAtparya ki agni meM rahane vAlI dAhaka zakti yadi sarvathA agni kA hI svarUpa ho to maNi maMtra auSadhi ke sannidhAna se agni meM dAhakatva kA jo abhAva dekhA jAtA hai usakI saMgati nahIM ho sakatI / agni ke maujUda hone para bhI vahAM dAha nahIM hotA isase pratIta huA ki zakti agni se sarvathA abhinna bhI nahIM / kintu bhinna athaca abhinna hai yaha arthAt siddha huA / isaliye zakti aura zaktivAle kA apekSAkRta bhedAbheda hI pramANita huA / (1) zakti ragnyAdi niSTA sphoTAdijanikA, zaktAdagnyAdisvarUpAt pRthaGnAsti kuta ityata Aha-tadvaditi / tadvattathAtvasya bhedenAsatvasya dRSTerdazanAt agnyAdisvarUpAtirekeNA nupalabhyamAnatvAdityarthaH / nApyagnyAdi svarUpameva zaktirityata Aha-naceti / abhidA abhedopi naca naiva tatrApihetumAha pratibandhasyeti maNimaMtrAdibhiH zakti kAryasya sphoTAde: pratibandha darzanAt svarUpAtiriktA zaktirdraSTavyetyabhiprAyaH / (iti TIkayAM pR0 44 nirNaya sAgara presa bambaI ) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) kArya kAraNa ke viSaya meM vidyAraNya likhate haiM(2) "saghaTono mRdo bhinno viyoge satyanIkSaNAt" "nApyabhinnaH purApiNDa dshaayaamnvekssnnaat||35 "ato'nirvacanIyoyaM zakti vattena shktij| "avyaktatve zakti ruktA vyaktatve ghaTanAma bhRt|36 bhAvArtha-ghaTa mRttikA se bhinna nahIM haiM bhinna ho to mRttikA ke vinA bhI svataMtra rUpa se ghaTa kI upalabdhi honI cAhiye / tathA abhinna bhI nahIM abhinna ho to piMDa dazA meM bhI usako upalabdha honA cAhiye arthAt mRttikA ke piMDa meM bhI ghaTa kA pratyakSa honA cAhiye / isaliye mRttikA se ghaTa na to sarvathA bhinna aura na abhinna kintu anirvacanIya hai [ kathaMcitsApekSatayA-bhinnAbhinna hai ] avyakta dazA meM vaha zakti rUpa se avasthita hai aura vyakta dazA meM ghaTa nAma ko dhAraNa kara letA hai ityaadi| vidyAraNya svAmI yadyapi advaita mata ke hI anuyAyI haiM unakA siddhAnta vahI hai jisakA sthApana svAmi zaMkarAcArya ne kiyA hai| parantu unake ukta kathana se kArya kAraNa ke bhedAbheda kI ekAntatA kA niSedha spaSTa pratIta hotA hai / ve, ghaTa ko mRttikA se ekAntatayA bhinna athavA abhinna na mAnate hue usako anirvacanIya batalAte haiM parantu vicAra dRSTi se dekhA jAya to yaha (2) brahmanande advaitAnanda prakaraNam / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119 ) " anirvacanIya" zabda anekAntavAda kA hI rUpAntara se paricAyaka hai| isa para hama Age calakara yathAzakti avazya vicAra kreNge| vedAnta darzana meM anekAntavAda kA kahAM aura kisa rUpa meM jikara hai isakA ullekha hamane isa prakaraNa meM kara diyA hai aba isa para adhika vicAra vivekazIla janatA svayaM kara sakatI hai hamArI dhAraNA to yahI hai ki vedAnta darzana meM bhI padArtha vyavasthA ke liye anekAntavAda kA kahIM 2 para Azraya avazya liyA gayA hai joki usake anurUpa hI hai / [ vauddha darzana ] bauddha varzana ke viSaya meM hamArA jJAna bahuta parimita hai hamane svataMtra rUpa se vauddha dharma ke tAtvika viSaya kA koI grantha nahIM par3hA anya darzana zAstroM meM vauddha tatvajJAna ke viSaya meM pUrva pakSarUpa meM jo kucha likhA gayA hai utane mAtra kA hI hameM yathA kathaMcit bodha hai parantu hamArA vizvAsa hai ki sAmpradAyika vyAmoha ke kAraNa prativAda ke nimitta anuvAda rUpa se jo kucha likhA jAtA hai vaha vAstavika abhiprAya se kucha bhinna hotA hai / parantu katipaya bhAratIya vidvAnoM ne aitihAsika gaveSaNA ke upalakSa meM vauddha tatva jJAna para jo kucha likhA hai usake AdhAra se hama itanA kahane kA sAhasa avazya kara sakate haiM ki vauddha darzana meM bhI tAtvika viSaya kI vyavasthA ke liye apekSAvAda kA avalambana avazya kiyA gayA hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120) " buddha bhagavAna ke vAda, vauddha dharma "hInayAna" aura "mahAyAna" ina do mukhya zAkhAoM meM vibhakta huA unameM bhI hInayAna kI, sautrAMtika aura vaibhASika, ye do mukhya zAkhAyeM, aura mahAyAna kI yogAcAra aura mAdhyamika ye do mukhya zAkhAyeM huI isa prakAra milakara ina cAra zAkhAoM meM vauddha tatvajJAna saMkalita huA pratIta hotA hai / ( 4 ) tAtparya ki buddha bhagavAna ke pIche jaba unakI zikSA para dArzanika vicAra uThe to vauddhoM ke sautrAMtika, vaibhASika, yogAcAra aura mAdhyamika ye cAra mukhya bheda hue| inameM sautrAMtika aura vaibhASikoM kA jo siddhAnta hai vaha "hinda tatvajJAna no itihAsa' ke lekhaka ke sAdhAra kathana ke mutAbika isa prakAra hai + vAhma aura abhyantara padArtha x parantu chevaTe hani yAnanI ve mukhya zAkhA sarvAsti. tvavAdInI (1) sautrAMtika ane (2) vaibhASika ane mahAyAnanI ve mukhya zAkhA (1) yogAcAra ane (2) mAdhyamika malI cAra zAkhAmAM bauddha tatvadarzana grathita thayuM jnnaayche| (hinda tatvajJAnano itihAsa pR0 150) * siddhAnta candrodaya tirka saMgraha TIkA] meM inake aura bhI bhedoM tathA upabhedoM kA jikara hai parantu dArzanika vicAra meM ve upayogI nahIM haiN| _ + sarvAstitvavAdI ( sautrAMtika aura vaibhASika ) nA mata pramANe bhUta bhautika samudAyarUpa padArthoM ane skandharUpa samudAya rUpa padArtho jene apaNe anakrame vAhyArtha ane aAMtara Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121 ) samudAya bAhara aura andara kI vastuoM kA samUha-nitya sattA vAlA hai aura usakI pratIti meM kSaNikatva usake sAtha milA huA hai vaha padArtha samUha-santAna athavA pravAha rUpa se nitya aura pratyeka rUpa se kSaNika-anitya hai| .... yaha kathana jaina darzana ke anekAntavAda [nityA nityatvavAda]-kA asandigdhatayA samarthana kara rahA hai / - tathA vijJAnavAdI yogAcAra kA Alaya vijJAna bhI "vikArinitya athavA pariNAmi nitya padArtha hone se kathaMcit nityAnitya hI siddha hotA hai + / isake sivAya mAdhyamika mata-zUnyavAda-ke pradhAna AcArya nAgArjuna ne buddha bhagavAna ke vAstavika abhiprAya ko prakaTa karate hue " mAdhyamika kArikA" ke Arambha meM jo kArikA likhI hai usase anekAntavAda kI aura bhI puSTi hotI hai / artha kahiye te ubhaya nitya astitva vAlAche / ane kSaNikatA te tenI pratIti ne vlgeliiche| saMtAna athavA pravAharUpe te nitya cha bhane pratyeka svabhAve chaNika ch| (pR0 156) __ + 'zrAlaya vijJAna vikAri nitya athavA pariNAmi nitya padArtha ch| (hinda tatva zAna no itihAsa pR0 176 ) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) vaha kArikA isa prakAra hai anirodha manutpAda manuccheda mazAzvatam / anekArtha manAnArtha manAgama manirgamam // yApratItya samutpAdaM prapaMcopazamaM zivam / dezayAmAsa saMbuddha staM bande dvipadAM varam // 1 // bhAvArtha-zivarUpa parama tatva kA upadeza karane vAle sarva zreSTha-buddha bhagavAna ko namaskAra ho / paramatatva, utpatti aura vinAza vAlA bhI nahIM, tathA usako sthira athavA nitya kaha sakeM aisA bhI nahIM, evaM asthira athavA vinAzazIla bhI nahIM aura use eka athavA aneka bhI nahIM kaha sakate evaM vaha gamAgama [ AnA athavA jAnA ] se bhI rahita hai / tAtparya ki chai kalpoM meM se ekAntatayA koI bhI usa paramatatva meM saMghaTita nahIM ho sakatA isake sivAya mAdhyamika kArikA kA eka aura pATha dekhiye / buddhoM ke upadeza kA sAra batalAte hue mahAmati nAgArjuna likhate haiM"aAtmetyapi prajJapita manAtmetyapi deshitm"| "buddhanAtmA nacAnAtmA kazcidityapi dezitam" // ___ arthAt buddhoM ne (buddha bhagavAn ne)-AtmA hai aisA upadeza bhI kiyA hai tathA anAtmA hai aisA upadeza bhI diyA hai| evaM AtmA bho nahIM aura anAtmA bho nahIM aisA bhI kahA hai ityaadi| buddha bhagavAn ke isa upadeza kI saMgati, apekSAvAda ke siddhAnta kA anusaraNa kiye binA kabhI nahIM ho sktii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) "( AtmA hai bhI, aura nahIM bhI " yaha kathana vilA kisI rukAvaTa ke apanI siddhi ke liye apekSAvAda kA AhvAna kara rahA hai ! tathA parama satya ke viSaya meM - vaha sthira bhI nahIM aura asthira bhI nahIM tathA nitya bhI nahIM aura anitya bhI nahIMityAdi jo kucha likhA hai vaha bhI niSedharUpa se anekAnta kA hI samarthaka hai / ina zabdoM kA yahI artha yukti saMgata hai ki vahaparamatatva - ekAntatayA sthira athavA asthira nahIM tathA ekAntarUpa se nitya athavA anitya nahIM / ukta che vikalpoM kI ekAntasattA kA niSedha karanA hI buddha bhagavAn ko abhISTa hai anyathA paramatattva meM padArthatva ho kabhI nahIM bana sakatA / vastutastu bauddhoM ne paramatatva kA jo svarUpa batalAyA hai vaha vedAntiyoM ke anirvacanIya zabda ke hI samAna pratIta hotA hai / taba isakA yaha sAra nikalA ki bauddhadarzana kA tatvavicAra bhI apekSAvAda ke avalambana binA apanI siddhi meM apUrNa hai / isaliye usane bhI apekSAvAda ko apane ghara meM ucita sthAna diyA / } [anirvacanIya zabda anekAntavAda kA paryAyavAcI hai] 1 zAMkara vedAnta meM prapaMcakAraNIbhUta mAyA ke svarUpa ko anirvacanIya batalAyA hai / jisakA kisI prakAra se nirvacana na (1) sarvajJezvarasyAtmabhUta ivAvidyAkalpite nAmarUpe tatvAnyatvAbhyAmanirvacanIye saMsAra prapaMca bIjabhUte sarvajJezvarasya mAyAzakti: prakRtiritica zruti smRtyorabhiMlapyete / ( brahma su0 zAM0 bhA0 2 / 1 / 14 ) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (. 124 ) ho sake usako anirvacanIya kahate haiM / arthAt bhAvarUpa se yA abhAvarUpa se, bhedarUpa se athavA abhedarUpa se, ityAdi prakAroM meM kisI prakAra se bhI jisakA varNana na kiyA jAya vaha padArtha anirvacanIya kahAtA hai| zaMkara svAmI mAyA athavA prakRti ko isI rUpa meM dekhate haiN| " tatvAnyatvAbhyA manirvacanIye / arthAt yaha mAyA brahma se ekAnta bhinna " anya" nahIM hai tAtparya ki svataMtra koI vastu nahIM hai kintu eka prakAra se yaha brahma kI hI AtmabhUta zakti hai / tathA yaha mAyAzakti pariNAminI athaca jar3a svarUpA hai aura brahma apariNAmI aura cetana hai isaliye yaha mAyAzakti aura brahma donoM abhinna vA eka bhI nahIM ho sakate / evaM bhinnAbhinna bhI nahIM kyoMki bhedAbheda kA Apasa meM virodha hai isaliye vaha anirvacanIya hai / hamAre vicAra meM to zaMkara svAmI ke ukta kathana kA yahI tAtparya pratIta hotA hai ki brahma kI AtmabhUta isa mAyAzakti ko brahma se ekAntatayA bhinna athavA abhinna nahIM batalAyA jA sktaa| isase mAyA ke ekAnta bheda aura ekAnta abheda svarUpa kA niSedha hokara usake anekAnta svarUpa [kathaMcit bhedAbheda rUpa] kA hI bodha hotA hai / yadi usake anekAnta svarUpa kA bhI sarvadhA niSedha kara diyA jAya taba to use kisI prakAra se padArtha kahanA athavA mAnanA bhI bar3I bhArI bhUla hai / tathA vaha brahma kI zakti bhI siddha nahIM ho ' x prakRtistu sAmyAvasthApana-satvarajastamo guNamayI avyAkRta nAma rUmA pAramezvarI shktiH| (vedAnta paribhASA-pratyakSa pariccheda kI TIkA) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) sakatI / mAyA kI brahma se atirikta koI svataMtra + sattA nahIM kintu brahma sattA meM ho usakI sattA hai / ataH vaha brahma kA hI svarUpa hai isa dRSTi se mAyA ke sAtha brahma kA abheda hai - mAyA aura brahma donoM eka haiM / aura vaha mAyA pariNAmi aura vikArI jagata kA kAraNa hone se svayaM vikRti aura pariNati se yukta hai tathA jar3a hai aura brahma avikArI aura cetana svarUpa hone se isase (mAyA se) vilakSaNa hai aura isI ke Azraya se brahma meM jagat kA kartRtva hai isase ye donoM paraspara meM vibhinna haiM isa dRSTi se isakA bheda hai mAyA ko brahma se yadi kisI prakAra bhI bhinna na mAnA jAya to mAyA kI bhAMti brahma bhI pariNAmI athaca vikArI siddha hogA tathA brahma kI apekSA vivarta aura mAyA kI apekSA pariNAma, + (ka) nahi zrAtmano'nyat anAtmabhUtatad rUpe sarvAvasthe brahmaNaiva bhrAtmavatI ( kha ) jar3ama paMcasyAgantuka tayA svataH sattA bhAvAt ityadi / ( upadeza sahasrI ) + acintya zaktirmAyaiSA brahmavayavyAkRtAbhidhA / pravikriya brahmaniSTaza vikAraM yAtyanekadhA // (paMcadazI 13 ) hai ato nAma ***** " iti te tadAtmake ucyete / ( tai0 u0 zAM0 bhA0 2 / 6 / 2 ) paramezvarAdhInAtviyamasmAbhiH prAgavasthA jagato'bhyupagamyate nasvataMtrA sAcAvazyamabhyupagaMtavyA | arthavatI hisA nahi tayA vinA paramezvarasya svaSTRtvaM sidhyati zaktirahitasya tasya pravRtyanupapatteH / isa kathana se mAyA kI svIkRti ko zaMkara svAmI ne nitAnta Avazyaka batalAyA hai | ataH vaha padArtha ( bra0 sU0 bhA0 1 / 4 / 3) 1 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) isa prakAra vivarta aura pariNAmavAda kA aMgIkAra X bhI inake pArasparika bheda kA hI bodhaka hai tathA "arthavatI hisA" ityAdi bhASyagata lekha se usameM kisI prakAra se svataMtratA kA bhI bodha hotA hai kyoMki yadi "mAyA" na ho to brahma, sRSTi hI nahIM raca sakatA "nahi tathA binA paramezvarasya sraSTRtvaM siddhayati" / zakti sAmarthya ke binA vaha kyA kara sakegA ( zakti rahitasya tasya pravRttyanupapatteH ) isase siddha huA ki brahma kI AtmabhUta mAyAzakti kI bhI koI svataMtra sattA kisI na kisI rUpa meM hai ataH vaha mAyA brahma se bhinna bhI hai / isa prakAra mAyA meM bheda athaca abheda donoM hI prAmANika rUpa se upalabdha hote haiM aura donoM hI svIkRti ke yogya haiM / aba rahI bhedAbheda ke paraspara virodha kI bAta + so isakA uttara to x avidyApekSayA pariNAmaH caitanyApekSayA vivarttaH / ( be0 pari bhA0 pra0 pariccheda ) isake sivAya vedAnta paribhASA meM brahma ko jagat kA adhiSThAna upAdAna aura mAyA ko pariNAmI upAdAna batalA kara unakI bhinna 2 lakSaNoM dvArA anekatA vibhinnatA siddha kI hai / + hamAre khyAla meM to--- nyAyAva khalu virodho yaH savirodha ihocyate / yadvadekAnta bhedAdau tayorevAprasiddhitaH // (haribhadrasUri ) nyAya se jo virodha upalabdha ho usI ko vastutaH virodha kaha sakate haiM jaise ki dharma dharmI aura guNaguNI Adi ko ekAntatathA bhinna athavA abhinna mAnane meM hai arthAt virodha kI upasthiti hai / kyoMki Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 127 ) mAyA se hI pUchanA cAhiye ? athavA jisa sarvajJa paramAtmA kI vaha zakti mAnI jAtI hai usase pUchanA cAhiye ? ki usane khazakti bhUta mAyA kA isa prakAra kA svarUpa kyoM banAyA jo ki vaha (mAyA ) brahma kI Atma bhUta hote huye bhI usase alaga aura bhinna hote huye bhI abhinna rUpa se rahatI hai| isakA uttara hama kucha nahIM de sakate ki agni meM dAhazIlatA kyoM hai padArthoM kA svarUpa hI aisA hai ki ve anekAneka virodhI dharmoM kI sattA ko sApekSatayA apane meM dhAraNa kiye huye haiM / mAyA rUpa padArtha bhI isI prakAra kA hai usameM bhI apekSAkRta bheda dRSTi se bhedAbheda donoM hI rahate haiM / tathA bheda aura abheda ke viSaya meM jo virodha kI sambhAvanA kI jAtI hai vaha kevala zAbdika hai inameM (bheda aura bhabheda meM ) Arthika virodha bilakula nahIM hai| taba mAyA ko anirvacanIya kyoM kahA ? isakA uttara yahI hai ki usakA-mAyA kA-ekAntatayA-sarvathA bhAva rUpa se vA abhAva rUpa se nirvacananahIM ho sakatA athavA yUM kahiye ki sarvathA bheda rUpa se athavA abheda rUpa se hI usakA kathana nahIM kiyA jA sakatA isaliye vaha mAyA abhirvacanIya kahalAtI hai| bauddhoM ke parama satya ke viSaya meM bhI yahI nyAya samajhanA cAhiye / usameM bhI ekAntatayA, nityAnityatva Adi dharmoM kA niSedha abhipreta hai anyathA parama satya padArtha kI sattA hI sAbita nahIM ho sakatI / isaliye . . inakA ekAnta bheda bhI nahIM bana sakatA aura abhecha bhI siddha nahIM hotA isaliye yahAM para to virodha avazya hai| bhedAbheda kA saha avasthAnato anubhava siddha hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (: 128) bauddhoM ke paramatatva aura vedAntiyoM ke anirvacanIya zabda kI , jo vyAkhyA athavA svarUpa nirdiSTha huA hai usakA sUkSma dRSTi se nirIkSaNa karane para unameM anekAntavAda kA hI sampUrNatayA darzana hotA hai ataH anirvacanIya zabda anekAntavAda kA hI samAnArtha vAcI zabda hai aisA hameM pratIta hotA hai| [eka bhrama kI nivRtti ] . .... syAdvAda ke viSaya meM bahuta se vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki eka vastu meM viruddha dharmoM kI sattA ko pratipAdana karane kA nAma syAdvAda athavA anekAntavAda hai| parantu yaha unakA bhrama hai isI bhrama ke kAraNa unhoMne syAdvAda ke Upara bar3e tIvra prahAra kiye haiM vAstava meM nAnA viruddha dharmoM kA eka sthAna meM vidhAna yA pratipAdana karane kA nAma syAdvAda nahIM kiMtu, vastu meM apekSA bheda se unake-virodhi dharmoM ke avirodha ko sAbita karane vAlI paddhiti kA nAma syAdvAda vA anekAntavAda hai aisAhI jaina vidvAnoM kA mAnanA hai * isa liye apekSAkRta dRSTibheda se vastu meM nityAnityatva Adi aneka virodhi dharma apanI sApekSa sattA ko * nokatra nAnA viruddha dharma pratipAdaka: syAdvAdaH kintvapekSAbhedena tadavirodha ghotaka syAt pada samabhivyAhRta vAkya vizeSa iti / (upAdhyAyayazo vijaya / nyAya khaMDakhAdya zlo0 42 kI vyAkhyA) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 129 ) pramANita karate huye usako (vastu ko) nityAnityAdi svarUpa meM hI upasthita karate haiN| [upasaMhAra] priya sabhya pAThakagaNa ! jainadarzana kA anekAntavAda kisa prakAra kA hai tathA anubhava, usakI prAmANikatA ko kisa prakAra se sAbita kara rahA hai, evaM bhAratIya darzanazAstroM-dArzanika granthoMmeM usako-anekAntavAda ko-kahAM aura kisa rUpa meM sthAna diyA hai ityAdi bAtoM ko hamane yathAmati yathAzakti Apake sAmane prastuta kara diyA hai / prastuta viSaya se sambandha rakhane vAlI jitanI pramANa sAmagrI hamako dArzanika graMthoM meM milI utanI kA hamane ullekha kara diyaa| isa viSaya meM hamArA vicAra to yahI hai ki jaina darzana kA anekAntavAda saMdehAtmaka athavA anizcayAtmaka nahIM kintu anubhava ke anusAra yathArtha rUpa se vastu svarUpa kA nirNaya karane vAlA eka sunizcita siddhAnta hai / jabaki anubhava hI vastu meM ekAntatva kA niSedha karake usameM anekAntatA kA vyavasthApana kara rahA ho taba jaina darzana kA isameM kyA doSa ? anubhava ke viruddha vastu svarUpa kA svIkAra karanA kabhI ucita nahIM samajhA jA sakatA 4 / isaliye kisI - x anubhava evahi dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedau vyavasthApayati........ anubhavAnusAriNocayaM na tamAtavartya svecchayA dharmAnubhavAn vyavasthApayitu mshimhe| [vAcaspatimizra] Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sman ..... . .. ( 130 ) sAmpradAyika vyAmoha ke kAraNa, anekAntavAda ko anizcayavAda vA saMdehavAdake nAmase varNana karake usake saMsthApakoM kA upahAsa karanA nissaMdeha eka jItA jAgatA anyAya hai / evaM anekAntavAda, mAtra jaina darzana kA hI siddhAnta nahIM [jaina darzana ne isako adhika rUpa se apanAyA yaha bAta dUsarI hai] kintu darzanAntaroM meM bhI ise vastu vyavasthA ke liye-kahIM spaSTa rUpa se aura khiiN| aspaSTa rUpa se-AdaraNIya sthAna avazya milA hai ityAdi / tathA hamArA yaha prayAsa anekAntavAda pradhAna jaina darzana kI prazaMsA aura ekAntavAdI darzanoM kI avahelanA ke liye nahIM kintu vastu kA Anubhavika svarUpa anekAnta athavA sApekSa hai aura isI svarUpa meM usakI sarvatra upalabdhi hotI hai isake pratikUla, sarvathA ekAnta athavA nirapekSa svarUpa se vastusvarUpa kA aMgIkAra karanA, (yaha nirNaya)-vastu ke vAstavika svarUpa se viruddha aura usake vastutva kA vyAghAtaka hai / isa prakAra sAmAnya rUpa se nirUpaNa kiye jAne vAle, jaina darzana ke anekAntavAda siddhAnta ko anyAnya dArzanika vidvAnoM ne bhI tatvArtha vyavasthA ke liye zuddha vA vikRta svarUpa, nAma athavA nAmAntara se zabda rUpa meM yA artha rUpa meM avazya svIkAra kiyA hai| ataH anekAntavAda athavA apekSAvAda-kevala jaina darzana kA hI mukhya siddhAnta nahIM hai / darzanAntaroM kA bhI isa para adhikAra hai itanA tatva samamA dene kI khAtira hI hamArA yaha alpa prayAsa hai / isake sivAya hamArI parimArjita dhAraNA to yaha hai ki yathArtha ekAnta aura anekAntavAda ke sabhI darzana pakSapAtI haiN| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) tathA ayathArtha-mithyA ekAnta aura anekAntavAda ke sabhI virodhI haiM ? jaina darzana bhI anekAntavAda ko anekAnta rUpa se hI svIkAra karatA hai ekAnta rUpa se nahIM / ataH vaha bhI samyak ekAntavAda kA pakSapAtI aura mithyA anekAntavAda kA virodhI (ka) anekAntasyApyanekAntAnuviddhakAntagarbhAva-taduktam "bhayaNA vihu bhaiyabbA jaha bhayaNA bhayai sabbadabbAI / evaM bhayaNA niyamo vi hoi samayA virAhaNayA" / (bhajanApi khalu bhaktavyA yathA bhajanA bhajati sarva dravyANi) evaM bhajanAniyamo'pi bhavati samayAvirAdhanayA / (syAdvAda kalpalatA TI0 zA0 vA0 sa0 sta0 7 pR0 223) (kha) nacaiva mekAntAbhyupagamAdanekAntahAniH, anekAntasya samyage kAntAvinAbhAvitvAta / anyathA nekAntasyaivAghaTanAva / nayArpaNAdekAntasya pramANAda nekAntasyai vopadezAta, tathaiva dRSTeSThAbhyA maviruddhasya tasya vyavasthiteH / (SaDdarzana samucaya TI0 guNaratnamari zlo0 57 pR0 64) (ga) nacaiva mekAntopagame kazciddoSaH sunayArpitasyaikAntasya samIcInatayAsthitatvAta |............."yenaatmnaa nekAntastenAtmanA nekAnta evetyekAntAnuSaMgopi nA niSThaH pramANa sAdhanasyaivAnekAntatva siddheH / naya sAdhanasyaikAntatva vyavasthite ranekAntopyanekAnta, iti. pratijJAnAta / taduktam anekAntoMpyanekAntaH: pramANa nayasAdhanaH / / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAta // (pramANa nayairadhigamaH / / / 6 sutre tatvArtha zloka vArtikAlaMkAre vidyAnaMda svAmI / pR0 140), Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) hai / isa liye samyak ekAnta aura samyak anekAntavAda meM kisI ko vipratipatti nahIM hai / prastuta viSaya meM hamAre jo vicAra the unako hamane saMkSepa rUpa se isa nibandha meM yathAmati darzA diyA hai aura tadupayogI saMkalita sAmagrI ko bhI upasthita kara diyA hai / AzA hai viveka zIla pAThaka hamAre ina vicAroM kA madhyastha dRSTi se avalokana karate hue hamAre isa alpa parizrama ko saphala kareMge / zubham / vinIta - haMsa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pariziSTha prakaraNa] (ka) vibhAga [darzanoM ke AdhAra granthoM meM anekAntavAda] jintavAda na graMthoM kA AdhAra lekara darzana zAstroM kI do sRSTi huI hai unameM bhI rUpAntara se anekAntavAda-apekSAvAda-kA mUla upalabdha hotA hai / sabhI vaidika darzanoM ke pramANa bhUta, mUla AdhAra veda upaniSada aura gItA haiM inake sivAya mahAbhArata aura purANa graMthoM kA bhI kahIM kahIM para pramANa rUpa se ullekha + hai| zrImadbhagavadgItA, upaniSad aura mUla RgvedAdi saMhitA graMthoM ke paryAlocana se jJAta hotA hai ki unameM brahma ke svarUpa kA jisa rUpa meM nirUpaNa kiyA hai vaha svarUpa ekAnta nahIM kintu anekAnta hai| . vaidika sAhitya ke sabase prAcIna aura prAmANika graMtha Rgveda meM sRSTi ke mUla kAraNa brahma ko sat asat se bhinna batalAte hue anyatra usako sat bhI kahA hai aura asat bhI batalAyA hai| udAharaNArtha Rgveda ke nAdasIya sUkta meM x dekho vijJAna bhinnu aura zrIkaMTha zivAcArya Adi ke bhASyoM kA lekha jo pIche diyA jA cukA hai / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ) "nA sadAsI nno sadAsIttadInIM" ( R0 maM0 10 sUtra0 121 maM0 1) usa kAla meM sat bhI nahIM thA aura asat bhI na thA arthAt jo nahIM vaha usa vakta nahIM thA aura jo hai vaha bhI usa samaya nahIM thaa| kiMtu sadasat rUpa kevala brahma hI avasthita thA / " nAma rUpa rahitatvena " asat" zabda vAcyaM "sat evAvasthitaM paramAtma tatvam" [ taittarIya brAhmaNa 2|1|9| 1 ] tathA anyatra sat aura asat rUpa kA isa prakAra varNana AtA hai / "ekaM sadviprA bahudhA vadanti" [ R0 maM0 1 sU0 164 maM0 46 ] usa eka hI sat kA vidvAna loga aneka prakAra se kathana karate haiM / brahma meM sat "devAnAM pUrve yuge asataH sad jAyat" (R0 maM0 10 sU072 maM0 7) devatAoM se bhI prathama asat - ( bhavyakta brahma ) se sat ( vyakta-saMsAra ) kI utpatti huI / isa kathana se aura asat donoM zabdoM kA vidhAna bhI dekhA jAtA asat kA usameM niSedha bhI dRSTigocara hotA hai yaha kathana uparA uparI dekhane se yadyapi viruddha sA pratIta hotA hai tathApi isako upapatti apekSAvAda ke siddhAntAnusAra bhalI bhAMti ho sakatI hai / yaha kathana sAkSepa hai apekSA kRta bheda ko lekara hI brahma meM asat aura sat zabda kA ullekha hai / kahIM para to ina zabdoM kA hai aura sat Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma ke vyaktA vyakta svarUpa kA bodha karAne ke nimitta kiyA gayA hai aura kahIM para avyakta svarUpa meM saguNa nirguNa svarUpa kA bhAna karAne ke liye hai, aura kahIM para kevala nirguNa svarUpa bodhanArtha sat aura asat se vilakSaNatA kA ullekha hai| isI AdhAra se upaniSadoM meM tathA bhagavadgItA meM aneka jagaha para brahma ko sadrUpa se asadrUpa se aura sadasadrUpa se ullekha karake sat aura asat ubhaya se vilakSaNa bhI batalAyA hai| bhagavadgItA aura upaniSadoM meM Ane vAle isa prakAra ke viruddha vAkyoM kA samanvaya binA apekSAvAda kA avalambana kiye kadApi nahIM ho sakatA / amuka vAkya isa tAtparya ko lekara likhA gayA hai, amuka vAkya, yahAM para isa abhiprAya se vihita huA hai, yaha kathana paramAtmA ke nirguNa svarUpa kA bodha karAtA hai aura isa kathana se usakI saguNatA abhipreta hai ityAdi rUpa se jo vidvAn virodha kA parihAra athavA virodhI vAkyoM kI eka vAkyatA yA samanvaya karate haiM yahI apekSAvAda ke siddhAnta kA arthataH Alambana yA anusaraNa hai| hamAre khyAla meM jaina vidvAna upAdhyAya yazo vijaya ne ThIka hI kahA hai "bruvANA bhinna bhinnArthAn naya bheda vyapekSayA / pratikSipeyunoM vedAH syAdvAdaM sArvatAMtrikam / / [nayopaniSat ] arthAt apekSAkRta bheda ko lekara padArtha kA bhinna bhinna rUpa se pratipAdana karane vAle, veda ( upaniSad Adi ) bhI syAdvAda ke pratiSedhaka nahIM haiN| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) [ paramAtmA kA vyaktAvyakta athavA saguNAnirguNa svarUpa ] bhagavadgItA aura upnissdeN| prakRti aura puruSa ke bhI pare jo puruSottama paramAtmA yA parabrahma hai usakA varNana karate samaya bhagavadgItA meM pahale usake do svarUpa batalAye gaye haiM, yathA vyakta aura avyakta (AMkhoM se dikhane vAlA aura A~khoM se na dikhane vAlA) isameM sandeha nahIM ki vyakta svarUpa arthAt indriyagocara rUpa saguNa hI honA cAhiye aura avyakta rUpa yadyapi indriyoM ko agocara hai to bhI itane hI se yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha nirguNa hI hai kyoMki yadyapi vaha hamArI AMkhoM se na dekha par3e to bhI usameM saba prakAra ke guNa sUkSma rUpa se raha sakate haiM isaliye avyakta ke bhI tIna bheda kiye haiM, jaise saguNa, saguNa-nirguNa aura nirguNa / yahA~ "guNa' zabda meM una saba guNoM kA samAveza kiyA gayA hai ki jinakA jJAna manuSya ko kevala usakI vAhyandriyoM se hI nahIM hotA kintu mana se bhI hotA hai / paramezvara ke mUrtimAna avatAra bhagavAna zrIkRSNa svayaM sAkSAt arjana ke sAmane khar3e hokara upadeza kara rahe the, isaliye gItA meM jagaha jagaha para unhoMne apane viSaya meM prathama puruSa kA nirdeza isa prakAra kiyA haijaise, " prakRti merA rUpa hai" [ 98] "jIva merA aMza hai" [1517) "saba bhUtoM kA antaryAmI AtmA maiM hU~" [10 / 20] saMsAra meM jitanI zrImAn yA vibhUtimAna mUrtiyAM haiM ve saba mere aMza se utpanna huI haiM [10141] mujha meM mana lagAkara merA bhakta ho [9 / 34 ]............. "maiM hI brahma kA, avyaya mokSa kA, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 137 ) zAzvata dharma kA aura ananta sukha kA mUla sthAna hU~ [gii014|27] isase vidita hogA ki gItA meM Adi se anta taka adhikAMza meM paramAtmA ke vyakta svarUpa kA hI varNana kiyA gayA hai| itane hI se kevala bhakti ke abhilASI kucha paMDitoM aura TIkAkAroM ne yaha mata pragaTa kiyA hai ki gItA meM paramAtmA kA vyaktarUpa hI antima sAdhya mAnA gayA hai / parantu yaha mata saca nahIM kahA jA sakatA, x kyoMki ukta varNana ke sAtha hI bhagavAna ne spaSTa rUpa se kaha diyA hai ki merA vyakta svarUpa mAyika hai aura usake pare jo avyakta rUpa arthAt indriyoM ko agocara hai vahI merA saccA svarUpa hai|....... ............................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .itanI bAta yadyapi spaSTa ho cukI ki paramezvara kA zreSTa svarUpa vyakta nahIM avyakta hai tathApi thor3A sA yaha vicAra honA bhI Avazyaka hai ki paramAtmA kA yaha zreSTa avyakta svarUpa saguNa hai yA nirguNa / jaba ki saguNa avyakta kA hamAre sAmane yaha eka udAharaNa hai ki sAMkhya zAstra kI prakRti avyakta ( arthAt indriyoM ko agocara) hone para bhI saguNa arthAt (x) pAThaka ! dekheM yaha kathana ekAnta pakSakA kaisA spaSTa virodhI hai arthAt jo loga paramAtmA ko ekAntatayA sarvathA vyakta rUpa se hI mAnate hue usake avyakta svarUpa kA niSedha karate haiM ve ekAntatayA vyaktarUpa ke pakSapAtI hone se unakA pakSa ThIka nahIM hai yaha ukta kathana se darzAyA hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138 ) satva rajatama guNamaya hai, taba kucha loga yaha kahate haiM ki paramezvara kA avyakta aura zreSTa rUpa bhI usI prakAra saguNa mAnA jAve / apanI mAyA se kyoM na ho parantu jaba vahI avyakta paramezvara vyakta-sRSTi nirmANa karatA hai [gI. 9 / 8] aura saba logoM ke hRdaya meM rahakara unake sAre vyavahAra karatA hai [18 / 61] ..... taba to yahI bAta siddha hotI hai ki vaha avyakta arthAt indriyoM ko agocara bhale hI ho tathApi vaha dayA, kartRtvAdi guNoM se yukta arthAt saguNa avazya hI hogaa| parantu isake viruddha bhagavAn aisA bhI kahate haiM ki 'namAMkamANi liMpanti, mujhe karmoM kA arthAt guNoM kA kabhI sparza nahIM hotA [4 / 14] prakRti ke guNoM se mohita hokara mUrkha loga AtmA hI ko kartA mAnate haiM [ 127 / 14 / 19 ] athavA yaha avyaya aura akartA paramezvara hI prANiyoM ke hRdaya meM jIvarUpa se nivAsa karatA hai [ 1331 ] aura isIliye yadyapi vaha prANiyoM ke kartRtva aura karma se vastutaH alipta hai tathApi ajJAna meM phaMse hue loga mohita ho jAyA karate haiM [5 / 14 / 15] isa prakAra avyakta arthAt indriyoM ko agocara paramezvara ke rUpa-saguNa aura nirguNa-do taraha hI ke nahIM haiM pratyuta isake atirikta kahIM kahIM ina donoM rUpoM ko eka milAkara bhI avyakta paramezvara kA varNana kiyA gayA hai| udAharaNArtha- "bhUtabhat ncbhuutstho"|9|5] maiM bhUtoM kA AdhAra hokara bhI unameM nahIM hU~, " paramAtmA na to sat hai aura na asat "x [ 13 / 12] x anAdimatparaM brahma na sattannA saducyate / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 139 ) sarvendriyavAna hone kA jisameM bhAsa ho parantu " jo sarvendriya rahita hai / aura nirguNa hokara guNoM kA upabhoga karane vAlA hai| [13/14] " dUra hai aura samIpa bhI hai,, * [ 13 / 15 ] "avibhakta hai aura vibhakta bhI dekha par3atA hai" + [1316 ] isa prakAra paramezvara ke svarUpa kA saguNa nirguNa mizrita arthAt paraspara virodhI varNana bhI kiyA gayA hai / bhagavadgItA kI bhAMti upaniSadoM meM bhI avyakta paramAtmA kA svarUpa tIna prakAra kA pAyA jAtA hai- arthAt kabhI saguNa kabhI ubhayavidhi yAnI saguNa nirguNa mizrita aura kabhI kevala nirguNa 'bhagavad gItA ke samAna hI paraspara viruddha guNoM ko ekatra kara brahma kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai ki brahma sat * sarvendriya guNAbhAsaM, sarvendriya vivarjitam / 'asaktaM sarvamRcaiva' nirguNaM guNabhoktRca // * vahirantazca bhUtAnA macaraM caramevaca / sUkSmatvAda vijJeyaM dUrasthaM cAMtike ca tat / + avibhaktaM ca bhUteSu vibhaktamivaca sthitam / ja Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 ) nahIM aura asat bhI nahIM ( R0 10 / 129 / 1) athavA "aNoraNIyAn mahato mahIyAn, arthAt aNu se bhI choTA aura bar3e se bhI bar3A hai (kaTha0 2 / 20) "tadejati tannajati tata dUre tadvatike" arthAt vaha hilatA hai aura hilatA bhI nahIM, vaha dUra hai aura samIpa bhI hai (Iza0 5 muM03 / 27) "athavA" sarvendriya guNAbhAsa hokara bhI sarvendriya vivarjita hai (zvetA0 3 / 17) (ityAdi)......." ......................... TV uparyukta vacanoM se yaha prakaTa hotA hai ki na kevala bhagavadgItA meM hI varan mahAbhAratAntargata nArAyaNIya yA bhAgavata meM aura upaniSadoM meM bhI paramAtmA kA avyakta svarUpa hI vyakta svarUpa se zreSTa mAnA gayA hai aura yahI avyakta zreSTa svarUpa vahAM tIna prakAra se varNita hai arthAt saguNa saguNa-nirguNa aura anta meM kevala nirguNa ityaadi+| brahma yA paramAtmA ke svarUpa viSaya meM bhagavadgItA aura upaniSadoM kA yaha sAra hai jo Upara pradarzita kiyA gayA hai bhagavAn zrIkRSNa ne arjuna se spaSTa zabdoM meM kahA hai ki arjuna ! sat aura asat donoM meM hI hUM (1) tathA taittirIya upaniSad meM bhI brahma kA pratidvandvAtmaka (*) nAsadAsIno sadAsIttadAnIM (+) lokamAnya tilaka kA gItA rahasya hindI anuvAda pRSTha 203 se 206 tk| (1)" sadasaccAhaarjuna" (gI0 ma0 zlo0 16) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 141 ) zabdoM meM hI varNana kiyA hai (6) isase pratIta huA ki gItA aura upaniSadoM ko brahma kA ekAnta svarUpa abhimata nahIM kintu unake mata meM brahma, kA svarUpa vyakta, avyakta saguNa, saguNa-nirguNa aura nirguNa Adi rUpa se anekAnta hI nirNIta hai| apekSAkRta bheda se brahma meM ukta sabhI virodhI guNoM kA samAveza sukara hai / isI abhiprAya se brahma ke yathArtha svarUpa kA pratidvandvAtmaka zabdoM meM varNana kiyA gayA hai| isake atirikta purANoM meM bhI Izvara ke saguNa nirguNa svarUpa kA varNana hai isa varNana meM bhI apekSAvAda ke siddhAnta kI spaSTa jhalaka dikhAI detI hai / udAharaNa ke liye kucha vAkya nIce uddhRta kiye jAte haiM brahmaikaM mUrtibhedastu, guNabhedena santatam / tadbrahma dvividhaM vastu, saguNaM nirguNaMtathA // 1 // mAyAzrito yaH saguNo, mAyAtatizca nirguNaH / svecchAmayazcabhagavAnicchayA vikarotica // 2 // icchA zaktizca prakRtiH sarva zaktiH prasUH sadA / tatra saktazcasagaNaH, sazarIrI ca prAkRtaH // 3 // nirguNastatra nirliptaH azarIrI nirNkushH| sacAtmA bhagavAnityaH, sarvAdhAraH sanAtanaH // 4 // (6) tadanupravizya saJcatyaccAbhavana niruktaM cAniruktaM ca nilayanaM cA nilayanaM ca satyaMcAnRtaM ca ityAdi / (brahmaballI 2 anuvAka 6) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) sarvezvaraH sarvasAkSI, sarvatrAsti phalapradaH / zarIraM dvividhaM zambho rnityaM prAkRtameva ca // 5 // nityaM vinAza rahitaM nazvaraM prAkRtaM sadAx | bhAvArtha - brahma yadyapi eka hai parantu guNa bheda se usake svarUpa meM bheda hai isa liye brahma rUpa vastu do prakAra kI hai / eka saguNa dUsarI nirguNa, mAyA saMyukta to vaha brahma saguNa kahalAtA hai aura mAyA rahita ko nirguNa kahate haiM / saMsAra ko utpanna karane vAlI, bhagavAn ko icchA zakti ho prakRti hai / vaha bhagavAn se bhinna nahIM hai / usa prakRti se saMyukta huA bhagavAn saguNa, zarIrI athaca prAkRta kahalAtA hai, usameM nirlipta huA vaha nirguNa azarIrI aura niraMkurA - svatantra - mAnA jAtA hai / paramAtmA ke nitya athaca prAkRta ye do svarUpa haiM / unameM jo nitya zarIra hai vaha to avinAzI -vinAza rahita hai aura jo prAkRta hai, usakA vinAza ho jAtA hai / brahma vaivarta purANa kA yaha lekha bhagavAn ko saguNa, nirguNa zarIrI, azarIrI mitya aura prAkRta rUpa se bodhana karatA huA usameM aneka rUpatA ko siddha kara rahA hai parantu yaha aneka rUpatA apekSAkRta bheda kA Azraya liye vinA kisa prakAra saMgata ho sakatI hai ? jo saguNa hai vaha nirguNa kaise ? jo zarIrI vaha azarIrI kisa prakAra kahA jAya ? kyoMki inameM virodha hai / taba x ( brahma vaivarta purANa zrIkRSNa khaNDa adhyAya 43 ) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 143 ) isake samAdhAnArtha yahI kahanA hogA ki mAyA kI apekSA vaha saguNa aura zarIrI, aura kevala svarUpa kI apekSA se use nirguNa athaca azarIrI kahate haiM / isaliye apekSA bheda se vaha zarIrI bhI hai saguNa bhI hai nirguNa aura azarIrI bhI kahA jA sakatA hai| . isI prakAra usake nityAnitya svarUpa kI bhI apekSAkRta bheda se upapatti ho sakatI hai / mAyika svarUpa kI apekSA vaha anitya aura zuddha svarUpa kI apekSA nitya hai isa bhAMti usake nityAnitya zarIra viSayiNI viruddha ukti kA samAdhAna bhI sukara hai| __ isa sArI vivecanA se yaha pramANita huA ki brahma kA svarUpa bhI anekAnta hai sarvathA ekAnta nahIM "anekarUpa rUpIya viSNave prabha viSNave (viSNu sahasra nAma ) / [ mahAbhArata meM anekAntavAda ] jaina dharma ke siddhAnta rUpa anekAntavAda-saptabhaMgI nayavAdakA mahAbhArata meM kaI sthAnoM meM ullekha kiyA hai parantu vaha kathana anekAntavAda ke samarthana meM upayukta nahIM kiyA jA sakatA vaha to svIkRta siddhAnta kA anuvAdamAtra samajhA jA sakatA hai isaliye prastuta viSaya meM vaha upayogI nahIM ho sakatA, parantu isake (x) dekho mahAbhArata zAMti parva adhyAya 238 zloka 6 etadevaM ca naivaM ca nacobhe nAnabhetathA / karmasthA viSayaM brayuH satvasthAH samadarzinaH // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) sivAya mahAbhArata meM kahIM kahIM para aisA lekha bhI hai jisa para se granthakartA kA hI prastuta viSaya meM svatantratayA Azaya pragaTa hotA hai / ziSya prazna ke bAdaguru:-"yo vidvAn saha saMvAsaM vivAsaM caiva pshyti| tathaivaikatva nAnAtvesa duHkhAt parimucyate // (?) arthAt-jo vidvAn jar3a aura cetana ke bhedAbheda ko tathAekatva aura nAnAtva ko dekhatA hai vaha duHkha se chUTa jAtA hai / . isa zloka meM cetana aura jar3a jIva aura paramAtmA ke bhedAbheda aura ekatva nAnAtva kA ullekha spaSTa hai / cetana jar3a kA kSIra nIra kI bhAMti mizraNa rUpa abheda samprajJAta meM aura pRthaktva-bheda padArtha darzana meM tathA jIva kA brahma ke sAtha abheda paramArtha dazA meM aura bhinnatA vyavahAra dRSTi meM aisA TIkAkAra kA kathana haix isa prakAra bhedAbheda aura ekatva nAnAtva ko dekhanA hI mAno duHkha kI nivRtti kA upAya hai aisA isa zloka kA abhiprAya hai isase bhedAbheda aura ekatva nAnAtva donoM hI cetana aura jar3a meM apekSA kRta bheda se vidyamAna haiM aisA sphuTatayA pramANita huaa| - (1) Azvamedhika parva [anugItA] adhyAya 35 zlo0 17 / x saha saMvAsaM ciMjjar3ayoreka lolIbhAva saMprajJAte, vivAsaM tayoH / pRthaktvaM zuddhatva padArtha darzane / ekatvaM IzvarAdabhedaM tathaiva / "nAnAvaM tayobhinavaM vyavahAre" [iti nIyakaNThAcAryaH ] Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 145) jaina darzana kA bhI isa viSaya meM prAyaH aisA hI siddhAnta hai x isake atirikta isI viSaya para prathama lekha kI apekSA kucha adhika prakAza DAlane vAlA eka aura lekha bhI mahAbhArata meM dekhA jAtA hai| jo loga kSetrajJa aura satva [AtmA aura prakRti] ke vAstavika bheda vA abheda, ekatva athaca nAnAtva ko ekAntatayA vAstavika yA prAtItika hI mAnate haiM unakA mata mahAbhArata ke kartA ko abhISTa nahIM hai| usake vicAra meM AtmA aura prakRti meM ekAnta rUpa se bheda athavA abheda kA svIkAra karane vAle donoM hI avivekI haiM / AtmA meM svAbhAvika rUpa se kartRtva x(ka) nityAnitye tathA dehAd, bhinnAbhinne ca tatvataH / ghaTanta Atmani nyAyA hiMsAdI nyavirodhataH / (haribhadra sari kRta aTaka) (kha) maunIndre ca pravacane yujyate sarva meva hi, . nityAnitye sphuTaM dehAt bhinnAbhinne tathAtmani // 38 // (u0 yazovijaya kRta adhyAtmasAra pR0 103) tathA dehAta kathaMcidbhinnaH caitanya rUpa pRthak sattA pekSayA vyatiriktaH mRtaka zarIre dRSTa vibhAgavAva tathA, kathaM cidabhinnaH kSIra nIra vava vanyayaH piMDaca sakala zarIra vyApitvAta sakacandanAMganAdi kaMTaka khaDga jvarAdISTAniSTa sparzataH sAtA sAtayoH zarIre'nubhUyamAnattvAta / [TI0 mu0 gaMbhIra vijaya ] (ga) pramANAd bhinnAbhinnam / 1 / 1 42 [pramANa mImAMsAyAM hemacandrAcAryAH ] 10 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146 ) . bhoktRtvAdi dharmoM kA aMgIkAra karane vAle naiyAyikoM aura ina kartRtvAdi guNoM ko kevala pratItimAtra se AtmA meM svIkAra karane vAle sAMkhyoM-sAMkhya matAnuyAyiyoM meM se kisI eka kA bhI ekAnta pakSa use grAhya nahIM hai ina donoM hI pakSoM meM mahAbhArata ke racayitA ko apUrNatA pratIta hotI hai| isa liye usane AtmA aura prakRti meM sApekSatayA bhinnA bhinnatva aura ekatva nAnAtva, donoM kI sattA ko yathArtha mAnA hai| yathA- etainaivAnamAnena manyante ca manISiNaH / satvaM ca puruSazcaiva tatra nAsti vicAraNA // 8 // prAhureke ca vidvAMso ye jJAna pariniSThitAH / kSetrajJa satvayo raikya miti tannopapadyate // 6 // pRthagbhUtaM tataH satva mityetadavicAritam / pRthagbhAvazca vijJeyaH shjshcaapittvtH||10|| tathaivaikatva nAnAtva, miSyate viduSAM nayaH / mazakodambare caikyaM, pRthaktva mapi dRzyate / / 11 / / (x)-[Azvamedhikaparva-anugItA-adhyAya 48] puruSavat svacchatvAtpuruSopakAritvAJca satvaM puruSAda-bhinnamiti manyante tArkikAH ataevAtmani satvadharmAn kartRtvAdIna vAstavAn manyante, ityataAha etenetidvAbhyAm / tatrApi manyate prAtItikamekatvaM sAMkhyAdayaH, tArkikAstu tadeva vAstava mityAhuH ritivivekaH / etadUSayati Ahuriti / sAMkhyaM pratyAha pRthagiti Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina zlokoM kA abhiprAya yaha hai ki-manISI arthAt vidvAn loga satva (prakRti pradhAna ) aura puruSa [AtmA] ina do padArthoM kA aMgIkAra karate haiN| unameM bhI kitane eka vidvAn satva aura puruSa ko sarvathA eka vA abhinna mAnate haiM / parantu yaha mata ThIka nahIM hai / evaM kaI eka satva aura puruSa ko sarvathA bhinna svIkAra karate haiM / yaha siddhAnta bhI vicArapUrNa nahIM hai / TIkAkAra, isa kathana kA upapAdana isa prakAra karate haiM / puruSa kI taraha svaccha aura puruSa kA upakArI hone se, "satva puruSa se yadi satvaM tataH puruSAt pRthaganyat-bhUtaM nityanivRtaM ca syAttarhi muktamapyAtmAnaM na jahyAt bhUtatve tasya niranvaya nAzAyogAt ; tasmAdanirmokSaprasakteH, idaM mata mavicAritam / ekatvapakSopi pratyuktaeva, kartRtvAdervAstavatve dharmanAza maMtareNAnivRttenairAtmyaM / anirmokSovA prasajyeta itibhAvaH siddhAntamAha-" pRthagbhAvazcavijJeyaH sahajazcApitatvata:" satva puruSayoH samudrataraMgayoriva zabdataH pratItizcapRthagbhAvo'sti / satvaMca samudre taraMga iva puruSe sahajam / evaM vilIna taraMgasyeva muktasatvasya punarutpattyayogAnAnirmokSaiti / kalpita bhedena saMsArayAtrAnirvAhaH, akalpitAbhedena mokSopapattirityarthaH / evamapi satvapuruSayo rekajAtyApattejar3A jar3avibhAgo na syAdityAzaMkyAha-tathaiveti / nayaH yuktiH yathAudambaraphalodare vAhyasyAnyasya pravezAyogAttadavayava eva mazakadehastato vijAtIyaH sannAvirbhavati / evaM cidvalAsaeva satvaM tataH pRthagbhUya jar3atvenAvirbhavati / [iti TIkAyAM nIlakaMThAcAryaH ] Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (148 ) abhinna hai aisA maMtavya tArkikoM-naiyAyikoM kA hai, isIliye kartRtvAdi jo satva ke dharma haiM unako vAstavika rUpa se ve AtmA meM mAnate haiM tathA AtmA aura prakRti meM sAMkhyamatAnuyAyI to kevala pratIti mAtra hI ekatva mAnate haiM aura naiyAyika loga usI ekatva ko vAstava rUpa se svIkAra karate haiN| parantu ye donoM homata asaMgata haiM, vicAra zUnya haiN| isa abhiprAya se satva aura puruSa kA Atyantika bheda mAnane vAle sAMkhya matAvalambI ke prati yaha virodha upasthita kiyA gayA hai ki yadi satva, puruSa se sarvathA bhinna aura svatantra sattA rakhane vAlA hai to vaha muktAtmA kA bhI kabhI tyAga nahIM kara sakatA / tAtparya ki jisa prakAra saMsAra dazA meM yA bandha dazA meM vaha puruSa se sarvathA bhinna aura svataMtra hotA huA usakA tyAga nahIM karatA usI prakAra mokSa dazA meM bhI vaha puruSa se kisI prakAra pRthak nahIM ho sakatA isa prakAra mokSa kA hI abhAva ho jaavegaa| tathA jo tArkika loga satva ke dharma bhUta kartRtvAdi guNoM ko AtmA meM vAstava rUpa se svIkAra karate haiM unake mata meM bhI mokSa kI upapatti nahIM hosktii| kyoMki vAstavika-svAbhAvika-dharmoM kA,dharmI ke nAza ke vinA kabhI vinAza nahIM ho sakatA, kartRtvAdi dharma, yadi AtmA meM svabhAva siddha hoM to unakA AtmA ke nAza hue binA kabhI nAza nahIM hogA ( AtmA kA kabhI nAza hotA hI nahIM isaliye usake svabhAva bhUta kartRtvAdi guNa bhI kabhI naSTa na hoMge) taba to mokSa kA honA asaMbhava hI hojAyagA kintu satva aura puruSa meM vicAra dRSTi se pRthak bhAva-bheda aura sahajatva-abheda donoM ko hI mAnanA yathArtha hai / isI prakAra inameM ekatva aura Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (149 ) aura nAnAtva kA svIkAra bhI yuktiyukta hai| jisa prakAra udambara phala-(gullara kA phala ) meM rahane vAlA usI meM utpanna huA mazaka ( eka choTA sA jIva ) usase bhinna athaca abhinna hai usI prakAra satva aura puruSa bhI paraspara meM bhinna athaca abhinna haiM ityAdi / isase pratIta hotA hai ki mahAbhArata ke racayitA ko prakRti puruSa kA sApekSa bhedAbheda hI abhISTa hai isI ko vaha yukti yukta samajhatA hai inakA ekAnta bheda athavA abheda use grAhya nahIM hai / ataH mahAbhArata bhI kisI na kisI aMza meM anekAntavAda kA samarthaka hai| [ manusmRtiH] manusmRti ko, sabhI smRtiyoM se pradhAna mAnA hai yaha smRti anya smRtiyoM kI apekSA adhika prAcIna aura mahatvazAlinI samajhI jAtI hai, chAndogya upaniSad meM likhA hai ki "jo kucha manu ne kahA hai vaha auSadhi-davAI hai" (x) ukta smRti meM bhI eka aisA ullekha hai, ki jisameM anekAntavAda kA arthataH spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / tathAhi anArya mArya karmANa mArya cAnArya karmiNam / sampracAryA bUvIdAtA na samau nA samAviti / / (ma0 10 zloka0 73) (4) "yanmanuravadattabheSajaM bheSajatAyAH" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) kullUkabhaTTa - zUdraM dvijAti karma kAriNaM dvijAtiMca zUdra karmakAriNaM, brahmA vicArya "nasamau nAsamau" ityavocat / yataH zUdro dvijAti karmApi na dvijAti samaH tasyAnadhikAriNo dvijAti karmAcaraNe'pi tatsAmyAbhAvAt evaM zUdra karmApi dvijAtirnazUdrasamaH niSiddhasevanena jAtyutkarSasyAnapAyAt / nApyasamau niSiddhAcaraNenobhayoH sAmyAt / bhAvArtha - dvijAti - [ brAhmaNa-kSatriya vaizya ] ke liye jina karmoM kA vidhAna kiyA gayA hai unakA AcaraNa karane vAlA zUdra aura zUdrocita karmoM kA sevana karane vAlA dvijAti, ina donoM ke viSaya meM vicAra karake brahmA ne yaha kahA ki ye donoM Arya[ anArya dvijAti aura zUdra ] - Apasa meM na to samAna haiM aura na asamAna haiM, arthAt ye donoM sarvathA eka bhI nahIM aura sarvathA bhinna bhI nahIM haiN| dvijAti kA karma karane para bhI zUdra dvijAti nahIM ho sakatA evaM zUdrocita karma kA anuSThAna karane para dvijAti zUdra nahIM banajAtA isa apekSA se ye donoM sama arthAt eka nahIM ho sakate parantu donoM hI niSiddha kA AcaraNa kara rahe haiM ataH ye, asama arthAt bhinna bhI nahIM haiM / taba isakA yahI tAtparya nikalA ki ye donoM kisI apekSA se samAna aura kisI dRSTi se asamAna bhI haiM kintu ekAntatayA na sama haiM aura na asama haiM / manusmRti ke isa ukta zloka se prastuta viSaya para jo prakAza par3atA hai vaha spaSTa hai / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) [ Izvara kA kartRtva akartRtva sanAtana dharma ke suprasiddha vidvAna paMDita bhImasena zarmA likhate haiM-Izvara ke kartRtvavAda meM sanAtana dharma kA siddhAnta yaha hai niricche saMsthite rale yathA lohaH pravartate / sattAmAtreNa devena tathA cAyaM jagajjanaH // 1 // ata aAtmani kartRtva makartRtvaM ca saMsthitam / niricchatvAdakatI sau kartA sanidhimAnataH // 2 // bhAvArtha-jaise icchArahita dhare hue cumbaka ke samIpa hote hI lohe meM kriyA hotI hai lohagata kriyA kA hetu-kartA cumbaka hai, vaise hI Izvara ke vidyamAna hone mAtra se prakRti meM sRSTi racanAdi kI saba ceSTA huA karatI hai| dRSTAnta dAnti meM bheda itanA hI hai ki cumbaka jar3a hai aura Izvara sarvajJa cetana hai niricchatA aura prayojakatA donoM meM ekasI hai / isa dRSTAnta se paramezvara meM kartRtva, akartRtva donoM hI mAne jAte haiN| niriccha hone se paramezvara akartA aura usake samIpa hue binA prakRti kucha nahIM kara sakatI isa kAraNa Izvara kartA hai"pradIpa bhAvA bhAvayordarzanasya tathA bhAvAdarzana hetuHpUdIpa itinyAyaH" [brAhmaNa sarvasva bhA0 8 saM0 1 0 22 ] lekha sarvathA spaSTa hai kisI prakAra ke TIkA Tippana kI AvazyakatA nahIM rakhatA pAThakoM se yaha kahane kI koI AvazyakatA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) pratIta nahIM hotI ki ukta lekha kisa hada taka anekAntavAda kI prAmANikatA kA samarthaka hai| Izvara meM apekSAbheda se kartRtva aura akartRtva ye donoM viruddha dharma kisa prakAra raha sakate haiM isa bAta kA sapramANa nirUpaNa karake svargavAsI ukta paMDita jI ne na kevala apekSAvAda kI upayogitA ko hI sAbita kiyA, kintu sanAtana dharma ke isa mahatvapUrNa maulika siddhAnta ke viSaya meM phailI huI sAdhAraNa janatA kI ajJAnatA ko bhI bahuta aMza taka dUra kara diyA hai / isI prakAra ke anekAneka vAkya,darzanoM ke AdhAra bhUta zrutismRti aura purANAdi meM upalabdha hote haiM jinase ki apekSAvAda kI upayogitA bhalI bhAMti vidita hai| [pariziSTa prakaraNa] (kh)-vibhaag| [anekAntavAda ke sAtha anyAya ] (1) eka bhAratIya sAkSara vidvAn kA kathana hai ki jisa prakAra jainoM ke anekAntavAda athavA sapta bhaMgI naya ke sAtha anyAya ho rahA hai usI prakAra vedAnta ke anirvacanIya vAda ke (1) dekho "hinda tatva jJAnano itihAsa" granthakartA-zrIyuta narmadAzaMkara devazaMkara mehatA bI. e. mu0 ahamadAbAda / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha bhI hai / (+) tathA-"jaise vedAnta kI anirvacanIya khyAti kA yathArtha svarUpa samajhe binA hI katipaya jaina vidvAnoM ne vedAnta darzana ko sarvathA bhrAMtimaya batalAte hue usakA anucita upahAsa kiyA hai usI taraha brAhmaNa vidvAnoM ne bhI jainoM ke anekAntavAda athavA syAdvAda ke vAstava svarUpa ko nAsamajha karahI unmatta pralApa kaha kara usakA mithyAkhaNDana kiyA hai + isase pratIta huA ki jainadarzana ke pratipakSI paMDitoM ne anekAntavAda kA prativAda karate samaya usako jisa rUpa meM samajhA athavA mAnA hai vaha usakA yathArtha svarUpa nahIM pratipakSI vidvAnoM ke dvArA pradarzita x jevI rIte jainoM nA anekAntavAda ne athavA SaDabhaMgI ( saptabhaMgI) nayane anyAya thApa che tevI rIte vedAnta nA anirvacanIyatAnA vAda ne paNa anyAya thAyache / [pRSTha 207- pUrvArddha ] + jevI rIte brAhmaNoM nA vedAntanA mAyAvAdanI anirvacanIya khyAti na svarUpa keTalAka jainone nahIM samajAyAthI jainadarzanamAM vedAntazAstra no "muktimA bhrAMti, prapaMca eTale saMsAramA bhrAMti, zAstramA bhrAMti, pravRtimAM bhrAMti-ema jenI marvija prAMti maya cha tevA vedAMtine zAmA prAMti na kahe vAya" erItano upahAsathayoche, tevIja rIte jaina darzana naM anekAntavAda anesyAdvAda naM svarUpa vicArazIla bAmaNo ne paNa spaSTa nahithavAthI, jaino na zAstra ekAnta nizcaya jaNAvanAra nahIM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) kiye gaye syAdvAda ke svarUpa se jaina darzana kA syAdvAda kucha bhinna prakAra kA hai / isaliye unakA prativAda yA khaMDana anekAntavAda ke vAstavika svarUpa ke anurUpa nahIM kahA jA sakatA / jaba ki - anekAntavAda kA, jo svarUpa kalpanA karake pratipakSI vidvAnoM ne 'usakA prativAda kiyA hai vaha svarUpa jaina darzana ko abhimata hI nahIM taba ukta prativAda ko kisa prakAra se nyAyocita kahA jAya ? jo bAta vAdI ko svIkRta hI nahIM usako javaradastI usake gale mar3hakara pIche se usakI avahelanA karanA yaha kahA~ kA nyAya hai ? basa yahI dazA anekAntavAda ke pratipakSI vidvAnoM kI hai| hamArA yaha kathana to bar3A ho sAhasayukta vA dhRSTatApUrNa samajhA athavA mAnA jAyagA ki, jaina darzana ke pratipakSI vidvAnoM meM se Aja taka kisI ne anekAntavAda ke svarUpa ko samajhA hI nahIM hai / parantu vastu sthiti kucha aisI vilakSaNa aura jabaradasta hai ki eka bilakula niSpakSa aura taTastha vicAraka ko bhI usake sAmane balAt nata mastaka honA par3atA hai / jaina darzana ke pratidvandI vidvAnoM ne bhale hI anekAntavAda kA hovAthI mattapralApa jevaM svIkAravA yogyanathI - evaM khoTaM khaMDnakaravAmA yuM che / parantu haribhadrasUri nAmanA jaina vicArake pakSapAta rahita buddhi thI brAhmaNo nA darzana zAstra nA bhinna 2 prameyo jevI rIte ukelyAMbe tevAja dRSTi vindu thI jaina tatva jJAna nA marmo paNa samajavAnI jarUra che / [ pRSTha 216 - uttarArddha ] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) antastala taka avagAhana karake usake yathArtha svarUpa ko bhalI bhAMti avagata kara liyA ho aura yaha bhI saca ho ki unakA praur3ha prativAda eka gambhIra vicAraka ke hRdaya meM bhI kucha samaya ke liye kSobha paidA karade parantu hamAre vicAra meM unakA prativAda-khaMDana-anekAntavAda ke yathArtha svarUpa ke anurUpa to nahIM hai aura unameM kaI eka vidvAna to aise bhI haiM ki jinako jaina mata kA kucha bhI jJAna pratIta nahIM hotaa| udAharaNa ke liye prathama vijJAna bhikSu ko lIjiye vijJAna bhikSu ke vijJAnAmRta bhASya kA kucha namUnA hama pAThakoM ko bhedAbheda kI prAmANikatA ke upalakSa meM dikhA Aye haiN| aba brahmasUtra 2 / 2 / 33 ke bhASya meM Apane jo kucha jaina darzana ke viSaya meM likhA hai usako pAThaka dekheM [aparetu vAhyA digambarA ekasminneva padArthe bhAvAbhAvI manyante tanmataM nirAkriyate, vedAnto. ktasya satkAryavAdasya brahmakAraNatopayoginaH siddhayarthamtatraivaM te kalpayanti sAmAnyataH sadasato dvAvevapadArtho / AkAzAdayo dharmiNaH ekatvAdayazvadharmAH anayoreva vishessH| tatrasarveSveva padA. theSa saptabhaMgI nyAyena sadasatva manirvacanIyatvaM cAsti tadyathA sarvavastvavyavasthitameva / syAdasti sthAnAsti, syAdavaktavyaH syAnAstivA vaktavyaH syAdastivA nAstivA syAdastivAvaktavyaH syA ___ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) stivA vaktavyaH syAdasti canAsticA vaktavya zveti sarvauva syAcchabdo bhavatItyAdirartha iti / 'atredamucyate na ekasmin vastuni yathoktabhASA bhAvAdi rUpatvamapi, kuta: asambhavAt prakAra bhedaM vinA viruddhayorekadA sahAvasthAna saMsthAsambhavAt prakAra bhedAbhyupagame cAsmanmata pravezena sarveva vyavasthAsti katha mavyavasthitam jagadabhyupagamyate bhavadabhirityarthaH ] bhAvArtha- brahma kI kAraNatA meM upayogI, jo vedAntokta satkAryavAda hai usakI siddhi ke liye vedavAhya jaina mata kA nirAkaraNa karate haiM / jaina mata meM sAmAnyataH "sat" aura "asat" ye do hI padArtha mAne gaye haiM ! AkAzAdi dharmI aura ekatvAdi dharma, yaha saba kucha inhI do-sat-asat padArthoM kA prapaMca hai| isa mata meM saptAbhaMgInyAya se sabhI padArthoM meM satva, asatva aura anirvacanIyatvAdi kA svIkAra kiyA hai / jaise-sarva vastu avyavasthita-[vyavasthA-niyama rahita ] hI hai| syAdasti syAnAstityAdi yahAM syAt zabda saba jagaha para "bhavati" isa artha kA hI bodhaka hai [ yaha to jaina mata kA svarUpa batalAyA gayA aba isa mata kA jisa prakAra se khaNDana kiyA hai usako bhI pAThaka suneM] atrocyate ityAdi-bhAva aura abhAva Apasa meM virodhI haiN| inakA eka vastu meM rahanA prakAra bheda [ nirUpaka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 157 ) bheda-apekSA bheda ] ke binA kabhI sambhava nahIM ho sakatA! yadi prakAra bheda se bhAvAbhAva kI sthiti ko mAneMge taba to yaha hamAre hI mata ko Apane svIkAra kara liyA arthAt prakAra bheda yA apekSAkRta bheda se do viruddha dharmoM kA eka jagaha para rahanA to hama mAnate hI haiM isaliye hamAre mata kA mApane Azraya liyaa| yadi aisA hI hai to phira Apa jagata-tadvati padArthoM ko avyavasthita [anizcita-vyavavasthA niyama se rahita] rUpa se kyoM mAnate ho arthAt jagat ko avyavasthita na mAnakara vyavasthita hI svIkAra karanA cAhiye / vijJAna bhikSu ke vijJAnAmRta bhASya ke isa lekha se unake jaina mata sambandhI vidhAna aura prati vidhAna kI yathArthatA kA acchI taraha se jJAna hojAtA hai ! mAlUma nahIM bhikSu mahodaya jaina darzana ke kitane bar3e paNDita hoMge / hamAre khyAla meM to ve jaina darzana se vilakula anabhijJa pratIta hote haiN| unhoMne jaina darzana ke dravyAnuyoga viSaya kI koI prArambhika pustaka bhI sAdhanta par3hI athavA dekhI ho aisA unake lekha se spaSTa pratIta nahIM hotA / hamArA aba taka yahI khyAla rahA ki Ajakala ke hI katipaya bhaTTAcArya, kisI dharma yA sampradAya ke siddhAntoM kA pUrNatayA manana kiye binA hI usako mamanAne zabdoM meM kosane ko taiyAra hojAte haiM parantu vijJAna bhikSu ke ukta lekha se aba vidita huA ki yaha roga Ajakala kA hI nahIM kintu bahuta purAnA hai / sat aura asat ye do hI mukhya padArtha haiM AkAzAdi dharmI aura ekatvAdidharma yaha saba kucha inhIM do, sat asat padArthoM kA vizeSa-(prapaMca) hai / isa prakAra kA jaina darzana kA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 158 ) naMtavya bhikSu mahodaya ne kisa jaina graMtha meM se liyA hogA yaha hamArI samajha se bAhira hai tathA jaina mata meM saba vastu avyavasthita-anizcita rUpa se hI svIkAra kI hai / arthAt jaina darzana ko sabhI padArtha avyavasthita rUpa se hI abhimata haiN| isa prakAra kA jaina siddhAnta unhoMne kisa jaina graMtha ke ullekha se sthira kiyA isakA bhI kucha patA nahIM calatA / kadApi anekAnta zabda kA hI avyavasthita artha unhoMne samajhA ho to kucha Azcarya mahIM aisA aura bhI aneka vidvAnoM ne samajhA vA mAnA hai| phira "sarva traiva syAcchabdo bhavatItyAdirarthaH" yahAM sabhI sthAnoM meM "syAt" zabda bhavati [ hai-yA hotA hai-sattA] isa artha kA bodhaka hai / isa lekha se to Apane jaina dharma viSayiNI apanI antastalavartinI prajJA kA paricaya dene meM kucha bAqI hI nahIM rakhI / sAdhAraNa janatA kI bAta kucha aura hai parantu vicAraka zreNI ke logoM meM to isa prakAra ke lekhaka kabhI upahAsa kA pAtra hue binA nahIM rahate / acchA aba Apake prativAda ke lekha kA vicAra kariye / ApakA kathana hai ki eka vastu meM prakAra bheda kA Azraya liye binA bhAva aura abhAva ye do virodhI dharma nahIM raha sakate / parantu aisA mAnatA kauna hai ? kyA kisI jaina grantha meM aisA likhA hai ki eka vastu meM jisa rUpa se bhAva aura usI rUpa se abhAva rahatA hai ? yadi nahIM to phira usa para [jaina darzana para yaha vRthA doSAropaNa kyoM kiyA jAtA hai ? kyA yaha anyAya nahIM ? tathA-"yadi prakAra bheda se hI eka vastu meM do virodhI dharmoM ko Apa svIkAra karate hoM to yaha hamArA hI mata-siddhAnta hai arthAt prakAra bheda se do virodhI dharmoM kI eka padArtha meM sattA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 159 ) ko to hama bhI mAnate haiM / isa kathana se siddha huA ki yadi prakAra bheda se- apekSAkRta bheda se-eka vastu meM do virodhI dhamoM kA aMgIkAra jaina darzana ko abhimata ho to isameM koI Apatti nahIM koI doSa nahIM, parantu yaha mata to hamArA hai / calo phaisalA huA ? Apa hI kA mata sahI, hamako isameM koI Agraha nahIM ki yaha mata hamArA hai yA ApakA / bhale ApakA ho yA hamArA parantu hai to yuktiyukta ? basa jo siddhAnta anubhava gamya yA yukti gamya ho usake svIkAra karane meM kisI ko bhI kisI prakAra kI AnAkAnI nahIM honI cAhiye / aisA haribhadra sUri Adi jaina vidvAnoM kA bhI kahanA athavA mAnanA hai + vijJAna bhikSu ke sivAya katipaya anya dArzanika vidvAnoM ko bhI jaina mata ke viSaya meM kahIM kahIM para viparIta sA jJAna huA dekhA jAtA hai (1) parantu itane para se yaha nahIM kahA jA sakatA ki unako jaina darzana kA X pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu, yuktimadvacanaM yasya tasyakAryaH parigrahaH / ( ? ) - ka anantAvayavojIvastasya ta evAvayavA alpe zarIre saMkuceyu mahati ca vikaseyuriti [ zaMkarAcArya 2/2/34 kA zAM0 bhA0] (kha) jIvastikAya vighA vo mukto nitya siddha zveti / pudgalAstikAyaH SoDhA-pRthivyAdInicatvAri bhUtAni sthAvaraM jaMgamaMceti [vAcaspatimizra bhAmatiM ] | Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) jJAna hI nahIM thaa| kisI mata ke amuka eka siddhAnta ke viSaya meM bhrama kA ho jAnA chadmastha puruSa ke liye anivArya hai| [zaMkara svAmI aura bhAskarAcArya ] svAmI zaMkarAcArya aura bhaTTa bhAskara ke siddhAnta meM bahuta antara hai, zaMkarasvAmI pUre abhedavAdI, aura bhAskarAcArya pUrNatayA bhedAbheda vAda ke anuyAyI haiM / zaMkarasvAmI ke mAyAvAda kA (ga)-jIvAstikAyastredhA-vaddhomukto nityasiddhazceti / tatrArhanmunirnitya siddhaH itare kecat sAdhanairmuktAH anye vaddhA iti bhedaH / pudgalAstikAyaH SoDhA-pRthivyAdi catvAri bhUtAni sthAvaraM jaMgamaMceti [ AnandagiriH ] (gha)-jIvAstikAyastrividhaH kazcijjIvo nitya siddhorha nmukhyaH / kecitsAmpratikamuktAH kecat vaddhA iti / pudgalAsti kAyaH SoDhA-pRthivyAdIni catvAri bhUtAni sthAvaraM jaMgamaMcati [ ratnaprabhA vyAkhyA ] ina Upara diye gaye pAThoM meM (1) jIva ko ananta pravayavoM vAlA kahanA aura (kha0 ga0 gha0 ]-jIvastikAya ko vaha mukta aura nitya siddha, kahakara arhana ko nitya siddha aura bAkI do ko mukta maura baddha batalAnA, evaM pudgalAstikAya ko pRthivI prAdi cAra bhUta aura sthAvara tathA jaMgama bheda se kai prakAra kA kathana karanA jaina siddhAnta ke anusAra nahIM hai / inakA isa rUpa meM kisI jaina graMtha meM ullekha hamAre dekhane meM nahIM AyA / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) saba se prathama khaMDana karane vAlA yadi koI vidvAn huA hai to vaha bhAskarAcArya hai isaliye ye donoM hI vidvAn siddhAnta ke viSaya meM eka dUsare ke vicAroM se sahamata nahIM kiMtu eka dUsare kA pratipakSI hai / bhAskarAcArya ne zaMkara svAmI ke anirvacanIya vAda ke siddhAnta kA bar3I hI praur3hatA se prativAda kiyA hai siddhAnta ke viSaya meM inakA isa kadara vicAra bheda hone para bhI jaina darzana ke viSaya meN|ye donoM vidvAn eka jaise hI vicAra rakhate haiM arthAt jaina darzana ke anekAntavAda ko donoM ne eka hI rUpa meM samajhA aura eka hI zailI se usakA khaNDana kiyA / antara sirpha itanA hI hai ki zaMkara svAmI kA lekha kucha vizada aura bhAskarAcArya ne kucha saMkSepa meM likhA hai| magara prativAda kI zailI donoM kI samAna hai| inake atirikta aura bhI jitane prAcIna tathA arvAcIna vidvAnoM ne brahmasUtra para bhASya likhe haiM unameM bhI prAyaH inhIM donoM .. cidvAnoM kI zailI kA anusaraNa kiyA hai| isaliye ina donoM meM se kisI eka vidvAna (zaMkara svAmI athavA bhAskarAcArya) ke lekha para vicAra kara lene se saba ke lekha kA vicAra ho jAtA hai| ataH inhIM donoM ke lekha kA yahA~ para vicAra karate haiN| [dRSTi bheda ] * anya vidvAn cAhe kucha bhI kaheM parantu hamato yaha kahane kA sAhasa nahIM kara sakate ki zaMkarAcArya prabhRti vidvAnoM ne * dekho inakA 2 / 1 / 14 sUtra kA bhASya / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162 ) anekAntavAda ke svarUpa ko samajhA hI nahIM aisA kahanA to unakA ghora apamAna karanA hai| hAM itanA to hama avazya kaheMge ki unhoMne anekAntavAda kA jo khaNDana kiyA hai vaha usake-anekAntavAda ke-svarUpa ke anurUpa nahIM / jisa prakAra zaMkara svAmI ke anirvacanIyavAda ke siddhAnta ke sAtha unake pratipakSI vidvAnoM ne jabaradastI kI hai, arthAt anirvacanIya zabda kA manamAnA artha va tAtparya kalpanA karake usakA yathAruci khaNDana karake svAmI zaMkarAcArya ke sAtha anyAya kiyA hai / usI prakAra jaina darzana ke anekAntavAda ke sAtha svAmI zaMkarAcArya aura bhAskarAcArya prabhRti vidvAn bhI sacamuca anyAya hI kara rahe haiN| isakA kAraNa paraspara kA dRSTi bheda hai| jisa dRSTi ko lekara jaina darzana meM anekAntavAda ke siddhAnta kI kalpanA kI gaI hai usI dRSTi se agara zaMkarAcArya prabhRti vidvAna usakI AlocanA karate taba to unakA prativAda vicArapUNe kahA athavA mAnA jAtA parantu vastu sthiti isake sarvathA viparIta hai / arthAt-jainadarzana kA anekAntavAda kucha aura hai aura zaMkara svAmI usako kisI aura rUpa meM hI kalpanA kara rahe haiM isa dRSTi bheda ke kAraNa hI inakA paraspara meM virodha hai / udAharaNArtha zAMkara bhASya kI nimnalikhita paMktiyoM ko dekheM brahmasUtra 2 / 2 / 33 / ke bhASya meM zaMkara svAmI likhate haiM" "nokasmin dharmiNi yugapat sadasatvAdi viruddha dharma samAvezaH sambhavati zItoSNavat' / zIta aura uSNatA kI bhAMti eka dharmI meM paraspara virodhI satva Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) aura asatva Adi dharmoM kA eka kAla meM samAveza (sthiti) nahIM ho sakatA arthAt jisa prakAra zIta aura uSNatA ye do viruddha dharma eka kAla meM eka jagaha para nahIM raha sakate usI taraha satva aura asatva kA bhI eka kAla meM eka sthAna para rahanA nahIM bana sktaa| isaliye jainoM kA siddhAnta ThIka nahIM hai "nAyamabhyupagamoyukta (mahAmati bhAskarAcArya ne Apane bhASya meM isI bAta ko aura prakAra se likhA hai parantu Azaya meM pharka nahIM hai)| bhASya ke vyAkhyAkAroM ne yahAM isa prakAra varNana kiyA hai| "jo vAstava meM sat hai vaha sadA aura saba rUpa se sat hI rahegA, jaise AtmA aura jisameM kabhI aura kisI rUpa se satva kI upalabdhi hotI hai vaha vastutaH sat nahIM usameM jo satva hai vaha kevala vyAvahArika hai arthAt vyavahAramAtra ko lekara usako sat kahA jAyagA paramArtha se vaha sat nahIM jaise prapaMca" (vaacsptix)| jo sat hai vaha sadA sat hI rahegA kabhI asat nahIM ho sakatA, jaise "brahma" aura jo asat hai vaha sadA asat ho * tatreda mucyate naikasmim dharmiNyasambhavAta katha mekobhAvo'sti ca nAstica syAdyadA stItyavadhAryate virodhAt 2 / 2 / 33 (kA bhASya) - "etaduktaM bhavati--satyayadasti vastuta stassarvathA sarvadA sarvatra sarvAtmanA nirvacanIyenarUpeNAstyeva na nAsti, yathA pratyagAtmA / yata kvacit kathaMcit kena cidAtmanAstItyucyate, yathA prapaMca: tad vyavahArato na tu paramArthataH" (bhAmati) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) rahegA / yathA zazaviSANa-sasale ke sIMga-aura prapaMca ina donoM (sat-asat-) se vilakSaNa haiM ataH ekAntavAda hI yuktiyukta hai anekAntavAda nahIM (govindAcArya) "jo padArtha ' hai ' usako 'hai' aura 'nahIM' yaha kisa prakAra kahA jAya" (bhAskarAcArya) uparyukta bhASya aura usakI TIkAoM ke lekha se do bAteM sAbita huii| (1) sat asat kA aura asat sat kA atyanta virodhI hai| (2) jisakA kabhI kisI rUpa meM bhI vAdha na ho vaha sat [ brahma ] aura jisakI kisI dazA meM bhI kabhI pratIti na ho baha asat hai [zazazTaMga] tathA prapaMca kA vAdha bhI hotA hai [brahma sAkSAt kAra ke uttarakAla meM ] aura pratyakSa rUpa se pratIti bhI hotI hai ataH vaha na kevala sat aura na asat kintu donoM se vilakSaNa hai / isase siddha huA ki jo vastutaH sata hai vaha asat kabhI nahIM ho sakatA [brahma aura jo sarvathA asat hai vaha sat kabhI nahIM bana sakatA [zazazTaMga] tathA prapaMca jagata na sarvathA sat hai aura nAhIasat, [isase sApha siddha - - "yadastit sarvatra sarvadAstyeva yathA brahmAtmA................ yannAsti tanAstyeva, yathA zazaviSANAdi / prapaJcastubhaya vilakSaNa evetyekAnta cAda eva yukto nAnekAntavAdaH [ratnaprabhA] Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 165 ) huA ki vaha kathaMcit sat asat ubhaya (x) rUpa hai ]-isa prakAra sat, asat kA Apasa meM atyanta virodha hone se eka hI padArtha ko sat asat ubhayarUpa mAnanA kabhI yukti yukta nahIM hai / isake sivAya, eka aneka, nitya, anitya aura vyatiriktA-vyatiriktatva Adi dharmoM ke sambandha meM bhI yahI nyAya samajha lenA cAhiye / - arthAt--jaise eka hI padArtha, sat asat ubhayarUpa nahIM ho sakatA usI prakAra usako eka, aneka, nitya anitya aura bhinna, abhinna bhI nahIM mAna sakate / athavA yUM kahiye ki jisa prakAra satva asatva kA eka dharmI meM yugapata-samAveza nahIM hotA aise 4 zaMkara svAmI ne jagat meM ApekSika satyatA kA spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai dekho unakA taitirIya upaniSad kA bhASya "ihapunarvyavahAra viSaya mApekSikaM satyaM mRgatRSNikA vantatApekSayA udakAdi satyamucyate / 2 / 6 / V tathA-(zaMkara ne alIka aura asatyameM bheda mAnA hai / AkAza kutuma mRgatRSNA prabhRti alIka padArtha haiM ina padArthoM kI tulanA meM jagat ko zaMkara ne satya kahA hai isaliye zaMkara mata meM jagat alIka nahIM zakti bhI mithyA nahIM, taitirIya bhASya dekho, kevala brahmA ke sanmukha hI jagat asatya kahA gayA hai / dekho. (upaniSad kA upadeza bhAga * hindI anuvAda pR0 6. lekhaka paM0 kolikezvara bhaTTAcArya ema0 e0 vidyAratna) - * aitenaikAneka nityAnitya vyatiriktA vyatiriktAza nekAntAbhyupagamA nirAkRtA mantavyAH (zAMkarabhASya) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) hI, ekatva, anekatva aura nityAnityatva Adi dharma bhI eka sthAna meM nahIM raha sakate / parantu jainadarzana isake viruddha aisA ho mAnatA hai arthAt paraspara viruddha dharmoM kI bhI vaha eka sthAna meM sthiti kA aMgIkAra karatA hai / ataH usakA yaha maMtavya sarvathA anubhada viruddha aura yukti vikala hone se asaMgata evaM tyAjya hai "asaMgatamida mArhataMmatam" [ zAM0 bhA0 ] __zaMkarAcArya pramRti vidvAnoM kA prastuta viSaya meM yahI mata hai isI ke anusAra unhoMne jaina darzana ke anekAnta vAda kA bar3I praur3hatA se khaMDana kiyA hai, parantu hamAre khyAla meM ukta vidvAnoM kA isa rUpameM anekAnta vAda yA syAdvAda kA khaMDana karanA usake sAtha [anekAnta vAda ke sAtha] sarAsara anyAya karanA hai| jainadarzana kA anekAntavAda vA syAdvAda aisA nahIM jaisA ki zaMkarAcArya Adi vidvAnoM ne samajhA athavA mAnA hai kintu usase vilakSaNa hai / yadi syAdvAda kA yahI vAstava svarupa hotA jo ki zaMkarAcArya prabhRti vidvAnoMne prativAdake liye kalpanA kiyA hai to unake prativAda kA avazya kucha mUlya par3atA parantu vastusthiti isakesarvathA viparIta hai, arthAt-jainadarzana ke syAdvAda kA vaha svarUpa hI nahIM isaliye pratipakSI vidvAnoM kA prativAda eka taTastha vicAraka ke sAmane kucha mUlya nahIM rkhtaa| [pratipakSI vidvAnoM ke prativAda kI tulanA] anekAnta vAda kA athavA syAdvAda kA jo svarUpa jaina darzana ne pratipAdana kiyA hai usake sAtha yadi prativAdI dala ke prativAda kA milAna kiyA jAya to vaha eka Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 167 ) dUsare se kucha bhI sambandha rakhatA huA pratIta nahIM hotaa| bahudhA matAntarIya vidvAnoM kI Ajataka yahI dhAraNa rahI aura hai ki paraspara viruddha dharmoM ko eka sthAna meM svIkAra karane kA nAma anekAntavAda yA syAdvAda hai| parantu kyoM ? aura kaise ? isa para kisI ne bhI adhika lakSa nahI diyA isI kAraNa jainadarzana ke syAdvAda para prati pakSI vidvAnoM ne aneka taraha ke mithyA ucitAnucita AkSepa kiye haiM aura yaha bhI satya hai ki-una AkSepoM kA uttara dete hue katipaya jaina vidvAnoM ne bhI kahIM kahIM para bhASA samiti ke sarvocca adhikAra meM hastAkSepa kara diyA hai ? isa kadara manomAlinya kA kAraNa tatva viSayaNI ajJAnatA aura bar3he hue ekAnta dRSTi bheda ke sivAya aura kucha nahIM / astu kucha bhI ho, aba yahA~ vicAra isa bAta kA karanA hai ki jaina darzana ke syAdvAda yA anekAntavAda kA vAstava svarUpa kyA hai arthAt paspara virodhI dharmoM kI sattA ko eka adhikaraNa meM jainadarzana mAnatA hai yA ki nahIM ? agara mAnatA hai to kisa rUpa meM ? tathA usake isa mantavya ke - atazcAnirdhAritArtha zAstraM praNayanmattonmatta vadanupAdeyavacanaH syAt (zAM0 bhA0 pR0 483) "tatraiva zAstraM praNayannunmatta tulya stIrthakaraH syAt" (bhAskarAcArya) * dUSayedajJaevoccaiH syAdvAdaM natu paMDitaH / ajJa pralApe sujJAnAM na dveSaH karuNaivatu // 14 // (madhyA0 u0 adhi0 1 u0 yazo vijaya) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) anusAra hI anekAntavAda ke pratidvaMdvI vidvAnoM ne usakA khaMDana kiyA hai yA usakA yathAmati svarUpa kalpanA karake prati - vAda kiyA hai ? jahAM taka hamane jaina darzana kA abhyAsa kiyA hai| vahAM taka hama yaha niHzaMkatayA kaha sakate haiM ki "paraspara viruddha dharmoM kA eka sthAna meM vidhAna karanA" isa prakAra kA syAdvAda kA svarUpa jaina darzana ko abhimata nahIM / kintu ananta dharmAtmaka vastu meM apekSA kRta bheda se jo jo dharma rahe hue haiM una ko usI usI apekSA se vastu meM svIkAra karane kI paddhati ko jaina darzana, anekAntavAda athavA syAdvAda ke nAma se ullekha karatA hai X jo padArtha jisa rUpa se sat hai usako usI rUpa se asat evaM jisa rUpa se jo nitya hai usako usI rUpa se anitya, na to jaina darzana kahatA athavA mAnatA hai aura nAhI isa prakAra kI sammati detA hai / athavA isa bAta ko isa prakAra samajhiye ki, eka hI padArtha meM jisa rUpa se satva hai usI rUpa se usameM asatva bhI hai tathA jisa rUpa se padArtha meM nityatva hai usI rUpa se usameM anityatva bhI hai isa prakAra kI mAnyatA jaina darzana kI nahIM hai / jaina vidvAnoM ne isa bhrama ko bar3e hI spaSTa zabdoM meM dUra x nahyekatra nAnA viruddha dharma pratipAdakaH syAdvAdaH kintu apekSAbhedena tadavirodha dyotaka syAtpada samabhivyAhRtavAkyavizeSaH sa iti " ( u0 yazovijaya nyAyakhaMDa khAdya zlo0 42 kI vyAkhyA) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 169 ) karane kA prayatna kiyA hai (?) usa para yadi matAntarIya vidvAn samyakatayA dhyAna nadeM to isameM jainadarzana athavA jaina vidvAnoMkA kyA doSa ? "nAyaMsthANo raparAdho yadenamandhonapazyati"[nirukta yAskAcArya] sthANu kA yaha koI aparAdha nahIM jo ki netrahIna usako nahIM dekhatA / ataH zaMkarAcArya prabhRti vidvAnoM ke-"jo padArtha sat rUpa hai vaha asat nahIM ho sakatA athavA padArtha meM jisa rUpa se satva hai usa rUpa se asatva usameM nahIM raha sakatA" isa kathana ke sAtha jaina darzana ko koI virodha nahIM hai, jaina darzana bhI to padArtha meM jisa rUpa se satva hai usa rUpa se asatva kA aMgIkAra nahIM karatA arthAta isa viSaya meM ina saba kA mantavya ekasA hI hai, isa dazA meM pratipakSI vidvAnoM ke dvArA anekAntavAda para ukta rUpa se jo AkSepa kiyA gayA hai aura jisake AdhAra para ve anekAntavAda ke siddhAnta ko mithyA yA unmatta pralApa batalAte haiM vaha kucha mUlyavAn pratIta nahIM hotA / jo bAta jaina darzana ko abhISTa hI nahIM usako jabaradastI usake gale meM mar3hanA aura (?) ka-"nakhalu yadeva satvaM tadevAsatvaM bhavitu marhati vidhi pratiSedha rUpatayA viruddha dharmAdhyAmenAnayo kyAyogAta"....... "nahi vayaM yenaiva prakAregA satvaM, tenaivAsasvaM, yenaivAsatva, tenaivasatvamabhyupemaH kintu" ityaadi| (syAdvAda maMjarI pR0 108) * yadi yainava prakAreNa satra, tainevAsa yenaivacAsatvaM tenaiva satva mabhyu peyeta tadA syAdvirodhaH ityAdi / (ratnAkarAvatArikA 5 pari 1086) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) phira usakI usI nimitta se pratAraNA karanA, kahAM taka nyAyasaMgata hai, isakA vicAra pAThaka svayaM kreN| hamAre khyAla meM to yaha prativAda jaina darzana ke anekAntavAda kA nahIM jo ki zaMkarAcArya prabhRti vidvAnoM ne kiyA hai| kintu eka hI rUpa se nirapekSatayA padArtha ko sat asat ubhaya rUpa mAnane vAloM kA hai-kyA jAne, aisA bhI koI mAnate hoMge ? "bhinnamAtihilokaH" saMsAra meM aneka vicAra ke loga vidyamAna haiM unake liye zaMkarAcArya prabhRti kA kathana bhale hI upayukta samajhA jAya / isa viSaya meM to jaina darzana bhI unake-pratipakSI vidvAnoM ke sAtha sahamata hai| [jainadarzana kisa prakAra se vastu ko sadasat rUpa mAnatA hai ] uparyukta vivecana se yaha pramANita huA ki zaMkara svAmI prabhRti vidvAnoM ne jisa siddhAnta kA khaNDana kiyA hai-arthAt jisako asaMgata yA unmatta pralApa batalAyA hai vaha siddhAnta vAstava meM jaina darzana kA siddhAnta nahIM ataeva unakA yaha prativAda jaina-anekAntavAda kA prativAda nahIM kahA jA sakatA aura yaha bhI siddha huA ki zaMkarAcArya Adi vidvAnoM ko jisa prakAra yaha mata-[padArtha eka hI rUpa se sat asat ubhaya rUpa hai] asaMgata pratIta huA usI prakAra jaina darzana bhI isase sahamata nahIM hai arthAt vaha bhI ukta mata ko asaMgata hI mAnatA hai| isaliye yaha bAta bhalIbhAMti sAvita hogaI ki pratipakSI vidvAnoM ne jo svarUpa kalpanA karake anekAntavAda kA khaNDana kiyA hai Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 171 ) vaha svarUpa jaina darzana ke anekAntavAda kA nahIM hai jainadarzana kA anekAntavAda usase bhinna prakAra kA hai / aba yahAM isa bAta kA vicAra karanA bAkI raha jAtA hai ki jaina darzana ke anekAntavAda kA vAstava svarUpa kyA hai-arthAt jaina darzana, eka hI padArtha ko sat asat ubhaya rUpa kisa prakAra se mAnatA hai tathA usakI mAnyatA meM bhI virodha kA prasAra ho sakatA hai yA ki nahIM / jaina darzanako koI bhI pratIyamAna va asat nitya athavA anitya rUpa se mata meM vastu mAtra hI, anekAnta arthAt satva, asatva nityatva anityatva Adi sabhI vastu ke dharma haiM vastu meM jisa prakAra satva vA nityatva rahatA hai usI prakAra asatva aura anityatva bhI vidyamAna hai + parantu eka hI rUpa se nahIM kintu bhinna rUpa se arthAt jisa rUpa se vastu meM satva yA nityatva kA nivAsa hai usI rUpa se usameM asatva vA anitva ko sthAna nahIM kiMtu satvAdi kisI aura rUpa se vastu meM rahate haiM aura asatvAdi kisI bhinna prakAra se nivAsa karate haiM isa taraha, prakAra bheda yA apekSAbheda se donoM hI dharma vastu meM maujUda haiM ataH sApekSatayA vastu sat athaca asat ubhaya rUpa hai / isI prakAra apekSA - kRta bheda se vastu meM nityAnityatva Adi dharma bhI maujUda haiN| isa dazA meM virodha kI koI AzaMkA nahIM rahatI / padArtha ekAntatayA sat abhimata nahIM / usake aneka dharmoM se yukta hai / * vayaMkhalu jainendrAH " eka vastu sapratipakSAnekadharmarUpAdhikaraNam" ityAcakSamahe | [prameyaratna koSa caMdraprabha sUriH pR0 5 ] Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 172 ) [ ukta viSaya kA vizeSa spaSTIkaraNa ] jaina darzana meM vastu tatva kA vicAra usake [ vastu ke ] svarUpa ke anusAra kiyA hai / laukika anubhava se vastu kA jo svarUpa pratIta ho usake anusAra kiyA gayA vicAra hI yukti yukta kahA vA mAnA jA sakatA hai / vastu svarUpa kA vicAra karate huye anubhava se vaha ekAntatayA sat [ bhAvarUpa] kimbA asat [ abhAva rUpa] pratIta nahIM hotI, kiMtu anekAnta-sat asat-bhAva aura abhAva rUpa se hI usakI pratIti hotI hai| ataH vastu ko sarvathA sat [ bhAvarUpa] kimbA asata [abhAvarUpa] hI na mAnakara, sat asat - bhAva -abhAva ubhaya rUpa se hI svIkAra karanA yuktiyukta aura pramANa ke anurUpa hai / parantu vastu [ padArtha ] jisa rUpa se sat [ bhAvarUpa] usI rUpa se asat ( abhAva rUpa ) bhI hai aisI mAnyatA ko jaina darzana meM sthAna nahIM diyA gayA, jaina darzana eka hI rUpa se vastu ko sat aura asat nahIM mAnatA kiMtu sat vastu ko vaha usake svabhAva kI apekSA kahatA hai aura asat [ abhAva rUpa ] anya vastu kI apekSA se kathana karatA hai| isa tatva ke spaSTI karaNArtha hI jaina darzana meM svarUpa aura pararUpa ina do zabdoM kA vidhAna kiyA hai / svarUpa kI apekSA vastu meM satva aura para rUpa kI apekSA asatva, evaM apekSA kRta bheda se vastu kA anekAnta sat-asat bhAva, abhAva, nitya, anitya svarUpa hI jaina darzana ko abhimata hai isa viSaya kI carcA karate huye " + evaM svataH parato vAnuvRttivyAvRtyAdyaneka zakti yukto sAdAdi trailakSaNya lacaNa manekAntAtmakaM jagat / (zA0vA0sa0sta07pR0222kalpalatA TIkA) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 173 ) jaina vidvAnoM ne jo siddhAnta sthira kiyA hai usakA sArAMza isa prakAra hai / (1) hama eka hI rUpa se vastu meM satva aura asatva kA aMgIkAra nahIM karate jisase ki virodha kI sambhAvanA ho sake kintu satva usameM svarUpa kI apekSA aura asatva para rUpa kI apekSA se hai isaliye virodha kI koI AzaMkA nahIM / ( 2 ) nityAnitya hone se aise sadasat rUpa hone se bhI ( malliSeNa sUriH ) vastu jaise anekAnta hai anekAnta hai tAtparya ki 1 - nahi vayaM yenaiva prakAreNa satvaM tenaivAsatvaM yenaivacAsatvaM tenaiva " " satvamabhyupemaH kintu svarUpa dravya kSetrakAlabhAvai: sattraM, pararUpa dravya kSetra kAla bhAvai stvasatvaM tadA va virodhAvakAzaH (syAdvAda maMjarI pR0 108) 2 - evaM sadasadanekAntopi nanvatra virodhaH / kathamekameva kumbhAdi vastu saca, sacca bhavati satvaMhi prasatva parihAreNa vyavasthitaM asatvamapi satva parihAreNa, anyathA tayo ravizeSaH syAt / tatazca tadyadi sat kathamasava ? athAsat kathaM saditi ? tadanavadAtam 1 yatoyadi yenaiva prakAreNa satvaM tenaivAsatvaM yenaiva cAsatvaM tenaiva satva mabhyu peyeta, tadA syAdvirodhaH / yadAtu svarUpeNa ghaTAditvena svadravyeNa hiraNmayAditvena svakSetreNa nAgarAditvena, svakAlatvena bAsantikAditvena satvam / pararUpAdinA tu paTatva, tantutva grAmyatva graiSmikatvAdinA'satvam / tadA va virodhagandhopi / ratnAkarAvatArikA pa05 0 86 9 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 174 ) vastu nityAnitya kI taraha sat asat rUpa bhI hai [zaMkA] yaha kathana viruddha hai, eka hI vastu sat aura asat rUpa nahIM ho sakatI, satva asatva kA vinAzaka hai aura asatva satva kA virodhI hai yadi aisA na ho to satva aura asatva donoM eka hI ho jAveMge / ataH jo sat hai vaha asat kaise ? aura jo asat hai vaha sat kaise kahA jA sakatA hai isaliye eka hI vastu ko sat bhI mAnanA aura asat bhI svIkAra karanA anucita hai [samAdhAna] yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki yadi. hama eka hI rUpa se vastu meM satva aura asatva kA aMgIkAra kareM taba to virodha ho sakatA hai parantu hama aisA nahIM mAnate tAtparya ki jisa rUpa se vastu meM satva hai usI rUpa se yadi usameM asatva mAneM, tathA jisa rUpa se asatva hai usI rUpa se satva ko svIkAra kareM taba to virodha ho sakatA hai parantu hama to vastu meM jisa rUpa se satva mAnate usase bhinna rUpa se usameM asatva kA aMgIkAra karate haiM arthAt sva dravya kSetrakAla bhAva kI apekSA usameM satva, aura para dravya kSetrakAla bhAva kI apekSA asatva hai, isaliye apekSA bheda se satva asatva donoM hI vastu meM aviruddhatayA rahate haiM isameM virodha kI koI AzaMkA nahIM / [ratna prabhAcArya / (3) satva vastu kA dharma hai, usakA yadi svIkAra na kiyA jAya to khara viSANa kI taraha vastu meM vastutva hI na rahegA, isa (3) tatra satvaM vastu dharmaH tadanupagame bastuno vastutvAyogAt, khara viSANAdi vat / tathA kathaMcidasatvaM, svarUpAdibhiri va pararUpAdibhirapi Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) liye vastu sat hai tathA satva kI bhAMti usameM vastu meM-kathaMcita asatva bhI hai kAraNa ki jisa prakAra svarUpAdi kI apekSA se vastu meM satva aniSTa nahIM / usI prakAra yadi para rUpAdi se bhI aniSTa na ho to vastu ke prati niyata svarUpa kA abhAva hone se vastu prati niyama kA virodha hogA / ata: svarUpAdi kI apekSA jaise vastu meM satva iSTa hai vaise para rUpAdi se nahIM isakA tAtparya yaha huA ki svarUpAdi kI apekSA vastu meM satva aura para rUpAdi kI apekSA se asatva ataH apekSAkRta bheda se satvAsatva donoM hI vastu meM bilA kisI virodha ke rahate haiN| + (vidyAnanda svAmI) (4) vastu sva dravya kSetrakAla bhAva rUe se sat aura para dravya kSetrakAla bhAva rUpa se asat ataH sat aura asat ubhaya rUpa hai, bastuno'satvAniSTau prati niyata svarUpA bhAvAt bastu pratiniyama virodhAta / (aSTasahasrI 1 pariccheda pR0 126) + tataH syAtsadasadAtmakA: padArthAH sarvasya sarvAkaraNAt / nahi ghaTAdi vat kSIrAbAharaNa lakSaNA marthakiyAM kurvati ghaTAdi jJAnaM vaa| tadubhayAtmani dRSTAntaH sulabhaH, sarvapravAdinAM zceSTa tatvasya svarUpeNa satve'niSTa rUpeNAsatve ca vivAdAbhAvAt tasyaiva ca dRssttaantopptteH| (aSTa sa0 pR0 133) svarUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu, na viparyAsena tathA'darzanAt sakala jana sAkSikaM hi svarUpAdicatuSTayApekSayA satvasya para UpAdi catuSTayApekSayA cAsatvastha darzanaM tadviparIta prakAreNa cAdarzanaM vastunIti tatpramANatayA tathaiva vastu prapipattavyam / (praSTa sa0 pR0 135) (4) yatastat svadravya kSetrakAla bhAvarUpeNa sadvartate, para dravyakSetrakAla bhAvarUpeNa cAsat / tattazca saccAsaca bhavati anyathA tadabhAva prasaMgAt (ghaTAdirUpeNa bastuno'bhAva prasaMgAt ) ityAdi / (anekAnta jaya patAkA) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) anyathA vastu ke abhAva kA-ghaTAdi rUpa vastu ke abhAva kA prasaMga hogA arthAt jisa prakAra svadravya kSetrakAla bhAva kI apekSA vastu sat hai usI prakAra yadi para dravya kSetrakAla bhAva rUpa se bhI vastu sat hI ho to ghaTAdi vastu hI nahIM Thahara sakate, kyoMki vaha apane svarUpa kI bhAMti apane se bhinna para dravyAdi rUpa se bhI sthita haiM / evaM para dravyAdi rUpa se ghaTAdi padArtha jaise asat haiM vaise sva dravyAdi rUpa se bhI asat ho to ghaTAdi padArtha gadhe ke sIMga kI mAphika tuccha hI tthhreNge| ataH sApekSatayA vastu, sadasad rUpa hI svIkAra karanI cAhiye "nahi svapara sattA bhAvA bhAva rUpatAM vihAya vastuno viziSTataiva sambhavati" vastu meM svasattA kA bhAva aura para sattA kA abhAva yadi na ho to usakA-vastu kA-viziSTa svarUpa hI sambhava nahIM ho sktaa| ( haribhadra sariH) (5) jaise svarUpAdi kI apekSA vastu meM satva hai usI prakAra para rUpAdi se bho usameM yadi satva hI mAneM to eka hI ghaTAdi vastu sarvatra prApta ho jAya arthAt sabhI vastueM eka vastu rUpa hI bana jaoNya (caMdraprabha sUriH) (6) koI bhI vastu sarvathA bhAva aura abhAva rUpa nahIM kiMtu svarUpa kI apekSA bhAva aura para rUpa kI apekSA abhAva rUpa 5-yathA svadravyAdyapekSayA sarva tathA para dravyAdyapekSayApi satvaM, tathA tadeva ghaTAdi vastu sarvatra prApnoti, tatazca sarvapadArthAdvaitApatti lakSaNaM duussnnmaapdyet| (prameyaratna koSa pR0 15) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) hone se bhAvAbhAva ubhaya rUpa se hI vastu ko maannaacaahiye| (hemacandAcArya) isa sAre vivecana se yaha siddha huA ki jaina darzana ko vastu sat aura asat ubhayarUpa iSTa hai paraMtu eka hI rUpa se nahIM kiMtu bhinna rUpa se arthAt satva, svarUpa se asatva, para rUpa se / ataH prativAdi vidvAnoM ne jo eka hI rUpa se satva aura asatva kI mAnyatA sthira karake jaina darzana para vizeSa kA AkSepa kiyA hai vaha ucita nahIM kyoMki jaina darzana, vastu meM eka hI rUpa se satvAsatva kA aMgIkAra nahIM karatA isaliye pratipakSI vidvAnoM kA prativAda jaina darzana ke anekAMtavAda ke anurUpa nahIM kahA jA sktaa| mahAmati kumArila bhaTTa ne vastu ke yathArtha svarUpa ko khUba samajhA aura unhoMne zloka vArtika meM spaSTa likha. diyA ki "kharUpa pararUpAbhyAM nityaM sada sdaatmke| vastuni jJAyate kaizcidrUpaM kiMcit kadAcana // (pR0 476) 6-bhAvAbhAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH / 1 / 1 / 12 nahi bhAvaka rUpaM vastu iti vizvasya vairUpya prasaMgAt / nApyabhAvaka rUpaM nIrUpatva prasaMgAt / kintu svarUpeNasatvAt pararUpeNa cA satvAt bhAvAbhAva rUpaM 'vastu tathaiva pramANAM prvRteH| (pramANa mImAMsA pR0 6) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) arthAt - svarUpa aura pararUpa kI apekSA vastu sat aura asat ubhaya rUpa hai / sarvahi vastu svarUpataH sadrUpaM pararUpatazcA sadrUpam yathA ghaTo ghaTa rUpeNa sat paTa rUpeNAsat sabhI vastueM svarUpa se sat aura pararUpa se asat haiM jaise ghaTa ghaTarUpa se sata hai aura paTa rUpa se asata hai ( TIkAkAra ) tathA vaizeSika darzana meM bhI abhAva nirUpaNa meM isI prakAra kA ullekha hai / usakA jikara pIche A cukA hai / bhAskarAcArya ne pUrva pakSa meM isa bAta kA kucha jikara kiyA hai parantu isakA prativAda karate hue unhoMne usI zailI kA anukaraNa kiyA jo ki svAmI zaMkarAcArya kI hai| ve kahate haiM ki "ghaTa rUpa se ghaTa sat hai aura paTa rUpa se asat isa prakAra svarUpa para rUpa kI apekSA se vastu sad asad rUpa bhI ho, sakatI hai" yaha kathana bhI ThIka nahIM kyoMki svarUpAdi ke viSaya meM bhI saptabhaMgI naya kA praveza hai, arthAt svarUpa bhI kathaMcita hai aura kathaMcit nahIM ityAdi rUpa se anizcita hI rahegA x 12 X nanu paTa rUpeNa ghaTonAsti svena rUpeNAstIti ko virodhaH / ucyate svarUpepi saptabhaMgI nayasyAvazat / svarUpamastItya pisyAnnAstItyapi tatrA navyavasAnamevasyAt / ( bhAskarIya brahma sUtra bhASya 2 / 2 / 33 ) jaina darzana anekAntavAda ko anekAnta rUpa se svIkAra karatA hai "anekAntasyApyanekAntAnu vidvaikAnta garbhatvAt " isaliye bhaTTa bhAskara jisa viSaya meM usa para doSa kA udbhAvana kara rahe haiM vaha susaMgata nahIM hai / isa bAta kI carcA hama pIche kara Aye haiM / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) parantu vicAra karane se bhAskarAcArya kA yaha kathana kucha yukti yukta pratIta nahIM hotA, "vastu kA svarUpa anekAnta hai" jaina darzana ke isa siddhAnta kA yaha artha nahIM ki padArtha vyavasthA ke liye upayukta kiye gaye zabdoM meM bhI hama anekAnta zabda kA hI manamAne arthoM meM vyavahAra kreN| isa prakAra to kisI darzana kA bhI koI siddhAnta sthira nahIM ho sakatA / isa rIti se anekAntavAda ke siddhAnta kA prativAda karanA, nissandeha sAmpradAyika vyAmoha aura viziSTa pakSapAta hai / kisI siddhAnta kA manamAnA svarUpa kalpanA karake usakI avahelanA karanI nyAyocita nahIM kahI jA sakatI / vedAnta darzana ke anyAnya bhASyoM aura TIkAoM meM bhI prativAda kI yahI zailI hai jisakI AlocanA Upara kI jA cukI hai isaliye unakA pRthaka ullekha karanA anAvazyaka hai tathA una lekhoM para vicAra karanA bhI piSTapeSaNa hai / OM zivamastu sarvajagata: / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 3 4 J 11 12 12 12 16 22 26 26 28 28 26 26 31 31 36 37 kra paMkti 10 3 26 20 13 13 21 22 15 17 bh 13 N 30 0 3 13 16 zuddhAzuddha patra mazuddha dRSTihinduoM sadAbhaMgI ke paccabhruvaM vyadhaugya svAstikAH tamavyarthaH vyayadeza medAbhAvA syAdvAdvid prItizvAmyuttara mavinaSTham paryAtmaka payaryAya anekAntA vAdinastavadAhuH pratiSedAt ratayantabheda darathumadhyartha trailokyaM atItAnAgata gavAzrAvad 99 zuddha dRSTibindunoM saptabhaMgI ke yaccadhruvaM vyayadhanya svastikAH taddharmItyarthaH vyapadeza bhedAbhAvA syAdvAdavid prItizrApyuttarA mavinaSTam paryAyAtmaka paryAya anekAntatA vAdinastAvadAhu pratiSedhAt rasyantabheda dapyupalabhyartha trailokyaM atItAnAgata gavAzvavad 99 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( II ) pRSTha 36 44 44 paMkti 16 20 23 481 12 12 20 .GC NMMMMMMM.WW001 azuddha zuddha mupayaghate mupapadyate arthaHsarve'pi arthAHsarve'pi vAcasyapati vAcaspati gauriyamapigAH gauriyamapigauH nahIM hogA nahIM hogI Izcara meM hI Izvara meM hI karmakatRtvAdi karmakartRtvAdi bhAga vicAra hogA Age vicAra hogA kintI kintarhi pRthitItva pRthivItva tasyApyanta bhinnatvaM tasyApyatyanta bhinnatvaM thANurvA puruSovA sthANurvA puruSovA sadasata sadasat kaizcidrUpaM kiMcana kaizcidUpama kiMcit zAtmakatvana hyAtmakatvena bhAvAbhAtmakaM svarUpaM bhAvAbhAvAtmakaM svarUpaM bhAvAbhAvatmakaM bhAvAbhAvAtmakaM sarvamAsti svarUpeNa sarvamasti svarUpeNa ityupayana ityupapanna pRthakRtaH yadbhed yabheda virodhadatyarthaH virodhahatyartha kArNa kAraNa yo'sozAvaloyogauH yo'sozAvaleyo gauH gArayaM zAbaleyaH gaurayaM zAvaleyaH 16 63 22 pRthakkata Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( III ) pRSTha paMkti prazuddha zuddha 80 80 13 15 prAstitva 8412 8415 8416 1 12 24 matiramaNIm matiramaNIyam [a0 prA0 2 sU03] [a0 1 prA0 2 sU0 3] pratyaye satyayeva pratyaye satyayeva pR0 12 pR. 46 astitva jAtIrIti jAtiriti sAmAna buddhi ko samAna buddhi ko ubhayarUpa rUpa ubhayarUpa upalabdha upalabdha nyAya zUtroM para nyAya sUtroM para vRtiyoM vRttiyoM nahyatpetteH nayatpatteH upAdAna niyAt upAdAna niyamAt baizeSika vaizeSika sacchazazRgAdayaH sacchazazRGgAdayaH vAcArammaNaM (vAcArambhaNaM) parastAdapi (purastAdapi) vai0 sU0 vai0 pR0 174 ve0 sU0 patpramANaiH yatpramANaiH gavAzcAdi gavAzvAdi mahaSI mahiSI pramANatazvet pramANatazcet itdAdi ityAdi. asatvasva asatyatva kahA~ taba kahA~ taka 19 18 w 15 88 1024 104 15 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa 104 106 12 103 106 112 112 113 114 117 116 120 120 122 124 127 128 128 127 134 134 134 142 143 144 pakti 17 22 7 11-12 13 14 21 17 11 99 12 11 18 17 2 14 16 1 15 21 16 P 21 ( IV ) azuddha nimbArkAcArya zarIrabhata zuddha nimbArkAcArya zarIrabhUta prapaMca brahmaNorbhadAbhedaH prapaMca brahmaNorbhedAbhedaH brahma prapacayo viziSTAdataivAdinaH ciracidastu cidacI dastumbeva vikaratvAdi viziSTha dRSTerdazanAt varzana bAhma hani vaikalyoM sarvadhA abhirvacanIya nirdiSTha paddhiti dyotakasyAt sadAsIttadIna bhavyaktabrahma sAkSepa mitya vayuH nIyakaNThAcAryaH brahma prapaMcayo viziSTAdvaitavAdinaH cidaracidvastu cidacidvastumveva vikArasvAdi viziSTa dRSTedarzanAt darzana bAjha hIna daivikalpoM sarvathA anirvacanIya nirdiSTa paddhati dyotakaH : syAt sadAsIttadAnIM zravyakramA sApekSa nitya mathuH nIlakaNThAcArya : Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) pRSTha paMkti 126 14 etainaivAnumAnena saptAbhaGgInyAya syAnAsti tyAdi mamanAne zuddha etenaivAnumAnena saptabhaGgInyAya syAnAstItyAdi manamAne maMtagya kecit naMtavya kecat kezcat kecit 163 165 apane 105 1077 Apane aitenaikAneka etenaikAneka anubhada anubhava kSetrakAla bhAva rUe se kSetrakAla bhAva rUpa se vizeSa virodha bhAvAbhAtmakatvAdastuno bhAvAbhAvAtmakatvAdastuno pravRteH pravRtteH 100 100 noTa:-prantha ke prArambhika pRSThoM kA "zuddhAzuddha patra" . pRSTha paMkti bhazuddha zuddha 11 15 vivRti 25 15 nivRti 1962 25000 tataH tasaH kRta Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala kI vikrayArtha pustakoM kI saMkSipta sUcI / 1 purANa aura jaina /vi....... | 27 hindI jaina zikSA dUsarA bhAga -) dharma 2 caityavandana sAmAyikasArtha - ) | 28 tIsarA bhAga - ) | 3 vItarAgastotra cauthA bhAga =) 4 devaparIkSA -) // 2 zrIjJAna thApane kI vidhi) 6 sAmAyika aura devavandana )|| 7 pahilA karmagrantha (13) // 1) // ) 10 cauthA karmagrantha 2) 11 yogadarzana yogaviMzikA 1 // ) 12 kamanIya kamalinI 1-) T 'dUsarA karma grantha 6 tIsarA karmagrantha 13 bhajana pacAsA 14 navatava =) 15 bhaktAmara aura kalyANamandira 16 saptabhaMgInaya aMgrejI 17 sama DiSTiMgvizDa jainsa 18 sTaDI oNpha jainiz2ma 16 lArDa kRSNAja maiseja 1) 20 sadAcAra rakSA prathama bhAga / ) = ) | 21 uttarAdhyana sUtrasAra 22 zrI jina kalyANaka saMgraha - ) 23 caturdaza niyamAvalI A 24 sAhitya saMgIta nirUpaNa // =) 25 kaliyugiyoM kI kuladevI ) / / 26 hindI jaina zikSA prathamabhAga ) // // ) ni) 27 " 26 30 lokamAnya tilaka kA vyAkhyAna 19 19 31 daNDaka 32 jIvavicAra cikAgo praznottara aMgrejI // 1 ) 33 34 paMcakalyANaka pUjA 34 indriya parAjaya digdarzana | =) 36 mAsTara poiTsa zraupha iNDiyA 37 zvetAmbara aura digaMbara saMvAda 38 jainadharma para eka mahAzaya kI kRpA 36 saptabhaMgInaya hindI 40 paMca tIrtha pUjA 41 ratasAra prathama bhAga 42 vimala vinoda 43 tattvanirNaya prasAda )i 44 haMsa vinoda 45 tatvArtha sUtra 46 vijJapti triveNI -> 1) -) | // -) | 2) // =) 3) // ) 47 zatruJjaya tIrthoddhAra prabandha // =). 48 sambodha sattari -> 46 hidAyata butaparastiye jaina 1 ) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________