Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ University of Mysore. Oriental Library Publications. SANSKRIT SERIES No. 72 alaGkAramaNihAraH zrImadbhiH zrIkRSNabrahmatantraparakAlasaMyamIndraiH praNItaH caturtho bhAgaH THE ALANKARA-MANIHARA BY SRI KRISHNA-BRAHMATANTRA PARAKALASWAMIN Part IV EDITED BY D. SRINIVASACHAR, M.A., Professor of Sanskrit, Maharaja's College and Curator, Government Oriental Library, Mysore. MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1929 Price Rs. 2-4-0.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIkRSNabrahmatantraparakAlamahAdezikAH // vidvatkavisArvabhaumAH kavigaNDabheruNDAH
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ University of Mysore. Oriental Library Publication SANSKRIT SERIES Nbl 78 alaGkAramaNihAra zrImadbhiH zrIkRSNabrahmatantraparakAlasaMyamIndraiH praNItaH caturtho bhAgaH THE ALANKARA-MANIHARA BY SRI KRISHNA-BRAHMATANTRA PARAKALASWAMIN Part IV. EDITED BY D. SRINIVASACHAR, M.A., Professor of Sanskrit, Maharaja's College and. Curator, Government Oriental Library, Mysore. MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1929
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNi kA. viSayaH. puTasaMkhyA. ... 10 11 12 rasavadAdyalaGkAranirUpaNam 105 rasavadalaMkArasaraH rasasya rasAGgatve udAharaNam ,, bhAvAGgatve , 106 preyo'laMkArasaraH .... 107 UrjasvyalaMkArasaraH 108 samAhitAlaMkArasaraH .... 109 bhAvodayasaraH 110 bhAvasandhisaraH 111 bhAvazabalatAsaraH pramANAlaMkAranirUpaNam 112 pratyakSasaraH 113 anumAnasaraH 114 upamAnasaraH 115 zabdapramANasaraH zrutirUpazabdapramANam .... zruterarthAntarakalpanena pramANatayopanyAse cArutAtizayaH smRtirUpazabdapramANam .... purANarUpazabdapramANam .... vyAkaraNarUpazabdapramANam nyAyarUpazabdapramANam pUrvamImAMsAnyAyarUpazabdapramANam chandorUpazabdapramANam .... jyautiSarUpazabdapramANam AcArarUpaM pramANam .... 14
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ iv. puTasaMkhyA. 81 avasaraH 8 4 NowN ___87 98 viSayaH. AtmatuSTirUpaM pramANam .... zratiliGgAdirUpaM mImAMsakoktaM pramANam 116 arthApattisaraH 117 bdhasaraH 118 saMbhavasaraH - 119 aitihyasaraH 120 saMsRSTisaraH 121 sakarasaraH caturdhA saMkaraH 1. aGgAGgibhAvasakaraH .... .. 2. samaprAdhAnyasaMkaraH .... - 3. sadehasaMkaraH - 4. ekavAcakAnupravezasaMkaraH sakarANAmapi sakarAdvicchittivizeSaH 122 shbdaalNkaarsrH| chekAnuprAsaH vRttyanuprAsaH lATAnuprAsaH yamakam yamakaprabhedAH zlokAvRttiH ardhAvRttiH pAdAvRttiH pAdabhAgAvRttiH saMkIrNabhedaprakArAH madhyabhAgayamakam saMkIrNayamakabhedAH pAdabhAgaprAtilomyAvRttiH ardhasya prAtilomyenAvRttiH 113 168 171 172 173 174 178 179 181 186 187 188 205 219 223 224
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ puTasaMkhyA . 225 227 230 232 233 234 236 238 239 244 A viSayaH . zlokasya prAtilomyenAvRttiH punaruktavadAbhAsaH apazabdavadAbhAsaH avyayAbhAsaH . tiGantavadAbhAsaH gUDhapAdacitram kriyAvaJcanacitram .... AmantraNavaJcanacitram .... saptavibhAktavaJcanacitram .... svarasthAnavyaJjanAdiniyamacitram varNaniyamaH ..... tatra apaJcavargINacitram .... anantasthoSmavacitram .... ekavargIyavarNaniyamaH .... dvivyaJjanacitram .... ekavyaJjanacitram .... saptasvaraniyamacitram .... apunaruktavyaJjanAcitram samasaMkRtaprAkRtacitram .... SoDazadalapadmabandhaH .... dvicatuSkabandhaH gomUtrikAbandhaH hArabandhaH gavAkSabandhaH granthopasaMhAraH lakSaNazlokasaMgrahaH 255 257 261 263 265 266 269 270 271 275 276 278 291
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha zodhana meM. pato. azuddham. sadA 10 16 102 24 148 153 156 20 11 vimukhaH varNIni varNirnA mbhodha zabdA ssadeha adhazIrSa ghraja udatta saMvandhe gate ssa ityarthA dayAte nnyAsa vaizyoH jAnanAM mayA abhimA zuddham. ssadA vimukhaH varNini varNinI mbhodhe zabda ssaMdeha adhazzIrSa vraja udAtta sabandhe gatessa itthamarthA dayate nyAsa vaizyayoH janAnAM 162 171 200 17 11 17 215 221 224 242 256 24 12. mAyA 20 abhAmA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH alaMkAramaNihAre caturthabhAgaH. rasavadalaGkArAdinirUpaNam itthaM yathAmati prAcAmarvAcAM ca matAnyalam / pravicArya zataM sAgramalaMkArA nirUpitAH // rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntinibandhanAH / rasavatpreyaUrjasvisamAhitamiti zrutAH // aparAGgavyaGgyabhedA ye proktAH prAktanairbudhaiH / alaMkAratvamApannAzcatvAraste'tisundarAH // bhAvasya codayassaMdhizabalatvamiti trayaH / evaM saptApyalaMkArA nirUpyante'pare'dhunA // atreyaM rasasiddhAntapaddhatirbAlabodhakRte dimAtraM pradarzyate / ratihAsa zokakrodhotsAhabhayajugupsAvismaya nirvedAkhyAH nava cetovRttivizeSA vAsanAtmatayA sadA'vasthAyinaH AnandAGkurapU rvAvasthArUpAH viruddhA aviruddhA vA yAM tirodhAtumakSamAH AnandAGkurakando'sau bhAvassthAyipadAspadam // ALANKARA IV.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre iti bharatamuninA viruddhAviruddhasajAtIyAvijAtIyabhAvAntarAtiraskRtAnandasUkSmAvasthAtvena lakSitAH sthAyino nAma bhAvAH / teSAM cetovRttivizeSANAM kAraNakAryasahakAriNaH vibhAvAnubhAvavyabhicAribhAvazabdaiH kAvye nATye ca pratipAdyante / tadyathAratirnAma sthAyI bhAvaH tasyAH rateH kAraNAni lokasiddhAni taruNanAyakarahodezAvasthAnakokilAlApamAkandamandamArutacandro-- dayamadhukaralatAgRhavApIjaladastanitAdIni / tatkAryANi darzanasparzanopagRhanacumbanabhujavellanAdIni / sahakAriNo nirvedAdibhedena prayastriMzat / yathA nirvedglaanishngkaakhyaastthaa'suuyaamdshrmaaH| AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohassmRtitiH // bIDA capalatA harSa Avego jaDatA tathA / garyo viSAda autsukyaM nidrA'pasmAra eva ca // suptirvibodhI hrssshcaapyvhitthmthogrtaa| mAtAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // .. trAsazcaiva vikalpazca vize yA vybhicaarinnH| . prayastriMzadamI bhAvAssamAkhyAtAstu nAmataH // ..iti muninA lkssitaaH| ete ca yathAsaMbhavaM navAnAmapi sthAyinAM sahakAriNaH / prakRte ratirUpazRGgArasthAyinaH autsukyavismayAvegaharSacapalatAdayassahakAriNaH / hAsarUpasthAyino vikRtavastudarzanAdayo vibhAvAH / vadanavikAsanaradanaprakAzanaprabhRtayo'nubhAvAH cApalatrAsAdayo vyabhicAriNa iti| anayaiva dizA rasAntarANAmapi vibhAvAdayo rasANavasudhAkarAdiprabandhadarzibhiruneyAH / evamamIbhirvibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH kAvya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavadalaGkArasaraH (105) zlokAnusaMdhAnapratItaiH nATye abhyAsapATava nirvartitavAcikrAGgakAdyabhinayaizcAbhivyaJjito ratyAdissAmAjikaniSThaH sthAyIbhAvo rasaH / taduktaM muninA - ' vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdvasaniSpattiH' iti / iti saMkSepaH // 3. atha rasavadalaMkArasaraH ( 105 ) : rase rasAne bhAvAGge'pyeSvAhU rasavahudhAH / raso yatra rasasya bhAvasya vA aGgaM bhavati tatra rasavanAmA'laMkAraH / rasasya bhAvasya vA prAdhAnye tu dhvanitvameva / ataeva dhvanikAraH pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaM tu rasAdayaH / kAvye tasminnalaMkAro rasAdiriti me matiH // iti / bhAvo nAma vibhAvAnubhAvAbhivyaJjito nirvedAdistrayastriMzadbhedaH devatAguruziSya dvijaputranRpAdAvabhivyajyamAnA ratizca / taduktaM darpaNe ratirdevAdiviSayA vyaJjitA bhAva ucyate / evaM bhAvatayA vedyA vyaJjitA vyabhicAriNaH // iti / yathA sajyadhanurguNanirgatazaradhArApAtadhUta yAdavam / raghutanayamupajugUhe pulakitatanuravanijA janasthAne // 2001 //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre atra sItAyAH zrIraghunandanaviSayakasaMbhogazRGgArasya tadgata. vIraraso'Ggam // . - yathAvA itrduraanmpurhrkodnnddoddlnshaunndddordnnddm| aikSata sItA raghusutamavanatavadanA vilolataranayanA // 2002 // atretarasurAsuradhanurdharadurAsadapurAhitazarAsanohalanana vismayasya sthAyinaH pripossaaddbhutrsH| sa ca zrIraghunandanaviSayakajAnakIgatazRGgArarasasyAGgam // . :yathAvA yuddhoddhatena hariNA nirdhUtaM vepamAnamuptakacam / avalokya bhISmakasutaM bhavati smerAnanassma blbhdrH|| 2003 // atra yuddhauddhatyAbhivyajyamAnabhagavadgatavIrarasasya vepmaanmityaadhbhivynggyrukmigtbhyaankrsaanggtaa| tasya ca balabhadragatahAsyarasAgateti vicchittivizeSaH pUrvasmAt // ' rasasya bhAvAGgatve yathA anyonyAzliSTAGgakamanyonyavilAsavivazitAnyonyam / vRSagirikuTumbi mithunaM viharatu nassvAntanAni zuddhAnte // 2004 // atra kavigatadivyadampativiSayakaratibhAvasya tadgataGgArarasozam / yadyapi rasabhAvamApannasyAkhaNDabrahmanandasabrahmacAriNo
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavadalaMkArasaraH (105) vibhAvAdiparAmarzajIvitAvadheraGgatA na saMbhavati / tathA'pi rasasthAyibhAvasyAgatayA rasAGgatvopacAra ityAhuH // yathAvA parasumahAjyAkarSaNarAsonahAni raghukulavivasvan / loSTAnIva mahAnti kSapAcarazirAMsi koTizo'tsIH // 2005 // he raghukulavivasvan ! pareSAM dviSatAM sumahatI yA AjiH yuddhaM tasyAH AkarSaNe samIpAnayane viSaye rabhasena vegena harSeNa vA unnaddhAni garvitAni utkSiptAni vA pakSe sumahatyAH ativipulAyAH jyAyAH kSiteH karSaNarabhasena halamukhavilekhanavegena unnaddhAni udastAni mahAnti bRhanti koTizaH asaGkhyAkAnIti yAvat / 'bahvalpArthAt ' iti zas / kSapAcarANAM dazAnanAdinizAcarANAM zirAMsi koTizaH loSTabhedanalaguDavizeSaH 'koTizo loSTabhedanaH' ityamaraH / koTirasyAstIti kottishH| lomAditvAnmatvarthIyazzapratyayaH / loSTAnIva mRtkhaNDAnIva abhaitsIH vyadIdaraH / atra bhagavadgatavIrarasaH kavigatatadviSayakaratibhAvasyAGgam // yathAvA- bhavatA zamite samitau dazavadane deva kRtajagatkadane / dundubhirativelAdbhutakolAhalazabAlato'nadanmarutAm // 2006 // deveti saMbuddhiH / atra zrIraghunandanaviSayakatridazagataratibhAvasya tadtavIraraso'Ggam // ityalaMkAramaNihAre rasavadalaMkAraH pazcAdhikazatatamaH.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. alaMkAramaNihAre ...... atha preyolaMkArasaraH (106) yadi bhAvarasAGgatvaM bhAvasya preya iSyate / ... bhAvasya bhAvAGgatve ca preyo'laMkAro dviprkaarH| ayameva bhAvAlaMkAra iti kaizcidvayavahriyate // tatra bhAvasya bhAvAGgatve yathA sA manasi saMnidhanAM tAmarasaniketanA rucAM vitatiH / pratyaSThApi yayaiva hi nityaM zrIveMkaTezvaraizvaryam // 2007 // ... atra zrIviSayakaratibhAvasya zrInivAsaviSayakaratibhAvo'Ggam // . bhAvasya rasAGgatve yathA-. . ... vANIpatisanakAdimavAzanasAviSayabhUni zubhadhAni / vyoni parame ramezvara vataMsayiSye kadA tava padAbjam / / 2008 // atra kavigatazAntarasasya kadeti sUcitazcintAkhyo vyabhicAribhAvo'Ggam // ". , ityalaMkAramaNihAre preyassarapaDuttarazatatamaH....... .. athorjasvisaraH (107) bhAvAGganAM rasAbhAso bhAvAbhAso'thavA'zrute /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ urjasvisaraH (107) yadA tadeyamUrjasvinAmAlaMkRtirucyate // yatra rasAbhAso bhAvAbhAso vA bhAvAGgatA pratipadyate tatrobhayatrApyUrjasvinAmAlaMkAraH / rasAbhAso nAma ratyAderanaucityena pravRttiH 'rasAbhAsastu ratyAderanaucityapravartanam' ityuktalakSaNAt // yathAvAnArAyaNadharaNIdharanAtha tvayyeva lIyatAM mama dhiiH| na pRthagjanamatiriva bahuvallabhatA dUSitA bhavatAt // atra samAsoktibalena pRthagjanamatau svairiNItvapratItyA tadtazRGgArarasAbhAsasya kavigatabhagavadviSayakabhAvAGgatvam / atra zRGgArarasasya bahuSu vallabheSvanaucityena pravRttatvAdAbhAsatvam / yathA''huH ekatraivAnurAgazcettiryamalecchagato'pi vaa| yoSito bahusaktizcedrasAbhAsastridhA mataH // iti // . . yathAvA-- tvaccakravilUnAnyudhi vIrAndivi nAtha labdhadivyatanUn / ekaikaiva bahUna suralalanA'vRNutaivamapyaziSyata taiH // 2010 // ___ atrApi pUrvavat yoSito bahusaktirUparasAbhAsasya kavigatabhagavadviSayakabhAvAGgatvam // ... yathAvA- . . vindatu cirAya vijayaM saundaryaM kosalezvaraku
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- alaMkAramANahAre lendoH| yadavekSya madanakaluSAstriya iva munayo'pi daNDakAraNye // 2011 // atra munInAM zrIraghunandanaviSayakazRGgArarasasyAnaucityena pravRttarAbhAsatvaM, tasya ca kavigatabhagavatsaundaryaviSayakabhAvAgatvam // ... yathAvA kka vazI tvaM sukumAraH kva nu zUrpaNakhA'tikAmukI raudrI / rUpyaM tvAM dAzarathe prApyAnicchantamApa vairUpyam // 2012 // . prazastaM rUpamasya rUpyaH 'rUpAdAhataprazaMsayortha' iti yatpratyayaH / 'rUpyaM prazastarUpe'pi' ityamaraH / atra zUrpaNakhAyAmekatraiH vAnurAgAdvA anaucityena pravRttervA zRGgArarasasyAbhAsatvam / sa ca kavigatatadviSayakaratibhAvAGgam / viSamAlaGkArasaMkIrNatvarUpavicchittivizeSo'tra draSTavyaH // ... sarvamidaM rasAbhAsasya bhAvAGgatve udAharaNam / bhAvAbhAsasya bhAvAGgatve yathA sarvo mamAvanabharo darvIkarAgaripate tvayi nystH| rakSasi cedrakSAmuM tyakSasi cettyaja na jAtu nirvidye // 2013 // na nirviye nirvedaM na prApnomi / atra garvarUpabhAvasyAnIcityena prvRtteraabhaastaa| sa cAbhAsaH bhagavadviSayakabhAvaM prtyabhuutH|| ityalaMkAramANihAre UrjasvisarassaptottarazatatamaH
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAhita bhAvodayasarau ( 108 - 109 ) atha samAhitasaraH (108) samAhitaM bhAvazAnterbhAvAGgatve tvalaMkRtiH // yatra 'bhAvazAntistvAbhivyakte prazame vyabhicAriNAm' ityuktalakSaNabhAvazAnterbhAvAGgatvam tatra samAhitam // yathAvA kuTilabhrukuTivibhISaNaniTilo druhiNAdiduSprasAdo'pi / prahlAdaM dRSTaiva prAsIdastava kiyannu vA - tsalyam // 2014 // he bhagavannityadhyAhAraH / atra ' apakAriSu pAruSyamugratA - tarjanAdikRt' iti lakSitabhagavadgatogratAkhyabhAvazAntiH kavigatatadviSayakaratibhAvasyAGgam / kecittu bhAvAbhAsasya bhAvAGgatve samAhitaM, bhAvazAntarbhAvAGgatve bhAvazAntirityAhuH // ityalaMkAramaNihAre samAhitasaro'STottarazatatamaH atha bhAvodayasara : ( 1 0 9) bhAvodayasya bhAvAGgabhAve bhAvodayo mataH / 'bhAvodayasyAdutpattau vyaGgayAyAM vyabhicAriNAm' ityuktalakSaNasya bhAvodayasya bhAvAGgatAyAM bhAvodayo nAmAlaMkAraH // yathA 6 ambhodharagambhIre vijRmbhite zaurizAGgavi ALANKARA, IV. 2
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 alaGkAramaNihAre phAre / api vijvalati bhujoSmaNi vepathumabhajanta hanta daityendrAH // / 2015 / / atra daityendragatatrAsarUpabhAvAdayaH 'ratibhAvasyAGgam // kavigatabhagarvAdvapayaka ityalaMkAramaNihAre bhavodayasarAM navottarazatatamaH . atha bhAvasaMdhisaraH ( 110 ) bhAvAGgatve bhAvasaMdherbhAvasaMdhiralaMkRtiH // 'bhAvasaMdhistu bhAvAnAM tulyAnAM vyaGgayatA yadi' ityuktalakSaNabhAvasaMdherbhAvAGgatve bhAvasaMdhiralaMkAraH // yathA bhujabalahata bhaiSmImukhavilokanotphullalocanadvaMdvaH / caidyAdyabhiyogavazAdRGkhaJ zArGgaM ca jayati yaduvIraH // 2016 // :1 atra bhujabalahRtetyAdinA zRGgArarasavyAbhecAriNo harSasya vaidyAdyAbhiyogavazatazzA mehaNenAnubhAvena vIrarasavyabhicAriNa AvegAmarSAdezca saMbhUyavRtteH bhAvasaMdhiH / sa ca bhagavadvipara kavigataratibhAvasyAGgam // ityalaMkAramaNihAre bhAvasaMdhisaro dazottarazatatamaH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvazabalatAsaraH (111) 11 atha bhAvazabalatAlaMkArasaraH (111) bhAvAGge bhAvazAbalye bhAvazAbalyamucyate / yatra bhAvazabalatAyA bhAvAGgatvaM tatra bhAvazabalatvaM nAmAlaMkAraH / bhAvAnAM zabalatA nAma pUrvapUrvopamardaina prvRttiH| yathoktaM-'pUrvapUrvopamardaina teSAM zabalatA matA' / iti / teSAM bhaavaanaamityrthH|| yathA-(yugmam ) yAsyAmyeva janaH kiM pazyenmAM tamasi kiMtu vidyAtsaH / yadi pazyedvyAnmAM kRSNe raktAM tadA'smi dhanyaiva // 2017 // iti mandamandamandhe tamasi calantIM vrajAsitAbjAkSIm / sarabhasamabhimukhamupayan sugADhamupagUDhavAn jayatu kRSNaH // 2018 // atra yAsyAmyevetyautsukyaM, janaH kiM mAM pazyaditi zaGkA, tamAse kiMnu vidyAtsa iti dhRtiH, yadi pazyediti vitarkaH, bayAnmAM kRSNe raktAmiti matiH, tadA'smi dhanyaiveti harSaH ityeteSAM pUrvapUrvopamardainottarottaravRtta vazabalatA / sA ca kavigatabhagavadviSayakaratibhAvasyAGgam // ityalaMkAramaNihAre bhAvazabalatAsara ekAdazottarazatatamaH.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 alaGkAramaNihAre atha pramANAlaMkArAH (112) yathA pratyakSAdipramANAnAM syAJcamatkAritA yadi / tadA pramANAlaMkArAnaSTau prAhuH pare budhAH // tatra pratyakSaM yathA-- arthAnAmindriyANAM ca saMnikarSeNa yadbhavet / jJAnaM tadAhuH pratyakSaM cAru cettdlNkRtiH|| indriyArthasannikarSajanyaM jJAnaM cArutayA varNitaM cetpratyakSaM naamaalngkaarH|| yathA tvayi nAtha ruciravacane sudhAdhare sundare'tisukumAre / sarvANi sarvagandhe vajasudRzAmindriyANi sukhitAni // 2019 // ___ atra prAthimikena vizeSaNena zrotraviSayasya, dvitIyena rasanendriyaviSayasya, tRtIyena cakSurviSayasya, turIyeNa tvagindriyaviSayasya, paJcamena ghrANendriyaviSayasya, sukhitAnItyanena sarvendriyIvaSayAnubhavajanyasukhasya ca pratipAdanena sarvendriyajanyapratyakSapratItezcamatkAritayA pratyakSanAmAlaGkAraH // atra 'sarvagandhassarvarasaH' iti zrutiranusandheyA // ___ yathAvA-- tvattanumatidivyatamAM tvattIrtha svAdu tava sura.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSasaraH (112) 13 bhitulasIm / tava padamatimRdu caritaM cAsevya kRtArtha indriyagaNo naH // 2020 // ___atrAsevanakarmabhUtaiH tvattanumityAdibhiH carrasanaghrANatvakzrotrarUpendriyaviSayANAM paJcAnAM rUparasagandhasparzazabdAnAM Ase. vyetyanena tadanubhavasya ca pratipAdanAdayamapi pUrvavatpratyakSAlaGkAraH // yathAvAimamadhunA''lokapathaM samanaiSaM phaNidhare'tra mama nAtham / gamito yazzrutipadavImamitojulabhAH purA zriyaH kamitA / / 2021 // - atra phaNidhare adhunA imaM mama nAthaM AlokapathaM samanaiSaM adrAkSamityarthaH / pakSe lokapathaM smRtipadavIM samanaiSamiti / lokazabdaH smRtivAcI / 'ato'smi loke vede ca' ityatra loke smRtAvityarthasya bhASitatvAt / amitojjvalabhAH yaH zriyaH kamitA purA zrutipadavIM zravaNasaraNiM vedavartanI gamitaH yazzrAvaNapratyakSaviSayatAM pUrva prApitasso'dhunA cAkSuSapratyakSagocarIkRto'smAbhiriti bhAvaH / pakSe zrutiSu yaH zriyApatitvenAmitatejastvena prathitassa eva manvAdismRtiSvapi tathAtvenocyata ityavidamiti bhAvaH / atra bhagavatazzrAvaNacAkSuSapratyakSaviSayatayA varNanam // yathAvAcintAmaNigirizikhare kiM tAdiyaM taTillatA'mbudhare / saMdivetthaM sthemnA mandaM niracaiSamacyute lakSmIm // 2022 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaMkAramANihAre sthenA sthairyeNa hetunA acyute lakSmI niracaiSaM neyaM jaladhare vidyut kiMtu zrInivAse zrIriti niraNaiSamityarthaH / pUrvatra pratyakSamAtraM, iha tu vizeSadarzanajanyasaMzayottarapratyakSamiti vizeSaH // ityalaGkAramaNihAre pratyakSAlaMkArasaro dvAdazottarazatatamaH athAnumAnAlaGkArasaraH (113) anumAnaM liGga-janyaliGgijJAnamudAhRtam / / liGgaM hetuH dhUmAdiH, liGgi sAdhyaM vahnayAdiH / tathAca hetujanyasAdhyajJAnamanumitirityarthaH / etacca sAdhAraNamanumAnam / asya ca kavipratibhonmiSitatvena sundaratAyAM kaavyaalNkaartaa|| yathA bhuvanatalaM zItalayaJ ziziramayUkhassvakAraNaM bhagavan / zrInilaya mAnasaM tava karuNAziziraM paraM prakAzayati // 2023 // prakAzanaM sphuTabodhanaM tazcAnumityAtmakam / atra ca bhagaghanmAnasaziAzaratArUpaliGginaH ziziramayUkhakartRkabhuvanatalazItalIkaraNalakSaNaliGgajanyatvenAnumAnAlaMkAraH / bhagavanmAnasaM karuNAziziraM bhuvanatalazItalIkaraNanipuNaziziramayUkhajanisthAnatvAditi pryogH|| yathAvA . sAmodabASpapUraiH premodayasaprapaJcaromAJcaiH / bha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) 15 gavan bhavadIyajane jAnanti kRtAspadAM janA bha. ktim // 2024 // ime janAH bhagavati bhaktimantaH sAmodabASpapUrAdimatvA- . diti prayogaH // yathAvA___ yaddharmAmbuniSikta kSetre pulakAGkurAH prahaSyanti / tanmanye'syAzzaurau hRdayataTAko'nurAgarasapUrNaH // 2025 // kSetrameva kSetramiti zliSTarUpakaM gAtrarUpakedAramityarthaH / tasmin 'kSetraM zarIre kedAre' iti medinii| atra svedAmbuniSiktakSetrAdhikaraNakaprahRSTapulakAGkuratvena hetunA brajalalanAyAH bhagavadviSayakAnurAgarasaparipUrNahRdayataTAkavatvAnumAnam / prayo gastu-iyaM zauriviSayakAnurAgarasaparipUrNahRdayataTAkA svedAmbuniSiktaprahRSTasvakSetrAdhikaraNakapulakAGkaravattvAdityAdiH / Adhe padyadvaye liGgaliGginozzuddhatvaM, iha tu rUpakAnuprANitatvamiti vailakSaNyam / kavipratibhonmIlitatvaM tu vyaktameva / iha yatra liGgaliGginossattvaM tatra jAnanti manye zaGke jAne nUnaM avaimi ityAdi padAnAmanumitibodhakatvaM, yatra tu sAdRzyAdinimittasadbhAvaH tatrotprekSAbodhakatvAmati vivekaH // yathAvA jaDimA'pasarpati yathA yathA ca mahatI sphuratyazokazrIH / zaGka tathA samISAM sAdhUnAM mAdhavo'ntarullasati // 2026 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 alaMkAramaNihAre jaDimA zaitya ajJAnaM c| azokAnAM vRkSavizeSANAM zrIH vikAsasaMpat / azokA zokopalakSitaheyaguNarAhatA zrIH saMpat / mAdhavaH vasantaH / zrInivAsazca / 'yathA tatheti nipAtI hetvarthako' iti gnnvyaakhyaane| yathA yasmAt tathA tasmAt ityarthaH / yadvA / 'yathAzabdastu nirdiSTastulyayogAnumAnayoH' iti vizvakozAdanumAnavAcakaH / atra jaDimApasarpaNAdiliGgena mAdhavollasanAnumAnam / amI sAdhavaH antavilasanmAdhavavantaH jaDimApasarpaNAdimattvAditi prayogaH // ___ yathAvA apahRtya tava mukhAtimantanizameva dRzyanijarUpaH / veMkaTanAtha zazAGkazzaGkaganvita eva keva. laM manye / / 2027 // ___ he veGkaTanAtha! zazAGkaH candramAH zazAGkazabdazca anyostaadaatmym| tava mukhadyAta apahRtya antarnizameva rAtrAveva, pakSe antaH madhye nizaM nivartitazAkArameva vibhraMzita zAvarNameva yathA syaattthaa| kriyaavishessnntvaannpuNsktaa| 'hasvo napuMsake prAtipadikasra' iti isvH| dRzyaM nijarUpaM svasvarUpaM yasya sa tathoktaH kevalaM zaGkAnvita eva bhIta eveti manye / anyathA rAtrAveva svarUpaprakAzaH kuto'syeti bhAvaH ! pakSe zazAGkazabdaH madhyagatazAkAralope zaGkAnvitaH zaGka ityAbhyAM varNAbhyAmevAnvita ityarthaH / atra zazAGkaniSThazaGkAnvitatvarupAlaGginaH antarnizadRzyanijarUpatvaliGgajanyatvenAnumAnam // yathAvA-- jAne vibhAkaro'yaM zaure tvattejasA praabhuutH|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) 17 antargatabhAH pazcAvinyastakaro yatasadA vimukhH|| he zaure! ayaM vibhAkaraH bhAnumAn / pakSe vibhAkara iti zabdaH tvattejasA parAbhUtaH ataeva antargatabhAH nimamatejAH anyatra antargataH madhyabhAgasthitaH bhAH bhA ityAkArako varNaH yasya sa tathoktaH / asmin pakSe bhAzabdasya AkArAntasya varNaparatvena strIpratyayAntatvavirahAnnopasarjanahrasvaH / pazcAt vinyastAH karAH yena sa tathoktaH nirastapauruSatvenAnutsAhatayA zarIrapazcArdhasamarpitapANiriti tadanubhAvoktiriyam / itaratra pazcAt caramabhAge vinyastau karau kakAreraphau yasya sa tathoktaH sadA vimukhaH avamAnena nyakRtavadana iti bhAvaH / pakSe vikAro mukhe yasya sa tthoktH| vibhAkarazabdasya upadarzitavarNAtmakatvAditi bhAvaH / ayaM vibhAkaraH bhagavattejasA parAbhUtaH antargataprakAzatvAdibhyo hetubhya ityanumAnazarIram / idaM ca uktaprakArazabdArthatAdAtmyAvalaDhizleSottejitaM pUrvavadeva / evamagre'pyUhyam // yathAvAgajarAjo gamanena dvijarAjaH paryabhAvi vdnen| haritaruNi bhavatyA tanmanye tAvantarA jraaliiddhau|| he haritaruNi! idaM gajarAjAdiparAbhavapaTIyastvadyotanAya / antarA madhye vayasyeva / madhyabhAge iti vastusthitiH / jarAlIDhau jarasA vArdhakena AlIDhI vyaaptau| tvatkRtaparAbhavanimittakamanovyathayA zIghrameva jIrNAvabhUtAmiti bhAvaH / pakSe gajarAjadvijarAjazabdo madhye jarA iti varNadvayena vyAptAvityarthaH / atra gajarAjadvijarAjayorantarA jarAlIDhatve zrIvadanagamanaparAbhUtatvena hetunA sAdhyete // ALANKARA IV.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 alaMkAra maNihAre yathAvA- puruSa tava pauruSeNa dviSatAmavadhIritaM yazo manye'ham / yadidaM yoSitamAdAvavidaM zoSitamatha svataH klIbaM ca // / 2030 // he puruSa nirupAdhikapuruSazabdavAcya ! he bhagavannityarthaH / bhagavAniti zabdo'yaM tathA puruSa ityapi / nirupAdhI ca vartete vAsudeve sanAtane // 6 iti smaraNAt / anena kAraNatvamapi jJApitaM 'pUrvamevAhami - hAsamiti tatpuruSasya puruSatvam' iti nirvacanAt / tena ca sarvajJatvasarvazaktitvAdyAkSepakeNa kApyaparibhAvyatvAdikaM dyotyate / tava evaMvidhasyeti bhAvaH / pauruSeNa puruSocitena bhAvena karmaNA vA apradhRSyatvAdinA tejasA vA pauruSaM puruSasya syAdbhAve karmaNi tejasi' iti medinI / dviSatAM tava dveSiNAM yazaH avadhIritaM manye / yat yasmAt idaM yazaH etacca karma / dviSatAM kIrtimityarthaH / Adau pUrva yoSitaM striyaM atha anantaraM kAlAntare iti bhAvaH / zoSita zoSaM prApitaM vyapagamitastrItvamiti bhAvaH / svataH svayameva klIbaM napuMsakaM ca avidaM / yadidaM yazaH pUrvameva strItvena zoSitatvena klIbatvena cAjJAsiSaM tanmanye tvatpauruSeNAvadhIritamevetyarthaH / puruSottamapauruSeNa strIpUrvasya nisargatazzoSitasya SaNDasyAvadhIvaNamISatkaramiti bhAvaH / vastutastu yazaH yaza iti padaM Adau yoSitaM yaH yakAraH uSitosminniti tathoktaM atha anantaraM zoSitaM zaH zakAraH uSito yasmiMstattathoktaM klIbaM napuMsakaliGgaM ca avidaM yazazzabdamevaMrUpamajJAsiSamityarthaH / zabdArthayostAdAtmyam / atra dviSAM yazaso niyamenAvadhIri
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) 19 tatvaM sAdhyaM, strItvAdinA viditatvaM sAdhanam / tathAca idaM dviSatAM yazaH puruSottamapauruSAvadhIritaM Adau yoSittvena zo - Sitatvena klIbatvena ca viditatvAditi prayogaH // yathA vA tvaccakreNa vivasvAn saMspardhI nUnamAhatastena / vimukho'ntarmanavasuryadadanto vaizasaM paraM prAptaH // he bhagavanniti prakaraNAlabhyate / vivasvAn bhAsvAn tvaccakreNa saha saMspardhI ataeva tena samAhataH abhihataH nUnam / yat yasmAt vimukhaH parAGmukhaH antarmagnAni vasUni kiraNAH yasya sa tathAbhUtaH adantaH vigaLitaradanaH paraM vaizasaM hiMsAM ca prAptaH / tasmAdabhihata iti manye iti yojanA | pakSe - vivasvAnityAkArakazzabdaH vimukhaH vikAro mukhe yasya sa tathoktaH paraM paratra vidyamAnaM zasaM zaspratyayaM dvitIyAbahuvacanaM prAptaH adantaH at ityAkArakavarNadvayaM ante yasya sa tathoktaH vai iti nipAtaH prasiddhau zasparakatve vivasvat ityavasthAnAttathoktiH / zas ityupalakSaNaM TAdInAmapi / sarvanAmasthAnaparakatve numo vidhAnena adantatAyA azravaNAt zasaM paraM prAptaH adanta ityabhihitam / atra vivasvato bhagavaccakrasamAhatatvaM vimukhatvAdihetubhissAdhyate // " atredamavadheyam - jAnanti manye ityAdipadopAdAne vAcyamanumAnaM yathA 'sAmodabASpapUraiH' ityAdyudAharaNeSu / prakAzayatItyAdilakSakapadopAdAne lakSyaM, yathA 'bhuvanatalam' iti prAthamikodAharaNe / tadanyatarAnupAdAne sAdhyAkSiptAyAmanumitau pratIya mAnam //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ -20 alaGkAramaNihAre tadyathAtvacaraNarucitulAyAM hare pravAlo bahiSkRti prApto'bhUt / pramukhassanvAmadhyo yadbhajate'laM visargamevAnte'sau // 2032 // ___ atra sAdhyena haricaraNatulAbahiSkRtatvenAnumiterAkSepAtpratIyamAnatvam / he hare! pravAlaH vidramaH tvaJcaraNarucitulAyAM bahiSkRti prAptaH / yat yasmAt asau pravAlaH pramukhassanvA sarveragrato gaNanIyo bhavannapi madhyaH kenApi nihInakarmaNA adhamaskhanityarthaH / 'madhyaM nyAyye'vakAze'valagnake lagnake'vame' iti vizvaH / ataeva ante paryavasAne dUre vA alaM visargameva sarvairatimAtraM visRSTatvameva bhajate / pakSe pravAlaH pravAlazabdaH pramukhaH pravarNamukhaH vAmadhyaH vA ityAkArakavarNo madhyo yasya sa tathoktaH laM lavarNa ante avasAne visarga ca bhajate ityarthaH / / yathAvA tAvakavacanAmRtarasasaMspardhI nanu vanapriyo janani / napriya evAvagato netaH prIto yato'ntato bhAti // 2033 // nanu janani! tAvakavacanAmRtarasasaMspardhI vanapriyaH napriya eva prItyaviSaya eva avagataH nishcitH| yataH kAraNAt antataH sAdhu vimarze'pIti yAvat / itaH asmAt vanapriyAt prItaH saMtuSTaH janaH na bhAti kazcidapyanena toSitaH kvApi na prakAzata ityarthaH / tasmAt vanamAtrapriyo'yaM na janapriya iti bhAvaH / anyatra vanapriya iti zabdaH avagataH vagataH vakAraM prAptaH sa na
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) 21 bhavatIti tathoktaH napriya eva vakAralope napriya ityevAvaziSTa ityarthaH / kiMca netaH nakAreNa yuktaH prItaH pri iti varNasa. mudAyana yuktaH antataH yataH yakAreNa sArvavibhaktikastIsaH / bhAti / vanapriyazabdasyaivaMvidhatvAditi bhAvaH / atra vanapriyo napriyaH zrIvacanarasasaMspardhitvena kasyApi prItyanAdhAyakatvAdityanumiterAkSepAtpratIyamAnatvaM pUrvavadeva / evamagre'pi // yathAvA zrutirAha sumajjAni pumaaNsmtropsrjniibhuutaa| sumatI puMvatprathate paratantratvaM tadenayostulyam // zrutiH 'sumajAnaye viSNave' iti zrutiH pumAMsaM parama. puruSaM zrIviSNuM sumajAni sumatI zobhanavatI jAyA yasya taM tathoktaM klyaanngunnshaalishriishrdhaamnnokmityrthH| Aha / atra anayoH zrIzrInivAsayormadhye upasarjanabhUitA bhagavadvizeSaNIbhUtA sumatI zrIH puMvat paramapuruSavadeva prathate sarvezvaratvasarvavyApakatvAdinA prasiddhayati / 'IzAno bhUtabhavyasya, eSa sarvezvaraH' iti bhagavata iva 'asyezAnA jagataH' IzvarIgaM sarvabhUtAnAM' ityAdinA zriyo'pi sarvezvaratvazravaNAt // "guNatazca svarUpeNa vyAptissAdhAraNI matA mayA yathA jagadvyAptaM svarUpeNa svbhaavtH| tayA vyAptamidaM sarva niyantrI ca tathezvarI" "tvayA ca viSNunA cAmba jagadvyAptaM carAcaram" // iyAdibhirubhayorapi jagadvyApakatvakathanAcca / yadvA bhagavAniva iyamapi prAdhAnyena prasiddhayatItyarthaH / 'sumajAnaye, zriyaH kAnto'nantaH, brahmaNi zrInivAse' iti bhagavata iva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 alaGkAramaNihAre 'viSNupatnI ' iti zriyo'pi prAdhAnyazravaNAt / tat tasmAt enayoH zrIzrIzayorubhayorapi paratantratvaM anyonyaM parAdhInatvaM tulyam / " tvayi strItvaikAntAnmradima patipArArthyakaruNAkSamAdInvA bhoktuM bhavati yuvayorAtmani bhidA / yasyA vIkSya mukha tadiGgitaparAdhIno vidhatte'khilaM / yaddhabhaGgAH pramANaM sthiracara - racanAtAratamye murAreH" ityAyuktariti bhAvaH // ahaM tayA samAkrAnto hyahamarthaH prasidhyati / ahamarthasamutthA ca sA'hantA parikIrtitA // anyonyenAvinAbhAvAdanyonyena samanvayAt / tAdAtmyaM viddhi saMbandhaM mama nAthasya cobhayoH // iti lakSmItantrAdyuktamahAnukUlam // pakSe - zrutiH pumAMsaM pulliGgaM sumajAniM sumajjAnizabda Aha / atra bahubrIhisamAsaM prApte sumajjAnizabde upasarjanIbhUtA vizeSaNatAmApannA sumatI sumatIti zabdaH puMvat prathate / 'striyAH puMvadbhASitapuMskAt' ityAdinA vihitaM puMvadbhAvaM prAptA prakAzate / tat tasmAt enayoH sumajjAnizabdayoH paratantratvaM anyapadArthapradhAnatvaM tulyaM 'anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH' ityuktariti bhAvaH / ' tantraM pradhAne siddhAnte' ityamaraH / atra zrIzrIzayoranyonyapAratantryaM sAdhyam / imau zrIzrIzau anyonyapAratantrayavantI samapradhAnaizvaryavyAptayAdimattvAditi prayogaH / atrApi vAcakapadAnupAdAnAtpratIyamAnamanumAnam // yathAvA tAvakavarNaprepsuH purato nItaiva zAntimattuM yadagAt / zrIruttamavaravarNini nizA nirAzA tadntarAvarNAptau // / 2035 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) 23 he uttamavaravarNIni! varaH zreSThaH varNaH so'syA astIti varavArNanI / prazaMsAyAM matvarthIya iniH / 'uttamA varavarNinI' ityamaraH / uttamA ca sA varavarNirnA ca 'sanmahatparamottama' ityAdinA samAsaH / tasyAssaMbuddhiH / tAsvapyuttametyarthaH / 'sItA nArINAmuttamA vadhUH' ityetadatra smartavyam / he zrIH! yat yasmAt nizA haridrA 'nizAkhyA kAzcanI pItA haridrA varavarNinI' ityamaraH / tAvakaM varNa prepsuH lipsussatI AtmanaH kevalavaravarNinItvena uttamavaravarNinyAstava 'hiraNyavarNA, AdityavaNe' ityAdizrutaM atyuttamaM varNa prAptumicchantIti bhAvaH / purataH tavAgrataH nItaiva prApitamAtraiva na tu svAbhApsitalAbhAtharmudyuJjA. neti bhAvaH / zAntirasyAstIti zAntimat 'zaradaH kRtArthatA' ityAdAviva sAmAnye napuMsakam tasya bhAvaH zAntimatvaM zAntatvamityarthaH / parokSaM tvadvarNalAbhe sulabhaM manorathamAtraM kRtavatI / sUryA hiraNmayIm' iti sUryavatprakAzamAnatvena sUryarUpatvena vA zrutAyAstava saMnidhau vicchAyatvamabhajatota bhAvaH / prasiddhaM hi sUryaprabhAlIDhAyA haridrAyA vicchAyatvam / tat tasmAt antarA tvadvarNaprepsAtvatpuronayanayormadhye / 'athaantre'ntraa| antareNa ca madhye syuH' ityamaraH / varNasya svaprepsitasya tAvakavarNasyeti bhAvaH / Aptau prAptau viSaye nirAzA nirgaLitatRSNaiveti manye iti bhaavH|| pakSe-nizA nizeti zabdaH purataH prathamabhAge nItA ni ityAkArakavarNena itA zA zAityAkAro varNaH antimaH jaghanyaH yasya tat tasya bhAvaM zAntimattvaM agAt nizAzabdasya uktavarNadvayA. smakatvAditi bhAvaH / ante svaghaTakanizAvarNayorantare 'anto'strI nizcaye nAze svarUpe'gre'ntike'ntare' iti rtnmaalaa| rA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAramaNihAre ityAkArako yo varNaH tasya Aptau satyAM nirAzetyeva syAdityartho'pi camatkArakaH / atra bhagavatyAH zriyo varNasya prAptau nizA nirAzaiva / tatsAMnidhyamAtreNa zAntimattAvApterityanumAnAkAraH pratIyate // 24 yathAvA bhagavati tava padarucyA bhAtatvAdbhAskaro'pi taskara eva / yadayaM guNasaMdAnitakaro'parAGge'ntare'satAM gamitazca // / 2036 // he bhagavati ! tava padarucyA caraNalakSmyA bhAtatvAt bhAska rospi taskara eva cora eva / anyathA asya tvatpadalakSmIbhAtatvAyogAditi bhAvaH / sAdhye taskaratve hetvantaraM cAha - yaditi / yat yasmAt ayaM bhAskaraH aparAne pRSThabhAge guNena rajjvA saMdAnitAH baddhAH karAH hastAH yasya sa tathoktaH / dRzyate hi parasvasteyakRtAM pazcAdAkRSTabhujatayA rajjubhiH pANibandhanam / asatAM asAdhUnAmevaMvidhAnAM taskarANAmeveti bhAvaH / antare madhye gamitazca / karmaNa AdhAratvavivakSayA saptamA / yadvA satAmityeva chedaH / viduSAmityarthaH / antare bahiH pradeze gamitaH sadbhirbahiSkRta ityarthaH // antaramavakAzAvadhiparidhAnAntardhibhedatAdayai / chidrAtmIyavinAba hiravasaramadhye'ntarAtmani ca // ityamaraH / ' antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH' iti vahiryogarUpe'rthe sarvanAmasaMjJAyAH pUrvAdibhyo navabhyo vA' iti vikalpitatvAneha GeH sminnAdezaH //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnasaraH (113) . 25 anyatra bhAskara iti zabdaH bhAtatvAt bhAkArasya takAratvAt bhAkAramapanIya tatraiva takAravinyasanAt padarucyAH iti chedaH padeSu suptiGantAtmakeSu ruciH abhilASaH yasyAH tathoktAyAH padaparivRttivaicitryAdikutUhalinyA iti yAvat / tava bhavatyAH taskaraH taskara ityeva zabdo bhavati / kiMca yat yasmAt ayaM taskarazabdatAmApanno bhAskarazabdaH aparAne uttarabhAge guNena 'divAvibhAnizA' ityAdisUtravihitArdhadhAtukaTapratyayanimittakena laghUpadhaguNena saMdAnitaH yuktaH karaH kRJdhAtuprakRtikA kareti zabda : yasya sa tthoktH| antaresatAmiti samastaM padam / antare ityetadedantamavyayaM madhye ityarthakam / 'athAntare'ntarA: antareNa ca madhye syuH' ityavyayeSvamaraH / antare madhye saH 'kaskAdiSu ca' iti vihitassakAraH 'tadhatoH' iti vihitassuTsaMbandhisakArazca yasya sa tathoktaH / tasya bhAvaH antare. satA tAM gamitaH prApita ityarthaH / idamapyAkSiptamevAnumAnam // yathAvAtvatkIrtisudhAmbhodhezzItakaro'yaM kaNaH phnnigiriindo| yata eSa zIkara iti svata eva manISibhirvyavahniyate // 2037 // he phaNigirIndo ! zItakaraH tvatkIrtisudhAmbhodheH kaNaH / idaM sAdhyaM / tatra hetuH yata iti| yataH yasmAt eSaH zItakaraH svata eva zIkara iti manISibhirvyavahiyate / vastutastu ataH avidyamAnatakAraH suSTu ataH svataH vigaLitatakAro'yaM zItakarazabdaH zIkara iti vyavahriyata ityrthH|| . ALANKARA IV.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 alaMkAramANahAre 7 - yathAvA lopamupayAnti tApAstamAMsi sakalAni yadLantitamAm / tadamISAM lasati satAM hRdayAkAze vidhussadA vimale // 2038 // ... atra sAdhye vidhuvilasanenAnumiterAkSepAtpratIyamAnatvam / santo hRdayAkAzavilasadvidhutvavantaH luptatApatvAt gaLitatamaskatvAceti prayogaH / zleSarUpakasaMkIrNamidam / yatra sAdhyasyApyanupAttatve liGgamAtrasyopAttatvenAgUryamANaM sAdhyaM tatra dhvamyanumAnam // * yathAvA baMhanti dantinivahA heSante hanta santataM vAhAH / gRhacatvareSu mahatAM bahusatvaragA rathAzca viharante // 2039 // atra mahatAM lakSmIkaTAkSapAtratvarUpasAdhyasyAnumAnaM dhvnyte|| ityalaMkAramaNihAre anumAnasarastrayodazottarazatatamaH. athopamAnasaraH, (114) saMjJAyAssaMjJinazcApi saMbandhapratyayo hi yaH / sAdRzyajJAnakaraNa upamAnaM taducyate // sAdRzyajJAnakaraNakassaMzAsaMzisaMbandhapratyaya upamAnam / tade. va camatkAri upmaanaalNkaarH||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 27 yathA taM viddhi kaustubhamaNi veMkaTagirinAtha hRdayamaNinivahe / yo'tra sakhe gaganAntaratArakanikarasthahimakarAkAraH // 2040 // ___ sumAramiva sukumAraM suratarumiva santataM mahodAram / jalanidhimiva gambhIraM vidAma devaM vRSAcalavihAram // 2041 // ____ atra prathamodAharaNe gaganAntaratArakanikarasthahimakarasahazAkAratAzAliveMkaTagirinAthahRdayagatamaNinivahamadhyasthita vastu kaustubhamaNipadavAcyamityupamAnamUlabhUtAtidezavAkyopanyAsena tadvAkyArthazAnAdidaM vastu kaustubhamaNipadavAcyamityupamitipratIterayamupamAnAlaMkAraH / dvitIyodAharaNe tu sumazaramivetyAdivAkyaiH kandarpasahazasaundaryazAlitvasuratarusahazaudAryavattvajalanidhisamagAmbhIryavattvAnAmatidezavAkyArthabhUtasAdRzyAtmakAnAM vRSAcalavihAradevazabdavAcyaM vidAmeti tatpadazaktimahalakSaNopamitiphalasya pratipAdanAdatidezavAkyArthasAdRzyapratyakSarUpamupamA phalena saha darzitamiti vishessH|| ityalaMkAramaNihAre upamAnasarazcaturdazottarazatatamaH atha zabdapramANasaraH (115) sa zabdo yattu zabdasya pramANatvena kIrtanam / zrutismRtItihAsAdirUpazabda itIryate / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 alaMkAramaNihAre svoktArthe zrutyAdInAM pramANatayopanyAsa zabdapramANAlaMkAraH / zabdapadArthamAha-zrutIti / Adizabdena purANAbhANaka laukikavAkyAdInAM saMgrahaH // tatra zrutirUpazabdoM yathA nu nAvAtaraH phaNigirau nAtha yadi tvAM kathaM pazyema / vinuyAma vA zrutiryaM durgrahamavadanna cakSubetyAdiH / / 2042 // atra bhagavataH parasya brahmaNa: cakSurAdIndriyagrAhyatve cakSuSA gRhyate nApi vAcA' ityAdizrutiH pramANatvenopanyastA / Adizabdena ' yattadadezyamagrAhyam' ityAdergrahaNam // " na yathAvA vetsi mama bhaktimavane zaknoSi tathA'pyupekSase kasmAt / sarvezvara zrutistvAM sarvajJaM hyAha sarvazaktiM ca / 2043 // atra bhavataH mamopekSAyAM madbhaktayajJAnaM vA rakSaNAzaktatvaM veti vikalpya tadubhayamapi na saMbhavatIti jJApAyetuM ' yassarvajJahsarvavit / parA'sya zaktirvividhaiva zrUyate ' iti zrutirUpaM pramANamupanyastam // yathAvA --- tvAmadvitIya iti yo nArAyaNa veda sa bhavati bhaviSNuH / tvannibhamAtanuSe taM tannigamAntassa viSNuriti vadati / / 2044 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANesaraH (115) 29 he nArAyaNa! anena vakSyamANArthasya nArAyaNopaniSadgatatvaM sUcitam / yaH pumAn tvAM advitIya iti apratidvaMdva iti veda vetti saH bhaviSNuH vardhiSNuH uttarottarazreyazzAlI bhavatItyarthaH / taM evaM vettAraM bhaviSNuM pumAMsaM tvAnnibhaM tvatsadRzaM AtanuSe / tasya sAyujyaM dadAsItyarthaH / pakSe taM bhaviSNuzabdaM tvannibhamityatra tvaM nibhamiti chedaH 'vA padAntasya' iti vaikalpiko'nusvArasya prsvrnnH| tvaM nibhaM bhkaarshuunymityrthH| nItyupasargapUrvako bahuvrIhiH / AtanuSe / tat tasmAt nigamAntaH nArAyaNopaniSa. druupH| sa pumAn viSNuriti vadati / yathA''mnAyate tatra'atha nityo nArAyaNaH' itmapakramya 'niSkalaGko niraJjano nirvikalpo nirAkhyAtazzuddho deva eko nArAyaNaH / na dvitIyo'sti kazcit / ya evaM veda / saM viSNureva bhavati' iti / pakSe bhaviSNuzabdo bhakAracyAvane viSNurityeva bhavatItyarthaH / atra svoktArthacamatkAre upaniSat pramANatAM praapitaa| atra nArAyaNa-veda-advitIyaH-bhavatIti zabdairuktopaniSatpratyabhijJApyate // ___ kvacicchuterarthAntaraparikalpanena pramANatayopanyAse cArutAtizayaH / yathA___ brahma tvAM gamayati mAM yo gururenaM na mAnavaM manye / tatpuruSo'mAnava ityupaniSaduktiH pramANamiha bhagavan / 2045 // - atra brahmagamayitRtvena hetunA AcAryasyAmAnavatvasaMbhAvanarUpasvAbhimatArthe ' tatpuruSo'mAnavassa enAn brahma gamayati' iti zruteH pramANatayopanyAsa iti vaicitrayavizeSaH //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 alaMkAramaNihAre yathAvA yadbrahma vRSagirigataM tajjagatAM sukRtameva jaane'hm| tatsukRtamucyata iti zrutirAhaitadvi taittirIyANAm // 2046 // __ atra 'tadAtmAna svayamakuruta / tasmAttatsukRtamucyate' iti svAtmana evopAdAnatayA svIkAreNa suSTu sRjyaprapaJcakaraNarUpapravRttinimittena sukRtazabdavAcyatAM brahmaNaH pratipAdayantI taittirIyazrutiH bhagavati svAbhimatajagatsukRtarUpalakSaNe arthe pramANatAM niitaa|| yathAvA sarvAntarAtmani tvayi yo'nyaM yajate phaNAbhadacalamaNe / yajamAnaH pazuriti yA tAM zrutimetatparAM vijAnImaH // 2047 // yathAvA yajate yastvAmavidanyadunandana sarvayajJabhoktAram / yajamAnaH prastara iti yA zrutireSA hi tatparA manye // 2048 // sarvAntarAtmami tvayItyanAdarAdhikye bhAvalakSaNasaptamI / prastaro darbhamuSTiH pASANazca / sarvayakSabhoktAraM 'ahaM hi sa. yakSAmAM bhoktA ca prabhureva ca' iti gAnAditi bhAvaH / ata eva yadunandanati sAbhiprAyaM saMbodhanam / atrAdye padye zrutyA anyArthatayA rUpitasya yajamAne pazutvasya akSatvena hetunA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (119) 31 rUpaNaM parikalpitam / dvitIye tu prastarakAryakaratvena rUpitasya yajamAne prastaratvasya pASANarUpArthAntarakalpanaM veditavyam // yathAvA mA bhUvaM pratyakSastava deva parokSa eva bhUyAsam / tarhi priyo bhaveyaM zrutiH parokSapriyAn vadati devAn // 2049 // atra-'idindra santamindra ityAcakSate prokssnn| parokSapriyA hi vai devAH' iti parokSanAmagrahaNe devAnAM prItiM pra. tipAdayitrI zrutiH svasya parokSatAhetukapriyatvAzaMsanarUpAyeM pramANabhAvaM gamitA // yathAvAveMkaTagirimAtrapatiM tvA kathayanto janAH paraM mugdhAH / viSNuhi parvatAnAmadhipatiriti gaurjaratyapi prAha // 2050 // jaratI gaurapi jIrNaH kazcit pazurapi viSNuH parvatAnAM sarveSAmadhIzvara iti vadati / vastutastu jaratI gauH 'viSNuH parvatAnAmadhipatissa mA'vatu' iti zrutirityarthaH / hizabdaH prasiddhau, atra pUrvArdhoktasvAbhimatabhagavato veMkaTagirimAtramatitvaM vadatAM janAnAM mugdhatvopapAdane'rthe udAhRtazrutirupodalakatayA pramANatAmanAyi // yathAvAjAnAsi naiva dInAnasmAn kasmAditIha vi
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 alaMkAra maNihAre zayo naH / vRkSa iva stabdha iti tvAM zrutirAhAtha kiM vitarkeNa // / 2051 // yathAvA yadamI krandanti hare tvAmavalambyApi bhavapathe manujAH / tadacakSuzzrotraM tvAM zrutyantAssAMprataM vadantIti // 2052 // * pUrvodAharaNeSu zrutirabhimatArthe pramANatayopanyastA / anayorudAharaNayostu -'vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekaH / acakSuzzrotraM tadapANipAdam' iti zrutI anabhimatArthe bhagavadupAlamanapareNa bhavapathanirviNNena pramANatAM prApite iti bhidA / stabdhaH jddH| vAstavArthastu nantavyavastuvirahAdvRkSa ivApraNatasvabhAva iti // yathAvA vidadhAnassa zrIkAnviprAnkamalApate kucela - khAn / na zrI ramate brAhmaNa iti zrutiM vitathavAdinIM vyadadhAH || 2.053 // atra viprANAM nizrIkatApramANabhUtA na vai brAhmaNaM zrI ramate' iti zrutiH tevAM sazrIkatA nirvartanena vitathArthavAditAprakAzanAyopAtteti pUrvApekSayA vizeSaH // smRtirUpazabdapramANaM yathA hRtkamalaM mama vimalaM zraya mRdulaM zrIza bhujagarADacalam / vijahIhi ciraM na vasetparvata iti varvRtIti hi smaraNam // 2054 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 33 smaraNaM smRtiH vatIti kriyAsamabhihAreNa vartate / atra bhagavatazzrInivAsasyAtimRdulasvahRdayAzrayaNAyAtiniSThurabhujagarADacalaparityajanaprArthanarUpasvAbhIpsitArthe 'na ciraM parvate vasat' iti mAnavI smRtiH pramANabhAvamanIyata // yathAvA___ namatAM jetuM varga dviSatAM zrayase mRgendrgiridurgm| sarveSAM durgANAM smaranti giridurgameva hi jyAyaH // 2055 // namatAM zaraNAgatAnAM sambandhinaM dviSatAM varga kAmAdyAreSaDDurga jetuM mRgendragiridurga zeSAdridurga siMhAdikrUrasatvAdhiSThitaM durgamityapigamyate / atra zrInivAsasya bhagavataH zaraNAgatasaMbandhidviSadvargavijayaphalakatvena saMbhAvyamAnamRgendrAgAredugIzrayaNarUpe'rthe - sarveNApi prayatnena giridurga samAzrayet / eSAM hi bAhuguNyena giridurga viziSyate // iti mAnavI smRtireva pramANatvena pradarzitA // yathAvA durgamacAkSuSamamatiH prapadyatAM nAcyutaM yadAha manuH / durgamacakSurviSayaM na hi prapadyeta kAhacidapIti // 1056 // durga durgamaM 'kSurasya dhArA nizitA duratyayA durga pathastakavayo vadanti' iti zruteH 'durlabho durgamo. durgaH' iti nAmasahasrapAThAcca / acAkSuSaM cakSuragocaraM 'na cakSuSA gRhyate' iti shruteH| IdRzaM acyutaM yasmAtprAptA na cyavante so'cyutaH, iti niruktiviSayaM zrInivAsaM paraM brahma amati: ALANKARA IV.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 alaMkAramaNihAre na mAM duSkRtino mUDhAH prapadyante narAdhamAH / mAyayA'pahRtajJAnA AsuraM bhAvamAzritAH // ityuktarItyA mUDhaH mAyayA apahRtajJAnazca janaH na prapadyatAM prapanno mA bhUdityarthaH / uktArthe___ 'acakSurviSayaM durga na prapadyeta karhicit / ' iti snAtakadharmoktaM cakSuragocaraM kAntAraM kadAcidapi na pravizedityarthakaM manuvacanaM zleSabhittikAbhedAdhyavasAyena prmaanntaamniiyt| pUrva smRterAbhimatArthe pramANatayopanyAsaH / iha tu bhagavadaprapannopAlambhapareNAnabhimatArthe iti vizeSaH // itihAsarUpazabdapramANaM yathA..viSayaviSAbdhAvindriyamakaraiH kRSTo'pi dhArayan prANAn / adhunA''paM tvAM dIpaM jIvan bhadrANa pazyatIti nayAt // 2057 / / he bhagavanniti prkrnnaallbhyte| adhunA yAhAcchakAdisukRtaparipAkAvasare idAnIM tvAmeva dvIpaM Apa prAptavAnasmi / atra bahUni kRcchrANi sovA prANAn dhArayitussvastha bahoH kAlAdbhagavaccaraNAvalambanabhAgyalAbharUpe'rthe 'vinAze bahavo doSA jIvan bhadrANi pazyati' iti zrIrAmAyaNaM pramANatayopAttam // yathAvA etadalaMkaraNagaNaM nAtha mamAdAstvamahamapi tavAdAm / rAmAyaNamAha kRte pratikartavyaM sanAtanaM dharmam // 2058 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 zabdapramANasara : (115 ) he nAtha! etat karaNagaNaM indriyavarga tvadArAdhanaupayikamiti bhAvaH / mama tvaM alaM paryAptaM adAH dattavAnasi ahamapi tava adAM adadAm / asmin pakSe alaMkaraNamiti samastaM padam / alaMkaraNagaNaM alaGkArapratipAdakamamuM prabandhAmityarthaH / atra svAbhimate'rthe 'kRte ca pratikartavyameSa dharmassanAtanaH / ' iti zrIrAmAyaNasya pramANatvavarNanam / zleSojjAvitamidam / pUrve tu rUpakasaMkIrNam // yathAvA yadyapi sarvajJastvaM na bhaktadoSAMstathA'pi jAnAsi / tadavijJAteti tvAM nAmasahasre paThanti munivaryAH H / / 2059 // atra sarvajJasyApi zrInivAsasya bhaktadoSAdarzananirdhAraNe'rthe 'avijJAtA sahasrAMzuH' iti zrIbhAratAntargatasahasranAmastutivacanaM pramANamupanibaddham // purANarUpazabdapramANaM yathA hAnissamajani mApa tvaddhyAnabhRto'pi vAsudeva katham / prAha purANaM hA nissA yat kSaNamapi na cintyase tvamiti // 2060 // he mApa ! mAdhava he vAsudeva ! tvaddhyAnaM bibhartIti tvaddhyAnabhRt tasyApi nirantaraM tvAM cintayato'pIti bhAvaH / hAniH iSTahAniH kathaM samajani ajAyata / Azcaryametaditi bhAvaH / hAniH kuto na saMbhavedityata Aha-prAheti / purANaM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 alaMkAramaNihAre yanmuhUrta kSaNaM vA'pi vAsudevo na cintyate / sA hAnistanmahAcchidraM sA bhrAntissA ca vikriyA // iti purANaM, tvaM bhavAn kSaNamapi atyalpakAlamapi vA na cintyasa iti yat sA hAniriti prAha / parihArastu-pUrvArdha hA nissamajaniM Apa iti chedaH / tvaddhathAnena bhRtaH janaH bhRtaH karmaNi ktH| nissamAM asadRzI jani janma 'sa hi vidyAtastaM janayati taccheSThaM janma' ityuktaprakAraM brahmavidyAvetRtvarUpaM janmeti bhAvaH / yadvA 'varNAzramAcAraparaH' ityupakramya mahatA tena puNyena vaiSNavatvaM labheta saH / viSNubhaktiparastadvatsapta janmAni mAnavaH // ekAntabhagavadyAjI vipro bhAgavatAnvaye / tatassa labhate janma devairatyantadurlabham // iti vArAhoktaM lokottaraM prapannajanmeti bhAvaH / Apa prAptavAn / nissaMdehaiva tatprAptiriti dyotanAya 'kRtaM kAryamiti zrImAn vyAjahAra pitAmahaH' ityuktarItyA siddhavatkAreNa bhUtanirdeza: / hA ityAzcarye / atra upapAditazlaSabhittikAbhedAdhyavasAyaniyUMDhasvavivakSitabhagavaddhayAtRhAnyasaMbhAvitatvanirdhAraNAya upadarzitapurANarUpazabdapramANodAharaNam // vyAkaraNarUpazabdapramANaM yathA-.. mahataH paramasya sato avatA puruSeNa pUjyamAnena / sAmastye'grayatvaM syAddevaitatprAha sanmahatsUtram // 2061 // he deva! mahataH pUjyasya ata eva paramasya utkRSTasya sataH brahmavidaH kasyacit pUjyena puruSeNa bhagavatA nArAyaNena bhavatA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 zabdapramANasaraH ( 115) tvayA sAmastye sAmagraye sati saMbandhe satItyarthaH / agracatvaM sakalalokAgragaNyatA syAt / etat idaM karma | sanmahatsUtraM kartR / prAha vadati / imamarthamuktasUtraM kathayatItyarthaH / sUtrapakSemahataH paramasya sata iti ca zabdasya pUjyamAnena puruSeNa puruSazabdena sAmastye samastatAyAM satyAM samAse satItyarthaH / agrayatvaM pUrvaprayojyatvaM syAdityarthaH / ' sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnai:' iti sUtreNa sadAdizabdAnAM pUjyamAnavAcakaissaha samAsavidhAnAtteSAM 'prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam' ityupasarjanasaMjJAyAM 'upasarjanaM pUrvam' iti pUrvaprayojyatvaM syAdityarthaH / atra vivakSitasya brahmavido bhagavatsaMbandhena sarvalokAgragaNanIyatvasya nirdhAraNe upapAditazleSabhittikAbhedAdhyavasAyena pANinIyasUtrarUpazabdaH pramANapadavImanAyi // yathAvA vijitassa pArijAtAharaNaraNAgre tvayA hare maghavA / bahuLaM tAnto'dyApi maghavA bahulamiti sUtramiha mAnam // 1062 // ( he hare ! maghavA indraH pArijAtAharaNaraNAgre tvayA vijitaH / ataeva adyApi ca bahulaM ativelaM tAntaH glAnaH / iha asminnarthe 'maghavA bahulam' iti sUtraM mAnam / maghavato'dyApi bahulaM tAntatve uktasUtraM pramANamityarthaH / maghavazabdasya uktasUtreNa tR ityantAdezasya bahulaM vidhAnAttasya bahulaM tAntatve tatpramANamiti bhAvaH / atropapAditArthasthApanAya zabdArthatA dAsya mUlakazleSopaSTambhena uktasUtrasya pramANatApradarzanam //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 alaMkAramaNihAre yathAvA- nirmitsA cettava jagadAsIdevAtra neSyate'bhyA sH| ata evAcyuta pANiniratrAbhyAsasya lopamevAha // 2013 // __ he acyuta! tava jagadekakAraNasyati bhaavH| nirmitsA nirmAtumicchA cet jagat idaM bhuvanaM AsIdeva niSpannameva / na tu taniSpatto mAtrayA'pi vilambaH 'icchAmAtraM prabhossRSTiH' iti zruteriti bhAvaH / atra nirmitsAyAM abhyAsaH paunaHpunyaM nessyte| sadicchonmeSamAtrAdeva saMbhavantyAM jagatsRSTau tatpaunaHpunyaM nApekSitamiti bhASaH / ataeva nirmitsAyAmabhyAsAnapekSaNAdeva pANiniH atra nirmitsArUpe'rthe, pakSe nirmitsAzabde abhyAsasya pauna:punyasya, anyatra dvirvacanasya lopameva adarzanameva Aha kathayati / nirityupasargapUrvakAt mAdhAtossani 'sani mI mA' ityAraNya yaduktaM tatrAbhyAsalopasya 'atra lopo'bhyAsasya' iti sUtreNa tena vihitatvAditi bhaavH| atra bhagavato jagannirmANaviSayakecchAbhyAptAnapekSaNe'rthe pUrvavadeva zleSamUlAtizayoktayavalambanena upadarzitaM pANiAnasUtra pramANIkRtam // yathAvA sama eva bhavati samrAT puruSatvaM cApi bhavati tasyaiva / yanmo rAji samaH ko vrazcabhrasjati satritaM muninA // 2064 // mayA zriyA saha vartata iti samaH / sa eva salakSmIka eva samrAT jagadIzvaro bhavati 'eSa brahmalokassamrAT / rAjA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (115 ) dhirAjassarveSAM viSNurbrahmamayo mahAn' ityAdizrutismRtibhyaH / 'salakSmIkasya sAmrAjyaM sarvadhA supratiSThitam' ityAcAryazrIsUktezca / na hyalakSmIkAnAM sAmrAjyaM kadApi bhavediti bhAvaH / tasyaiva salakSmIkasyaiva puruSatvaM cApi 'pUrvamevAhamihAsamiti tatpuruSasya puruSatvam' iti niruktasarvakAraNatva sarvAntaryAmitvAdiprakAza kapuruSazabdavAcyatvaM ca bhavati ' hI zca te lakSmIzca patnacau' iti lakSmIjAnereva ' vedAhametaM puruSaM mahAntam' iti puruSatvazravaNAt / evaM zrutisiddhe svAbhimatArthe pANinIyasUtralakSaNasmRtimapi zleSeNa pramANIkaroti - yaditi / tadA pUrvArdha - syaivamarthaH yat yasmAt samrADiti zabdaH sama eva makArasahita eva bhavet 'mo rAji samaH kau' iti kvibante rAjatau pare samo makArasya makAravidhAnAt / na tu 'mo'nusvAraH' iti vihitAnusvArasahitaH / tasyaiva samrATchabdasyaiva puru bhUyiSThaM yathAtathA 'purubhUH puru bhUyiSTham' ityamaraH / SatvaM ' brazvabhrasjasRjamRjayajarAjabhrAjacchazAM SaH' iti jaztvasthAnibhUtaM SatvaM bhavati / samrADiti zabda uktaprAkrayayA niSpadyata iti bhAvaH // yathAvA 39 vRddhAcchapratyaya iha bhavettvadIyo na cAtra saMdehaH / smarati hi bhagavAn pANiniramumarthaM zeSazelamaulimaNe / 2065 // he zeSazailamaulimaNe ! vRddhaH abhivRddhaH tailadhArAvadavicchinna iti yAvat / acchaH vijAtIyapratyayAnantaritatayA nirmalazca pratyayaH tvadviSayakadhyAnaM yasya sa tathAbhUtaH tvadIyo bhavati 'priyo hi jJAnino'tyarthamahaM sa ca mama priyaH' ityukta
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 alaMkAramaNihAre rItyA tava niratizayaprItipAtratAmApadyateti bhAva: / atra na sndehH| yadvA vRddhaH pravRddhaH acchaH devatAntarasaMbandhagandhadavIyastayA vimalaH pratyayo vizvAso yasya sa tathAbhUtaH mhaavishvaasshaaliityrthH| tvadIyaH svadekazaraNaH pumAn vRddhAcchapratyaya ityAvRttyA yojyam / abhivRddhanirmalajJAnaH 'sarva ha pazya: pazyati / sa cAnantyAya kalpate' ityuktarItyA nityAsaMkucitazAno bhavedityarthaH / tvayi mahAvizvAsopalakSitAtmarakSAbharasamapaNaM vidadhAno mukto bhavatIti bhAvaH / atra prAthamike'rthe upA sanA dvitIyasminnayAsa iti vailakSaNyam // anyatra vRddhAcchapratyaya iti saptamyantatayA chedaH / vRddhAcchapratyaye 'vRddhAcchaH' iti sUtravihitachapratyaye kRte sati tvadIya iti rUpaM bhavatItyAvRttyA yojanIyam / 'tyadAdoni ca' iti yuSmacchabdasya vRddhasaMjJAyAM 'vRddhAcchaH' iti chapratyaye vihite tvadIya iti rUpaM siddhayatItyarthaH / utarArtha sugamam / atra svAbhimate upapAdeite'rthe pANinismRteH prAmANatayA'vatAraNam / yathAvA iyamAdezamajAye dhatte suppratyaye pare'pi zrIH / avatIlopagatA'sminnarthe zAbdikamunervaco mAnam // 2066 // he zrIH! ilopagatA ilayA bhUdevyA upagatA samIpAzritA 'lakSmIpriyasakhIm' iti bhUdevyAH zrIsakhItvazravaNAditi bhAvaH / iyaM bhavatI suprasiddhA tvaM ajAdye brahmAdau caturmukhasyApi kAraNabhUte iti paramAtmana eva vizeSaNaM vA / suSpratyaye zobhanajJAne, pratyaya ityupalakSaNaM zaktibalAdAnAmapi paripUrNajJAnAdiSADguNye
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 41 ityrthH| pare'pi bhagavatyapi 'paro'riparamAtmanoH' iti vizvaH / AdezaM zAsana dhatte pussnnaati| 'yadapAGgAzritaM sarva jagat sthAvarajaGgamam / yadbhabhaGgAH praNANaM sthiracararacanAtAratamye murAreH' ityAdyaktaH // pakSe-zrIH zrIzabdaH ajAye ac Adyo yasya tasmin suppratyaye suppratyAhAraghaTaka aujas ityAdau pratyaye pare sati / apizabdo bhinnakrama uttaratrAnvati / iyaM iy ityAkArakaM AdezaM dhatte / bhavati IlopagatA iti chedaH / IlopaM IkArAdarzana gatA'pi prAptA'pi, apissmuccye| bhavati bhUdhAtorlaT / asminarthe zAbdikamuneH pANineH vacaH pramANam / zrIzabdasyAjAdau vibhaktI parata: 'aci dhAtubhravAM yvoriyaDuvaGau' iti vihitasya iyaGo GittvAt 'Gicca' ityanena antyavarNasya IkArasyAdezavidhAnAditi bhAvaH / IkArasya iyaDA'pahRtatvAdadarzanam / atrApi svavivakSite zrutyAdisiddhe zrIparatvarUpe'rthe upapAditazleSamUlAbhedAdhyavasAyena pANinIyavacasaH pramANatayopanyAsaH // yathAvA-- Aste viSNurnityaM pade parasmiJ zriyA triloktnuH| nityasamAsavacastatpuruSasyottarapade tadatyucitam // 2067 // trilokatanuH sakalajagaccharIrakaH 'jagatsarva zarIraM te' ityAdipramANAt / triloketyatra 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti niyamena samAsAprAptau 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' ityanena samAsaH / trayo lokA: tanuH yasyeti tripade bahuvrIhI kRte tanuzabde uttarapade pUrvayostatpuruSaH / atrAvAntaratatpuruSasya ALANKARA IV.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 alaMkAra maNihAre vikalpe prApte 'dvaMdvatatpuruSayoruttarapade nityasamAsavacanam' iti nityasamAsaH / viSNuH bhagavAn zriyA lakSmyA saha 'vRddho yUnA' iti nirdezAdvinADApe sahazabdayogaM tRtIyA / parasmin pade zrImati vaikuNThe Aste upavizati / tat tasmAt sa cAsau puruSazca tatpuruSaH tasya pUrvoktasya paramapuruSasyetyarthaH / uttare zreSThe pade sthAne nityaM mayA zriyA saha vartata iti samaH AsaH upavezaH AserghaJ / nityasamaM yathAtathA Asa iti vA / lakSmyA sahAvasthAnaM tasya vacaH vacanaM atyucitam / pakSe upapAditarotyA uttarapade parataH tatpuruSasya nityasamAsavacanaM atyucitamityarthaH / atra 'vaikuNThe tu pare loke zriyA sArdhaM jagatpatiH / Aste viSNuracintyAtmA' iti vacanarItyA svopapAdite'rthe upadarzitazleSamUlAtizayoktayA 'dvaMdvatatyuruSayoH' ityuktavyAkaraNavArtikasya pramANatayopanyAsena aucityaM samarthitam // yathAvA yA madayati svasevinamacireNa janaM haripriyA saiSA / suvacA halipriyetyapi ralayorabhidA hi sammatA viduSAm || 2068 // yA haripriyA svasevinaM AtmAnaM bhajamAnaM AsvAdayamAnaM ca madayati harSavantaM madavantaM ca karoti ' harSe'pyAmodavanmadaH ' ityamaraH / sA haripriyA halipriyetyapi suvacA harihalinorabhedAditi bhAvaH / halI balabhadraH / pakSe upapAditena hetunaiva halipriyA kAdambarItyapi suvacA / 'surA halipriyA' ityamaraH / samarthitamapyartha. sthUNAnikhananyAyena punassamarthayate - ralayoriti / hi yasmAt ralayorvarNayoH abhidA abhedaH viduSAM vaiyAkaraNAnAM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (115) 43 smmtaa| ato haripriyAzabdaH haliMpriyetyapi suvaceti bhAvaH / zabdArthatAdAtmyaM na vismartavyam / atra svavivakSite haripriyAyAH halipriyAtvanirdhAraNe vaiyAkaraNokteH pramANatA // yathAvA -- ajaraM brahma tadekaM daivatamanyattu nAjaraM vidmH| jarasA vikRtimajAdau munirAha hi nirjare samaste'pi // 2069 // __ tadbrahma ekameva ajaraM jaropalakSitasarvavikAravidhuraM 'vijaro vimRtyuH, yattacchAntamajaraM paraM brahma' ityAdizruteH / anyadaivataM tu ajaraM na vidmaH / daivatAntarasya sarvasyApi jarAmaraNAdyanatItatvAt / hi yasmAt muniH pANiniH / ajAdau caturmukhAdau samaste nirjare daivate'pi jarasA vikRti Aha / yadvA hoti prasiddhau / pakSe nirjare nirjarazabde samaste'pi samastatAM prApte'pi ajAdau ajAdivibhakto parataH jarasA 'jarAyA jarasanyatarasyAm' iti vihitajarasAdezena vikRtiM Aha / samastItyuktiH 'padAGgAdhikAre tasya ca tadantasya ca' iti jJApanAya / atra bhaga vadatiriktadaivatajarAkAntatvanirdhAraNAya zAbdikokteH pramANatA // yathAvA prAptAnAM tvAM cihna prAyeNa taveva bhavati paramAtman / tatpuruSasya hi paravalliGgaM zAbdikamunIzitA'vAdIt // 2070 // .. he paramAtman ! tvAM prAptAnAM muktAnAmityarthaH / te tava cihna caturbhujatvAdi liGgaM prAyeNa bhavati / prAyeNetyanena jagatkAraNatva ALANKARA VI. 6 *
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra maNihAre zrIpatitvAdivyAvRttissUcitA / hi yasmAt zAbdikamunIzitA pANiniH tatpuruSasya tAdRzatvadIyapuruSasya muktasya paravat paramAtmanastaveva liGgaM cihnaM bhavatItyavAdIt / vastutastu 'paravaliMGgaM dvaMdvatatpuruSayoH' iti tatpuruSasya uttarapadaliGgamevAvAdIditi / atra svAbhimate bhAgavatAnAM muktAnAM bhagavacihnalAbhe laSAvalambanena pANinisUtraM pramANatAM nItam // 44 yathAvA nanu vizvamekanIDaM yatra sa puruSottamAtkimanyatsyAt / vizvaMbhare mumAgamamAha RSizzabdavit sphuTaM saktam / 2071 // vizvaM idaM sarve jagat yatra nanu yatraiva puruSe / nanu ravadhAraNe / ekanIDaM abhinnasthAnakaM aikAdhikaraNyabhAgityarthaH / saH puruSottamAt puruSazabdAbhilapanIyabaddhamuktobhayAvasthapratyagAtmavilakSaNAnnArAyaNAt anyaH kiM itarassyAtkim / kimityadhikSepe / kadApi na syAdeveti bhAvaH yatra vizvamekanIDamiti padasaMdarbheNa 'yatra vizvaM bhavatyekanIDam' iti zrutiH pratyabhijJApyate / amuM buddhisthaM AgamaM ' yatra vizvam' ityAdyudAhRtazrutiM vizvaMbhare nArAyaNe svasmin saktaM tatparaM, zabdavit zabdazabdo'tra 'zabdazvAto'kAmakAre' ityAdAviva vedaparaH / vedavidityarthaH / 'vedAntavidvedavideva cAham' iti gAnAt / RSiH vAsudevatayA'vatIrNo badarikAzramatApaso nArAyaNa ityarthaH / zrUyate ca bhagavadvAcaka RSizabda: 'svayaM juhvata ekaRrSi zraddhayantaH' iti muNDake / 'ekaRSi mukhyaRSiM paramAtmAnamityarthaH ' ityupaniSadbhASye vyAkhyAtam / 'ke te RSayaH prANA vAva RSaya' iti zrutirapya
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (115) 45 traanukuulaa| RSaya iti bahuvacanAnta RSizabdaH paramAtmaparatayA 'tathA prANAH' ityadhikaraNe abhASi / Aha vadati // dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSarassarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyte|| uttamaH puruSastvanyaH prmaatmetyudaahRtH| yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // yasmAtkSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / ato'smi loke vede ca prathitaH purussottmH|| iti gAyan bhagavAn bibhartItyanena 'yatra vizvaM bhavatyekanIDam' iti zrutiM nArAyaNaparAmevAhetyarthaH / tathAhyatropabRMhaNe 'paramAtmetyudAhRtaH' ityanena-'tasyAzzikhAyA madhye paramAtmA vyavasthitaH' iti zrutiH smAryate / 'yo lokatrayamAvizya' ityanena 'yacca kiMcit' ityAdikaM vyAkhyAtam / "lokyata iti lokaH tatrayaM lokatrayaM acetanaM tatsaMsRSTazcetanaH muktazceti pramANAvagamyametatrayaM ya AtmatayA''vizya bibharti tasmAdvayApyAdbhartavyAJcArthAntarabhUtaH" iti zrImadgItAbhASyam / bibhartItyAdhAratvoktayA 'yatra vizvaM bhavatyekanIDaM, tatsaviturvareNyaM, dhruvamacalamamRtaM viSNusaMzaM sAdhAraM dhAma' ityAderartha uktaH / avyayazabdoktayA 'zAzvataM zivamacyutam' ityaayuktsNgrhH| Izvarazabda iha 'vyApya nArAyaNasthitaH' ityuktavyApteH 'antaH praviSTazzAstA' ityAdyanusArAtsamastaniyamanaviziSTatvaM 'atmezvaram' ityuktAnanyaniyAmyatvaM cAbhipretIti 'puruSottamaH kH'| ityatra zrImat stotrabhASyam / tasmAt 'yatra vizvaM bhavatyekanIDam' iti zruti nArAyaNe svasminneva tatparAmAha gItAcArya iti suSTaktam // arthAntaraM tu-zabdavit vyAkaraNavettA RSiH pANiniH
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 alaMkAra maNihAre vizvaMbhare vizvaMbharazabde mumAgamaM mumityAkArakamAgamaM saktaM saMbandhaM sphuTamAha ' saMjJAyAM bhRtRvRji' ityAdinA vizvazabdopapadakAt bhRJaH khaci 'arurdviSadajantasya' iti mumAgamaM vyadhatteti / atra 'yatra vizvam' ityAdizrutipratipAditAyAssa. kalajagadAdhAratAyAH puruSottamaikaniSThatvanirdhAraNe svAbhimate 'yo lokatrayamAvizya' ityAdismRtiH zleSabhittikAbhedAdhyavasAyena udAhRtavyAkaraNasmRtizca pramANatayopadarzite iti pUrvodAharaNebhyo vizeSaH // 6 yathAvA yo veda brahmAsaddurmedhAstaM santamevAhuH / AstAM zrutiriha mAnaM nAlaM kiM nityamasijiti hi sUtram / / 2072 // yaH durmedhAH brahma asaditi veda sat astIti na vede - tyarthaH / a ityetannaJsamAnArthakamavyayaM 'abhAve nAno nApi ' ityavyayeSvamarAnuzAsanAt / yadvA asaditi samastaM padaM yathAzrutameva yojyam / brahma nAstIti yovedeti tadarthaH / anyattu - atrAdyayojanA lyam / brahmaviSayaka jJAnAsadbhAvasadbhAvAbhyAmAtmanAzamAtmasattAM ca vadati" iti 'asanneva sa bhavati' iti zrutyarthavarNanapara mahAsiddhAntasthazrI bhASyatAtparyAnurodhena / dvitayA tu 'Anandamaya sadasattvajJAnAnmokSasaMsArau bhavataH iti prakRtazrutyarthavarNanaparopaniSadbhASyAnurodhena / taM durmedhasaM durbuddhiM durmedhazzabdaca asataM asAdhumeva anyatra as iti varNAntameva AhuH / iha asminnarthe zrutiH 'asanneva sa bhavati asabrahmeti veda cet' iti zrutiH mAnaM pramANaM AsmAM tiSThatu 66 ,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 47 nAma / nityamasijiti hi sUtraM, hishbdo'vdhaarnne| 'nityamasic prajAmedhayoH' iti sUtramevetyarthaH / nAlaM kiM na paryApta kim / anenaiva nirvAhe kiM zrutiparyantAnudhAvaneneti bhAvaH / uktasUtreNa durityupasargapUrvakasya medhAzabdasya bahuvrIhI asiti samAsAntapratyayasya vihitatvAditi vastusthitiH / atrApi asantamiti zleSabhittikAbhedAdhyavasAyAnuprANitaM zabdasmRtirUpapramANaM zrutipramANena saha uktArthasthApanAyopAttam // yathAvA yena tvaM sarvavidAsa tasmin bodhe'sti sumahatI shktiH| mA'stu guNe'nyatra guNo bhagavana bodhe tu so'sti zabdanayAt // 2073 // ___bhagavAn jJAnazaktyAdiparipUrNa: tasya saMbuddhiH he bhagavan yena bodhaguNena SADguNyaprathamabhUtena tvaM sarvavit 'yassarvajJassarvavit' ityuktarItyA sarvajJaH asi nityAsaMkucitabodhavattvAdeva hi tava sarvajJatvamiti bhAvaH / tasmin bodhe jJAne sarvasAkSAkArarUpe sumahatI zaktiH SADguNyAntaHpAtiguNavizeSaH / sA ca yadanyairazakyatvAdaghaTitamiva bhAti taddhaTanasAmarthya ruupaa| sarvajJatvanirvahaNasAmamiti tu tattvam / asti vidyte| 'parA' sya zaktiH' itmuktarItyA sarvazaktestavApi sarvavittvasyAnena niSpAditatvAdasmin bodhe tvatto'pi mahatI zaktirastIti bhAvaH / nanviyamuktiH kathaM ghaTatAM guNe gunnsyaannggiikaaraat| guNau hi bodhazaktI ubhe apItyata Aha-mA'stviti / anyatra bodhAdanyasmin guNe guNAntaraM mAstu astu vA mA veti bhAvaH / bodhe tu bodharUpe guNe tu sa guNaH uktazaktirUpaH asti / evaM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 alaMkAramaNihAre nirdhAraNe kiM pramANamityatrAha-zabdanayAditi / vyAkaraNanayAt bodhe guNAstitvamuktamiti bhAvaH / tatpakSa budhadhAtIrghA niSpanne bodhazabdhe 'pugantalaghUpadhasya ca' iti guNavidhAnAdguNo'stIti bhAvaH / atra svavivakSitasya bodharUpaguNe sumahAzaktirUpaguNasadbhAvasya upapAditazaktiguNazabdagatazleSamUlAbhedAdhyavasAyena zabdAzAstrIyaprakriyAyAH pramANatA // yathAvA padme tavAGgarociH paribhavati svarNavarNasaubhAgyam / varNayati zAbdikaugho vArNAdAGga balIya iti tasmAt // 2074 // atra varNakAryAdaGgAdhikArakAryasya balIyastvamabhidadhAnA 'vAdAGgam' iti paribhASA aGgavarNazabdapratipAdyArthadvayazleSabhittikAbhedAdhyavasAyabalena svAbhimatArthe pramANatvenopanya stati vishessH|| yathAvA svArthe vibAdhate paramacyuta nityaM ca me'ntaraGgaM tvAm / zAbdikamunirAha parAnnityAdapyantaraGgamadhikabalam // 2075 // he acyuta ! nityaM 'nityo nityAnAm' iti shruteH| paraM ca 'paraH parANAm' iti zruteH / tvAM me antaraGgaM manaH kartR svArthe svAbhIpsitaprayojane viSaye bAdhate pIDayatIti yAvat / 'nUnaM svArthaparo loko na veda parasaMkaTam' iti bhAvaH / anyatra paraM nityaM ca zAstraM karma antaraGgaM antaraGgazAtraM karta svArthe viSaye bAdhate tatpravRttivighAtakaM bhvtiityrthH| atra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (116) svoktArthe zAbdika paribhASAM pramANayati zAbdiketi / zAbdika - muniH pataJjaliH parAnnityAdapyantaraGgamadhikabalamAha / 'paranityA - ntaraGgApavAdAnAmuttarottaraM balIyaH' iti paribhASaNAditi bhAvaH // 49 yathAvA kRpayA tavAcyutAkhilakarma vinAzonmukhaM tato'hamagham / tadvazago'pi na kuryAmakRtavyUhA hi pANinIyAsyuH || 2076 // he acyuta ! tava kRpayA mama akhilaM karma vinAzonmukhaM, tataH kAraNAt tadvazago'pi karmavazyo'pi ahaM aghaM uttarAghaM na kuryAm / hi yasmAt pANinIyAH akRtavyUhAH 'akRtavyUhAH pANinIyA:' iti paribhASitatvAditi bhAvaH / ' nimittaM vinAzonmukhaM dRSTvA tatprayuktaM kAryaM na kurvanti' iti paribhASArthaH / atra vinAzonmukhakarmAnurodhena tatprayuktottarAghasyAkaraNe pANinIya paribhASAyAH pramANIkaraNAtkaveH pANinIyatA'pi prakaTitA // yathAvA yeSAM tvayA'nubandhasteSAM bhagavan kathaM svasArUpyaM syAt / yadiha vadanti padajJA na hyanubandhena kRtamasArUpyamiti // 2077 // - he bhagavan ! yeSAM janAnAM tvayA saha anubandhaH saMbandhaH bhavati bhAgavatatvaM bhavatItyarthaH / yadvA niravazeSAvidyAni vRttipUrvakaM parame vyoni saMzleSaH bhavatItyarthaH / teSAM janAnAM asArUpyaM tvadasarUpatA kathaMnu syAt zeSatvena tvayA parigRhItAnAM tvAmeva dhyAyatAM tvatsArUpyaM caturbhujatvAdikaM syAdeva / yathA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 - alaMkAramaNihAre RtunayAditi bhAvaH / 'niraJjana: paramaM sAmyamupaiti' iti shrutirtraanusNdheyaa| yat yasmAtkAraNAt padajJAH vyAkaraNavidaH anubandhena 'RhalorNyat' ityAdau kRtena itsaMjJArthakaNakArAdyanubandhena kRtaM asArUpyaM 'poradupadhAt' ityAdivihitasya yataH asarUpatvaM na bhavatIti vadanti 'nAnubandhakRtamasArUpyam' iti paribhASaNAditi bhAvaH / tathAca zapyaM labhyamityAdau zApalabhyAdeH 'poradupadhAt' ityanena vihito yatpratyaya: 'Rhalo rNyat' iti vihitasya NyataH bAdhaka eva bhavati / na tu 'vA sarUpo'striyAm' ityanena asArUpyanibandhanavaikalpikabAdhakatvaM prApnotItyavadheyam / atra zrutismRtizatapramANasadbhAve'pi camatkArAtizayAya 'nAnubandhakaMtamasArUpyam' iti zAbdikaparibhASAyAH zleSeNArthAntaraM parikalpya pramANIkaraNam // yathAvA tvAM paramavaraM cAnyaM samau vadannAparAdhyati murAre / pUrvaparAvarasUtre parAvarau pANiniryadAha samau // 2078 // utkRSTaM tvAM tvatto'pakaSTena devatAntareNa tulyaM vadato janasyAparAdhAbhAvarUpe'rthe 'pUrvAparAvaradakSiNottara' ityAdipANinIyasmRteH pramANatayopanyAsa: / pUrvodAharaNeSu pANinismRtirabhimatArthe prmaanniikRtaa| iha tu yastu nArAyaNaM devaM sAmAnyenAbhimanyate / sa yAti narakaM ghoraM yAvaccandradivAkarau // yastu nArAyaNaM devaM brahmarudrAdidaivataiH / samatvena vijAnAti sa pASaNDIti kathyate //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 zabdapramANa sara : (115 ) ityAdyuktarItyA bhagavato nArAyaNasya devatAntaratulyakakSyatAvarNanaparajananindApareNa anabhimatArthe pramANIkRteti vailakSaNyam // yathAvA tadviSNoH padamavyayamAmnAtamanavyayaM svarAdyaM tu / evaM sati pANininA svarAdipadamavyayaM kathamabhANi / / 2079 // tat viSNoH padaM ' tadviSNoH paramaM padam' ityAmnAtaM sthAnaM avyayaM anazvaraM AmnAtaM ' tadakSare parame vyoman' ityAdizrutyA pratipAditam / svarAdyaM svargAdikaM padaM sthAnaM tu avyayaM na bhavatItyanavyayaM nazvaraM AmnAtam / evaM sati evaM sthite pANininA svarAdi svargAdikaM padaM sthAnaM, pakSe svarAdigaNapaThitaM padaM avyayaM anazvaraM avyayasaMjJakaM ca kathamabhANi 'svarAdi nipAtamavyayam' iti sUtreNeti bhAvaH // yathAvA svAminnaizvarye tava kena nipAtaH kvavA'pi kiM dRSTaH / evaM sthite'sya pANinirAha nipAtaM kathaM nviti vicintA // 2080 // he svAmin he sarvezvara ! aizvarye jagadIzvaratve viSaye tava 'eSa sarvezvara eSa bhUtAdhipatiH' iti zrutapAramaizvaryasya tava nipAtaH bhraMzaH kena puruSeNa va vAspi kiM dRSTaH na dRSTa evetyarthaH / evaM sthite vastusvarUpe evamavasthite pANiniH asya evaMvidhaizvaryavatastavetyarthaH / pakSe asya svAminniti zabdasyetyarthaH / nipAtaM bhraMzaM, anyatra aizvaryarUpe'rthe lakSaNAbhAve zabdasAdhutvAya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAramaNihAre svarUpeNoccAraNarUpaM nipAtaM kathaMnu Aha / 'svAminnaizvarye' iti sUtreNa aizvaryarUpArthe svAminiti nipAtitatvAditi bhAvaH / ityasmAkaM vicintA // yathAvA prathamaH pumAn samantAdacIkazatsarvanAmarUpamiti / zrutirAha pANinimunistasya kvacideva tadidamAha katham // 2081 // zrutiH-'anena jIvanAtmanA'nupravizya nAmarUpe vyAkaravANi' iti zrutiH prathamaH pumAn parabrahmabhUtaH puruSottamaH samantAt sarvataH sarvanAmarUpaM sarveSAM nAma ca rUpaM ca anayossamAhAraM, anyatra pumAn puMliGgaH prathamaH prathama iti zabdaH samantAt sarvanAmatAprayuktakaryAspadabhUtAsu sarvAsu vibhatiSu sarvanAmarUpaM sarvanAmazabdarUpaM acIkazat prakAzitavAn ityaah| pANinimunistu tasya prathamasya puMsaH tadidaM sarvanAmarUpaprakAzanaM kvacideva ekadeza eveti kathamAhetyAzcaryam / pulliGgasya prathamazabdasya jasyeva sarvanAmatAM 'prathamacaramatayAlpArdhakatipayanemAzca' iti sUtreNAvAdIdityAkSepaparihAraH // ___ atra padyatraye'pi sUtrasya sarvasaMpratipannArthapratyanIkArthasya prakAzanaparatAM zleSeNa parikalpya tadabhedAdhyavasAyena tatpraNetradhikSepAya vaihAsikena pramANatayopanyAsa iti vizeSaH / / yathAvA sakalanayaviSayanigamoddharaNAdarajuSi phaNIndragirinetaH / kathamiva mAtsye rUpe nayalopaM te vadanti zabdavidaH // 2002 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (115) 333 53 he phaNIndragirinetaH ! sakalAnAM nayAnAM mImAMsAnyAyAnAM viSayaH yo nigamaH vedaH tasya uddharaNe uddhAre AdarajuSi te tava mAtsye matsya saMbandhini rUpe avatAre zabdavidaH vaiyAkaraNAH nayalopaM kathaM vadAnti / sakalanayaviSayabhUta vedoddharaNAlaMkarmINa avatAre nayalopoktarasaMgatatvAditi bhAvaH / mAtsye rUpe mAtsya ityAkArake aNNante zabdarUpe nayalopaM yalopAbhAva 'sUryatiSyAgatsyamatsyAnAM ya upadhAyAH' iti vihitayakAralopasya 'matsyasya DyAm' iti niyamitatvena yalopAprasakteriti parihAraH / yadvA phaNIndragirIti bhinnaM padam / he netaH svAmin! phaNIndragiri pataJjali bhASya ityarthopyupaskAryaH / tadA sakalanayaviSayanigamoddharaNAdarajuSItyasya ukta evArthaH / vyAkaraNabhASyasya vedazabdAnuzAsanArtha pravRttatvAditi bhAvaH / atra svavivakSitArthapratyanIkatvaM zabdavidvAkyasya laMSeNa parikalpya tadadhikSepAya tadukteH pramANatayA upanyAsaH / evamagre'pyUhyam // yathAvA 1 vizvaMbharAsahoktau vizvaMbhara eva zeSatAM dhatte / saivAsya zeSabhUtetyuktau saMdegdhi kevalapadajJaH // 2083 vizvaMbharAyAH bhUdevyAH sahoktau sahasaMlApAvasare vizvaMbharaH bhagavAneva zeSatAM tatpArArthyaM dhatte / pakSe vizvaMbharAzabdena sahoktau sahavacane vizvaMbhara eva zeSatAM dhatte vizvaMbharazabdaeka evAvaziSyate / strIpuMsalakSaNamAtravizeSasadbhAvena 'pumAn striyA' ityanena puMsa ekasyaiva zeSatAvidhAnAditi bhAvaH / saiva vizvaMbharA bhUreva asya zeSabhUtetyukau 'tathA bhUmizca nIlA ca zeSabhUte mate mama' itei bhagavaduktau, pakSe vizvaMbharAzabda eva asya vizvaMbharazabdasya zeSabhUtA avaziSTA ityuktau keva
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 alaMkAra maNihAre lapadajJaH natu paramapadajJaH anAghrAta bhagavacchAstra satsaMpradAyagandhazuSkavaiyAkaraNaH svAdhItavyAkaraNamAtra dattadRSTirityarthaH / saMdegdhi 'pumAn striyA' ityanena tallakSaNamAtravizeSasadbhAve puMsa evAvazeSasya vihitatvAt kathaM strIliGgasya vizvaMbharAzabdasyAvazeSa - ssyAditi saMzete iti bhAvaH / atra kevalavaiyAkaraNena kena - cidupapAditArthasya vyAkaraNAvarodhaM pradarzayituM bhagavacchAstravacanArthopArnabandha iti vizeSaH / zleSottambhitatvaM tu pUrvavadeva // yathAvA ekamanekAnugataM nityaM sAmAnyamiti vaco vitatham / ekamanekAnugataM nityamasAmAnyameva ya * hrahma / / 2084 // yadvastu eka anekeSu gavAdivyaktiSu anugataM anusyUtaM nityaM nAzApratiyogi ca / tat sAmAnyaM jAtirityarthaH / 'jAtijataM ca sAmAnyam' ityamaraH / iti vaca: 'nityamekamanekAnugataM sAmAnyam' iti naiyAyikavacanaM vitatham / kuta ityata Aha--yat yasmAtkAraNAt brahma ekaM anekAnugataM nityamapi asAmAnyaM ajAtireva / paramArthatastu ekaM asadRzaM anekeSu cetanAcetaneSu anugataM anupraviSTaM ' yaH pRthivyAM tiSThan ya Atmani tiSThan, antaH praviSTazzAstA janAnAm' ityAdizruteH / nityaM 'nityo nityAnAm' iti zravaNAt / asAmAnyaM anitarasadRzaM 'na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate' iti zruteH / yadvA asAmAnyaM atyutkRSTAmityarthaH / ' sAmAnyAstu parArthamudyamaparAssvArthAvirodhena ye' ityAdI sAmAnyazabda utkarSApakarSahIne hi prayuktaH / atra svavivakSitArthapratyanIkatAM nyAyavidvAkyasya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANataraH (115) 55 zleSeNa parikalpya tadadhikSepAya tadvAkyasya pramANatayopanyAsa iti pUrvebhyo vailakSaNyam // yathAvA asati virodhe smRtyA zrutyA upabRMhaNaM kila nyAyyam / zrutireva tava guNAnAM smRtimupabRMhayati hanta nazzaure // 2085 // he zaure ! virodhe asati pratyakSazrutivirodhe avidyamAne sati smRtyA manvAdipraNItadharmasaMhitayA zrutyAH vedasya upabRMhaNaM aspaSTArthavizadIkaraNaM nyAyyaM mImAMsAnyAyAdanapetam / kilati zAstrIyavArtAyAm / sati tu zrutivirodhe smRteranAdaraNIyataiva / 'audumbarI spRSThodgAyet' iti sparzana zrutivirodhe 'audumbaro sarvA veSTayitavyA' iti sarvaveSTanasmRtariveti bhaavH| tadetatsUtritaM maharSiNA-'virodhe tvanapekSyaM syAdasati hanumAnam' iti / evaM sati zAstrIyaprasthAne vipriitmetdityaah-shrutiriti| tava guNAnAM satyatvajJAnatvAdikalyANaguNAnAM zrutireva 'satyaM jJAnamanantaM brahma, yassarvazassarvavit' ityAdiguNapratipAdikA zrutireva / pakSe-nizamanameva naH asmAkaM smRtiM tvatkalyANaguNAdiviSayakAM smRti 'sarvajJassarvaksarvazaktirjJAnabalArddhamAn' ityAdiparAzarAdismRtimityarthaH / anyatra tava smaraNaM smRtisaMtAnamiti yAvat / upabRMhayati abhivardhayati / hanteti vaiparItyacintanajanitAzcarye / atra zleSagarbhasvoktArthavaicitryaparipoSAya pUrvamImAMsAnyAyarUpazabdapramANopanyAsa iti pUrvasmAdvizeSaH // . yathAvApAdAnte sattAste laghavo vA dadhati gauravaM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 . alaMkAramaNihAre bhagavan / nAhaM bravImi mithyA chandobhijJAH kilai. tadabhidadhate // 2086 // he bhagavan ! te tava pAdAnte caraNAgre / anyatra-padyacatuzacaramabhAge saktAH saMbaddhAH laghavo vA jAtiguNAdiprayuktamahattvahInA api / pakSe te ityasya laghava ityetadvizeSaNatA / te laghavaH 'isvaM laghu' iti sUtrAnuziSTA varNAH / gauravaM pUjyatvaM / pakSe-vA ityetadgauravamityatrAnveti / vA gauravaM vikalona guruvarNatvaM dadhati / yadAhu:-'sAnuskhAro visargAnto dI| yuktaparazca lH| vA pAdAntastu' iti| atra voktacamatkRtisthApanAya udAhRtacchandazzAstrajJavacanaM pramANatayopAttamiti vizeSaH / chandobhijJA: vedajJA ityapyarthaH pratIyate / tena prAmANyAtizayapratotiH // yathAvA guravastvadbhaktAH kila Rjavo'nye laghava eva vakrAssyuH / evaM sati vakaM gurumRM laghu chAndasA bata vadanti // 2087 // . he bhagavannityanuSajyate / tvadbhaktAH guravaH pUjyAH 'evamaSTavidhA bhaktiryasmin mlecche'pi vartate' / sa ca pUjyo yathA hyaham' ityukteH / RjavaH karaNatrayasArUpyazAlinaH / anye tvadabhaktAH laghavaH alpA: vakrAH kuTilavabhAvAH syuH / evaM sthite chAndasAH chandazAstravettAraH vaidikAzcetyapyupaskAryam / chAndasA ityetat 'zrotriyasyeva te rAjan mandakasyAvipazcitaH / anuvAkahatA buddhiH' ityuktarItyA mandabuddhitAdyotanAya / guruM vakraM laghu Rju ca vadanti / bateti viparItakathanazravaNajanitakhede / atra 'aso gvako zeyo'nyo mAtriko lajuH' iti chandazzAstravidAM vacanasya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 57 svAbhimatArthavirodhitayA tadadhikSepAyopanyAsa iti pUrvasmAdvicchittivizeSaH // yathAvA tvayi vidadhAno maitrI dvijarAjo budhsuhRdrvtynriH| jagati hare'zeSasamo dhAmanidhe jyotiSa pramANamiha // 2088 // ___dhAmanidhe he tejonidhe he hare bhagavan ! pakSe he bhAsvanityarthaH / tvayi bhagavati bhAnau ca maitrI zaraNAgatiM 'viditassa hi dharmazazzaraNAgatavatsalaH / tena maitrI bhavatu te' ityatra maitrIzabdasya zaraNAgatyarthakatayA vyAkhyAnAt / anyatra suhRttvaM vidadhAnaH dvijarAjaH brAhmaNamUrdhanyaH candramAzca / candramaso bhAnumanmitratvAditi bhAvaH / budhasuhRt brahmavitsauhArdavAn saumyagrahasya mitraM ca, candramasastanmitratvAt / anariH kAmAdivairivargavidhuraH / candrapakSe zatrurahitaH tasya zatrugrahavirahAditi bhAvaH / jagati azeSeSu samaH 'tulyo mitrAripakSayoH' ityuktakrameNa sarvatra samadarzI anyatra zeSasama iti chedH| zeSeSu uktaprahAtiriktagraheSu samaH bhavati / anyeSAM sarveSAM tatsamatvAditi bhAvaH / iha asminnarthe jyautiSaM jyotizzAstraM pramANaM 'tIkSNAMzurhimarazmajazca suhRdI zeSAssamAzzItagoH' iti varAhamihirAyuktiH pramANamiti bhAvaH / atra zleSamahinA svoktArthasthApanAya jyautiSarUpasmRteH pramANatAprANamiti pUrvasmAdvizeSaH // yathAvA haridRSTiyoM haMsassa mahAcissakriyAJcitaH kra. mataH / uccapadastho bhavitA zrutivajjyautiSamiha pramANaM cet // 2089 // ALANKARA IV.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 alaMkAramaNihAre yaH haMsaH yativizeSaH bhAnuzca / harau bhagavati viSaye dRSTiH upAsanAtmakazAnaM yasya sa tthoktH| pakSe harau siMharAzau dRSTiryasya tathoktaH kumbharAzisthassanniti bhAvaH / tatrAvasthitasyaiva tasmAtsaptame siMhe dRSTisaMbhavAt 'pazyanti saptamAn sarve' iti hi jyotirvidH| saH yativizeSa: mahArcissakriyAJcitaH mahatyA arciSaH AtivAhikAdyabhUtasyAgneH sakriyayA satkAraNa aJcitaH yuktaH kramataH 'arciSo'harahna ApUryamANapakSam' ityAdyuktadinapUrvapakSAdikrameNa uccapadasthaH parasmin pade sthitaH bhvitaa| pakSe saH kumbharAzigato bhAnuH kramataH mInarAziprAptipUrvakaM sakriyAzcitaH saMzcAsau kriyaH meSarAziH 'kriyatAburujatumakulIraleyapAthonajUkakaurSyAkhyAH' iti jyotirvidbhiH meSAdInAM krameNa kriyAdisaMjJAyA uktatvAt / tasmin azcitaH gatassan uccapadasthaH uccasthAnasthitaH 'ajavRSabha' ityAdinA meSasya tduccsthaantoktiH| ataeva mahArciH mahAdIptiH 'svocce pradIptaH' iti vidyaamaadhvokteH| bhavitA / spaSTamanyat / atrApyabhimate'rthe jyotiSasya pramANatA // HETAH yathAvA kavayastavopamAnaM kathayanti harinmaNiM harimaNiM ca / anayorna varNabhedo yaducyate kRSNa tanna khalu mithyA // 2090 // he kRSNa! nIlanIradazyAmalota bhAvaH / kavayaH harinmaNiM marakataM harimANaM indranIlaM ca tava uktavarNasya bhavataH upamAnaM kathayanti kathaM harinIlavarNayorutaratnayozzyAmalavarNasya tava copamAnopameyabhAva ityAzaGkaya samAdhatte-anayoriti / anayoH harinmaNiharimaNyoH varNabhedaH neti yaducyate kavibhiriti zeSaH /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara: (115) 59 tat na mithyA khalu anayoruktazabdayoH navarNenaiva bhedo nAnyavarNarityarthAntaramapi cmtkaari| atra bhagavato nIlatoyadanIlasya harinmaNiharimaNyubhayasAdRzyavarNanAya tayorvarNabhedAbhAvavarNanarUpe'bhimate'rthe 'kamalAsaMpadoH kRSNaharito gasarpayoH' ityArabhya 'daanvaasurdaityaanaamaikymevaabhisNhit|' ityAlaMkArikoktiH pramANabhAvaM praapitaa|| evaM zAstrAntaralaukikavAkyarUpANyapi zabdapramANAnyudAhAryANi / 'AcArazcaiva sAdhUnAmAtmanastuSTireva ca' iti pramANapratipAditAcArAtmatuSTayorapi mImAMsakoktadharmapramANayorvedazabdAnumApakatayA zabdapramANa evAntarbhAvaH // tatrAcArapramANaM yathA saurissa kathaM pApo vAre yasyAcaranti tava tuSTayai / vratamamitamahigirIzvara sadasaca vibhAvyamiha sadAcArAt // 2091 // ___ he ahigirIzvara! saH sauriH zaniH kathaM pApaH / tasya jyautiSoktaM pApatvaM na ghaTata iti bhavaH / tatra hetumabhiprayannAhayasyoti / yasya zaneH vAre tava tuSThayai AmataM vrataM upavAsAdeniyama Acaranti santa iti zeSaH / kathamAcArAdeva tasyApApatvaM nirNeyamityata Aha-sadati / iha loke sat sAdhu asaca asAdhu vA satAM AcArAdeva vibhAvyaM nirNeyaM hi / svavAre satAM zrInivAsaprINanavratAdyAcAradarzanAtsoreH pApatvavAcoyuktirayukteti bhAvaH / atra zanerapApatvanirNaye tadvAre vratAcaraNarUpassadAcAraH prmaanntyopnystH| 'AcAro nAma ziSTAnAmabhimato dayAdAkSiNyAdiyuko vRttivizeSaH' iti mAdhavIye // ALANKARA IV.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 alekAramaNihAre atra AtmatuSTipramANaM yathAbhaktiH prapattirathavA bhavadApteslAdhane smRte tadapi / prapadana eva vizeSAtparitoSo'smAdRzAM vRSAdrimaNe // 20 92 // bhaktayA paramayA vA'pi prapattyA vA mahAmune / prApyo'haM nAnyadhA prApyo mama kaiMkaryalipsubhiH / / iti vikalpitayoktiprapatyoH prapadana evAsmAdRzAM pravRttAvAtmatuSTirUpaM pramANamupanyastam // evaM zrutiliGgAdikamapi mImAMsakoktaM pramANaM saMbhavadihodAhAryam // . tatra zrutiryathA nAmnaiva harirasi tvaM duritaM harase kimatra linggen| svakaraprakoSTha kaGkaNasamIkSaNe na khalu darpaNApekSA // 2093 // atra zrInivAsasya harirityabhidhAnazrutyA sakaladuritahAritvaM samarthitam / 'zruti ma nirapekSaravaH' ityAhustantravidaH // yathAvAdhase nAbhayamudrAmAyaM brahmeti yacchrato'si hre| zrutyA parame tattve nirNIte ko nu liGgamAdriyate // 2094 // - he hare zrInivAsa ! tvaM abhayamudrAM UrdhAgrAGguLikapANitalapradarzanarUpAmabhayasUcanI mudrAM na dhatse na dhArayase / zrInivAsasyAvAkkRtAgrAGguLikakaratalapradarzanarUpavaradAnasUcakamudrAva ha ne na
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 61 tAdRzAbhayamudrAvahanAbhAvAttathoktiH / yat yasmAt tvaM abhayaM brahmeti zruto'si etadamRtametadabhayametadbrahma' iti, 'abhayaM vai brahma' iti ca zrutiprathito'si / avidyamAnaM bhayaM yasmAdiAte paJcamIbahuvrIhiH / tathAhi-zrutyA abhidhAnazrutyaiva parame zreSTha tattve arthayAthAtmye niNIMte sati liGgaM tadanumApakaM sAmatharyarUpaM konu aadriyte| zrutyaivArthanirdhAraNe durbalaliGgAdaraNaM na kriyata evati bhaavH| kiMca 'nArAyaNaH paraM brahma tattvaM nArAyaNaH paraH' ityAdizrutyA nArAyaNasyaiva paratatvatve nirNIte sati liGgaM zivAlaGgaM konu nAmAdriyate / zrutyarthayAthAtmyavettA nArAyaNAdanyaM rudrAdikaM paratatvatayA nAdriyata ityartho'pi pratIyate / atra zrInivAsasya 'abhayam' iti zrutyA abhayamudrAdhAraNarUpaliGgAnAvazyakatvaM smrthitm|| yathAvA zrutirAha zrIpatiriti mAmAbhyAM kimiti zaGkhacake prAk / ajahAH kimIhagirIndo zrautesrthe na khala liGgamAdriyate // 2095 // ___ he ahigirindo! zrutiH 'hrIzca te lakSmIzca patnayo' ityAdizrutiH mAM zrIpatirityAha / AbhyAM zaGkhacakrAbhyAM mama kiM sAdhya zrIpatitvasya zrutyaiva nirNaye zaGkhacakradhAraNarUpaliGgena kiM prayojanamiti prAk pUrva zaGkhacakre ajahA: atyAkSIH kimityutprekssaa| tathAhi zrute nirapekSaravasiddhe'rthe liGgaM nAdriyate tAntriktariti zeSaH / atrApyudAhRtazrutyA zaGkhacakradhAraNAnAvazyakatA samarthitA / atrAnyahetukazzaGkhacakratyAga ukthetukssNbhaavyte| atra kasyacidrAzazzatruvijayAya bhagavAn zrInivAsazaGkhacakre vyatArIditi paurANikI kathA'nusaMhitA //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 alaMkAramaNihAre liGgaM yathA bhuvanopakArahetostava no bhagavan prvRttirekaa'pi| kintu svArthA manye nikhilazarIratvameva tadvadati // 2096 // ____ atra bhagavatazzrInivAsasya 'yasya pRthivI zarIram' ityAdizrutiprasiddhasarvopakArakasarvavastuzarIrakatvaliGgena tatpravRtteH svaprojanakatatparatvaM samarthitam // nanu liGgasya sAmarthyAtmakasya zabdapramANabahirbhUtatayA zabda. pramANaprastAve kathamudAharaNamiti cenna, svatastasya pramANatAviraheNa vedAnumApakatayaiva pramANatvAcchabdapramANa evAntarbhAvitatvAt / evaM laukikaliGgAnAmapi laukikazabdonnAyakatayA laukikazabda evAntarbhAvaH / tAhazaliGgamapyevamevodAhAryam // vAkyaM yathA aghaniSkRtiprakaraNe prabalaM nizcitya tAvakaM vAkyam / janani vaNe zaraNaM tvAM prakaraNato vAkyameva hi balIyaH // 2097 // aghaniSkRtiprakaraNe prAyazcittaprasaktau satyAM tAvakaM vAkyaM'prAyazcittaprasaGge tu sarvapApasamudbhave / mAmekAM devadevasya mahiSIM zaraNaM vrajet // iti lakSmItantroktaM tvadvAkyaM prabalaM nizcitya he janani zrIH! tvAM zaraNaM vRnne| hi yasmAt prakaraNata: ubhayAkAGkSAlakSaNAt vAkyaM samabhivyAhAralakSaNaM vAkyaM balIyaH prabalaM AhuH / tAntrikA iti zeSaH / tathAca pAramarSa sUtram-'zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye * pAradaurbalyamavi
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 63 prakarSAt' iti, 'nirapekSo rvshshrutiH| sAmarthya liGgam / samabhivyAhAro vAkyam / ubhayAkAGkSA prakaraNam / dezasAmAnya sthAnam / yaugikazzabdasamAkhyA' iti saMkSepaH / atra prakaraNavAkyarUpazabdapratipAdyArthadvayazleSamUlAbhedAdhyavasAyottambhitena prakaraNAbalIyasA vAkyenoktArthasamarthanam // yathAvA nAmnaiva mAdhave tvayyAttadarAriNi kumAra eSa iti / vAkyaM kazzraddadhyAcchratiliGgAbhyAM hi durbalaM vAkyam // 2098 // he bhagavan ! nAnnaiva mAdhave 'mAdhavaM veGkaTagirau' iti bhagavacchAstrokeriti bhaavH| anenAbhidhAnazrutirdarzitA / Atte zrIbhagavadrAmAnujAcAryAtsvIkRte darAriNI zaGkhacakre yena tasminniti liGgam / tvayi eSa kumAraH skanda iti keSAMcinmUrkhANAM vAkyaM kazzraddadhyAt / hi yasmAt zrutiliGgAbhyAM tadapekSayA vAkyaM durbalam / pUrvodAharaNe prakaraNAdvAkyasya prAbalyaM prAdarzi / atra tu zrutiliGgApekSayA tasya daurbalyamiti vizeSaH / anyttulym|| prakaraNaM yathA yatrakavA'stu tava guNakathAprakaraNaM tadeva sAdhujanaiH / Adriyate na sthAnaM paramapi tatprakaraNAdvi hInabalam // 2099 // he bhagavan ! tava guNakathAyAH prakaraNaM prastAvaH yatrakkavA astu aprazaste'pi deze astvityrthH| tadeva tvadgaNakathAprakaraNameva sAdhujanaiH bhAgavataiH Adriyate paraM sthAnaM paramaM padamapi nAdriyata teSAM bhagavatkathaikabhogyatvAditi bhAvaH / tat
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 alaMkAra maNihAre paraM sthAnaM paratvena sUtroktaM dezasAmAnyarUpasthAnaM ca prakaraNAdapi prastAvAdapi ubhayAkAGkSArUpaprakaraNAdapi ca hInabalaM durbalaM hi / pAradaurbalyasya sUtritatvAditi bhAvaH / atra uktarItyAprakaraNasthAnazabdavAcyArthadvaya zleSabhittikAbhedAdhyavasAyada - tahastena prakaraNena vivakSitArthasamarthanam // sthAnaM yathA sthAnena vyapadiSTA bhAti samAkhyA'pi veGkadeza tava / yatkathitaM jaimininA sthAnaM balavattaraM samAkhyAyAH // 2100 // he veGkaTeza ! tava zrutizataprathitavaibhasyeti bhAvaH / samAkhyA'pi nAmApi sthAnena tvadAvAsabhUtaveGkaTAdrilakSaNasthAnena vyapadiSTA vyapadezaM khyAtiM prAptA vasiSThavyapadezinaH' iti - vat veGkaTAdrirUpasthAnapuraskAreNaiva hi tava veGkaTeza ityabhidheti bhAvaH / yat yasmAt jaimininA samAkhyAyAH yaugikazabdarUpa - samAkhyAyAH nAmnazca tadapekSayetyarthaH / sthAnaM deza sAmAnyarUpaM AvAsabhUtaM ca sthAnameva balavaditi kathitaM pAradaurbalyasUtreNa / tasmAt tava samAkhyA'pi sthAnena vyapadiSTA bhAtIti yojanA / atra samAkhyAsthAnazabda pratipAdyArthadvaya zleSamUlAbhedAtizayaikIkRtena sthAnena bhagavatsamAkhyAyA vyapadezyatvaM samarthitam // (6 - samAkhyA yathA vedhAsta kRttivAsAssAntA vRddhazravAzca vizvA tman / nAntastvamatra mAnaM bhavati hi yuSmatsamAkhyaiva // 2101 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (119) 6 he vizvAtman ! idaM atraiva udAhariSyamANavacanasthavizvAtmazabdapratyabhijJApakam / sa ityetat vedhaHprabhRtiSu sarveSvapyanuSaJjanIyam / saH lokasraSTatayA prakhyAta: vedhAH caturmukhaH, sa: jagatsaMhartRtvena prasiddhaH kRttivAsAH pinAkI, saH amarAdhIzatvena prathitaH bRddhazravAH indrazca sAntAH antena saha vartanta iti tathoktAH / vinazvarA ityarthaH / pakSe uktAssarve'pi zabdAssakArAntA ityrthH| saH 'ajro'mRtH| vijaro vimRtyuH / satyaM jJAnamanantam' iti zrutizatakhyApitaH tvaM nAntaH anantaH nazabdapUrvako bahuvrIhiH / nitya ityarthaH / pakSe vizvAtmAniti zabdo nakArAnta ityrthH| atra mAnaM pramANaM yuSmAkaM te ca tvaM ca yUyaM teSAM 'tyadAdInAM mithassahoto yatparaM tacchipyate' iti paraikazeSaH / samAkhyA nAmaiva / atra brahmAdiSu pralInaSu naSTe loka carAcare / AbhUtasaMplave prApte pralIne prakRtau mahAn / ekastiSThati vizvAtmA sa tu nArAyaNaH prabhuH // iti zrImanmahAbhAratavacanaM, brahmA zambhustathA'rkazca candramAzca zatakratuH / etadAdyAstathaivAnye yuktA vaiSNavatejasA // jagatkAryAvasAneSu viyujyante svatejasA / vitejasazca te sarve paJcatvamupayAnti c|| iti zrIviSNudharmottaravacanaM cArthataH pratyabhijJApyate / atra vivakSite'rthe samAkhyAyAH pramANatA // yathAvA - natanivahena krIto nitarAM cakrI samiddhayA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 alaMkAramaNihAre bhaktayA / cakrIti samAkhyaiva krItatvamamuSya vadati suspaSTam // 2102 // cakrIti samAkhyA nAmaiva amuSya bhagavataH krItatvaM krayaNakarmatvaM, pakSe krItyAkArakavarNena itatvaM yuktatvam / atrApi svavivakSite krotatvarUpe'rthe zabdArthatAdAtmayamUlakazleSamahinA samAkhyaiva pramANatAM gmitaa| atra 'bhaktikrIto janArdanaH' iti prmnnaartho'nusNdheyH|| yathAvA tvatpadavidhuto raviriha khe'TeSvagresaro bhavana bhagavan / vyagro'pyabhavanUnaM samAMkhyayaivAvagamyate'rtho'sau // 2103 // he bhagavan ! ravi: bhAnuH ravizabdazca / tvatpadena tava caraNarucota yAvat vidhutaH ataeva kheTeSu garyeSu 'kheTagANakAssamAH' ityamaraH / gaganacAriSu graheSviti tattvam / agre. saraH zreSThaH anyatra agre Adau saraH zabdArthatAdAtmayabalena rephaviziSTa ityrthH| bhavan san vyagro'pi vyAkulopi abhavat / viH vivarNaH agre prAnte yasya sa tathAbhUtazca "agaM purastAdupari parimANe palasya ca / Alambane samUhe ca prAnte ca syAnapuMsakam / adhike ca pradhAne ca prathame cAbhidheyavat" iti medinii| abhavat / nUnamiti sambhAvanAyAm / atra tasya samAkhyayaivAyamarthaH avagamyate / uktarItyA samAkhyayA tAdRzArthalAbhAditi bhAvaH / atrApi svavikSite'rthe samAkhyaiva zleSamahinA prmaanniikRtaa||
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasaraH (115) 67 67 yathAvAvidhuriha vibho bhavanmukhavipratipano dhutastatassakhyamagAt / asya samAkhyaiva vadatyamumartha kiMvihAnyamImAMsanataH // 2104 // he vibho svAmin ! iha vidhuH induH bhavanmukhena bhavanmukhe vA vipratipannaH vipratipattiM gataH virodhaM prApta ityarthaH / ata eva tataH sArvavibhakti kastasiH tena mukhenetyayaH / dhutaH tiraskRta iti yAvat / tata ityetat madhyamANanyAyenobhayAnvayi / tataH tena saha sakhyaM sauhArda agAt utkRSTenAvadhIritasya nikRSTasya kuzalamaterjhaDiti tadAzrayaNamevocitamiti bhAvaH / amumartha uktamathai asya vidhoH samAkhyaiva vadati prakAzayati / iha asminviSaye anyamImAMsanataH kiM vicArAntaramanAvazyakamiti bhaavH| samAkhyApakSa tu-vidhuH vidhuzabdaH vibho abhavat iti chedH| mukhe prathamabhAge vipratipannaH vi ityAkArakAkSareNAzritaH abhavat AsIt / tataH anantaraM dhutaH saarvvibhktikstsiH| dhuvarNena sakhyaM sAhityamiti yAvat / agAt prApat / vidhuzabda evaMniSpanna ityarthaH / anyatpUrvavat // yathAvA Adau svArAvarazrIdhara madhye trAsito'pi sutrAmA / mAnugRhIto'nte'bhUdasya samAkhyaiva tamimamAhArtham // 2105 // . ___ he zrIdhara! sutrAmA indraH sutrAmote zabdazca / Adau durvAsazzApopaplavAtpUrva svaH svargaH rAddhaM siddhaM yasya saH svA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 . alaMkAramaNihAre rAddhaH svaH svarge rAddhaH saMsiddha iti vaa| sarvaizvaryaparipUrNa ityarthaH 'ro ri' iti rephalope 'dUlope' iti pUrvasyANo dIrghaH / zabdapakSe tu-Adau su iti varNa ArAddhaM yena saH svArAddhaH / madhye durvAsazzApalakSmIkaTAkSalAbhayorentarALasamaye trAsitaH vairocaniprabhRtibhiH padabhraMzanAdinA bhISito'pi / anyatra madhye su mA iti varNadvayAntare trAsitaH trA iti varNasamudayaH AsitaH upavezitaH yasya sa tthoktH| trA iti varNasamUhena sitaH baddhaH saMbaddha iti vA / apiratra smuccye| traasitshcetyrthH| ante paryavasAne mAnugRhItaH lakSmIkaTAjhaviSayIkRta ityarthaH : anyatra ante caramabhAge mAnugRhItaH mA iti varNana ghaTita iti yAvat / abhUt / tamimamartha asya sutrAmNa: samAkhyaiva Aha sutrAmeti samAkhyayaiva vedite'sminnarthe paurANikoktiparyantAnudhAvanaM nApekSitamiti bhAvaH / atra upapAdite svAbhimate'rthe samAkhyAyAH pramANatA // yathAvA__ mApamumApatirantarbibharti tadadhInasatta evAyam / yadi durgraho'yamoM vimRzyatAM sAdhu tatsamAkhyaiva // 2106 // ___ umApatiH ziva: mApaM zrInAthaM antarvibharti antarAtmatayA dadhAti / mamAntarAtmA tava ca yecAnye dehisaMzitAH / viSNurAtmA bhagavato bhavasyAmitatejasaH // ityAdipramANAditi bhAvaH / ata eva ayaM umApatiH taddhInasatta eva tadAyattasvarUpasthitipravRttibheda ityarthaH / ayamarthaH antaryAmibrAhmaNAvisaMvAdipradarzitapramANasaMpratipanno'rthaH durgraho
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdapramANasara : (115) yadi alpaprajJairdurvijJAnazcet sAdhu samyak tatsamAkhyaiva umApatisamAkhyaiva vimRzyatAM vimarze ayamarthassphuTI bhaviSyatyalpajJAnAmapIti bhAvaH / samAkhyApakSe tu umApatiH umApatizabdaH antaH AdyantAkSarayormadhye mApaM mAzca pazca anayossamAhAraH mApaM evaMrUpaM varNasamudayaM bibharti / ataeva ayaM umApatizabdaH tadadhInasattaH mApavarNayattasvasthitiH uktamApavarNAbhAve umApatizabdasattAyA durghaTatvAditi bhAvaH / atra svAvavakSite umApaterbhagavadantarAtmakatve umApatisamAkhyAyAH pramANIkaraNam // 69 yathAvA sati bhavati sarvabhogye kAmuka itarAmiSasya yo bhagavan / amukassa kAka eva syAdetadvakti tatsamAkhyaiva // 2107 // < na he bhagavan ! sarvabhogye sarvaissarvaprakAreNa bhogye bhavati satyapi yaH itarAmiSasya bhogyavastvantarasya 'AmiSaM puMnapuMsakam / bhogyavastuni saMbhoge'pyutkoce palale'pica' iti medinii| anyamAMsasyetyapyupaskAryam / kAmukaH kAmayitA / loka' ityAdikRdyogalakSaNaSaSThIniSedhasya ' kameraniSedhaH' iti paryudastatvAt kAmukazabdayoge itarAmiSazabdasya SaSThayeva / saH amukaH so'sau kAmukaH / adazzabda samAnArthako'yamavyutpanno''amukagotrasyAmukazarmaNaH / jJAtassvareNAmukaH ' mukazabdaH / ityAdiprayogadarzanAt / na tu sAkacko'dazzabdaH / tathA satyasuka iti syAt / kAka eva vAyasa eva syAt / AmiSagRdhnutvAtattulya eveti bhAvaH / pakSe kAmukazabdo mukAravighaTitaH kAka eva kAkazabda eva syAt / atra svAvavakSitArthanirdhAraNAya /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 alaMkAramaNihAre cyAvittaikavarNakAmukasamAkhyAyAH pramANatayopanyAsa ityacyAvitavarNa samAkhyodAharaNebhyaH pUrvebhyo vicchittivizeSazAlIdam // yathAvA pratikUla bhAvabhAkte nUnaM haMsIti bhAsi siMhatvam / IdRksihetyetatpadameva hi mAnamatra paryAptam / / 2108 // he siMha he nRsiMha ! tvaM pratikUlabhAvabhAktve tvadviSaye prAtikUlyakRttve nUnaM haMsIti bhAsi prAtikUlyabhAjaM janaM saMharasIti mama pratibhAsItyarthaH / pakSe he siMheti siMhazabdasyaiva saMbodhanam / pratikUlabhAvabhAktve prAtilomyaprAptau haMsIti bhAsi haMsItyAnupUrvyA prakAzase ityarthaH / atra uktArthe IdRk prAtilomyabhAktve haMsIti niSpadyamAnaM siMhetyetatpadameva mAnaM pramANaM paryAtam / kimanyapramANAnveSaNeneti bhAvaH / atra uktArthe uktarUpaM siMheti saMbuddhayantasamAkhyApadaM pramANatayopanyastamiti pUrvasmAdvicchittivizeSazAlIdam // ityalaGkAramaNihAre zabdapramANasaraH paJcadazottarazatatamaH athArthApattisaraH (116) anyathAnupapattyA yatkicidarthasya kalpyate 1 'arthAntaraM tAM kathayantyarthApattiM vicakSaNAH // kiMcidarthAnyadhAnupapattayA arthAntarakalpanamarthApattirnAmA laMkAraH //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA arthApattisara : (116) 71 nandakizorakaradarucibRndaM nitarAmacUcuratkundam / upapadyatAmaparathA vipinabhavasyApi dAnta tA'sya katham // 2109 // kundasya vikAra: puSpaM kundaM 'puSpamUleSu bahuLam ' iti bahulagrahaNAdvaikArikANo luk / 'dvihInaM prasave sarvam' iti klIvatA / idaM kartR mAdhyakusumamityarthaH / nandakizorakaradarucibRndaM karma acUcurat acorayat / aparadhA evaM cauryAbhAve vipinabhavasya AraNyasyApi asya kundasya dAntatA dantasaMbandhitA kathamupapadyatAM na kathaMcidapyupapadyata ityarthaH / kundazabdasya dava - rNAntatvAddAntatvamiti - stusthitiH / atra kundasya dAntatAnyadhAnupapatyA bhagavaddantarucivRnda cauryanirNaya nibandhanAdarthApattiH // yathAvA tvatpadagatividveSTA'zucaM tataH prApya janani zuNDAlaH / caNDAlo'bhUnmanye mAtaGgatvaM kathaMnvi tarathA'sya // 2150 / / na he janani ! zuNDAlaH gajaH tvatpadagatividveSTA tvaccaraNagamanadveSI tava padaM sthAnaM paramavyoma tasya gatiH prAptiH tasyAH vidveSTeti ca / ataeva tataH vidveSAt zucaM zokaM prApya / pakSe azu caM iti chedaH / azu zuvarNarahitaM yathAsyAttathA caM ' girA girA' iti nyAyena tatraiva zuvarNasthAne cakAraM prApya caNDAlo'bhUt / 'yastu nArAyaNaM dveSTi taM vidyAdantyaretasam' itivat lakSmIpadagatividveSasya phalamidamiti bhAvaH / zuNDAla -
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 alaMkAramaNihAre zabdaH zukArApanayanapUrvakaM tatraiva cakAranyasanena caNDAla iti niSpanna ityrthH|. itarathA uktarItyA caNDAlatvAprAptau asya zuNDAlasya mAtaGgatvaM kathaM nu mAtaGgazabdAbhilapanIyatvaM na syAditi bhAvaH / 'mAtaGgazzvapace gaje' iti medinii| atra gajasya mAtaGgatvavyavahArAnyathAnupapattyA caNDAlatvaM zleSamahimnA kalpya te // yathAvA harimukharuciparibhUto vidhuriti manye'nyathA vivrnnmukhH| atipANDurukpratipadaM kSayamapi jADyaM kuto'yamupayAyAt // 2111 // vidhuH induH hareH bhagavataH mukhena paribhUta iti manye / anyathA evaM paribhavAbhAve ayaM vidhuH atipANDuruk atimAtrapANDurogavAn 'strI rugrajA' ityamaraH / ataeva vivarNamukhaH niste jaskavadanaH / pakSe ativizadadIptiH 'syuH prabhA rugruciH' ityamaraH / vi iti vargoM mukhe agrabhAge yasya sa tathokta ityarthaH / kSayaM jADyaM rAjayakSmAkhyarogamapi / pakSe kSayaM kalApacayaM 'kSayo rogAntare vezmakalpAntApacayeSu ca' iti medinii| jADyaM zaityamapItyarthaH / kutaH upayAyAt / atra vidhorvivarNamukhatvAdyanyadhAnupapatyA harimukhaparibhUtatvaM klpyte| zleSottambhitA prAgvat // yathAvAtava saukumAryabhUnA navanItaM janani kharvito. ntym| AdyantanatamitarathA kuto vanIgarbhagaM tadetatsyAt // 2112 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApattisara: (e zAsanA 51,44hAvA. ___ he janani ! navanItaM tava saukumAryabhUmnA khaktikatva lakucitasaukumAryocchrayaM itarathA tadetat navanItaM AdyantAvabhivyApya AdyantaM nataM sarvadA bhugnaM sadityarthaH / kuto hetoH vanyA: vanasya garbha madhyapradezaM gacchatoti vanIgarbhagaM syAt / tvatsaukumAryakartRkasvasaukumAryakharvIkaraNavirahe uktarItyA kuto vanIgarne pravizediti bhAvaH // pakSe navanItamiti padaM AdyantayoH nato nakAratakArau yasya tattathoktaM vanI iti varNo garbhago yasya tattathokaM syAt / navanItazabdasvarUpasyaivavidhatvAditi bhAvaH / atra navanItasyAdyantabhugnatva. vanIgarbhagatvAnyathAnupapattyA zrIsaukumAryAtizayakharvIkRtaunatyatA sNbhaavitaa|| yathAvA manye taTitastvacchIjihIrSavazzrIstvayA''hatA gADham / kathamitarathA tvavAkkRtaziraso'pi na tAntatAM samatyAkSaH // 2113 // he zrIH! taTitaH tvacchIjihIrSavaH tvallakSmIharaNecchavassatyaH ataeva tvayA gADhaM AhatAH abhihatAH itharathA tu evamAghAtAbhAve tu avAkkRtaziraso'pIti lokoktiH / ativelaprayAsabhAjo'pIti yAvat / tAntatAM glAnatAM na smtyaakssuH| taTita iti zabdasya prAtilomye'pi yathApuramavasthAnena tvrnnaanttvaaprhaannaatthoktiH| arthagatabahulvasya zabde AropaH / atrAvAkRtazirastve'pi tAntatvAprahANAnyathAnupapattyA taTitAM lakSmIgADha praha"tvaM kalpya te // yathAvAmakarandenAmba tvadvacanarasasteyameva na kRtaM cet / ALANKARA IV.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAramaNihAre sUnAvasthAnAtsyAdasya kimuhAsanAvAptiH / / asya makarandasya sUnAyAM hiMsAsthAne / sUne kusume iti tu tattvaM avasthAnAt sthiteH 'sUnaM prsvpusspyoH| sUnA . putryAM vadhasthAne gaLazuNDikayoH striyAm' iti medinii| udvAsanaM pramathanaM tasyAvAptiH 'udvAsanapramathanaprathanojAsanAni ca' iti vadha- . paryAyeSvamaraH / utpUrvakAt 'vasa snehacchedApaharaNeSu' iti caurA. dikAddhAtormyuT / utkRSTA vAsanA parimaLaH tasyAH avAptiriti tu tatvam / atra makarandasya upapAditazleSasaMpAditasUnAvasthAnodvAsanAvAptayanyathAnupapattyA jagajananIvacanarasacoratvaM kalpyate // yathAvA tvavacanadhutaM gavyaM no yadi tadidaM puro'gamArUDham / madhye'tibhaye'vApte zrImanvyAdhigatamantataH kasmAt // 2115 // he bhagavan ! gavyaM gopayaH tvadvacanena dhutaM tiraskRtameva no yadi tadidaM gavyaM puraH Adau agaM adri ArUDhaM sat kartari ktaH / loke pratipakSanirdhUtAnAM giridurgapravezassuprasiddha iti bhAvaH / madhye giripradezagamanAvasarAntare atibhaye pratyanIkabhUtatvadvacanasmaraNenAtyantikatrAse avApte sati antataH paryavasAne vyAdhigataM 'dvitIyA zrita' ityAdinA samAsaH prAptarogaM cetyarthaH / atimAtrabhayasaMbhrAntAnAM vyAdherapi saMbhavAditi bhAvaH / kasmAdbhavet tvadvacanadhutatvAdeva gavyasyehagavasthAvAptiriti bhAvaH / arthAntaraM tu zabdaparam / Asman pakSe purH| gN| atibhaye / avApteH / iti chedaH / prAthamikAthai avApte iti saptamyantatayA chede paratrasthitazrIzabdazakArasya 'anaci ca' iti vaikalpika dvitvam / he atibha
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApattisaraH (116) atitejasvin zrIman! gavyaM gavyamiti padaM puraH agre gaM gavarNa ArUDhaM prAptaM tasya mukhe gavarNasya zrUyamANatvAt / ye 'gopayaloyat' iti sUtreNa vihite vaikArike yAdau pratyaye pare madhye gakArayakArayorantarALe avApteH avasya 'vAnto yi pratyaye' iti sUtravihitasya okArasthAnikAvAdezasya ApteH prAptehetoH antataH Ante vyAdhigataM vyatyAkArakavarNasamudAyaM prAptaM bhavet / gozabdAduktarItyA yatpratyaye avAdeze ca satyeva gavyazabdasya vyavarNAntatvaM sidhyet nAnyatheti bhAvaH / atrApi gavyasya puro'gArUDhatvAdyanyathAnupapattyA zabdArthatAdAtmyamUlakazleSAvalambinyA bhagavadvacanasvAdimavijitatvaM kalpyate / vicchittyantaraM tu spaSTameva // yathAvA - svakareNa tava bhujazrIspardhI dantAvaLo mukhe'bhihataH / manye'nyathA kathamadviradatvaM dvirasanAdinAthasya // 2116 // abhUdviradatvamityatra viradatvamiti chedaH / viradatvaM vibhraMzita intatvam / dviradatvamiti parihAraH // . yathAvA___ gADhaM prahRtasya mukhe tvattejaspardhino'nalasya hre| radanAssphuliGgadambhAjagaLaH kathamanyatheSa ha. viradanaH // 2117 // eSaH ha viradanaH iti chedaH / hetyavyayaM prasiddhau 'ha saMbuddhau prasiddhau ca' iti rtnmaalaa| pakSe haviradana iti samastaM padam / hutAzana ityarthaH / anayorudAharaNayorapi viradatvAvaradanatvAnyathAnupapattyA zleSabhittikAbhedAdhyavasAyasaMpAditayA dantAvaLAnalayormukhe'bhihatatvasya kalpanam // ALANKARA VI. 8*
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 alaMkAramaNihAre yathAvA vasudevasuto bhagavAtsUto'jani pAradazca yuktamidam / kathamitarathA raso vai sa iti zrutivacanamarthavattvamiyAt // 2118 // bhagavAn vasudevasutaH sUtaH pAradazca ajanIti yuktam / vastutastu sUtaH arjunasya saarthiH| janipArada iti samastaM padam / jane: janmanaH pAraM dadAtIti pAradaH janmaparaMparApArabhUtanizzreyasaprada ityrthH|| janma karma ca me divyamevaM yo vetti tattvataH / tyaktvA dehaM punarjanma naiti mAmeti so'rjuna / .. iti gAnAt / anena saMsArArNavamagnAnAM viSayAkrAntacetasAm / viSNupotaM vinA nAnyatkicidasti parAyaNam // durga saMsArakAntAramapAramabhidhAvatAm / ekaH kRSNanamaskAro muktitIrasya dezikaH // ityAdikaM smAryate / itarathA evaM sUtatvapAradatvAbhAve 'raso vai saH' iti zrutivacanaM kathamarthavatsyAt tasya rasatvAdeva sUtatvapAradatve yukte iti bhAvaH / 'rasassUtazca pAradaH' iti trayANAmapi zabdAnAM tulyArthakatvAnuzAsanAt / rasaH Anandamaya iti vastusthitiH / atra bhagavato rasatvAnyathAnupapattyA sUtatvapAradatve klpyete|| yathAvA-- * aJjanamaJjanagiripatimaJjulasuSamAM jahAra manye'ham / sudRzAmidamakSigataM dadRze kathamanyathA tadidam // 2119 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApattisara : (116) sudRzAM viduSAM yoSitAM ca akSigataM dveSyaM cakSurviSayaM ca 'dveSye tvakSigataH' ityamaraH / atrAJjanasya suhagakSigatatvAnyathAnupapattyA bhagavadvigraha suSamAharaNadoSavattvakalpanam // yathAvA 77 svazarIrato'harattava dhammillaruci ghanAghano manye / kathamanyathA'sya kamale jagadantasthAvarApakIrtijaniH // 2120 // he kamale ! ghanAghanaH svazarIrataH nijavapuSA tava dhammi laruci aharat amuSNAt iti manye / anyathA asya ghanAghanasya jagadantaH lokamadhye apagatA kIrtiH yasyAssA apakIrtiH sA cAsau janizva sthAvara ityapakIrtijani: sthAvaratvenAprazastaM janmetyarthaH / kathaM bhavet / uktavidhazArIrakarmadoSavazAdeva sthAvarajanmalAbha iti bhAvaH // zarIrajaiH karmadoSairyAti sthAvaratAM naraH / vAcikaiH pakSimRgatAM mAnasairantyajAtitAm // iti manusmaraNAt / pakSe asya saMbandhasAmAnye SaSThI / asmAt ghanAghanAdityarthaH / varApakIrtijaniH / apAM samUhaH Apa varaM ca tat ApaM ca varApaM / kIrtiH kardamaH / tayoH janiH utpattiH jagadantasthA jaganmadhyasthitA / ghanAghanAdeva hi jagati salilapaGkasaMbhava iti bhAvaH / atra ghanAghanasya jagadantasthAvarApakIrtijanmalAbhAnyathAnupapattyA lakSmIdhammillarucicauryarUpakAyikadoSakalpanam / zleSottambhitatvaM tu pUrvavadeva // yathAvA tAvakanakhAni gobhistArakanikaro vyadUduSa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 alaMkAramaNihAre nmanye / kathamaparathA sadAkhyo'pyeSa hi vaihAyasI gatiM vindet // 2121 // he janani! tArakANAM uDnAM ApadAdikRchrAduttArakANAmiti ca gamyate / nikara: tAvakanakhAni gobhiH vAgbhiH kiragaizca vyadUduSat dUSayati smeti manye / aparathA eSa tArakanikaraH sadAkhyaH sAdhurityAkhyAvAnapi sadityAkhyA nAma yasya sa iti vastusthitiH 'bhaM nakSatraM tArakaM sat' ityanuzAsanAt / vaihAyasI pakSisaMbandhinI gatiM karmaphalaM kathaM vindet 'vAcikaiH pakSimRgatAm' ityanantarapUrvodAharaNadarzitapramANena vAcikakarmadoSaphalatayA pratipAditA vaihAyasI gati: kathaM satvena pratItasyApi saMbhavediti bhAvaH / vaihAyasIM antarikSabhavAM gatiM gamanamiti tu tattvam / 'vihAyazzakune puMsi gagane punapuMsakam' iti medinI / atra tArakanikarasya vaihAyasagatiprAptayanyathAnupapatyA lakSmIcaraNanakhakarmakavAkaraNakadUSayitRtvaM saMbhAvyate // yathAvAamaladvijastava smitavasuhArI mAnase'bhavanam / kathamanyathA plavaissaha vasedasAvantyajatvamAsIdan // 2122 // ___ amaladvijaH haMsaH nirmalo viprazcetyapi gmyte| mAnase manasi tava smitasya vasUni dhanAni haratIti smitavasuhArI abhavat nUnam / anyatra smitasya vasuH razmiH sa iva hArI manoharaH smitavadvizada ityarthaH / mAnase tannAni sarasi abhavat sattAmalabhateti yojnaa| haMsAnAM mAnasanivAsitvAditi bhAvaH / anyathA evaM mAnasakarmadoSavirahe antyajatvamA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApattisaraH (116) 79 79 sIdan 'mAnasairantyajAtitAm' iti prAgudAhRtavacanapratipAditamAnasakarmadoSaphalabhUtamantyajAtitvaM prApnuvan san antimajakAravattAmiti tu tattvam / plavaiH caNDAlaiH kAraNDavAkhyavihagaizca kathaM saha vaset / 'caNDAlaplavamAtaGgadivAkIrtijanaMgamAH, madgaH kAraNDavaH plavaH' iti cAmaraH / 'haMsakAraNDavAkIrNAm' ityAdau sarvatra haMsasya kAraNDavasahacAritvaM hi varNyate 'plavassyAtplavane meLe bheke'vau zvapace pazau, ityupakramya 'kAraNDavAkhyavihage' iti medinI ca / evaMcopadArzatodAharaNatrayeNa karaNatrayanirvartitakarmadoSaphalAni krameNa darzitAni / atrAmaladvijasyAntyajatvaprAptayanyathAnupapattyA mAnasikalakSmIsmitavasucauryarUpadoSavattA klpitaa|| yathAvA agrakarAhitAmaha tava kaTakaM karkaTakatAM gataM manye'ham / kathamanyathA'sya kamale siMhamukhatvaM zucidyutipadatvaM vA // 2123 // he amba! tava agrazcAsau karazca agrakaraH karAgramityarthaH 'hastAgrAgrahastAdayo guNaguNinorbhedAbhedAt" ityavayavAvayavinorabhedaH / tasmin AhitaM nyastaM kaTakaM valayaM karkaTakatAM karkaTakarAzitAM gataM manye 'syAtkuLIraH karkaTakaH' ityamaraH / 'syAtkarkaTaH karkaTakazca karkI' iti karkaTarAzinAmaparyAyeSu vidyAmAdhavaH / pakSe agre mukhabhAge kar iti varNasamudayena AhitaH kar Ahito yasminniti vaa| kaTakazabdaH. karkaTakatAM prapadyata ityarthaH / anyathA karkaTakatvAyoge asya kaTakasya kathaM siMhamukhatvaM siMharAzeH pUrvagaNyatvaM syAt siMharAzeH karkaTakarAzyanantarabhAvitvAditi bhaavH| siMhasya mukhamiva mukhaM yasya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 alaMkAramaNihAre sa tathoktaH tattvamiti vastusthitiH / siMhamukhAkAravattvaM kaTakasya prasiddham, yat siMhalalATakaTakamiti vyavahiyate janaiH / zuciyuteH sitakiraNasya padaM sthAnaM tattvaM vA kathaM bhavet karkaTakatvAdeva candrasya kSetramAsIditi bhAvaH / 'karkaTasya nizAkaraH' iti karkaTasya tatkSetratokteH / vastutastu zuceH zuddhAyAH zruteH kAnteH padaM sthAnaM AdhAra ityarthaH / tathAtvaM, yadvA zucidyateH agnitulyadIH padaM atyujjvlmityrthH| atra kaTakasya siMhamukhatvAdyanyathAnupapattyA karkaTakatvaM kalpyate // yathAvAtvanakhasaMgharSAMndustaizzastrAzastri mardito mnye| ahigirinAthetarathA vahati sa mRdulAJchitAM kuto mUrtim // 2124 // __ saH induH mRdulAM mRdvI chitAM chinnAM ca mUrti kuto vahati / zastrAzastrimarditatvAdeva hi mUrtermUdutvaM chinnatvaM ceti bhaavH| mRduzcAsau lAgchatA ca mRdulAJchitA tAmiti tattvam / mRdvI kalaGkitA cetyarthaH / spaSTamanyat / atra mRdulAJchitAM mUrti kuto vahatItyuktArthAnyathAnupapattyA candramaso bhagavannakhasaMgharSamUlakazastrAzastrimarditatvaM kalpyate // yathAvA nanu deva puSpavantau saspa! tvatpratApakIrtibhyAm / prahRtau mukhe'nyathA tAvadantatAM tAntatA ca kathamaitAm // 2125 // puSpavantau suuryaacndrmsau| adantatAM avidyamAnadantatvaM tAntatAM klAntatvaM ca / pakSe akArAntatvaM takArAntatvaM ca 'eka
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhisaraH (117) 81 yoktayA puSpavantau' itymrH| aitAm agacchatAm / ayamadanta stAnto'pyasti-'puSTihAsau kumudasuhRdaH puSpavantoparAge' iti, 'vilocane vibhoryasya vikhyAte puSpavattayA' ityubhayadhA'pi prayogadarzanAt / atra sarvatra zleSojIvitatvaM tulyam // ityalaGkAramaNihAre arthApAttasaraH SoDazottarazatatamaH. athAnupalabdhisaraH (117) yadyogyAnupalabdhessyAdamAvasyAvadhAraNam / kRtino'nupalabdhi tAM ramyAM viduralaMkRtim / / yogyAnupalabdhijanyamabhAvAvadhAraNamanupalabdhi mAlaMkAraH / ramyatvaM tu sarvAlaMkArAnugatameva / / yathAvA doSalavo'pi yadi syAttvayi sudRzAM tadupalabdhireva syAt / kalyANaguNaikanidhe kalaGka upalabhyate hi sakalendau !! 2126 // ___atra bhagavato yadi doSalavo'pi syAt tadA sudRzAM 'zrutismRtI tu viprANAM cakSuSI dve vinirmite' ityuktazrutismRtirUpacakSuSmatAM tadupalabdhissyAdeveti tatsAnathayA anupalabdhyA doSagandhAnavakAzanirdhAraNAdanupalabdhi maalNkaarH| kalyANaguNaikanidhe iti saMbodhanaM doSAtyantAbhAvAbhiprAyagarbham / . sakalendo saMpUrNe . candramasItyarthaH / kalaGka upalabhyate / sattvAdeva tadupalabdhiH / yadi na syAttarhi nopalabhyetaiveti vyatirakadRSTAntaH // ityalaMkAramaNihAra anupalabdhisarassaptadazottarazatatamaH.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 alaMkAramaNihAre atha saMbhavasaraH (118) saMbhavo'dhikasadbhAvAnnayUnasthityavadhAraNam / zate paJcAzannayAyenAdhikasadbhAve myUmasadbhAvAvadhAraNaM saM bhavaH // yathA- kati kati vA tava karuNA vyatikarato nApnuvaJ zriyaM nityAm / tenaiva mamApi zrIjAne sA saMbhavenna kiM brUyAH || 2127 // tenaiva karuNAvyatirekeNaiva / sA nityazrIH // yathAvA kRSNaghana varSati tvayi bhuvanAbhyudayAya divyatamamamRtam / kathamiva na saMbhaviSyati cAtakavRttermamApi tallAbhaH || 2128 // udAharaNadvaye'pi adhika sadbhAvAnnacUna sadbhAvAvadhAraNarUpasaMbhavapramANaM pradarzitam // yathAvA sphuratAM bhavajaladhau ciramurutAntAnAM haThAttava smaratAm / paratArAptau satyAM paritApaM 'yaja bhavetavApyeSA // 2129 // atra jJAnato'jJAnato vA'pi vAsudevasya kIrtanAt / tatsarva vilayaM yAti toyasthaM lavaNaM yathA //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitisara : (119) sakRt smRto'pi govindo nRNAM varSazataizvitam / pAparAzi dahatyAzu tUlarAzimivAnalaH // avazenApi yannAmni kIrtite sarvapAtakaiH / pumAnvimucyate sadyassiMhatrastairmRgairiva // harirharati pApAni duSTacittairApi smRtaH / 8883 yadRcchayA'pi saMspRSTo dahatyeva hutAzanaH // ityAdyuktaprakriyayA zrIhariM haThAt smaratAmapi saMsArasAgaraparatIrAptau saMbhavantyAM tavApyeSA bhaviteti saMbhavapramANapradarzanam / paratAretyatra 'dikchbdebhyastIrasya tAsbhAvo vA vAcyaH' iti tIrazabdasya tArAdezaH // ityalaMkAramaNihAre saMbhavasaro'STAdazottarazatatama. athaitihyasaraH (119) : yatretihocurityAdyamanirdiSTapravaktRkam / pAraM paryaM pravAdasya tatraitihyamalaMkRtiH // anirdiSTapravaktRkaM itihocurityAdipravAda pAraMparyamaitihyam // yathA sasyadazAyAmanamaM zAkhI bhUtvA nametaruH kimiti / laukikagAdhAM smaratA buddhimatA''bAtyato harissevyaH // 2130 // atra sasyadazAyAmityAdilaukikagAdhAM smaratA buddhimatA 'kaumAra AcaretprAjJo dharmAn bhAgavatAniha' ityuktarItyA A bAlyAdeva harissevanIya ityarthaH / atra laukikagAdhAmityanenAnirdiSTapravaktRkapravAda pAraMparyarUpatA darzitA //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 alaMkAra maNihAre yathAvA tAvatkarma na me stAttava zaure yAvatA smRtirnazyet / tAvatkimarthamaJjanamakSi vinazyeddhi yAvatetyAhuH // 2131 // atrApi tAvatkimarthamaJjanamityAkArakalaukikagAdhAyAH pratibimbabhUtAyAH AhurityanenAnirdiSTapravaktRkapravAda pAraMparya darzitamiti draSTavyam // yadyapyete aSTau pramANAlaMkArA: dIkSitebhyaH prAcInairna kRtavivekAH / tathA'pyanumAnAlaMkArasya sarvairapi lakSitatvAtpratyakSAdipramANAlaMkArA api lakSitaprAyA eva / na hi pratyakSAdInAmapi pramANatAyAmanumAnato'sti vizeSaH / na vA vicchittisadasadbhA vakRtaM vailakSaNyam / ato'numAnAlaMkArakathanaM prAcAmitarapramANAlaMkAropalakSaNamityAzayena dIkSitaiH kuvalayAnande sarvANyapi tAni vivicya pradarzitAnItyasmAbhirapi tAni pradarzitAni // ityalaMkAramaNihAre aitihyasara ekonaviMzatyuttazatatamaH . - atha saMsRSTisara : ( 120 ) alaMkRtInAM sarvAsAM yathAsaMbhavameLane / laukikInAmivaitAsAM cArutA'tizayekSaNAt // narasiMhaprakriyayA bhAtyalaMkAratA pRthakU / atastannirNayaM prAcAM matenAtrAbhidadhmahe // nanUktAnAma laMkArANAmanekeSAmekatrAvasthAne kiM tattadalakArataiva ? utAho narasiMhanyAyena samavAyakRtamalaMkAratvam ? iti
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsRSTisara: (120) 85 cet atra kecit-nAlaMkArAntaraM yuktamabhyupagantuM, prAtisvi katattadalaMkAratAtirekeNa saMjJAntarasya vicchittivizeSasya cAbhAvAdityAhuH / anye tu-narasiMhanyAyenAlaMkArAntarameva / na ca saMjJAntaravicchittivizeSayorabhAvaH, asiddhH| saMsRSTisaMkarasaMjJayolaukikAlaMkArANAM kanakamuktAApravALaharinIlamarakatAdInAmanyonyavilakSaNazobhAdhAyakAnAM meLanakRtazobhAtizayavadihApi meLane vicchittivizeSasadbhAvasya ca sahRdayahRdayaikasAkSikatvAt / ato narasiMhAkAreNa meLanamalaMkArAntarameveti / tadetanmatamavalambyoktaM 'bhAtyalaMkAratA pRthak' iti // tilataNDulasaMsargarItyA yatretaretaram / saMsRjyeranalaMkArAssA saMsRSTiritIryate // tilataNDulanyAyona sphuTAvagamyabhedAlaMkArameLane saMsRSTirityarthaH // zabdAlaMkArayorAlaMkRtyozca parasparam / ubhayorapi saMsRSTiriti sA trividhA matA / / tatrAdyA yathAkalikaluSazabalitamatikSitipatisevAtivAhitAyuraham / adhunA tava madhunAzana vidhunAni klamabharaM caritamadhunA // 2132 // atra zabdAlaMkArayorvakSyamANayoranuprAsayamakayoH puurvottraardhgtyornyonynirepkssyossNsRssttiH|| dvitIyA yathAvRSabhUmibhRDhataMsendIvaramindIvarAptajaitramukham / zrIvAsanAmadheyaM tajagatAM bhAgadheyamavyAnaH //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 alaMkAramaNihAra atra paraMparitarUpakopamAkaitavApagutonAmitaretarAnerapekSANA. marthAlaMkArANAM sNsRssttiH|| tRtIyA yathA pannaganagapAvanavanarAjIrAjI tmaalsaalshriiH| pApAturamAta mAM pApAtu ramAttamAnasassa pumaan|| pannaganagasya pAvanAni yAni vanAni teSAM rAjyAM zreNyAM rAjata iti tthoktH| tamAlasAlasya zrIriva zrIH yasya sa tatho. ktaH / ramayA zriyA AttaM vazIkRtaM mAnasaM yasya sa tathoktaH sa pumAn paramapuruSaH pApaiH AturaM mAM pApAtu bhRzaM pAtu / yaGluk / atra chekAnuprAsavRttyanuprAsayamakAnAM zabdAlaMkArANAM upamAparyAyoktayorarthAlaMkArayozca saMsRSTiH // yathAvA zaraNaM tameva ramayA bhajAmahe hemajAbhayAsszliSTam / tvAM vipadi mahatyAmapi vadema vA vAmadeva zaraNamiti // 2135 // hemajA svarNajanyA AbhA prabhA yasyAstathoktayA hirnnyvrnnyetyrthH| ramayA AzliSTaM tameva zrImantaM nArAyaNameva zaraNaM bhajAmahe prapadyAmahe / he vAmadeva virUpAkSa! tvAM mahatyAM vipadyapi zaraNamiti vadema vA / na vademaivetyarthaH / zaraNamityukterapi saMbhAvanA na kaaryaa| kimuta zaraNavaraNakathati bhAvaH 'mahatyApadi saMprApte smartavyo bhagavAn hari.' ityuktarItyA taM zriya-patimeva bhajAmo na tu bhavantaMprati rakSeti vacanamapi vA vadAmaH / 'nAhamutsRjya govindamanyamArAdhayAmi bhoH' ityambarASavrataniSNAtA vayAmiti bhAvaH / ramayA''zliSTamityanena bhaga
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 81 vatassarasatvaM vAmadevetyanena tavyatireka vakratvaM ca sUcyate / atra pUrvArdhottarArdhayoH akSarapaJcakAnulomyaprAtilomyalakSaNazabdAlaGkArau parisaGkhyayA arthAlaGkAreNa saMsRSTau // ityalaGkAramaNihAre saMsRSTisaro viMzatyuttarazatatamaH. atha saMkarasaraH (121) yatrAnyonyamalaMkArAH kSIranIranayAdamI / saMkIryerana saMkaro'yamiti kAvyavido viduH // kSIranIranyAyenAsphuTabhedAlaMkArameLane saMkara ityarthaH // so'yamaGgAGgibhAvena samapradhAnyatastathA / saMdehena tathA caikavAcakAnupravezataH // caturthA saMkaraH proktazzrImadappayadIkSitaiH / evaM nRsiMhAkRtayaH paJcAlaMkRtayo matAH // evaM saMsRSTiprabhRtayaH paJcAlaMkRtayo narasiMhAkArA ityarthaH // apradhAnAlaMkriyayA pradhAnAlaMkriyA yadi / UjjIvyeta tadA'GgAGgibhAvasaMkara iSyate // yathA vadanasuSamAsudhAmbudhinimagnakusumArakarikizoreNa / zuNDAgramivonnamitaM mRgamadatilakaM vibhAtyahinagendoH // 2136 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 alaMkAramaNihAre yathAvA mamaiva prapannAnandastutau- vadanarucihnadaviharannayanamahAmInarAjaniSThyatam / nAsAvivaravilagnaM nanaM dhyAyAmi mauktikaM devyAH // 2137 // atrodAharaNadvaye'pi vadanasuSamAsudhAmbudhItyAdivadanaruci. hadetyAdi ca paraMparitarUpakamutprekSayoraGga, tadujjIvakatvAt rUpakAbhAve cedRzotprekSAnunmaSAt / ato'nayoraGgAGgibhAvalakSaNassaMkaraH // yathAvA--- avivekapaTalamalinaM suvivekAJjanazalAkayA nayanam / nonmaliyati jano yo janmAndho bha. vati konu tatto'nyaH // 2138 // avivekAnAM ajJAnAnAM paTalameva paTalaM nayanendriyAcchAdakarogavizeSaH tena malinam nayanam / suvivekaH tattvatrayayAthAtmyavivecanam / spaSTamanyat / abAdhivekapaTaletyAdirUpaMkaNa janmAndhatAnirdhAraNasya smrthittvaatkaavylinggmitynyornggaanggibhaavsNkrH|| yathAvA barhamayo yadunandana zirasi vataMsastvayA navo vihitaH / vrajataruNIhariNInAM prasabhaM grahaNe vitaMsatAmaiSIt // 2139 / / nava: navyaH ramyo vA vataMsaH uttaMsa: vihitaH nyastaH / vitaMsatAM mRgabandhanopakaraNatAm / pakSe vataMsa iti zabdaH navaH
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : ( 121 ) vakArarahitaH / nazabdapUrvako bahuvrIhiH / vihitaH viH vikAraH hitaH vakArasthAna eva nihitaH yasya sa tathoktassan vitaMsatAM vitaMsazabdatAM aiSIdityarthaH / atra vrajataruNIhariNInAmiti rUpakaM vitaMsatAmiti padArthavRttinidarzanAyA aGgam // yathAvA 89 tvayyAtmazikhAntasthe vidyudivAntasthanIlajaladA'stu / antasthanIlatoyadavidyudasi tvaM kathaM nu paramAtman // 2140 // he paramAtman! anena ' tasyAzzikhAyA madhye paramAtmA vyavasthitaH' iti zrutaparamAtmazabdaH pratyabhijJApyate / AtmazikhA 'tasya madhye vahnizikhA' ityuktA pratyagAtmarUpA jvAlA 'vahnizikhA vahnezzikhA AtmajvAlA' ityupaniSadbhASyam / tvayi nIlatoyadazyAmaladivyavigrahe iti bhAvaH / antasthe sati 'tasyAzzikhAyAH ' ityuktarItyA antarvidyamAne antasthaH nIlajaladaH yasyAssA tathoktA vidyudivAstu 'nIlatoyadamadhyasthA vidyullekhaMva bhAsvarA' iti zrute: "nIlatoyadazyAmalabhagavadvigrahAzrayatvAnmadhyasthana(latoyadavidyunnibhetyarthaH / madhyastheti nIlatoyadavizeSaNasya pUrvanipAtAbhAvazchAndasaH" ityupaniSadbhASyakArairabhASi / abhuutopmevm| tvaM antasthanIlatoyada vidyut kathaM nu asei / AtmazikhAmadhye nIlatoyadanibhasya bhavato'vasthAnAtsA antasthanIlatoyadadvidiva prakAzatAM nAma tava tathA prakAzaH kAraNAbhAvAdvismayAvaha iti bhaavH| vastutastu antasthaH nIlatoyadazabdaH yasya saH vidyut vidyucchandaH vidyuditi varNamadhye nolatoyadazabdaniveze vinIlato2 ALANKARA IV.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 alaMkAramaNihAre yadadyut iti niSpadyate zahadaH tadvAcya iti yAvat / vinIlajalada iva dyotata iti tathokta iti parihAraH / atra pUrvArdhAdIritA upamA uttarArdhodIritavibhAvAnAyA aGgaM zleSopaskRtam // __ yathAvA bhavato'mbujAkSa bhavatA bhavanti ye tAritA na jAtvapi te| vindanti viparyAsAtprakRtivikAraM punastadapi tAntAH // 2141 // he ambujAkSa! ye janAH bhavatA bhavataH saMsArAt tAritAH mocitA ityrthH| te janAH jAtvapi kadApi viparyAsAt vaiparItyAt punarAvRtteheMtoriti yaavt| prakRtivikAraM prAkRtalokaM na vindanti 'eSa devapatho brahmapatha etena pratipadyamAnA imaM mAnavamAvarta nAvartante' ityAdizravaNAt 'mAmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate' iti smaraNAt 'anAvRttizzabdAt' iti sUtrAcceti bhAvaH / pakSe tAritA iti zabdaH jAtvapi viparyAsAt prAtilomyAt prakRteH tAritA iti prakRtyaMzasya vikAraM anyadhAbhAvaM na vindati / yathApUrvamevAvasthAnAditi bhaavH| tathA'pi evaM prakRtisambandhAtAritatve'pi punaH pUrvavaditi bhAvaH tAntAH azanAyApipAsAdiprayuktaglAnizAlina iti virodhaH / tAritA iti zabdo vaiparItye'pi pUrvavattAritA ityeva niSpattestakArAnta eveti parihAraH / atra zleSopaskRtaM kAvyali tathAvidhasya punarapi tAntA iti pUrvAvasthAnuvRttirUpapUrvarUpasyAGgam // yathAvAtvattejovijigISustena parAsto'kSamaH pratI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : (121) 91 kAre / viSamaznanmagno'bdhAvArvo 'cyuta bADabasya gatiriyatI / / 2142 // he acyuta ! aurvaH baDabAmukhAgniH viSamaznan kSveLaM jalaM ca piban / bADabasya brAhmaNasya aurvAnezca gatiH sthitiH iyatI etAvatI yatsvAvadhIrayiturvairaniryAtanAkSamatayA viSAzanenAbdhau patanamiti / pakSe yajalazoSaNena jaladhau nivAsa iti / ziSTaM spaSTam / atra shlessaavliiddhyorvissmaarthaantrnyaasye|rnggaanggibhaavH // yathAvA adhigata kRzAnubhAvo mahAnubhAvaM mahastulayituM te / nUnamaparyApto'gnirbhagavannanalaM tato vadantye nam // 2143 // adhigataH prAptaH kRzaH anubhAvaH prabhAvaH yena kRzAnubhAvaH kRzAnutvaM ca yena sa tathoktaH agniH mahAnubhAvaM mahAprabhAvaM 'anubhAvaH prabhAve ca' ityamaraH / prabhAvaH pratApaH te dhAma tejaH pratApamityarthaH / tulayituM aparyAptaH nUnaM / tataH enaM AnaM analaM aparyAptaM asamarthamiti yAvat / analazabdAbhilanIyamiti tattvam / vadanti / atra kRzAnubhAva zabdapratipAdyArthadvayazleSAbhittikAbhedAdhyavasAnAGgakaM tulanA'paryAptatva samarthanarUpakAvyaliGgamanalamiti nirukteraGgamiti vizeSaH // kecittu - evaMrUpassaMkaro na kevalamarthAlaMkArayoH kiMtu zabdAlaMkArayorapyastItyuktvA yamakAnulomapratilomayozzabdAlaMkAra ALANKARA VI. 9 *
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 alaMkAramaNihAre yossaMkaramAhuH / tadedamudAharaNam deve nAnAvede prathite nityaM sthitA ntaanvitum| devenAnAvedevaiSA mAmapi ramA kssmaajldhiH|| nAnAvede nAnAvidhazrutau, jAtyekavacanam / pratithe prasiddhe sarvezvaratvena sarvevedapratipAdye ityarthaH / deve bhagavati zrInivAse natAn zaraNAgatAn avituM trAtuM nityaM sthitA kSaNamapyetadevasthAnavirahe vinatajanAparAdhadarzanajanitakrodhoSmalatayA naitadrakSaNAbhimukhyaM bhagavAn bhajeteti bhAvaH / devenAnA Anayati prANayatItyAnA pacAdyac devAnAM inAH prabhavaH indrAdayo lokapAlAH teSAM AnA prANayitrI kSamAjaladhiH mAdazAparAdhamarSaNanipuNeti yAvat / eSA ramA mAmapi anavarata bahuvidhAparAdhaparaMparAkaraNadhurINamapIti bhAvaH / avedeva rakSedeveti saMbhavoktiH // yathAvA sA'vatu vRSagiribhUSA sArasanAbhA nadInabhAnA sarasA / tadbhUSA sA'pica yA sArasanAbhA nadInabhA nAsarasA / / 2145 // < sArasanAmA padmanAbhA 'ac pratyanvava ityatra ajiti yogavibhAgAdac / pRSodarAditvAdvA akArAntatvaM nirvoDhavyam / nadInamAnA nadInAM inaH prabhuH udanvAn tasya bhAnamiva bhAnaM prakAzo yasyAssA jalanidhizyAmalamUrtirityarthaH / sarasA sAnu - rAgA sAnandA vA bhUsahitA vA / sA vRSAgaribhUSA zrInivAsa iti yAvat / avatu iti pUrvArdhArthaH / tadbhUSA tasya zrInivAsasyApi bhUSA AbharaNaprAyA sA'pica zrIrapIti bhAvaH / ava ,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 93 tvityetadatrApyanuSajyate / sArasanAbhA sArasanena kAJcIdAnA AbhAtIti tathoktA yA zrIH nadInabhAH dInA svalpA bhAH dIptiH yasyAssA tathoktA na bhavati / sarasA na bhavatItyasarasA ca na bhavati sarasaiva bhvtiityuttraardhsyaarthH|| __atrAdye padye prathamatRtIyayoH dvitIye dvitIyaturIyayozcaraNayozca yamakAnulomapratilomayozzabdAlaMkArayoH parasparApekSatvenAGgAGgibhAvasaMkaraH / sarvasvakArastu-'IdRzasthale zabdAlaMkArayoranyonyamupakAryopakArakabhAvAbhAvenAGgAGgibhAvasaMkaro na yuktH| kiMtu shbdaalNkaardvysNsRssttirev| yadvA atra zabdAlaMkAradvayamekavAcakAnupraviSTam' itybhaanniit| kAvyadarpaNakArastu-dvayozzabdAlaMkArayoH parasparApekSayA vaicitryAtizayAdhAyakatvAtsaMkara eve. dRzasthale na tu saMsRSTiH, aGgAGgibhAvAbhAve'pi mitho vaiciyAtizayahetutvasyAkSatatvAt / aGgAGgibhAve'pi mitho vaiciyAtizayahetutvasyaiva pArthakyena prayojakatvAt' ityavAdIt // anyAlaMkAraga:vonadyate kaa'pylNkRtiH| anyayA tulyakAlaM cetsmpraadhaanysNkrH|| yathAzirasA svaM lAlayatAM prathayantaM nityameva sAmrAjyam / phaNibhUbhRtaH kirITaM kAJcanalakSmI dadhAnamIDIya // 2146 // svaM AtmAnaM zirasA lAlayatAM dadhAnAnAM namaskurvatAM ca nityameva zAzvatameva sAmrAjyaM 'yeneSTaM rAjasUyena maNDalasye
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 alaMkAramaNihAre zvarazca yaH / zAsti yazcAjJayA rAkSassa samrAT' ityuktalakSaNaM samrATtvaM, anyatra 'sa svarADbhavati' ityuktaM muktaizvarya prathayantaM prakhyApayantaM IdRzakIrITadhAraNavirahe samrATtvaprasiddharayogAditi bhAvaH / pakSe vipulayantaM asaMkucitaM vitnvntmityrthH| kAJcanalakSmI suvarNasya samRddhiM zobhA vA pakSe kAzcana anirvacanIyavaibhavAM lakSmI bhagavatI zriyaM dadhAnaM phaNibhUbhRt zeSAdireva bhUbhRt rAjA tasya kirITaM kirITatvenAdhyavasitaM zrInivAsaM IDIya stuyAm / 'IDa stutI' likuttamaikavacanam / atra zirasA svaM lAlayatAmityAdizleSamUlAtizayoktayA aGgabhUtayA unnahyamAnava bhagavati zrInivAse kirITatvAdhyavasAnarUparUpakAtizayoktiH phaNibhUbhRti mahArAjavyavahArAropazliSTarUpakagarbhavonnahyate, uktazlaSamUlAtizayokterubhayopakArakatvAt / ata uktarUpakAtizayoktirUpakayorekaH kAlaH parasparApekSayA saundaryonmeSazcobhayostulya iti vinigamanAvirahAtsamaprAdhAnyam // yathAvA hanta sarAgAlApA tvatpANisparzavivazitA mu. raLI / atimadhuraM tvadadhararasamanitarasulabhaM kilApibati zaure // 2 // 47 // he zaure! muraLI vaMzanALI tvatpANisparzena ekatra rAgAlApArthena anyatra parirambhAdyarthena vivazitA paravazIkRtA ekatra tadAyattatayA anyatra stambhapralayAdisAtvikabhAvodayena, sarAgaH sAnurAgaH AlApaH mithobhASaNaM yasyAssA tathoktA / anyatra rAgANAM zaMkarAbharaNAdInAM gAndharvavedoktAnAM rAgANAM AlApena
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara: (121) 95 saha vartata iti tathoktA / anitarasulabhaM atimadhuraM ca tvadadhararasaM Apibati kila hantetyetAdRzabhAgyalAbhaparicintanajanite harSe / atra sarAgAlApetyAdizleSabhittikAbhedAtizayoktayA aGgabhUtayA. paripoSyamANaiva muraLyA' bhagavadadhararasAsvAdotprekSA muraLyAM nAyikAvyavahArasamAroparUpasamAsokiMga:va paripodhyate, sarAgAdizabdazleSasyobhayojIvakatvAt / tasmAdupapAditotprekSAsamAsoktayoraikakAlikatvAtsamAsoktigarbhatAM vinA adhararasAsvAdanotprekSAyA niravalambanatvAcAtrApi samaprAdhAnyam // yathAvA. mugdhA'tilalitalolA snigdhA zrInAthahRdayaparirabdhA / gaLadaMzakA'navaratollAsaM kila yAti hArayaSTiriyam // 2148 // mugdhA ramyA udayadyauvanA ca atilalitaM yathAtathA lolA cshclaa| anyatra atyantaM laliteSu vilAsavizeSeSu lolA AsaktA snigdhA thALathaLyavatI snehavatI ca / iyaM hArayaSTiH strIliGgAnnAyikota ca pratIyate / zrInAthahRdayena parirabdhA satI gaLanta: prasRmarAH aMzavo yasyAssA gaLadaMzukA 'zeSAdvibhASA' iti kp| anyatra ataeva gaLat saMsamAnaM aMzukaM vasanaM yasyAssA tthoktaa| anavarataM satataM ullAsaM prakAzaM, itaratra navarate abhinava saMbhoge ullAsaM kutUhalaM yAti kiletyutprekSA // atra mugdhetyAdizleSamUlAbhedAdhyavasAyAtizayoktayA aGgatAmApannayA uttabhyamAnaiva gaLadaMzuketyAdizleSabhittikAbhedAdhyavasAyamUlAtizayoktayavalambinI zrInivAsorassthalaparirambhahetu
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 alaMkAramaNihAre kanavaratollAsaprAptirUpotprekSA hArayaSTayAM nAyikAvyavahArasamAroparUpasamAsoktiga:vottabhyate / anayozca zleSottambhitatvatIlyAdaikakAlikatvAdanyonyApekSacArutAtizayatvAcca puurvvtsmprdhaantaa|| yathAvA kalyANaguNAmuktaH pyodhraagresraatishaayishriiH| trayyAstaraLo maNiriva jIyAddevo vRSAcalanikAyyaH // 2149 // kalyANaiH maGgaLarUpaiH guNaiH sauzIlyAdibhiH amuktaH nityyuktH| Amukta iti vA saMbaddha ityarthaH / pakSe kalyANaguNaiH suvarNatantubhiH AmuktaH baddhaH yadvA kalyANaguNaH A samantAt muktAH mauktikAni yasyetyAmuktaH / vizeSaNobhayapadakarmadhArayaH / 'kalyANaM maGgaLe svarNe' iti rtnmaalaa| payodharAgresaraH ghanAghanazreSThaH taM atizete ativartata ityatizAyinI zrIH divya. vigrahazobhA yasya sa tathoktaH / itaratra payodharAgre iti vyastam / stanayoruparisareSu hAreSu atizayitazobha ityarthaH / trayyAH zruteH taraLaH hAramadhyagamANAvi sthitH| anyatsugamam / atra kalyANaguNAdizabdazlaSAtizayoktayujjIvyamAnaiva bhagavati taraLamaNitvotprekSA trayyAM nAyikAvyavahArasamAroparUpasamAsoktimantarbhAvyaivojIvyate / zleSottambhitatvAdikamubhayostulyameveti samaprAdhAnyam // yathAvAdevarSipitRRNebhyo vinatAnnUnaM mumocayiSasi hre| TU'
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH ( 121 ) ( uddhAra bharaM vahase vRddhiM vitarankuto'nyathA'mISAm // 2150 // he hare ! idaM iha vivakSitArthopaskArakam / devarSipitRRNAM RNebhyaH pitRRNetyatra akassavarNe' iti savarNadIrghaH / vinatAn zaraNAgatAn mumocayiSasi nUnaM mocayitumicchatIti sa mbhAvaye / anyadhA amISAM vinatAnAM saMbandhinIM etatpradeyAmiti yAvat / vRddhiM uttamarNena mUlAtiriktaM grAhyaM dravyaM vRddhiH / tAM / pakSe vRddhi abhyudayaM muktaizvaryarUpAM samRddhiM vA 'vRddhistu vardhane yoge'pyaSTavavidhAntare / kAlAntare cAbhyudaye samRddhAvapi yoSiti' iti medinI / vitaran niyamena pratipAdayan / bhagavatpakSa - 'lakSaNa hetvo:' iti zatA, heturiha phalaM / vitarI tumityarthaH / uddhArasya RNasya bharaM atizayaM 'syAhaNaM paryudaJcanam / uddhAraH' ityamaraH / pakSe ' teSAmahaM samuddhartA mRtyusaMsArasAgarAt' ityuktarItyA saMsRtisindhoruddhRtibhAraM vahase / atra vRddhidAnapUrvakoddhArabhAravahanAnyathAnupapattyA bhagavataH RNavimocanecchA kalpyate / devarSibhUtAtmanRNAM pitRRNAM na kiMkaro nAyamRNI ca rAjan / sarvAtmanA yazzaraNaM zaraNyaM nArAyaNaM lokaguruM prapannaH // iti zlokArtho'trAnusaMhitaH / atra vRddhayuddhArazabda zleSAbhattikAbhedAdhyavasAyamUlAtizayoktayA unnahyamAnaiva uktArthApattiH bhagavati pratibhUvyavahArAropalakSaNasamAsoktisahakRtaivAnnahyate / uktazleSopakRtatvaparasparApekSacArutonmIlanaikakAlikatvAnyanayo 97 stulyAnIti samaprAdhAnyam // aikakAlikatAbhAve'pyalaMkAradvayaM yadi /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAramANihAre ekenonAte so'pi samaprAdhAnyasaMkaraH // yathAvA___ tvatkIrtisumasamudayaM prabhAtIva trayI tvadIyaguNaiH / gRhNantastaM sudhiyaH prasAdhayante dizAM dhruvaM kabarIH // 2151 // atrotprekSayoH kAlabhede'pi samaprAdhAnyaM, itaretaranirapekSavAkyadvitayapratipAditatvAt / taM gRhNanta iti kIrtikusumasamudayarUparUpakamAtropajIvanena pUrvotprekSAnapekSaNAt / nacaivaM 'limpa. tIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH' itivadutprekSAdvitayasya saMsRSTireveyamiti vAcyaM, laukikasiddhagrathanaprasAdhanapaurvAparyacchAyAnukAreNotprekSAdvayapaurvAparyeNa saundaryotkarSasamunmIlanata - saMsRSTivaiSamyAt / tasmAdarzAdivadekaphalasAdhanatayA samapradhAnamidamutprekSAdvayam / ayaM ca saMkaro dIkSitopazameva / "prAJcastu asmin samaprAdhAnyasaMkare prAthamiko'GgAGgIbhAvena, dvitIyassaMsRSTayA ca gatArtha ityAzayena imaM bhedaM na menire" iti rasikaraJjanIkAraH / tadvistarastatraiva drssttvyH|| sAdhakaM bAdhakaM vA'pi yatrAnyatarasaMgrahe / pramANaM naiva dRzyeta syAtsa sandehasaMkaraH // yatra virudvayoralaMkArayorekatra sphUrtI tayoranyatarasya parigrahe sAdhakaM bAdhakaM vA pramANaM na dRzyeta ttraanishcyaatsNdehsNkrH|| tvavaradAnAvidhyutamAGgalyA sarvamaGgaLAM zaure / yathA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) kAtyAyanIM vadantaH kozakRto hanta kozakRta eva // tvadvaradAnena avicyutaM mAGgalyaM yasyAstAM tathoktAM nityasaumaGgalyazAlinImityarthaH / bANAsurAhave bhagavatA mahAdeve parAbhUte bhItayA bhavAnyA'bhyathitena tenaiva bhagavatA nityasaumaGgalyalakSaNavaro'syai vyatArIti padmapurANakathAstrAnusaMhitA / ataeva sarvamaGgaLAM sarvaprakAramAGgalya zAlinItvena tannAmAbhilapanIyAM devIM bhavAnIM kAtyAyanIM 'kAtyAyanItyumA / yA cArdhaTaddhA kASAyavasanA gatabhartRkA / kAtyAyanyardhavRddhA yA kASAyavasanA'dhavA' ityabhihitAbhidhAnAM vadantaH kozakRtaH ratnamAlAnAmaliGgAnu zAsanAdigranthakRtaH kozakRta eva / hantetIddazajugupsitanAmakathanacintanaprayukte khede / atra kozakRtAM kozakRttvavidhAnamanupayuktivAdhitaM sattadavivecakatAM garbhIkarotIti vidhyalaMkAro vA / kozakRtaH kozakRta eva kozakArAkramaya eva na tu vivekazAlino grandhakRta ityAropapUrvaka Adyo'pahnavo vetyubhayoranyatara nirdhAraNe sAdhakasya vA bAdhakasya vA pramANasyAdarzanAdanayossaMdehasaMkaraH // yathAvA 99 - mukharucijalanidhiviharannayanajhaSadvaMdvajAtapotadhiyam / unmIlayaduragAcalavilAsimRganAbhitilakamavyAnnaH // 2153 // atra dhiyamiti materbhrAntirUpatvavivakSAyAM bhrAntimadalaMkAre vizrAntiH, saMbhAvanAtvavivakSAyAM utprekSAyAmityanadhyavasAyAdanayossaMdehasaMkaraH // yathAvA - mAdhavavidUrasatvA ghanAgamollAsitAssujAti
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 alaMkAramaNihAre bhavAH / api sumanasazcayavante vRthaiva katicana mahAphalAgrahaNAt // 2154 // mAdhavasya vidUrasattvAH dUrasthitaya: ghanAnAM mahatAM janAnAM Agamena prAtayA ghanaiH AgamaiH zAstrairvA ullAsitAH sujAtibhavAH satkulaprasUtAH sumanaso manISiNo'pi katicana mahAphalasya nizzreyasarUpasya uttamaphalasya agrahaNAt vRdhaiva cyavante bhrazyanti / anyatra mAdhavasya vasantasya vidUre sattvaM sthitiH yAsAM tAH ghanAgamena prAvRSA ullAsitAH vikAsitAH zobhanAzca tAH jAtayaH mAlatIlatAH tAsu bhavAH katicana sumanaso'pi puSpatA prAptA api mahataH phalasya agrahaNAt vRthaiva cyavante / jAtIkusumAnAM vasantasamaye anunmeSAt prASi vikAsAt phalavattvavirahAt vRthaiva cyavanaM bhavatIti bhAvaH / atrAprastutajAtIkusumaprazaMsA prastuteSu ukta vidheSu vidvatsu paryavasthatItyaprastutaprazaMsA vA, prastutavidvadvattAntenAprastutamAlatIkusumavyavahArasphUrtiriti samAsoktirvA, prakRtAprakRtazleSo vetyanadhyavasAyAdeSAM saMdehasaMkaraH // yathAvA tvaccaraNasamaM kislymaasevyaadhrishraashciraabstH| kAntarastabakassyAdyadi kamale tvacaraNapUjanArhassyAt // 2155 // he kamale! bastaH chAga: cirAt bahukAlaM adhazzirAH bhaktayA namrazIrSassan bastasya nisargatastathAtvAditi hArdam / Asevya saMpUjya bhakSayitveti tu tattvam / kAntaH sundaraH stabakaH kusumagucchazcet tvacaraNakisalayAsvAdanaphalabhUtastabakajanmatAM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 101 yaayaanyceditybhipraayH| tadA tvaJcaraNapUjAnAhassyAt / stabakajanmanA vinA tadarhatA na syAditi bhaavH| bastaH bastazabdaH adhazizarAH viparItassan staba iti niSpannaH tataH yadAkadAcit kAntazcet kavarNAntassyAdyadi stabakazabdo bhAvateti vstusthitiH| atra bastaH stabakassyAJcettvaJcaraNAcanAhassyAditi saMbhAvanA vaa| idaM na kadApi sidhyatIti mithyAdhyavasititi kavisaMrambhasya nirNetumazakyatvAdanayossaMdehasaMkaraH // yathAvA arpayasi sma yadA tvaM kArpaNyaM mAdhava prpitsomeN| manye sarvAdhikyAttadaiva kAruNyamantare vytnoH|| 2156 // he mAdhava! prapitsoH tvatprapadanamicchataH me kArpaNyaMaGgasAmagnasaMpatterazaktezcApi krmnnaam| adhikArasya cAsiddhezakAlaguNakSayAt // upAyA naiva siddhayanti hyapAyA bhulaastthaa| iti yA garvahAnistu dainyaM kArpaNyamucyate // iti lakSitaM prapadanAGgaM yadA arpayasi sma kArpaNyopalakSitamaGgajAtamadadAH tadaiva antare manasi sarvAdhikyAt sarvAtizAyitayA kAruNyaM mayi kRpAM vyatanoriti mnye| anyadhA mameDazImaGgasaMpatti nArpayereveti bhaavH| pakSe yadA kArpaNyamiti padaM arpayasi pavarNarahitaM karoSi sma tadA sarvAdhikyamiti chedaH / saH tvamiti yojanA evaMvidhastvaM antare madhye varvAdhikyAt ruvarNAdhikyAt kAruNyaM vyatanoti manye / kArpaNyazabdasya paMvoMtsAraNena madhye tatraiva ruvarNanyAsena ca kAruNyamiti niSpAdanA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ '102 alaMkAramaNihAre diti bhAvaH / atra kArpaNyAnyadhAnupapattyA bhagavataH kAruNyavidhAnaM kalpitamityApattirvA / ayaM bhagavAnmayi sarvAdhikyena kRpAvAn mama prapadanAGgajAtArpayitRtvAdityanumAnaM veti saMdehaH // yathAvA sudRgiti garvAt yo'paramAha tvatto'pi kAraNaM jagatAm / Ahustameva sudRzazzaure'parakAraNaM kimAzcaryam // 2157 // he zaure! yaH pumAn suhak sudhIriti cakSuSmAniti ca garvAt tvatto'pi aparaM anyaM jagatAM kAraNaM Aha bravIti sudRzaH viezcita: cakSuSmantazca tameva tvatto'nyajagatkAraNamastIti vadantaM puMmAsameva aparakAraNaM aparaM tvadanyatkAraNaM yasya taM tathoktaM aparaM avaraM azreSThaM kAraNaM yasya tathoktamiti vA AhuH / kimAzcaryamiti lokoktiH / yastvatto'pyaparaM kAraNamastIti bravIti tasyAparakAraNatvamanAzcaryAvahaM kiMtu yuktameveti bhAvaH / ataeva samAlaMkAraH / yadvA taM aparakAraNavAdinameva aparaM ca tat kAraNaM ceti karmadhArayaH taM aparakAraNaM AhuH / kimetadAzcarya atyAzcaryamiti bhAvaH / ataeva virodhAbhAsaH / taM pumAMsameva aparakAraNaM apagato raH rephaH yasmAttaM kAraNaM kANaM Ahuriti vastusthitiH / 'eko ha vai nArAyaNa AsIt, sarvabhUtasthamekaM nArAyaNa, kAraNarUpamakAraparaM brahmom' ityAdizrutizatakaNTharavapratipAditabhagavatkAraNatvaviruddhArthAbhidhAyI kANa eva na tu cakSuSmAniti sudRzo vadanti / 'zrutismRtI tu viprANAM cakSuSI dve vinirmite / ekena hIna. kANa ssyAt' ityAyuktariti bhaavH| atra samavirodhAbhAsayorekatraiva kvisNrNbhaavishraantestyossdehsNkrH||
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 103 yathAvAdAtraM manye totraM vetraM vA'ricchidA tvayA vidhRtam / kuruvIrarathakuTumbina dAtovetastu bheda eteSAm // 2158 // __ he kuruvIrarathakuTumbin arjunasArathe bhagavan! tvayA vidhRtaM tathyAzvacodanAya pANI kRtaM totraM todanaM 'prAjanaM todanaM totram' ityamaraH / vetraM vA dAtraM ripuvaMzalavanasAdhanaM lavitraM 'dAtraM lavitram' itymrH| manye saMbhAvaye / eteSAM dAtratotralavitrANAM bhedaH dAtaH chinna iti 'do avakhaNDane' karmaNi ktaH / 'AdecaH' ityAtvam / 'kRttaM dAtaM ditaM chitaM vRkNa' ityamaraH / avetaH avagataH avapUrvakAdiNaH karmaNi ktaH / eteSAM ripukulabhedanarUpadharmavattAyAssAmyAt bhedAbhAvo jJAta evetyrthH| tuzabdo'vadhAraNe / 'tuH syA de'vadhAraNe' ityamaraH / yadvA dAtraM manye lavitrameveti nirdhArayAmItyarthaH / anyatsarvaM pUrvavadeva / tattvaM tu eteSAM dAtrAdInAM dAtovetaH krameNa dAvarNa tovarNa vevaNaireva bheda ityarthaH / sArvavibhaktikastasiH / athavA totraM vetraM vA dAtraM dAtratulyaM manye jAne / eteSAM bhedastu dAtovetaH uktavarNaireva na tu sarvAtmanA / zabdArthatAdAtmyaM na vismartavyam / atra tAvatrayordAtratAdAtmyasaMbhAvanAbhisaMdhau utprekSA, dAtratvanirdhAraNasyottaravAkyArthasamarthitatvAbhisaMdhau kAvyaliGgam, dAtratotravetrANAM tulyAnAM svavAcakazabdagatayatkicivarNamAtrabheda ityabhiprAya vyatirekaH, bhagavatkare dhRtaM vastu dAtrameva na tu totraM vetraM vetyabhisaMdhau tvapa[tirityeteSAmekatraiva kavisaMrambhasya niyantrayitumazakyatvAtsaMdehasaMkaraH //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 alaMkAramaNihAre yathAvA tava bhaktairatizucibhirnAnA zuciravamato'nalo nUnam / ahaha viSAzanamupayan jIvanabhaGgAddhi zAntatAM yAtaH // 2159 // atizucibhiH yo'rthe zucirhi sa zucirna mRdvArazucizzuciH / - kSetrajJasyezvarajJAnAdvizuddhiH paramA matA // ityuktaprakAreNa sarvaprakArazuddhizAlibhiH tvadbhaktaiH bahubhiriti bhaavH| nAmnA zuciH nAmamAtreNaiva zuciriti vyavahAryaH na tu tadvacchucitamaH eka iti bhAvaH / anala: avamato nUnam / ahaheti khede adbhute vaa| viSAzanaM viSopalakSitamannaM upayan aznaniti yAvat / jIvanabhaGgAt jIvitabhraMzAt zAntatAM viniSTatAM yaatH| hAsyavadhAraNe hetau vA // vastusthitistu ahetyavyayaM ahahatyetadanatiriktArthakam / haviSA AjyAdinA azanaM abhede tRtIyA, havirabhinnamazanaM upayan jIvanabhaGgAt jalataraGgAt zAntatAM nirvANatAM yAta iti| atrAnalakartRkaviSAzanAderupapAditazleSabhittikAbhedAdhyavasAyAnayUMDhasya bhagavadbhaktAvamatatvaM na heturityahetostasya hetutvena saMbhAvanAyAM cedabhisaMdhiH tadA utprekSAyAM paryavasAnaM, uktaviSAzanAdyanyathAnupapattyA tasyAvamatatvakalpanecet arthApattI, viSAzanAdihetunA avamatatvasAdhane cettAtparya tadA anumAnAlaMkAre iti kavisaMrambhasya nAnAmukhaprasRtatayA amISAM sNdehsNkrH||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 105 yathAvA sumahAneko'hAryaH kSobhaM gamito'pi naiti vi. kRtilavam / gAmbhIrya zrIdhAnaH sthirAzayasyAsya ko gaditumISTAm // 2160 // sumahAn giripakSe ativizAlaH bhagavatpakSe atipUjyaH mahyate pUjyate iti mahAn iti vyutpatteH / ekaH ahAryaH giriH / pakSe itrairsNhaaryH| brahmANamindraM rudraM ca yamaM varuNameva c| prasahya harate yasmAttasmAddhariritAryate // iti bhagavata eva sarvasaMhartRtvokteH / kSobhaM gamito'pi puSpaphalazilAdArvA divastulipsubhirjanaiH svasvAbhISTaprepsubhirarthibhizca kSobhito vikRtilavaM vikAralezamapi naiti / sthirAyA: bhuvaH Azayasya AdhArasya jalAzaya itivat bhUdharasyota yAvat ' yadvA sthirAH AzayA: panasAH yasmin tasya 'AzayaH syAdabhiprAye panasAdhArayorapi' iti medinI / pakSe sthirahadayasyetyarthaH / zaraNAgatasaMgrahe doSapradarzakairantaraGgairapyakampanIyahRdayasyota bhAvaH / tathAcAha-'mitrabhAvena saMprAptaM na tyajeyaM kathaMcana' iti / zrIdhAmnaH saraLadrumANAM bilvAnAM vA Azrayasya 'zrIrveSaracanAzobhAsaMpatsaraLazAkhiSu / vANIlakSmalivaleSu viSe bitve'pi' iti ratnamAlA / 'zrIrveSaracanAzobhAbhAratIsaraLadrame / lakSmayAM trivargasaMpattividyopakaraNeSu ca' iti medinI ca / pakSe zrInivAsasyetyarthaH / asya girebhagavatazca gAmbhIrya duSpravezatvaM akSobhyatvaM vA / bhagavatpale bhaktAnugrahabadAnyatvAderAmUlato duravagAhatvaM AzritAparAdheSu pratigrahItRnikarSAdiSu ca ALANKARA IV. 10
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 alaMkAramaNihAre . sato'pi svajJAnasya gopanena durgrahatvaM vaa| tadabhiprAyeNa hi sarvazasyApyavijJAtRtvoktiH / gAdatuM varNayituM ka iSTAM zaknayAt // ___ atrAprastutasya kasyacinmahAgireH prazaMsA prazaMsanIyatvena prastute tatsarUpe bhagavati zrInivAse paryavasyatItyAbhasandhau aprastutaprazaMsA, prastutavRSAdrivRttAnte varNyamAne vizeSaNasAmyAdaprastutamahArAjavRttAMtasya vA tathAvidhadugdhapayonidhervA vRttAntasya pratIteslamAsoktirvA / asmin prakAre vRSagiripakSe sumahAn zobhirmaharutsavaiH anitItyan aniteH kkie / mahArAjapakSe zobhanaM mahat rAjyaM yasya tathAbhUtaH 'vartamAne pRSat' ityAdinA zatRvadbhAvAtidezAdugittvAnum / 'mahatI vallakIbhede rAjye sthAtu napuMsakam' iti medinii| 'mahadrAjyaM ca' ityamarazca / payodhipakSe atimahAn AtivipulaH kSobhaM gamito'pi vRSagiripakSe bhgvdrshnlipsubhirjnairaarohnncrnnghttttnaadibhissmmrdito'piiyrthH| mahArAjapakSe vairijanAdhikSapAdibhiH kadarthito'pAtyarthaH / payodhipakSa amRtAdyarthibhissurairmathanena viloDito'pAtyarthaH / vikRtilavamapi naiti / sthirAzayasya Aye sthirANAM sAlaparNIvRkSANAM Azayasya AdhArasya 'sthirA bhUsAlapornA zanI mokSabalAdriSu' iti medinI / dvitIye sthirA bhUH zaye kare yasya tasya svAyattadharaNIkasyetyarthaH / tRtIye sthirAyAH bhUmeH A samantAt zeta iti zayaH tasya pacAdyac / mekhalAvadbhavaM veSTitavata ityarthaH / zrIdhAmna: AdyapakSe zrIpadatvAcchiyo vAsAcchabdazaktayA ca yogataH / rUDhyA zrIzaila ityevaM nAma cAsya girerabhUt // iti vArohoktarItyA lakSmInivAsasthAnabhUtasyetyarthaH / dvitIye trivargasaMpattyAzrayasyetyarthaH / tRtIye zrIjanmaniketanasyetya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) rthaH / gAmbhIrya duSpravezyatvaM durAdharSatvaM nimnatvaM cetyarthaH / anyatpUrvavat / yadvA prastuta zailavRttAnte varNyamAne prastutazrInivAsavRttAntasyaiva dyotanAt prastutAGkuraH / athavA vAcyasyaiva bhagavadrUpArthasya bhaGgayantareNa varNanAtparyAyoktam / Ahosvit ekohArya ityatra ekaH hA artha: Arya iti vA chedena vizeSyasyApi zliSTatayA arthasya Aryasya vA aprakRtasya ahAryasya zeSAdreH prakRtasya ca zleSaH / upapAditeSveteSvekatraiva kavisaMrambhasyAvasthApayitumazakyatayA eteSAM saMdehasaMkaraH / aryaH svAmI eko'dhipatirityarthaH 'aryassvAmivaizyayoH' iti nipAtanAt 'R gatau ' ityasmAddhAtoryat / AryaH prApyaH AcArya ityarthaH uktAdeva dhAtoH 'RhalorNyat' te Nyat / idaM ' arya hasvAmi' ityuktasUtrasya pratyudAharaNam / hetyavyayaM gAMbhIryacintana prayukta vismaye / 'vismaye jugupsAyAM ha, iti zeSaH / aryapakSe svAmipakSe ukta evArtho'nusaMdheyaH / aryapakSe tu kSobhaM gamito'pi 'imA ra mAssarathAssatUryA: ' ityuktadizA kSodiSThaphalaprardazanAdibhiritaraiH pralobhito'pi vihatilavamapi tadAsaGgakRtacittavikAralezamapi naiti / 'tavaiva vAhAstava nRttagIte' ityAdivattatsarvaM pratyAkhyAya 'varastu me varaNIyassaeva' ityuktarItyA askhalitacittavRttireva bhavatIti bhAvaH / zrIdhAmnaH vidyAnidheH sthirAzayasya sthire mokSe AzayaH abhiprAyaH yasya tasya zrI sthirazabdayoH kozastu prAgukta eva / asya ahAryasya aryasya Aryasya ca gAmbhIrya gadituM ka iSTAmityarthaH // yathAvA ------ 107 marakatamaNireko'yaM sphuratitarAM sakalalokavibhavakRte / bhAgyagarIyAMso'muM bhogyatamaM prApnuvanti naivAnye // 2161 // ALANKARA IV. 10*
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 alaMkAramaNihAre - atra bhagavAneva marakatamaNitayA'dhyavasIyata iti rUpakAtizayoktiH, Ahosvit ayamiti viSayaM bhagavantaM nirdizya tasmimarakatamANitvAropAdrUpakaM, athavA bhagavato marakatamaNitvena saMbhAvanAdvastUtprekSA gamyA, uta aprastutamarakatavRttAntena prastutazrInivAsavRttAntapratIteraprastutaprazaMsA, kiMdhA marakatamaNitvenAdhya vasitasya zrInivAsasya sakalalokavibhavakRte sphuratIti lokasiddhagArutmatApekSayA vizeSasya gamyamAnatvAdvayatirekaH, Aho zrInivAsasyaiva bhaGgayantareNa varNanAtparyAyoktamiti bhUyasAmalakArANAM saMdehasaMkaraH // yathAvA-- . tvadapAGgapratyUSe vidaLitaduritaughasaMtamasadoSe / uragagirinAtha visarati parito vikasati madantaraGganabjam // 2162 // ___ atra tvadapAGgaH pratyUSa iva, aghayU, saMtamasamiva antaraGgaM abjamivetyupamAyA vA, tvadapAGga eva pratyUSaH / aghayUdhameva saMtamasaM antaraGgamevAjamiti rUpakasya vA sAdhakabAdhakapramANAbhAvenAnizcayAtsaMdehana sNkrH| sAdhakabAdhakapramANe nyAyadoSarUpe / yatra nyAyadoSalakSaNasAdhakabAdhakapramANayoranyatarasyAvatAraH tatraikatarasya nizcayAnna saMdehaH / nyAyazca kvacidupamAyAssAdhakaH / rUpakasya tu na sAdhako nApyatyantapratikUlaH / kvacittu rUprakasya sAdhakaH / upamAyAsnu na sAdhako nApyantyantapratikUla eba, doSo'pi kvacidupamAyA bAdhakaH rUpakasya tu taTasthaH / kvacittu rUpakasya bAdhakaH upamAyAstaTasthaH / evamalaMkArAntarayorapi nyaaydossaavuuhnaayo||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 109 tatropamAyAssAdhako rUpakaMprati taTastho nyAyo yathAzriyamasmAkaM tana tAmityAzrayatAM ya adadhIta na tAm / gamayanvipadaM tanutAM padakamalamamuSya saMpadaM tanutAm // 2163 // ____ asmAkaM tAM zriyaM muktisaMpadaM tanu kuru iti AzrayatAM janAnAM yaH zrInivAsaH vipadaM bhavamayIM ApadaM tanutAM kRzatAM gamayan san tAM tatprArthitAM zriyaM AdadhIta nu kurvIta ca / nu ityetadavyayaM pUrvoktavipattanUkaraNasamuccaye / 'pratyuktAyupamAne ca viSAdoprekSayorapi / nu pAdapUraNe zeyo jijJAsAyAM samuccaye' iti zeSaH / amuSya bhagavataH padakamalaM saMpadaM sarvaprakArAM zriyaM tanutAM kuru tAm / atra saMpadaM tanutAmiti mukhyatayA pratipAdyamAnasarvaprakArazrIpradAnarUpArthaH bhagavatpada evAnukUlyamaznuta iti padaM kamalamivetyupamAyAssAdhakaH / padameva kamalamiti rUpakasya tu nAJjasyena, kamale vivakSitapatpradAnasya mukhyatayA'savagateH / nanu tarhi rUpakabAdhikaiva kiM na syAdupameti zaGkaya, kamale'pi saurabhAdirUpamukhyasaMpatpradAnasaMbhavAt / ato na rUpakabAdhakatvaM, kiMtu taTa. sthataiva // rUpakasAdhaka umamAMprati taTastho yathA sAdhugatipratirodhakamAdhunvAnA'khilaM tamaHprasaram / mAdhavamukhAmRtAMzorAdhattAM nayanasaMmadaM jyotsnA // 2164 // sAdhu yathAsyAttathA gateH saMcaraNasya anyatra sanmArgagamanasya arciyadigatervA pratirodhakam / anyatsugamam / atra mukha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 alaMkAramaNihAre mevAmRtAMzuriti rUpake jyotsnApadaM sAdhakapramANaM mukhyatayA'vaMgamyamAmo jyotsnApadArthaH amRtAMzorevAnukUlyamaznuta iti mukhAmRtAMzoriti rUpakasAdhakaH / mukhaM amRtAMzurivetyupamAyAstu nAJjasyena sAdhakaH, mukhe mukhyatayA jotsnApadArthasya candrikArUpasyAnavagamAt / na ca tarhi rUpakamupamAbAdhakameva kiM na syAditi vAcyaM, yathA amRtAMzAvanukUlaH na tathA mukhe / kiMtUpacAreNAnukUlyasya kathaMcitsaMbhavAnopamApratikUlatA / kiMtu tATasthyameveti dhyeyam // upamAbAdhakAdrUpakaparipraho yathA zaraduditazizirakiraNasphuraNajuSA vizadayana vRssaadrimnniH| kamalAkSo nassvAntaM kaTAkSasudhayA vilimpati nizAntam / / 2165 // naH asmAkaM svAntaM nizAntaM bhavanAmAta vyastarUpakam / vizadayanniti hetvarthe shtaa| heturiha phalam / zaraduditetyAdi kaTAkSasudhayetyasya vizeSaNam / atra kaTAkSassudhevetyupamAyAM uktavyastarUpakameva na bAdhAkaM, kiMtu zaraduditetyAdisAmAnyadharmaprayogo'pi bAdhaka eva / na tu taTasthaH 'upamitaM byAghrAdibhiH' ityAdinA tadaprayoga eva samAsavidhAnAditi prAJcaH / vayaM tu kvacisAmAnyadharmaprayogo'pi nopamAbAdhaka iti brUmaH // yathA svavazAnucaraM ruciraM sapadmakaM devakuJjaraM sukrm| nAgAgamasavihAraM yogAdvindeya dhIragambhIram // svA svakIyA yA vazA kariNI 'vazA vandhyA'sutA yoSA strIgavIkAriNISu ca / triSvAyatte klibamAyAttatve cecchAprabhutva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : (121) 111 yoH' iti medinii| tasyAH anucaraM sahAyam / pakSe svavazenaiva svecchayaiva anucrH| 'yatra kAmagamo vazI' ityuktaratyiA sakala lokacArI svatantra ityarthaH / taM tathoktaM, padmakena bindujAlakena saha vartata hAta sapadma: tam / pakSe padmayA zriyA saha vartamAnaM, zaiSike kapi 'Apo'nyatarasyAm' iti vaikalpiko hsvH| sukaraM zobhanazuNDAdaNDaM ramaNIyapANiM ca / nAgAnAM gajAnAM Agamena prAptayA savihAraM nAgAgAme phaNizaile savihAraM ca / dhIragambhIra devakuJjaraM devaH kuJjara iveti vigrahaH devazreSThaM zrInivAsaM yogAt yukteH sannAhAdupAyAdvA pakSe dhyAnAt vindeya 'yogassannahanopAyadhyAnasaMgatiyuktiSu' ityamaraH // yathAvA ativRddhimadAmodapradAnato vivazayansadALivarAn / daivatanAgaH phANagirivanacArI sakalA. nvito jayatu // 2167 // ativRddhimataH Amodasya Anandasya pakSe atizayitA vRddhiryasya sa tathA yo madAmodaH tasya dAnaparimaLasya pradAnata: sadALivarAn satAM brahmavidAM ALeH paGkteH ye varAH zreSThAH tAn / pakSe sadA aLivarAn bhramarazreSThAn vivazayan, sakalA saMpUrNA bhA dIptiH 'tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' ityAyuktA tayA anvitaH / pakSe saH kalabhaiH triMzadvarSagajavizeSaiH anvitaH daivatanAgaH devazreSThaH bhagavAn jayatu / 'syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuJjarAH / siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi zreSThArthagocarAH' ityamaraH / atra padyadvaye'pi devakuJjaraM daivatanAga ityatra upamitasamAsAzrayeNa sAmAnyadharmaprayogo nopamAbAdhakaH / 'bRndArakakuJjaraiH pUjyamAnam' iti sAmAnyadharma
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 alaMkAra maNihAre prayoge'pi samAsavidhAnAt vyAghrAderAkRtigaNatvAdeva siddhe sAmAnyaprayogArthatvAdasya vacanasya / tasmAdiha upamArUpakayossaMdeha eva yuktaH // rUpakabAdhakAdupamAparigraho yathA namadamaramakuTapaTalIghaTitamaNI kiraNapuJjapiaritam / bhavyaM tanoti jagatAM divyaM phaNizela nAthapadapadmam // 2168 // atra namadamaretyAdi vizeSaNaM padme kathaMcidapyasaMbhavIti padameva padmamiti rUpakasya bAdhakaM na tu taTastham // evaM - vRSabhUbhRti vibudhAnAmAvAse pArijAta iva lasati / jagadAmodavidhAtrI jayati zrImaJjarI muraM dviSati / / 2169 // vibudhAnAM viduSAM devAnAM vA AvAse nivAsabhUte vRSabhUbhRti zeSAdrau / pakSe vRSA indraH bhUbhRt rAjA yasya tasmiMstathokte / vibudhAnAmAvAse tridazAlaye pArijAta iva lasati prakAzamAne muraM dviSati zrInivAse 'dviSazzaturvA' iti dvitIyA / jagatAM Amodasya Anandasya parimaLasya ca vidhAtrI / zeSaSaSThayAssamAsaH / zrIH lakSIreva maJjarI vallarI jayati / atra zrImaJjarItyatra rUpakamevAbhyupetyaM, jagadAMmodavidhAtrIti sAmAnyadharmopAdAnAttasya copamAbAdhakatvAt / na ca pArijAta ivetyupamopakramAnAnurUpyamiti vAcyam, satyapi bAdhake upakrama evAnuroddhavya itIdaM na vedAnuzAsanam, nApi dharmAnuzAsanaM na vA rAjazAsanam / yatra tu na
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 113 bAdhakaM, yathA atraiva padye tRtIyacaraNe jagadAmodavidhAtari' iti kRte prakAmaM bhavatu tatropakramAnurodhAdupamitasamAsa eva // evaM vRSabhUbhRti vibudhAnAmAvAse shriinivaasklptrau| jagadAmodavidhAtari jayati zrImaJjarI mahodAre // 2170 // ___ iti pUrvodAhRtapadyasyaiva prakArAntareNa praNayane zrImaJjarIvatra sAmAnyadharmAprayoge'pi nopamAsamAso yuktaH / kiMtu zrInivAsapArijAta ityatra jagadAmAdetyAdisAmAnyadharmaprayogabalAdapakasamAse sthite tadanurodhasyaivAcitatvAt / anyathA prathamamabhedaprayA. natayA prakRSTaM rUpakamavalambya pazcAdbhedAbhedapradhAnatayA tato'pakaSTAyA upamAyA avalambane patatprakarSadoSo'pi syAt / / yathAvAmaNivaraparirabdhAyA vakSasthalyAH phaNIndrazikharimaNeH / mauktikamAlA vilasati lalitA svedodabindumAleva / / 2171 // atra svedodabindumAlevetyutprekSA na tUpamA, tathA sati maNivaraparirabdhAyA iti vakSassthalIvizeSaNasya nairrthikyaapaataat| mauktikamAlAyAssvedabindumAlopamAyA uktavizeSaNanairapekSyeNaiva siddheH / ato maNivaretyAdi vakSassthalIvizeSaNamupamAbAdhakam // abhinnapadabodhyAssyurnAnAlaMkRtayo yadi / tadaikavAcakAnupravezasaMkara iSyate //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 alaMkAramaNihAre arthayozzazabdayozzabdArthayo'pyekavAcake / anupravezatasso'yaM trividhaH prikiirtitH|| abhinnpdbodhynaanaalNkaartvmekvaackaanuprveshsNkrH| tatra ca arthAlaMkArayozzabdAlaMkArayorvA ekasmin vAcake anupravezena traividhyam / arthAlaMkArayoreva ekavAcakAnupraveza iti diikssitaaH| zabdAlaMkArayorApe sa iti srvsvkaarH| zabdArthAlaMkArayoreveti kAvyaprakAzakAraH // tatrAdyo yathA tvaditaradaivatabhajanAdyadi vindetAmRtaM jano jAtu / udamanthAdapi zaure nUnaM vindeta sa khalu navanItam // 2172 // ___ udakasya manthaH 'manyaudana' ityAdinA udakazabdasya vaikalpika udAdezaH / atra pratipAdyamAno'rthastulyavAkyAthai kyAropalakSaNanidarzanArUpaH / kiNcitrknnmnyttrknnsaadhnmityuktsNbhaavnruupshcetynyoriilNkaaryorekaanupuurviibodhittvaadekvaackaanuprveshsNkrH|| yathAvA__ surapuGgave samastastatpuruSe bhajati gauravaM svaante| dhane suzabdatAmatha yo'nesyAtkathaM nu sa suzabdaH // 2173 // surapuGgave devasArvabhaume / tatpuruSe ityatra taditi bhinnaM padaM gauravavizeSaNam / puruSe zrImati nArAyaNe samasta' sarvo'pi lokaH
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 115 svAnte manasi tat anirvacanIyaM gauravaM bhaktimiti yAvat / bhajati atha suzabdatAM zobhanazzabdaH kIrtiryasya saH tasya bhAvaM 'zabdo'kSarayazogotavyomavAkyadhvanidhvapi' iti ratnamAlA // divaM spRzati bhUmiM ca zabdaH puNyasya karmaNaH / yAvatsuzabdo bhavati tAvatsvarge mahIyate // iti bhArataprayogazca / bhagavati gauravabhAguttamakIrtimAna bhavatItyarthaH / yaH pumAn anevasyAt bhagavati gauravaM na tanuyAt saH kathaMnu suzabdaH sukIrtiH bhavet / bhagavadabhaktasya kathaM sukIrtilAbhassyAdityarthaH / anyatra tatpuruSe tatpuruSasamAsavivakSAyAmiti yAvat / surapuMgave surapuMgavazabde gauH avaM iti chedaH / samastaH samAsaM prAptaH gauH gozabdaH svAnte svasya caramAvayavabhUte okAre avaM avAdezaM bhajati / 'gorataddhitaluki' iti go'ntatatpuruSAdRci caramAvayavasya okArasya 'eco'yavAyAva.' ityavAdezo bhavatItyarthaH / atha evamavAdezAnantarameva suzabdatAM sAdhuzabdatvaM dhatte / tatpuruSe gozabdasya kRtasamAsAntasyaiva sAdhutvAt / yaH tatpuruSe samasta: gozabdaH uttarapadabhUtaH anesyAt samAsAntaTajabhAvena avAdezaM na prApnayAt saH kathaM suzabdaH sAdhuzabdassyAt / uktasamAsAntapratyayasya nityatayA tadabhAve tasya sAdhutA kathaM syAditi bhAvaH / atra sauzabdyabhAktvasya bhagavadbhaktibhAktvarUpavAkyArthahetukatvAdekaM kAvyaliGgam / aprastutabhaktajanasauzabdyabhAktvarUpakAryaprazaMsayA tatkAraNabhUtabhagavadbhaktirUpakAraNasya zubhapradAnotkarSapratIterekA kAryanibandhanA'prastutaprazaMsA / evamaprastutAnevavidhAsauzabdyabhAktvarUpakAryaprazaMsayA tatkAraNabhUtabhagavadagauravarUpakAraNa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 alaMkAramaNihAre syAnarthadAnotkarSapratIteranyA cAprastutaprazaMsA / prakRtAprakRtazleSazvetyete 'rthAlaMkArA ekavAcakAnupraviSTatayA saMkIryante // yathAvA hariguNamasRNA kRtiriyamanAdRtA cetkhalaiH kimetsyaaH| lAvaNyaghanA lalanA januSAndhainnindyate yadi kimasyAH // 2174 // januSAndha ityatra tRtIyAyA aluk 'puMsA'nujo januSAndha iti ca' iti nipAtanAt / atra sarva padyaM dRSTAntAlaMkArarUpam / pUrvottarArdhe pratyekamanyadoSeNAnyadoSAnudayalakSaNAvajJAlaMkArarUpe / tena ekAMvAcakAnupraveza saMkIrNe // yathAvA bhagavan sa daivanihataprakRtirdeSTA taveDitaH kanu vA / nityamudAttaprakRtistavAJcitA neDitaH kva vA dRSTaH // 2175 / / saH duSkRtAtizayasya durvacatvAtsa iti nirdezaH / tava dveSTA janaH daivena nihatA nAzitA prakRtiH svAbhAvika bhagavaccheSatAdyAkAro yasya tathoktassan kkavA IDitaH stutaH syAt sarvatra nindita eva syAditi bhAvaH / nityaM tatra aJcitA pUjayitA udAttaprakRtiH zlAdhyasvabhAvaH kvatrA neDitaH sarvatra sarvaisstuta eva syAditi bhAvaH / pakSe dveSTA dveSTatyAkArakazzabdaH sadaiva nityamava nihatA anudAttA prakRtiH tRcprakRtiH dviSadhAturUpA yasya sa tatho kaH / dviSadhAtoranudAtteSu parigaNitatvAditi bhAvaH / ataeva kvavA iDitaH iDAgamena saMbaddhaH 'ekAca upadeze'nudAttAt ' itIniSe -
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 117 zAditi bhaavH| azcitA azcitetyAphArazabdastu nitya udAttaprakRtiH udAttabhUtA aJcadhAturUpA prakRtiryasya sa tathA ataeva kavA iDito na iDAgamaviziSTo na syAt udAttatvAt 'ArdhadhAtukasyevalAdeH' itIDAgamaM prApta eva bhavediti bhAvaH / atra viziSTo vAkyArthassamAsoktirUpaH kAvyaliGgarUpAbhyAM vAkyArthAbhyAmakavAcakAnupravezasaMkorNaH // yathAvA zeSagirIzvara bhavato vazagau khagabhujagatallajau yasmAt / bhajato nityasamAsaM manye sadavigrahAvetau // 2176 // ___ he zeSagirIzvara zrInivAsa! pakSe zeSagiri vyAkaraNe Izvara samartheti ksycidvidussssNbodhnm| 'svAmIzvara' ityAdinA sapta. mii| prazastau khagabhujagau khagabhujagatallajau 'prazaMsAvacainazca' iti samAsaH / tAyazeSAvityarthaH / pakSe khagatallajaH bhujagatallaja ityeto zabdAvityarthaH / yasmAddhetoH nityasamAsaM 'Asa upavezane' bhAve ghaJ / samazcAsAvAsazceti vigrahaH / tulyAvasthAnaM sahAvasthitimityarthaH / pakSe nityaM samastatAM bhjtH| kRSNasarpavApyazvAdivadete nityasamAsAH' iti 'matallikA macarcikA' ityatra sudhAkArAdayaH / nat tasmAt etau khagatallajabhujagatallajazabdo avigraho vRttyarthAvabodhakavAkyavirahitau / yadvA asvapadavigrahI manye / anyathA nityasamAsaM na prApnuta iti bhAvaH / 'avigraho nityasamAsaH asvapadavigraho vaa| vRttyarthAvabodhakabAkyaM vigrahaH' iti zAbdikAH / atra zleSAnumAnayorekavAcakAnupracazaH / / yathAvAnakSatrapathollaGghI navadhanarAjyAbhiSekamabhigami
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 alaMkAra maNihAre taH / uttuGgazRGgasaMgata ucitaM bhUbhRdvaro'yamahi zailaH // 2177 // anyatra kSatradha nakSatrapathaM antarikSaM ullaGghata iti tathoktaH / manativartItyarthaH / navayA ghanarAjyA jalada zreNyA abhiSekaM abhigamitaH / anyatra navaM pratyagraM ghanaM sAndraM yat rAjyaM tasmin abhiSekaM abhigamitaH / uttuGgaiH zRGgaiH zikharaiH sAnubhirvA uttuGgena zRGgeNa prAdhAnyena prabhutvena vA saMgataH saMbaddhaH / zRGgaM prabhutve zikhare cihne krIDAmbuyantra ke / viSANotkarSayoH' iti medinI / 'zRGgaM prAdhAnyasAnvozca' ityamarazca / bhUbhRdvaraH rAjavareNyaH girizreSThazca / atra kAvyaliGgasamAlaMkArayozzleSAnuprANitayorekavAcakAnupravezaH // yathAvA " svanayanajayibhirharidhRtvaidUryairnirjito'ya mAjaraH / mAro yadi jAtu syAttadA'pi harinIlavigrahAjitassyAt // 2178 // mArjAraH biDAla: mArjArazabdazca svanayanajayibhiH nijalAcanarucivijitvarairiti yAvat hAredhRtaiH bhagavatA bhUSaNatayA vidhRtaiH vaidUryaiH vAlavAyajamaNibhiH / vidUrAtprabhavanti vaidUryANIti vigrahaH / prabhavati' ityadhikAre 'vidUrAJJayaH' iti jyaH / 'vaidUrya vAlavAyajam' iti vizvaH / atra vidUrazabdo bAlavAyasyAdezaH paryAyo vA tatropacarito vA / tena vAlavAyAdvirerasau prabhavati na vidUrAnnagarAt tatra tu saMskriyata ityAkSepaH pratyuktaH / yaduktaM ,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : (121) vAlavAyo vidUraM ca prakRtyantarameva vA / na vai tatreti cedrayAjjitvarIva dupAcaret // iti / vaktavyAntaraM tu lakSmI sahasrasaundarya stabakavyAkhyAyAM 'vaidUryavIkSAbhayogacchat' ityatra prapaJcitamasmAbhiH / nirjitaH parAkRtaH svanayanaruciparAbhUtyA svayamapi parAbhUta iti bhAvaH / zabdapakSe nirjitaH atra ni ityupasarga idantaH na tu rephAntaH / nigataH jI ityAkArako varNo yasya saH nirjAH / nirjAzabdAtatkarotIti NijantAtkarmaNi ktaH / zabdArthayostAdAtmya sAmrAjyAnmArjArazabdasya vairdvayanirjitatvamiti dhyeyam / atha yadi jAtu mArassyAt vidveSimArako'pi syAt vikrAntaziromaNirvairaniyatanaparapi syAdeti bhAvaH / kAmo'pi yadi syAdityapyarthaH / mArjArazabde jIvarNotsAraNe mAra iti sa niSpadyeteti zabda pakSesrthaH / ' jAtuyadorliG, yadAyadyorupasaMkhyAnam' iti jAtu yadi - zabdayoge anavaklRptau dyotyAyAM liG / anavaklRptirasaMbhAvanA | asaMbhAvanIyamevaitaditi bhAvaH / tadA'pi harinIlaiH bhagavaddhRtendranIlaiH vigrahe yuddhe jitassyAt / pUrva vaidUtyairvijitasya rUpAntaraparigrahe'pIndranIlairjitatvaM syAdityubhayadhA'pi haridhRtaratnaparAbhUtataiva saMbhavediti bhAvaH / mArasya zyAmalatvena harinIlavigrahajitatvamiti bodhyam / bhagavaddivyamUrtijita iti tadarthaH / atra saMbhAvanaviSamayorekavAcakAnupravezaH / zleSottambhitatvaM ca pUrvavadeva // yathAvA 119 cidacidvarAvubhAvapi bhavato jagatIzvarau na saMdehaH / strIpuMsarUpamAtre bhinnau nanu divyadaMpatI kiMtu / / 2179 / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 alaMkAramaNihAre divyadaMpatI lakSmInArAyaNau ubhau dvAvapi yuvAmiti bhAvaH / cidacidvarau svabhAvAnyadhAbhAvasvarUpAnyadhAbhAvalakSaNavikAraviraheNa cetanAcetanApekSayA zreSThau tadvilakSaNAviti yAvat / ata eva jagatyAH jagataH Izvarau / na saMdehaH ubhayAdhiSThAnatvAdaizvaryasya nAtra saMdegdhavyamiti bhAvaH / evamubhayostaulyamuktam / vailakSaNyamAha-kiMtu strIpuMsarUpamAtre strIpuruSarUpamAtre bhinnau nanu tAvanmAtra eva bhidurau na tu jagadIzvaratve iti bhAvaH / atra - tvaM yAdRzo'si kamalAmapi tAdRzIM te . dArAnvadanti yuvayorna tu bhedagandhaH / mAyAvibhaktayuvatI tanumekameva tvAM mAtaraM ca pitaraM ca yuvAnamAhuH // iti zrIviSNuvai bhavAdhikArairuktamanusaMdheyam / anyatra nanu divyadaMpatI he lakSmInArAyaNAviti saMbodhanam / jagati loke Izvarau Izvarazabdau cidacidvarau cit cakAretkaH acit cakAretkabhinnaH TakAretka iti yAvat / cidacitau varau varapratyayau yayosto 'Iza aizvarye' ityasmAddhAto: 'sthezabhAse' ityAdinA vacpratyayena 'azU vyAptau' iti dhAtoH 'aznoterAzukarmaNi vara ca' iti varaTpratyayena ca niSpannAviti bhAvaH / kiMtu strIpuMsarUpamAtre strIliGgapulliGgarUpamAtre bhinnau / strIliGgatve varacA niSpannasya Izvarazabdasya dApi Izvareti varaTA niSpaasya tu 'DiTTha' iti GIpi IzvarIti rUpam / pulliGgatve tu ubhayathA'pIzvara ityeva rUpamiti taye rbheda iti bhAvaH / atra prakRtAprakRtazleSavyatirekayorekavAcakAnupravezasaMkaraH //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 121 yathAvA rAjIva nanu ramAkSNA nirAkRto jIvamAtraziSTo'si / jyAzliSTo'vAgrastvaM svalpaprANAtmanasthitistviyatI // 2180 // nanu rAjIva he matsya 'he hariNeti vA / pakSe he rAjIveti zabdasyaiva saMbodhanam / 'rAjIvaM naline nA tu bhede hariNamInayoH ' iti medinI / tvaM ramAyAH akSNA nirAkRtaH tiraskRtaH matsya hariNayorlalanAnayanopamAnatAyAH kavisamayasammatatvena nirAkRtatvoktiH / yathoktamalaMkArazekhare trayodazamarIcyAM - mRgatannetra pAthojatatpatrajhaSakhaJjanaiH / netraM cakoratannetraketakALismarAzugaiH // iti sadRzatvena kavibhirvarNanIyamityarthaH / prayogazva - ' sadRze vanavRddhAnAM kamalAnAM tvadIkSaNe, iti / tatraiva paJcadazamarIcyAMbhRtakAdyaizca bhRtyAdyairnyakkArArthakriyApadaiH / saMdehatattadvAkyAdyassAdRzyaM pratipAdyate // iti ca saMdehataH ' kiminduH kiM padmaM ' ityAdyaiH tattadvAkyAdyaiH " tasya puSNAti saubhAgyaM tasya kAnti vilumpAte' ityAdyaiH sAdRzyaM pratipAdyata iti tadarthaH / zabdapakSe nirAkRtaH nItyeSa idanta upasargaH nivartitaH rA ityAkArako varNo yasya sa tathoktaH kRtaH 1 rA ityasya strIpratyayAntatvAbhAvAnnopasarjanahrasvaH / jIvamAtraM prANacAraNamAtraM ziSTaM yasya sa tathoktaH / ' jIvossudhAraNam' ityamaraH / aprApte vidhiniyamite samaye durmocatvAtprANAnAM taddhAraNamAtraM kurvanniti bhAvaH / pakSe rAvarNodvAsane rAjIvazabdo jIveti pariziSTa ityarthaH / ataeva ALANKARA IV. 11
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 1 avAgraH avanataH avAgre'vanatAnatam ' ityamaraH / avAGmukha iti yAvat / jyA bhUmiH zliSTA AliGgitA yena sa tathoktaH asi / bhUmAvavAGmukhatayA nipatitastata utthAtumakSama iti bhAvaH pakSe jI ityAkArakavarNena AzliSTaH yukta ityarthaH vAgra iti chedaH / vetyAkArakaM varNa agre yasya sa tathoktaH / jIveti varNadvayamAtrapariziSTasya tAdvidhyAditi bhAvaH / nirAkRto'yaM rAjIvaH kutastatpratIkArakSamo nAbhUdityatrAha -- svalpeti svalpaprANaH alpazaktiH AtmA deho yasya sa tathoktaH tasya / pakSe rAjoveti zabdo'paprANavarNAtmaka ityarthaH / tasya vargANAM prathamatRtIyapaJcamAH prathamatRtIyayamau yaralavAzcAlpaprANAH' ityukteH / sthitistu iyatI etAvatI alpaprANasya vairibhirnirAkRtatve'pi pratIkArAkSamatayA tUSNIM bhUmAvavAGamukhatayA zayanamityetAvatyevAvasthitiriti bhaavH| anyatra rAjIvetyasyAlpaprANAtmakasya zabdasya sthitiretAvatItyarthaH / atrAprastutasya rAjIvasya nirAkaraNAdikAryavarNanena tatkAraNasya prastutasya ramAnayanasya lokottarathALathaLyacAzcalyAdipratIteH kAryanibandhanAprastutaprazaMsA / mInahariNayoH rAjIvazabdasya cAprakRtAnAM zleSaH / nirAkRtatvasya jIvamAtra pariziSTatAM prati tasyAzca jyAzliSTatAdi prati hetutvAtkavyaliGgaM sAmAnyena vizeSasamarthanarUpArthAntaranyAsazcetyetAni ekavAcakAnupraviSTAni // " 6 yathAvA jetuM tvadvakSojAvaribhAvAtke vibhinnamApe nAlam / AstAmba nArikelaM klIvAlpaprANamayagatistviyatI // 2181 // he amba ! nArikelaM nArikelaphalam / klIbanirdezo niSpauruSa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : (121) tvadyotanAya / 'dvihInaM prasave sarvam' iti klIbatA / aribhAvAt zatrubhAvAt ke zirasi vibhinnamapi vidIrNazIrSamapIti lokoktiH tvadvakSojI jetuM nAlaM asamartha Asta / vakSojAviti pulliGgadvivacananirdezena tayorvIrapuruSadvayatvaM pratIyate / ekena kqIbena dvI vIrapuruSau jetumazakyAviti bhAvaH / pakSe nArikelamiti padaM aribhAvAt avidyamAnarivarNatvAt ke vibhinnamapi ke ityAkArakabarNo vibhinno yasmiMstat / ke ityAkArakavarNabhraMzaM prApitamiti yAvat / apizabdassamuccaye / nAlaM nAlamityavaziSTavarNadvayaM AstetyarthaH / klabisya SaNDasya alpaprANamayasya alpazaktimataH gatiH sthitiH iyatI paraparAbhavAnarhataiveti bhAvaH / itaratra klIbasya napuMsakaliGgasya alpaprANavarNAtmakasya sthitirityarthaH / atra viSamArthAntaranyAsayoreka vAcakAnupravezaH // 123 yathAvA nAke sthitimatkavacana vyaJjanaparivRttito'pyamuktArtham | zrIkucalakSmIstenaM paripAke patati nArikeLamadhaH // 2182 // zrIkucalakSmIstenaM nArikeLaM nAke svarge kvacana kasmiMzcidajJAtapradeze vyaJjanaparivRttiH svacihnavinimayena veSAntareNeti yAvat / sthitimadapi 'vyaJjanaM temane cihne zmazruNyavayave'kSare' iti ratnamAlA / amuktArtha apAratyaktasvamuSitArthakam / anena patanahetudoSAtizaya uktaH / garhitArjitArthaparityAge tu " zAsanAdvA vimokSAdvA stenassteyAdvimucyate / yadgarhitenArjayanti japyena tapasaiva ca / tasyotsargeNa zuddhayanti" ityuktarItyA doSAtizayo na syAditi bhAvaH / ataeva paripAke svakRtaduSkarma pariNAmasamaye athaH patati adho ALANKARA IV. 11*
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 alaMkAra mahAre gatiM vindatItyarthaH / pakSe nArikalaM nArikelamiti padaM nAkesthi mat nA ke iti varNadvayAvikRtisthitizAli / kvacana avaziSTAkSarayorityarthaH / vyaJjanayoH haloH parivRttitaH ri la ityakSarastharephalakArayorvyatyayAdapIti yAvat / na tu tanniSThayorikArAkArarUpasvarayorapItyarthaH / tayoryathAsthAnameva sthitatvAditi bhAvaH / amukArthaM aparityaktasvAbhidheyamityarthaH / uktarItyA nArikeLazabdasya nALikeramiti rUpAntarAbAptAvapi tulyArthakatAyA eva darzanAditi bhAvaH / atra nArikeLAdhaHpatanasya zrIkucalakSmIstanamityAdipadArthaissamarthanAtkAvyaliGgaM aprastutanArikeLAdhaHpatanakAryaprazaMsAyA tatkAraNIbhUtazrIkuca saundaryabhUmAvagate kAryanibandhanAprastutaprazaMsA caikavAcakAnupravezena saMkIryate // yathAvA - agirivibhunA vihitaM pratyayamiha kazvidAtizAyanikam / prApto'jAdizlAghyaM jyAdeze jyeSThatAM prazasya iyAt // 2183 // 66 kazcit prazasyaH prazaMsArhaH pumAn bhAgyavAniti yAvat / pakSe prazasyazabdaH AtizAyanikaM atizAyanaprayojakaM prakarSaprayojakamityarthaH / prayojanam" ityanena Thak / iha prayojanazabdena heturvivakSitaH / prayojanaM phalaM kAraNaM ca" iti vyAkhyAnAt / pakSe atizAyanArthaka 'atizAyane tamabiSThanau' iti sUtreNAtizayavizi'STArthavRttervihitAmityarthaH / atipUrva kAcchetermyuT / atizayanamevAtizAyanaM asmAdeva nipAtanAddIrghaH na tu sautraH / tena loke'pi dIrgha ssAdhuH 'abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavanti / tena isvo'pi sAdhuH' iti vyAkhyAtAraH / ataeva ajAdibhiH brahmarudrAdibhirapi
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara: (121) zlAdhyaM pakSe ac azrUpo ya AdiH prathamavarNaH tena zlAghyaM iSTanamiti yAvat / atizAyane tamabiSThanorubhayorvidhAnAtkaH pratyayo'tra grAhyaiti saMdeho mA bhUditIdaM vizeSaNamiti dhyeyam | ahigirivibhunA zrInavAsena / anyatra ahigiri pAtaJjalabhASye vibhunA tattvAvadhAraNapaTunA vihitaM pratyayaM smRtisaMtAnarUpaM jJAnaM ' sa no devazzubhayA smRtyA saMyunaktu' iti zruteH / ' dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te iti smRtezceti bhAvaH / zabdapakSe pratyayaM zAbdikasaMketitaM pratyayaM prAptassan / jyAdeze bhUpradeze ' kSoNI jyA kAzyapI kSiti:' ityamaraH / jyeSThatAM atizayitaprazasyatAM iyAt prApnuyAt / prathamamevAnabhisaMhitaphalakarmAnuSThAnAdiprAptanairmalyatayA prazasyaH pumAn bhagavadanugrahalabdha svacchatamapratyayatve atimAtraM prazasyo bhavediti bhAvaH / zabdapakSe prazasyazabdaH atizAyanikamiSThapratyayaM labdhvA jy| deze 'prazasyasya zraH / jya ca' ityanena jyetyAdeze jyeSThatAM jyeSTha ityAkArakaM rUpaM iyAt prApnuyAt ityarthaH / atra prazaMsanIyapuruSasya prakRtasya prazasyazabdasyAprakRtasya ca zleSaH / jyeSThatAvApteH pUrvavAkyArthahetukatvAtkAvyaliGgaM cetyetadubhayamekavAcakAnupraviSTam // yathAvA 125 vidhimantaraGgamapi te viloDayatyeva nityamapavAdaH / kimuta paramacyutAkhilagIrvANapadAnuzAsanavidhAtuH // 2184 // he acyuta ! akhilagIrvANapadAnAM caturmukhAdyakhilatridazasthAnAnAM anuzAsanavidhAtuH prazAsanavidhAyinaH ' etasya vA akSarasya prazAsane gArgi sUryAcandramasau vidhRtau tiSThataH' iti zruteH
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 " alaMkAra maNihAre 'zAstA viSNurazeSasya ' ityuktezca / te tava apavAdaH AjJA-tvatkartRkaM zAsanaM apavAda: nindeti vA / tvatkarmakaM nindanamityarthaH / apavAdau tu nindAze" ityamaraH / antaraGgaM AtmajatayA atimAtrapratyAsannaM 'putro vai hRdayam / AtmA vai putranAmAsi' ityAdizrutayo'trAnusaMdheyAH / vidhiM caturmukhamapi nityaM viloDayati kampayati / etacchanAnAtivRttau kiM bhaviSyatIti mahato bhayAdbrahmAdayospi kampanta iti bhAvaH / 'yadidaM kiMca jagatsarvaM prANa ejati nissRtam / mahadbhayaM vajramudyatam' ityAdizrutibhyaH / paraM anyaM maruttaraNipAvakatridazanAthakAlAdikaM kimuta viloDayatIti kimu vaktavyamityarthaH / Atmajasyaiva zAsanAnnindanAdvA kampane anyeSAM kA katheti bhAvaH / anyatra akhilAnAM gIrvANapadAnAM saMskRtazabdAnAmanuzAsanaM zikSaNaM tadvidhAtuH 'atha zabdAnuzAsanam' iti pratijJAya mahAbhASyaM vidhAturityarthaH / te tvatsaMbandhI tvannirNIta iti yAvat / apavAdaH apavAdazAstraM nityaM antaraGgamapi antaraGgaM ca vidhiM zAstraM viloDayati bAdhate / paraM parazAstraM kimuta bAdhata iti kimu vaktavyamityarthaH / antaraGgabAdhakasyApavAdasya svabAdhyabAdhyabAdhakatvaM kimAzcaryamiti bhAvaH / yatparibhASyate-- paranityAntaraMGgApavAdAnAmuttarottaraM balIyaH' iti / atra vedAntazAstrIye'rthe zabdazAstrIya vyavahArAropAtsamAsoktiH kaimutyenArthasaM siddhirUpakAvyArthApattizcetyubhayame kavAcakAnupraviSTam // yathAvA tvayi vinyastAtmabharo nIlamaNImauLiravaravarNo'pi / tvatto vindatyucaizriyaM zriyaH kAnta durlabhAmitaraiH / / 2185 // *
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 127 he zriyaHkAnta ! nIlamaNImauLi: indranIlakirITaH avaravarNo'pi tvatto nyuunshyaamlimaapi| pakSe zUdro'pi 'zUdrAzcAvaravarNAzca' itymrH| tvayi vinyastaH Atmana: svasya bharaH bhAro yena sa tathoktaH tvayA mUrdhA dhRtatvAditi bhAvaH / pakSe tvayyarpitAtmarakSAbhara ityarthaH // ananyopAyazaktasya prApyecchoradhikAritA / prapattau sarvavarNasya sAtvikatvAdiyoginaH / sA hi sarvatra sarveSAM sarvakAmaphalapradA // ityAdibhiH prapattessarvAdhikArikatvokteH / tvattaH uccaiH pUrvApekSayA'bhyarhitAM / pakSe brahmAdilokApekSayA'pyutkarSazAlinI itaraiH tvadavidhRtAbharaNAntaraiH durlabhAM bhagavahivyavigrahasuSamAnavalAmbatayA landhumazakyAM, anyatra prapannetarairdurApAM 'prapannAdanyeSAM na dizati mukundo nijapadam' ityAdyukteriti bhaavH| zriyaM zyAmalimarUpAM anyatra nizzreyasasaMpadaM vindati // __atra prastute bhagavaddhRtendranIlamakuTe varNanIye vizeSaNasAmyabalAdaprasutAvaravarNaprapannavRttAntaH pratIyata iti samAsoktiH / avaravarNasyApyuzcazriyaH prApteH tvayi vinyastAtmabhara iti padArthahetukatvAtkAvyaliGgam / prAksiddhasya svanIlimno bhagavadivyavigrahasaMnidhivazenotkarSavarNanAdanuguNAlaGkArazcetyetAnyekavAcakAnupravezena saMkIryante // yathAvA na tyakSyAmyacyutamiti zapathassatataM vizassughaTitazcet / ayameva bhavati supatho vipatho'nyo yohi vighaTitA bhavitA // 2186 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 alaMkAramaNihAre acyutaH AzritarakSaNavratacyutivirihI bhagavAn / taM zrAnivAsaM na tyakSyAmyeveti sarve vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAt / vizaH : manujasya ' dvau vizau vaizyamanujau' ityamaraH / zapatha: pratizA sughaTitazcat suddaDho yadi satvaM prahara vA mA vA mayi vrajaM puraMdara / nAhamutsRjya govindamanyamArAdhayAmi bhoH // iti viSNudharme ambarISoktarItyA bhagavadaikAntyadraDhIyAn yadIti bhAvaH / ayameva supathaH zobhanamArgaH bhavati / anyaH asmAditaraH vipathaH vimArga eva / yazzapathaH vighaTitaH zithilo bhavitA aikAntyAtpracyuto bhaviteti bhAvaH // eSa niSkaNTakaH panthA yatra saMpUjyate hariH / kupathaM taM vijanIyAgovindarahitAgamam // ityAdikamiha pratyabhijJApyate / supathaH viSathaH ityubhayatrApi na pathizabdena samAsa: 'na pUjanAt ' iti samAsAntaniSedhAt / 'pathassaMkhyAvyayAdeH' iti klIvatAprasaMgAzca / kiMtu 'pathe gatau' ityasmAtpacAdyaci pathati vyApnotIti vyutpAditaH pathazabdo'sti / tena saha su vi ityanayossamAsaH / tathAca trikANDazeSaH -- vATaH pathazca mArgassyAt' iti / tena prakRte na kA'pyanupapattiH 'vyadhvo vipathakApathI' iti rabhasazcAha / anyatra zapatha: zapathazabdaH vizaH vigatazakArassaMn sughaTitaH su ityAkArakavarNena ghaTitazcet ayameva zapathazabda eva supathazabdo bhavati / anyaH vipathaH yaH vizakArassan vighaTitaH vi ityAkArakavarNena yuktassyAt / atra prakRtAprakRtazleSaH supathatvavipathatvayoH pUrvottaravAkyArthAbhyAM samarthanAtkAvyaliGgadvayaM parisaMkhyA caikavAcakAnupravezena saMkIryante //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA saMkarasaraH (121) 129 arirorito'trabhavatA''kAramatha prakriyAdazAvidhuraH / saMvRtametyAntasthAsvaravAn bhUtvA'ntato visRSTo'bhUt // 2187 // he bhagavan atra ariH vairI bhavatA IritaH kSiptaH nirastassannityarthaH / 'viddhakSipteritAssamAH' ityamaraH / ataeva atha anantaraM prakriyAdazayA rAjyAdhikArAvasthayA vidhuraH vizliSTaH 'prakriyA tvadhikArassyAt / dazA'vasthA' iti cAmaraH / bhavannirastasya kathamitra rAjyAdhikArabhraMzo na syAditi bhAvaH / saMvRtaM guptaM AkAraM AkRtiM etya prApya rAjyAdhikArabhraMzaprayuktatrapAbhUmnA gUDhaM kvApi nilIna iti bhavaH / antaH tisstthtiityntsthaaH| sthAdhAtoH kvip / 'saMsthA' iti mahAbhASyaprayogAt / yadvA vic / atra vaktavyaM sarvaM lakSmIsahasraratnaprakAzikAyAM 'antasthoSmoddhArAt' iti padyavivaraNAvasare prapaJcitamasmAbhiH / IdRzo yassvaro dhvaniH so'syAstItyantasthAsvaravAn bhUtvA lajjAbhayAbhyAM nimagnadhvanirbhUtvetyarthaH / ' svaro nAsAsamIraNe / udAtAdAvakArAdau SaDjAdau ca dhvanau pumAn' iti medinI / antataH visRSTaH parityaktaH abhUt / niSpaurupatayA vikrAntagoSThI to bahiSkRto'bhUditi bhAvaH // anyatra - atrabhavateti samastaM padam / atrabhavatA pUjyena viduSeti yAvat / IritaH uktaH prakriyAdazayA saMdhirUpaprakriyAvasthayA vidhuraH hInaH ariH arizabdaH aririti kevalArizabdaprayogAvasare akArasya akArAntarasaMdheradarzanAditi bhAvaH / asmin pakSe bhavatAkAramityatra bhavatA akAramiti chedaH / *
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 alaMkAramaNihAre saMvRtaM saMvRtaprayatnavantaM akAraM hrasvAkAraM 'hasvasyAvarNasya prayoge saMvRtam' ityukteH prApya prakriyAdazAyAM isvasyAkArasya vivRtaprayatnakatvena kevalArizabdaprayoge prakriyAdazAbhAvAdakArasya saMvRtaprayatnakatvamevota bhAvaH / "etacca sUtrakAreNa zApitam / tathAhi 'a a' iti / vittamanUdya saMvRto'nena vidhIyate / asya cASTAdhyAyI saMpUrNa pratyasiddhatvAcchAstradRSTayA vitRtatvamastyeva / tathAca sUtraM 'pUrvatrAsiddham' adhikAro'yaM, tena sapAdasaptAdhyAyI prati tripaadysiddhaa| tripAdyAmapi pUrva prati paraM zAstramasiddham" iti / sarvamidaM kaumudogranthe vyaktam / asmin pakSe athetyetadatrAnveti / atha akArocAraNAnantaraM antasthAsvaravAn antasthAH Adanto'yaM antasthAbhizca saMyutam' iti pANinIyazikSAdiprayogAt arizabde antasthAsaMjJito vAreM rephH| atha svaraH rephottaravartI ikaarH| 'yaralavA antsthaaH| acassvarAH' ityanuzAsanAt / tadvAn bhUtvA antataH avasAne visRSTaH visargavAnabhUt arizabdasya isvAkArarephekAravisargaghaTitatvAttathokiriti dhyeyam / atrAprakRtasyArizabdArthasya aprakRtasyArizabdasya ca zleSaH / AdyakakSyAyAM aprastutaparAbhUtavairidRttAntena prastuta bhagavatparAkramotkarSaH pratIta iti kaarynibndhnaaprstutprshNsaa| bhagavAnnarastatayA prakriyAdazAvaidhuryasya tasya ca saMvRtAkAratvAdezca samarthanAkAvyaliGgamAlA caikavAcakAnupravezena sakIryante // yathAvA eko'yamanupasarjanabhAvAdbhagavAnamadhyamo'do'nyaH / api kaH parastadeSa hi sarvAdau gaNyate budhavareNyaH // 2188 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 131 ayaM bhagavAn zrInivAsaH eka eva anupasarjanabhAvAt upasarjanamapradhAnaM 'apradhAnopasarjane' ityamaraH / tadanyadanupasarjanaM tasya bhAvAt prAdhAnyAdityarthaH / amadhyamaH 'tasya lokapradhAnasya jagannAthasya bhUpate' ityuktarItyA sakalalokapradhAnatayA sarvottama ityabhiprAyaH / ado'nyaH amuSmAdbhagavata itaraH / paro'pi utkRSTopi kaH? naivetyarthaH / amummAdanyasya utkarSasaM bhAvanA'pi kA nAmati bhaavH| apiratra saMbhAvanAyAm / budhavareNyaiH brahmaviduttamaiH sa eSa hi ayaM bhagavAneva 'hi hetAvavadhAraNe' ityamaraH / sarvAdau sarveSAM brahmAdInAmapi Adau agre gaNyate / jagajanmasthemapraLayakAraNatvena kiirtyte| anyatra ekAdizabdAzabdaparAH ekaH ayaM amadhyamaH madhyamavarNavidhura. bhagavAn bhvaanityrthH| adaH anyaH apizabdo bhinnakramaH / kaH ekaH tat eSo'pi zabdaH anupasarjanabhAvAt anyopasarjanatvAbhAvAddhetoH budhavareNyaiH vaiyAkaraNaiH sarvAdau sarvAdigaNe gaNyate / eka ityAdInAM pratyeka gaNyata itynenaanvyH| 'saMzopasarjanIbhUtAstu na sarvAdayaH mahAsaMjJAkaraNena tadanuguNAnAmeva gaNe saMnivezAt' ityukteranupasarjanIbhUtAnAmeva sarvAdInAM tadgaNe pAThAditi tthoktiH| ekedaMbhavadado'nyakiparatadetacchabdAH krameNAtrapadye sarvAdigaNapaThitA evopanibaddhA iti dhyeyam / atra prakRtAprakRtagocarazzleSaH / prakRtArthakakSyAyAM bhagavatassarvAdigaNyatAyAH pUrvavAkyAthaina samarthanAtkAvyaliGgaM sarvAdigaNaprasiddhasahapAThAnAmekAdizabdAnAM nyasanAdratnAvaLI caikavAcakAnupravezena sNkiirynte| prasiddhakramaviparyAse'pi ratnAvaLI bhavatyeveti niruupitmdhstaattdlNkaarniruupnnaavsre|| sarvAdau nAtha bhavAnasmAdasmitsamullasati ja
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 alaMkAramaNihAre gati / paridRzyatAmanIhakpara itarassama ito'sti ko nAma // 2189 // he nAtha! bhavAn sarvAdau sarvasya jagataH Adau samullasati prakAzate / sarvajagatkAraNabhUta ityrthH| asmAt etasmAt tvattaH samullasatItyAvRttyA yojanIyam / samullasati prAdurbhAvaM prApte ityarthaH / Asmin jagati bhuvane anIdRk anevaMvidhaH tvamiva na jagatkAraNamityarthaH / itaH asmAttvattaH paraH utkRSTaH samastulyo vA itaraH konAma asti? paridRzyatAM paryAlocyatAmityarthaH / sarvajagakAraNabhUtasya tava kAryabhUte asmin brahmAdistambaparyante bhuvane IdRzRjagatkAraNatAvidhuraH tvatkAryabhUtaH ko'nyastvatto'pyutkRSTassamo vA syAditi bhAvaH / 'na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate' iti zruteH // anyatra he nAtha! bhavAn bhavacchabdaH sarvAdau sarvAdigaNe asmAt avidyamAnaH asisthAnika: smAdityAdezo yasya sa tthoktH| asmin avidyamAnaH GisthAnikaH sminnityAdezo yasya sa tathoktazca samullasati / bhavacchabdasya sarvanAmagaNapaThitatve'pi halantatayA adantanimittako 'usiGyoH smAsminau' iti vihitau smAsminnAdezau na bhavata iti bhAvaH / itaH asmin sarvanAmagaNe sAvavibhakti kstsiH| paraH parazabdaH itara: itarazabdaH samaH samazabdaH kaH kiMzabdazca / anIdRzaH bhavacchabda iva smAsminnAdezavidhuro na bhvtiityrthH| uktAnAmeteSAM sarvanAmagaNapaThitAnAM parAdizabdAnAmajantatayA smAsminnAdezayoravazyabhAvAditi bhAvaH / atra prakRtAprakRtazleSaH varNyasya bhagavata upamA'niSpattivacanarUpapradIpabhedazcetyanayorekavAcakAnupravezasaMkaraH //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) ____133 yathAvA tvaM sarvanAmavAcyassarvAdyantasthito yadasi vizvam / tvadadhara itaro yo'cyuta nemamihatyaM bruve tathA kamapi // 2190 // he acyuta! tvaM sarvanAmavAcyaH sarvairnAmabhiH brahmAdinAmabhiH vAcyaH asi / tatra hetumAha--yat yasmAtkAraNAt sarvasya jagataH AdAvante ca sthitaH / antasthita ityatra antemadhye'pi sthita iti ca yojanIyam / ata eva vizvaM asi| sarvajagaccharIrako'si / 'yato vA imAni bhUtAni' ityAdizrutyuktaprakriyayA jagajanmasthitipralayanidAnatayA sarvazarIrakatvAccharIravAcinAM zabdAnAM zarIriparyantatayA brahmAdisarvazabdavAcyo'sItyarthaH / 'atha puruSo ha vai nArAyaNo'kAmayata prajAssRjeyota' ityupakramya 'nArAyaNAtsamutpadyante nArAyaNe pravartante nArAyaNe pralIyante' ityantA 'brahmA nArAyaNaH zivazca nArAyaNaH' ityupakramya 'nArAyaNa evedaM sarvam' ityantA ca zrutirarthato'nusaMhitA evaM jagadbrahmaNoH kAryakAraNatvanibandhanasAmAnAdhikaraNyapratipAdikAH 'tatsRSTvA tadevAnuprAvizat tadanupravizya saJca tyaccAbhavat' ityAdayaH shrutyo'piihaanusndheyaaH| ya: itaraH tvadadharaH tatto'pi nyUnaH / ihatyaM ihetyavyayAt 'amehakvatasitrebhya eva' iti niyamitaH 'avyayAttyap' iti tyap / tvatkAryabhUte'smin jagatyutpannaM imaM pUrvoktaM kamapi brahmANamapi tathA na bruve tvAmiva sarvakAraNatayA sarvazarIrakatayA ca sarvazabdavAcyaM santaM na vcmi| tasya sarvasyApyanevaMbhUtatvAditi bhAvaH / pakSe vizvaM vizvazabdaH tvat tvacchabdaH adharaH adharazabdaH itaraH itarazabdaH yaH yaccha
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 alaMkAramaNihAre bdazca sarvanAmavAcyaH sarvanAmasaMjJakatvenokta ityarthaH / tatra hetumAha-yat yasmAt sarvAdigaNasyAnte madhye sthitaH 'sarSAdIni sarvanAmAni' ityanuzAsanAditi bhAvaH / iha asmin sarvAdi. gaNe nemaM nemazabdaM tyaM tyacchandaM ca bruve paThAmi / tathA kamapi kiMzabdamapi sarvAdyantasthitaM ve iti yojnaa| kiMzabdasya sarvAdigaNAvasAne paThitatvAt / smaasoktiprtiipbhedyorekvaackaanuprveshsNkrH|| yathAvA Adau sarva vyadadhAttadanu ca tadbrahma vizvamavati smm| antassvaM paramavaraM cAdadhadidamanyadantataH kiM syAt // 2191 // tabrahma Adau agre sarva vyadadhAt asAkSIt / tadanu sarjanAtantaraM sama mayA zriyA sahitaM tabrahma vizva avati rakSati // lakSmayA saha hRSIkezo devyA kaarunnyruupyaa| rakSakassarvasiddhAnte vedAnteSvapi gIyate // ityukteH / antataH praLayAvasare paraM brahmAdikamutkRSTaM avaraM taditaramapakRSTaM ca idaM vizvaM antassvaM svasminnityarthaH Adadhat nyasyat anyat kiM syAt sarjanAvanakartR brahmavyatiriktaM saMhartR vastu kimitaratsyAt / tasyaiva 'yato vA imAni bhUtAni jAyante' ityAdizrutibhirjagajanmasthemapraLayahetutApratipAdanAditi bhAvaH / atra "kasyodare haravirazcimukhaH prapaJcaH ko rakSatImamajaniSTa ca kasya nAbheH" ityAdikamapi smartavyam // - pakSe tabrahma Adau sarvAdigaNasyArambhe sarva sarvazabda vyadadhAt vidhatte sma / tadanu sarvazabdanyAsAnantarameva vizva vizvazabdaM ca avati rakSati nyasyatIti bhAvaH / antaH vizva
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 135 kiMzabdayorantarALe samaM svaM paraM avaraM anyazca samasvaparAvarAnyazabdAn nAtra krmaavivkssaa| Adadhat nyadadhAt / dadhAteH parasmaipadino laG / antataH gaNAvasAne kiM kiMzabda: syAt tena nyasto bhavet / sarvAdigaNe Adau sarvavizvazabdayoH antarALe samaparAvarAnyazabdAnAmavasAne kiMzabdasya ca darzanAditi bhAvaH / atra parabrahmANi prastute aprastutasya zAbdikamunevRttAntaH pratIyata iti samAsoktiH / zrutyuktasya sRSTayAdeH zabdanayasiddhasarvAdigaNaprakriyAyAzca krameNa nyasanAdratnAvaLI ca zleSasaMkIrNe ekavAcakAnupraviSTe iti draSTavyam // yathAvA bhavadubhayAnyatarasya svarUpamiha sarvamukhagaNe gaNanIyam / bhavitA zrIsakha na tathA jAtvapi caramAlpakatipayAnyatamasya // 2192 // he zrIsakha! idaM ca vakSyamANArthopaskArakam / bhavadubhayAnyatarasya zrIzca bhavAMzca bhavantau 'tyadAdIni sarvairnityam' iti bhvcchbdaikshessH| bhavadrUpaM yadubhayaM mithunaM tadanyatarasya zriyAH bhavatazceti bhAvaH / svarUpaM sarvakAraNatvasarvazeSitvAdirUpaM iha loke sarveSAM janAnAM mukhagaNe vadanasamUhe gaNanAyaM sarvairapi sarvatra kaNTharaveNa pratipAdyamiti bhAvaH / carame aktinAH alpe nihInAH ye katipayAH caturmukhAdayo'pIti bhAvaH / teSvanyatamasya yasyakasyApIti bhaavH| svarUpaM tathA sarvamukhagaNagaNanIyaM na bhvitaa| sarveSAmapyatathAtvAditi bhAvaH // . pakSe-bhavAMzca ubhayazcAnyatarazca eteSAM samAhAraH tasya bhavadubhayAnyatarasya / eteSAM zabdAnAM svarUpaM iha zabdazAstre
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 alaMkAramaNihAre sarvamukhagaNe sarvAdigaNe gaNanIyaM, teSAM tatra paThitatvAt / caramAlpakatipayAnyatamasya caramAlpakatipayAnyatamazabdAnAM puurvvtsmaahaarH| svarUpaM tathA bhavadAdizabdavatsarvAdigaNapaThitaM jAsvapi na bhvitaa| teSAM tatrApaThitatayA 'prathamacarama , iti sUtreNa jasyeva teSAM pRthaksarvanAmatAvidhAnAditi bhAvaH / atra prakRtAprakRtazleSaparisaMkhyAparikarAGkurANAmekavAcakAnupravezaH // yathAvA nanu sarvanAmatAbhAgvyavasthito dakSiNassapUrvazca / devottaro yathA'yaM paro'varo'pyavyavasthito na tathA // 2193 // pUrvaH sarvajagatkAraNabhUtaH 'sadeva somyedamagra AsIt / pUrvamevAhamihAsam / kAryANAM kAraNaM pUrvam' ityAdipramANAt / dakSiNaH 'tadaikSata bahu syAm' ityAyuktaprakriyayA svasaMkalpamAtrAnuguNajagatsarjanAdicAturyazAlI / mahodAra ityapyupaskAryam / vyavasthitaH 'antaH praviSTazzAstA janAnAM sarvAtmA' ityAyuktarItyA sarvajagatyantaH pravizya niyantA ! antaraGgairapi doSadazakairakSubhitacittatayA sthirapratijJa ityapyupaskAryam // ____ dyauH patetpRthivI zIryeddhimavAn zakalIbhavet / zuSyettoyAnadhiH kRSNe na me moghaM vaco bhavet // iti tenaivoktatvAt / soyaM devottaraH devazreSTho bhagavAn yathA sarvanAmatAbhAk sarvazabdavAcyo bhavati / avyavasthitaH jagatkAraNatvAntaHpravizyaniyantRtvAdivyavasthAvidhura ityarthaH / cacalacittatayA pratijJAtAnirvahaNAkSama ityapyupaskAryam / avaraH bhagavadapekSayA nyUnaH paraH anyaH brahmarudrAdirapi na tathA nanu /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 sarvajagatkAraNatvAdinibandhanAM sarvanAmavAcyatAM na bhajate kha viti bhAvaH // pakSe he deva ! so'yaM buddhisthaH dakSiNaH dakSiNazabdaH pUrvaH pUrvazabdaH uttaraH uttarazabdaH paraH parazabdaH avaraH avarazabdazva vyavasthitaH vyavAsthAM prAptasssan vyavasthA ca 'svAbhidheyApekSAvadhiniyamaH' ityAhuH / yathA sarvanAmatAbhAk sarvanAmasaMjJAM prAptaH avyavasthitaH vyavasthAmaprAptaH pUrvoktaH dakSiNAdizabdaH na tathA sarvanAmasaMjJAbhAna bhavatItyarthaH / ' pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm' iti vyavasthAyAmeva teSAM sarvanAmatAbhAktvasya vyavasthAhetukatvAdatathAtvasyAvyavasthitatAhetukatvAcca kAvyaliGgadvayaM prakRtAprakRtazlaSeNaikavAcakAnupraviSTam // saMkarasaraH (121) - yathAvA svakareNa tavAGghriruAceM jihIrSurabhyetya purata eva tayA / nirvAsito'mba dhUto vAsarakara eSa dhUsarakaro'bhUt // 2194 // he amba! eSa vAsarakaraH bhAnuH svakareNa nijena hastena kiraNena ca / tava aGghriruciM caraNazriyaM na tu pANizriyaM jihIrSuH abhyetya abhimukhamAgatya abhyamitrINo bhUtveti bhAvaH / tayA rucyA striyeti bhAvaH / purata eva svAvAsAdgRhAdeva nagarAdeva vA 'agAre nagare puram' ityamaraH / nirvAsitaH prasiddhaM hi mahAparAdhinAM niSkAsanam / ataeva dhUtaH punarapi kIdRzo daNDassyAdveti kampitassan / yadvA purata eva dehAdeva nirvAsitaH saMhRta ityarthaH / dhUtaH dehAntaraM prApyApi prAgbhavavAsa ALANKARA IV. 12
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 alaGkAramaNihAreM nayA kampita ityarthaH / 'puraM napuMsakaM gehe dehe' iti medinI / dhUsarAH ISatpANDavaH karAH yasya sa tathA abhUt atimAtramandadyatirAsIditi bhaavH| zvitripANirabhUditi ca gamyate // pakSe vAsarakarazabda: purata eva agrabhAga eva vAsitaH vAkAreNa saMbaddhaH sa na bhavatIti nirvAsitaH / nizcala ityAdAviva nizzabdo nasamAnArthakaH / avidyamAnavAkAra ityarthaH / dhUtaH vAkArasthAna eva dhU iti varNena UtaH dhUsarakara iti nirapadyateti vastusthitiH / atra purata ityAdizleSabhittikAbhedAdhyavasAyopajIvitaM vAsarakarasya dhUsarakaratvarUpAniSTAvAptilakSaNaviSamam / aprastutavAsarakarakartRkazrIcaraNarucicauryAdikAryeNa taskAraNIbhUtAyAzzrIcaraNaruceH ko'pyatizayo dyotyata iti kAryanibandhanA'prastutaprazaMsA ca kAvyaliGgena saha ekvaackaanuprvisstte|| yathAvA tAvakagiryapavAhitamabjekSaNa pApanAzanaM bata tIrtham / dramiDA eva na kevalamabhidadhate pAvanAzanaM sarve'pi // 2195 // he ajekSaNa! tAvakagireH zeSAdreH apavAhitaM pravAhita pAvanAzanaM tannAmAnaM tIrtha dramiDA eva dramiDadezajA eva kevalaM pAvanAzanaM tIrthamiti naabhiddhte| Apatu sarve sarvadezajA api janAH abhidadhate / batetyAzcarye / dramiDAnAM anAdipakArasya vakAratayoJcAraNasyAgastyavyAkaraNazikSitatayA pAvanAzanamityuktiyuktaiva / anyadezajanyAnAM tathoccAraNamAzcaryAvavahameveti bhAvaH / pavanAzanasya girirUpadharasya zeSasya saMba
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara : (121) ndhi pAvanAzanamiti vA pavanAzanAnAM RSINAM saMbandhIti vA pAvanaM azanaM prAzanaM yasyeti vA virodha parihAryaH / ataeva niruktayalaMkAraH / pakSe tAvakagiri tvadIyavAci apavAhitaM apaM avidyamAna pakAraM vAhitaM pakArasthAna eva vakAreNa AhitaM pApanAzana zabda pAvanAzanamityabhidadhate sarvadezyA apItyarthaH / atra tulyayogitA niruktayAMreka vAcakAnupravezaH // 139 yathAvA svadanugRhItaH puruSo nigRhItazca tvayA bata murAre / sahamahiSIko'dhivasatyaryamazubhraM subhUriparya - Gkam // 2196 // he murAre! tvayA anugRhItaH nigRhItazca pumAn sahamahiSIkassan AryamA bhAnuriva zubhraM uddIpra 'zubhramuddIprazuklayAH ' ityamaraH / 'zubhraM syAdabhra ke klIbamuddIprazuklayoH triSu' iti me - dinI ca / subhUriparyaGkaM zobhanasuvarNamaJcaM adhivasati kRtAbhikAbhirdevIbhissaha mahIyAMsaM vibhavamanubhavati mahArAjo bhavatIti bhAvaH 'bhUrinI vAsudeva ca hare ca parameSThini / napuMsakaM suvarNe ca prAjJe syAdvAcyaliGgakaH' iti medinI / tvayA'nugRhIta Iddazo bhavatIti yuktam / nigRhIto'pyevaMvidho bhavatItyAzcarya batetyanena sUcyate / parihArastu -- mahiSIbhissairibhImissaha vartata iti tathoktassan / aryamazubhraM ityatra artha azubhramiti chedaH / azubhraM kaluSaM subhUri atimAtrasphItaM artha ryavarNavidhuraM paryaGkaM paGkamityarthaH / adhivasati mahiSajanma vindatIti bhAvaH / atra tulyayogitAyAH zleSojIvitAyAH tathAvidhasamavibhAvanAlaMkArayozcaikavAcakAnupravezalakSaNassaMkaraH // ALANKARA IV. 12*
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 alaMkAramaNihAre yathAvA- tvatpadanateSu yeSAM gauravamAbhAti garatayaiva sadA / vindante te mandA mukunda tadvaiauravaM padaM ni yatam // 2197 // he mukunda ! tvatpadanateSu tvaccaraNazaraNakRtsu viSaye gauravaM bahumatiH yeSAM janAnAM garatayaiva viSatvenaiva AbhAti dveSyaM bhavatIti yAvat / mandAH abhAgyAH te janAH rauravaM narakavizeSarUpaM tat durantaduritasantatiphalabhUta duHkha sahasrAnubhAvakaM padaM sthAnaM vindante / bhagavatpadanyastabharamahAbhAgavatAvamantAro mahAntameva nirayaM prapadyanta iti nirgaLito'rthaH / anyatra yeSAM janAnAM gauravamiti padaM garatayA gasya gakArasya ratayA rephavarNatvena AbhAti te amandA iti chedaH kuzalA ityarthaH / te janAH tatpadaM gauravapadaM rauravamiti jAnantIti yAvat / uktarItyA gauravazabdasya rauravatvAvApteriti bhAvaH / atra vAkyArthahetukaM kAvyaliGgaM prakRtA prakRtazleSaH bhAgavatamahimaguNena tadanAdarajanyadoSodayalakSaNa ullAsAlaMkArI kavAcakAnupraviSTAni // yathAvA bhagavan sadAtana tvAM na tadAseti pratIpambUtAm | saMbodhayAmahe taM puruSaM tvAdRtya tena kA hAniH // 2198 // he bhagavana he sadAtana ! purANapuruSetyarthaH / pratIpaDak zAstrasiddhArthapratyanIkadarzI janaH tvAM sadAtanamiti bhAvaH / na tadAseti tadA sRSTeH prAkkAle nAsa nAsIt iti brUtAM 'nAsadA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 141 sIno sadAsIttadAnAm' iti zrutizakalamAtrApAtapratIyamAnArthaparituSTatayA sarvazaMmanyo'nRjudhIrevaM brUtAm, tatsvabhAvasthitireva tAdRzIti bhAvaH / Asati tiGantapratirUpakamavyayam / pakSe sadAtaneti varNAnupUrvaviparItaM pazyato janasya natadAseti bhAsata iti pratIpadRzastathoktirbhavatunAmetyarthaH / taM evaM viruddhArthadraSTAraM viparItAnupUrvIdarzinaM ca puruSaM tu Ahatya saMbodhayAmahe maivaM vAdIrita sAntvayitvA samyakpazyetyAvedayAmahe zAstrArtham // ajJAnAya tu yo jJAnaM dadyAddharmopadezanam / kRtsnAM vA pRthivIM dadyAttena tulyaM na tatphalam // ityajJAya jJAnadAnasya mahAphalatvazravaNAditi bhAvaH / tena tAhazapratIpavacanena kA hAniH? evaM bodhito'pyayaM pratIpavAditAM na tyajaticettadvacanena tava na kA'pi hAnirbhavet pratyuta tasyaiveti bhAvaH / yadvA taM sadAtanatvena prasiddhaM ata eva puruSaM 'pUrvamevAhamihAsamiti tatpuruSasya puruSatvam' iti nirvacanagocaraM kAlAparicchinnamityarthaH / idamupalakSaNaM dezavastuparicchedarAhityasyApi / tvA Atyati chedaH / tvA tvAM tena natadAsetyanena saMbodhayAmahe / natAH praNatAH dAsAH 'dAsabhUtAssvatassarve hyAtmAnaH paramAtmanaH' ityAdhukarItyA dAsabhUtAH brahmezAnAdayaH yasyeti vigRhya saMbudhyantena tena padena AmantrayAmahe iti bhAvaH / tenetyAvartyate / tena pratIpavacanena kA hAniH tava na kA'pi hAniH pratyuta sarvezvaratvamevoktaM syAditi bhAvaH / atra pratIpadarzikathitavacanasyArthAntarapArakalpanalakSaNavakroktayalaMkAreNa tAdRzavacanarUpadoSeNa hAnirUpadoSAnudayavarNanAtmakollAsAlaMkAra ekavAcakAMnuprAviSTatayA saMkarNiH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 alaGkAramaNihAre yathAvAviparItahaksanAtana natanAsatyAha cedravItu tvAm / kassudRganavadhikakRponasamAcaSTe'cyutAvanATaM tvAm // 2199 // he sanAtana purANapuruSa! viparItahak yathAvasthitaviruddhagrAhI pumAn tvAM sAmudrikoktamahApuruSalakSaNasarvasvazAlinamiti bhaavH| natA nimnA nAsA yasya sa natanAsaH tasya saMbuddhiH he natanAsa ityAhacet bravItu kAmaM brUtAM ko'sya niroddhA na hi viparItadRzassudRmbhiryathAvaduktamapyarthamupAdadata iti bhAvaH / pakSe yavana iva pratilomavarNadarzA sanAtaneti zabdaM natanAseti bratAmityarthazcamatkArAtizayAya / sudRk samyagdraSTA kaH pumAn he niravadhikakRpa he accuta! unnasaM 'zucismitaM komalagaNDamunnasam' ityuktarItyA unnatanAsikaM tvAM avanATaM natanAsikaM AcaSTe / na kazcidapi sudRktathA brUyAditi bhaavH| 'avAtkuTAracca' iti pUrvasUtrAt anuvRttaHdavazabdAt 'nate nAsikAyAssaMjJAyAM TITac nATac bhraTacaH' hAta nATacpratyayaH / nAsikAyA nataM avanATaM tadyogAnAsikA avnaattaa| puruSo'vanATaH / 'avaToTo'vanATazcAvabhraTo natanAsike' ityamaraH / yadvA nAsayati na sthApayatIti nAsaH ArNijantAt pacAdyac nazabdena samAsaH / natAnAM nAsaH natanAsaH praNatajananizzeSayitetyarthaH / tasya saMbuddhiH he natanAsa! iti bravItu anadhikakRpayA unna: ArdraH tasya saMbuddhiH he anavadhikakRpona ! 'samunnamuttaM ca' ityamaraH / he acyuta tvAM evaM paramakAruNikamiti bhAva / avanATayatItyavanATaH tathoktaM 'naTa avaskandane' curAdiH / avaskandanaM hiMsanaM tasmAt pacAdyac / samAcaSTe
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 143 vadati paramakaruNAkaraM tvAM na ko'pi sudRk hiMsakaM bravItIti bhaavH| atra viparItahaktvasya natanAsetyukti prati sudRktvasyAvanATa ityanuktiM prati ca hetutvAtkAvyaliGgadyam / viparIta dRggataduruktidoSeNa bhagavato'vanATatvarUpadoSAnudayalakSaNAvazAlaMkArazcaikavAcakAnupraviSTe // yathAvA mAyUraM zekharitaM nandakizora tvayeti mAdyattvAt / bhUtvA mukhe sakekaM keyUrIbhUya bhUSayati bAhum // 2200 // he nandakizora ! mayUrasyAvayavo mAyUraM 'avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH' ityavayavarUpArthe vaikAriko'N / mayUrApiJchAmatyarthaH / idaM kartR tvayA zekharitaM zekharavatkRtaM alaMkRtamityarthaH / yadvA zekharaH kRtaM zekharitaM parAM kASThAmutkarSasya prApitamityarthaH / avataMsatayA dhRtAmati tu tattvam / iti hetoH mAdyattvAt mAdyato bhAvaH mAdyattvaM tasmAt mAdyatezzatrAntAdbhAve tvapratyayaH / mAdyattvaM ca niSkRSyamANaM madasaMbandha eva kRttaddhitasamAseSu saMmbandhAbhidhAnaM tvatalau' iti zAbdikoktaH / harSAtirekaprayuktamadAdityarthaH / mAH mAkAraH Adyo yasya tat mAdyaM tasya bhAvaH mAdyattvaM tasmAt takArasya 'anaci ca' iti dvitvaM / mAyUrazabdasya tathAtvAditi bhaavH| lyablope paJcamI / mAkArAdyattvaM vihAyetyarthaH / zabdArthayostAdAtmyam / mukhe vadane sakekaM kekayA mayUravANyA saha satata iti sakekaM svAvayavibhUtamayUravat svayamapi madapAravazyAtkokAravaM vitanvAdityAtazayoktaH / anyatra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 alaMkAramaNihAre mukhe mAvarNavighaTite AdibhAge sakekaM kevaNena sahavartata iti tthoktmityrthH| 'zeSAdvibhASA' iti kaH / bhUtvA keyUrIbhUya aGgadaM saMpadyamAna bhUtvA uktarItyA keyUrapadaM bhUtveti cArthaH / bAhuM tava bhujaM bhuussyti| svazekharIkaraNapratyupacikIrSayA bahumAnayatIti bhAvaH / alaMkarotIti vstusthitiH| keyUrasya mayUrapiJchatAdAtmyasaMbhAvanayA tasya marakatamaNimayatvaM dyotyate / atra bhagavanmayUrapiJchayoH parasparopakAravarNanAdanyonyAlaMkAraH utprekSayA ekavAcakAnupraviSTaH // yathAvAmAlUraM tava kucayugajigISu tenAntarevagamitalayam / mAyUraM bhUtvA'tha tvanmauLivilAsi nandasutalalane // 2201 // ___ mAlUraM bilvaphalaM mAlUramiti padaM c| tava kucayugajigISu sat ataeva tena kucayugena / antareva kenApyavijJAtameveti bhAvaH / gamitalayaM prApitapralayaM sat atha anantaraM mAyUraM mayUrabarha bhUtvA / pakSe anta: madhyabhAga eva gamitaH utsArita: laH lakAro yena tAhazo ya: yakAraH yasya tattathAbhUtaM mAlUrapadaM madhyasthalakArotsAraNena tatraiva yakAreNa saMgamitaM sat mAyUsamiti niSpannamityarthaH / tyanmauLI vilAsi vilasanazIlaM bhavati / vairaniryAtanAya sAkSAtpratipakSabhUtAyAstava ziro'dhirohatAMti bhAvaH / nandasutalalane iti saMbodhanaM mAyUrapiJchaM tasyeva tavA'pi zekharIbhavatItyamiprAyagarbham / tvanmauLiH tava dhamilla iva vilAsIti tu tattvam / 'mauLiH kirITe dhamille cUDAyAmanapuMsakam ' iti medinii| barhatvAvasthAM prApya tvatkaba
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 145 rIsAmyamabhajateti bhAvaH / atra viSamapratyanIkaparikarArANAmekavAcakAnupravezaH / / yathAvAnirbhAsilatA tvattanadhutA'tha ttpribhvecchyaa'vnitnye| syAhA'laGkAviSTA bhraSTA svArthAdbhavettu nirmAsikatA // 2202 // __ he avanitanaye janakanandini! idaM ca vakSyamANArthAnuguNyAya / nirbhAsinI atizayena bhAsanazIlA ca sA latA ca nirbhaasiltaa| tvattanvA tAvakamUrtyA dhutA tiraskRtati yAvat / atha tasyAH tvattanvAH paribhavecchayA laGkAviSTA syAdvA tvatparAbhavAya ekAkSyekakarNAdivadiyamapi laGkAM pravizatu vaa| tAva. tA'pi nirbhAH vigatabhAH sikatA vAlukA satI svArthAt svAbhIpsatatvattanuparAbhavarUpAtprayojanAdraSTA bhavet / anavAptamanorathA prAptAniSTA ca bhavedityarthaH // pakSe nisilatAzabdaH alaM avidyamAnalakAraM yathAsyAttathA kAviSTA tatraiva pravezitakakarA satI ni sikateti ni ppannA svArthAt svAbhidheyAt prakAzamAnalatAtvarUpAt bhraSTA bhavet ni silatetyAnupUrvyA yAdRzarthaH pratyAyyate ni sikatetyAnupUAH tAdRzArthapratyAyanAyogAditi bhAvaH / atrAprastutaprazaMsAviSamau ekavAcakAnupraviSTau // yathAvA tvatpadanakharucimoSaNakRtarucirapazadatayA phaNigirIndo / vizadamayUkho'pi paraM vimayUkha bhavati nAtra saMdehaH // 2203 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 alaGkAramANahAre he phaNigirIndo! vizadamayUkhaH svacchAMzurapi tvatpadanakharuceH moSaNe caurya kRtaruciH prarUDhAbhilASaH ataeva apazadatayA jAlmatayA 'nihIno'pazado jAlmaH' ityamaraH / paraM vimayUkha: vigaLitatejAH 'mayUskhastviTkarajvAlAsu' ityamaraH / bhvti| pakSe vizadamayUkhazabdaH apazadatayA apagatau zadau zakAradakArau yasya sa tathoktaH tasya bhAvastattA tayA vimayUkha iti niSpadyata ityarthaH / atra virodhAbhAsaviSamAtizayoktInAmekavAcakAnupraviSTatA // yathAvA bhAratarasA'khilA'cyuta bhAvatkaiH kvaapyvsthitaivimlaa| pratilomavarNAgapi R: rAtrIva sAratarabhaiva // 2204 // he acyuta! akhilA'pi bhAratarasA bhAratavarSabhUmiH pratilomavarNa 'brAhmaNyAM kSatriyAjAtaH' ityAyuktavidhaM saMkIrNavarNa bhajatIti tathoktA'pi tamaHpracuratayA nIlavarNabhAgapIti ca / kkApyavasthitairapi 'kvaciktvacinmahAbhAga' ityuktarItyA kAcaktvacidavasthitairapItyarthaH / bhAvatkaiH bhavadIyaiH RH nakSatraiH rAtrIva vimalA nirdoSA svacchA ca satI sAratarA zreSThatarA bhA dIptiH yasyAssA tathokaiva bhavAta / pakSe akhilA samagravarNA bhArata rasA bhArataraseti zabdavyaktiH pratilomavarNabhAgapi pratikUlA kSarA satI sAratarabhetyeva niSpadyata ityarthaH / atra pratilomavarNabhAktvarUpapratibandhakasadbhAve'pi sAratarabhAtvarUpakAryodayalakSaNavibhAvanAvizeSasya upamAyAzca ekavAcakAnupravezaH //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGkarasaraH (121) 147 yathAvA sakalajagadadhipati tvAM vRSagiripatiriti vadantu nAma jnaaH| viSNussa parvatAnAmadhipatiriti kathamanAdivAgvate // 2205 // janAH pAmarA ityarthaH / 'jano loke maharlokAtparaloke'pi pAmare' iti vishvH| atra niraGkazanikhilajagadaizvaryasya bhagavatazzrInivAsasya yatkizcitparicchannazailamAtrAdhIzvaratvaM zrutyA pratipAditamapyanupAdeyamevoti tatpratikSepAya 'viSNuH parvatAnAmadhipatiH' iti zruterupanyAsAcchandapramANAlaMkAra: pUrvottarArdhapratipAdyasamaviSamAlaMkArAbhyAmekavAcakAnupraviSTa // vipulabhavAmbhonidhizuktirohitAzcohRtAstataH kaale| muktatvAddivyaguNAssanmaNayo'cyuta bhavanti te grasarAH // 2206 // he acyuta! vipula: yo bhavAmbhonidhiH saMsArasAgaraH tasya zukU tatsambandhinI zokaH idamupalakSaNamazanAyApipAsAyUmINAm / tayA tirohitAH AcchAditasvAbhAvikasvasvarUpA iti yAvat / anyatra vipulaM yathA tathA bhavaH vidyamAnaH yaH ambho. nidhiH tasya yAH zuktayaH muktAsphaTAH tAsu rohitAH svAtivarSajalabindubhiH prAdurbhAvitA ityarthaH / cazabdo bhinnakramaH / tataH kAla 'vidhipariNatibhedAdvIkSitastena kAle' ityuktaprakriyayA yAhacchikAdisukRtaparipAkAvasare / anyatra nadyAM tatra svAtige zuktisthA varSabindavaH / SaDbhirmAsairghanIbhUtA jAyanta zuddhamauktikAH //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre ityukte paripAkasamaye nadyAM tAmraparNya tatra sAgarasaMgamapradeze iti tadarthaH / uddhRtAH dayAnidhibhirAcAryairupAyAnuSThAnAdinA ujjIvitAH itaratra zilpibhirudaJcitA ityarthaH / idaM kRtasuSiratvasyApyupalakSaNam / muktatvAt prakRtibandhaviyuktatvAt / pakSe mauktikatvAt muktAyAH bhAvaH muktatvaM 'tve ca' iti tvapratyaye pare Apo hrasvaH / divyAH guNAH yeSAM te tathoktAH AvibhUtApahatapApmatvAdibrAhmaguNAH ramaNIyasuvarNatantuprautAzcetyarthaH / sanmaNayaH brahmavicchreSThAH ramaNIyaratnAni ca te tava agrasarAH purovartinaH zreSThahArAzca bhavanti / atra prakRtAprakRtayorvidvadralayozzleSaH / uktAnAM vipulabhavAmbhonivizuktirohitatvAdInAmarthAnAM kramikatvAnAvaLI caikavAkyAnupraviSTe // 148 yathAvA rucimadatassaudAmani valgasyabhre ramAprabhAbhihatA / patitA'ghazIrSa tvaM nimadAsau syA yadA tadA'vaiSi || 2207 // 2 sudAnA adriNA ekadik saudAmanI / taTit ' tenaikAdik' iti prAgdIvyatIye ekadiiigatyarthe aN 'an' iti prakRtibhAvaH / tasyAssaMbuddhiH he saudAmani ! zucimadataH mamaiva dyutirlokottati garvAt abhre antarikSe valgasIti lokoktiH / jaladhare sphurasIti tattvam / ramAprabhayA abhihatA ataeva adhazIrSa patitA satI / asau evaM valgantI tvaM nimadA nizabdapUrvako'yaM bahuvrIhiH nivAta ityAdivat / nirgaLitarucimattvagarvetyarthaH / yadA syAH tadA avaiSIti lokoktiH / udvalganaphalaM tadA jAnAsi kimidAnIM jAnAsIti bhAvaH / pakSe saudAmanIti
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGkarasaraH (121) 149 saMbuddhayantazzabdaH vilomatve nimadAsau iti niSpadyata ityarthazcamatkArAya / atra aprastutasaudAmanIgarvazAntiprazaMsayA tatkAraNabhUtaramAprabhAyAstato'timAtrojjvalattvaM pratIyata iti kAryanibandhanA aprastutaprazaMsA / ramAprabhAbhihatetyasyAdhazzIrSapatanaM prati hetutvAtkAvyaliGgaM lokoktizca ekavAcakAnupravezena saMkIryante // yathAvA devi tvadapAGgajitastaM jetuM yadi zivatvameve. yAt / tadapi na jetuM prabhavecchilImukho'pi tu valImukhatvamiyAt // 2208 // he devi! zilImukhaH rolambaH kalambo vA 'aLibANIzilImukhau' itymrH| tava apAGgena locanAJcalena tvatsutenAnaGgenetyapi gamyate / 'apAGgatsvaGgahIne syAnnetrAnte tilake'pica' iti / zivatvameva trilocanatvameva iyAtprApnayAdyadi tadapi tadA'pi jetuM na prabhavet / apitu valImukhatvaM kapitvameva iyAt / zilImukhazabdaH zivatvaM zivarNasya vakAratvaM ziva panayanena tatraiva vavarNavattvameyAdyadi valImukha iti niSpadyeteti vAstavArthaH / zabdArthatAdAtmyavaibhavaM na prasmartabyam / atra viSamAprastutaprazaMsayorekavAcakAnupravezaH // yathAvA tAvakaguNAnuvAdI tAmarasadaLAkSa tadapavAdI ca / bhavamayapArAvAre bhavitA sukhagoM mahAplavazcitram // 2209 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 alaGkAramaNihAre tapavAdI tAvakaguNAnAM tadanugAdinAM vA nindakaH bhavamaye sasArarUpe pArAvAre sukhagaH mahAplavo bhaviteti citram / tvadgaNAnuvAdI sukhagaH guNAnuvAdajanitAnandazAlI mahAplavaH bhavitA mahoDupavaduttArako bhavitetyarthaH / tadapavAdo tu bhavitA asukhaga iti chedaH / bhavamayapArAvAre mahAn Aplava: AplavanaM yasya sa tathoktaH nityanimagna ityartha / ataeva asukhagaH asukhpraaptaa| yadvA mahAn plavaH caNDAlaH 'caNDAlaplavamAtaGgadivAkIrtijanaGgamAH' ityamaraH / bhagavadgaNanindanasya nedaM phalamalamitiH bhaavH| ataeva asukhagaH ukto'rthaH / yadvA mahAn plavaH madgukAraNDavAdivatkazcitplavanAmA zobhanaH khagaH sukhagaH sa na bhavatItyasusagaH azobhanaH pakSI bhvitaa| atra rUpakakAvyaliGgatulyayogitAnAmekavAcakAnupravezaH // yathAvA aravindaM ravimantardadhatAM bhvtaatttstthaanndm| tadapi bhajatsadravitAM harinayanaM syAttavAmba na tu nayanam // 2210 // he amba! aravindaM padmaM antaH manasi viM bhAnu dadhatAM dhattAm / 'dadha dhAraNe' iti bhovIAdakAddhAtorloT / tvannayanatAvAptathai upAstAmiti bhAvaH / tataH tasmAdupAsanAt tathAnandaM tathA Anando yasya tattathoktaM / tallAbhaupayikaharSaparipUrNa bhavatAt bhavatu / tadapi tathA'pi sat sAdhu prazastaM vA yathAtathA ravitAM bhAnutAM bhajat sevamAnaM sat yathAkratunayena ravimupAsInasya tadbhAva. bhAvitAyA ayazyaMbhAvaH / harinayanaM etAvatA'pi prayAsena bhagavanna
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGkarassaraH ( 121 ) 151 yanameva bhavet tasya bhAnunayanatayA lokavedaviditatvAditi bhAvaH / na tu tava nayanam / saumyasundaramahodAradayAtaraGgitaM sakalatApamocanaM bhavatyA locanaM na syAditi bhAvaH / pakSe aravindaM aravindamitipadaM antaH svAbhyantare ravi rephayuktavivarNe dadhatAm / tasya padasya madhye uktavarNayozzravaNAt / tathA tadvat anandamiti chedaH / azva ndazva andau avidyamAnau andau yasya tattathoktaM akArandakArAbhyAM rahitaM bhavatAt / tadapi sadravitA santau vidyamAnau ravIti varNo yasya tattathAktaM tattAM bhajat anyavarNayorapAye ravItivarNayorevAvazeSaNAditi bhAvaH / atra samaviSamasaMbhAvanAdInAmekavAcakAnupraviSTatA draSTavyA // . yathAvA api harimaNimukhamaNayastvadrucisAmyepsavastayA pAstAH / adharitaziro'pi teSvidamaraM maratakaM hare bhavetkatamam // 2211 // he hare ! harimaNiH indranIlamaNireva mukhaM yeSAM te maNayaH mahAnIlAdyAH 'indranIlamahAnIlamaNipravaravedikam ' ityAdI nIlaratnAnAM bahuvidhatvaprasiddheH / ye maNayaH pulliGgena pumAMso bahuvacanena bahava iti ca gamyate / tvaducisAmyepsavaH ata eva tayA tvadrucyA striyA ekayaiveti bhAvaH / apAstA: ujjvalazyAmalimAnasta eva nirastA iti bhAvaH / teSu madhye idaM maratakaM idamityanena indranIlAdyapekSayA mandatamanIlamiti dyotyate / araM atimAtraM adharitaziro'pIti lokoktiH katamaM bhavet ? indranIlAdivapadaM kaH padArthaH teSvapi gaNayitumanahaM klIbaM ca kathaM nAma tvadrucisAmya saubhAgyamiyAditi bhAvaH / pakSe maratakaM adhazzIrSamapi araM
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 alaGkAramaNihAre repharahitaM sat katamamiti sidhyatItyarthAntaraM vicchittivishessaay| viSamakAvyArthApattyaprastutaprazaMsAnAmekavAcakAnupravezaH // yathAvA marakatakametvamaratAmavAkchiro'pyastu tarhi katakaM sat / kAjalameva vimalayedacyuta sanmAnasaM na vapuriva te // 2212 // __ he acyuta! marakataM gArutmataM amaratAM devatvameva etu tvAhivyavigrahasAmyepsayA devatvameva labhatAm / na kevalametAvadeva, avAkchiro'pyastu adhaHkRtazIrSamapi bhavatviti lokoktiH / tarhi tathA'pi katakaM katakaphalameva syAt / devatve'pi svAbhISTAnavApteradhazzIrSa taptvA'pi katakarUpameva bhvedityutkttaanissttpraaptirevoktaa| tadApi katakarUpe'pi kAjalaM ISajalameva prsaadyet| tava vapuriva divyavigraha iva sanmAnasaM satAM mana eva sanmAnasaM atigabhIraM mAnasasaraH na vimalayet yathA mAnasamatigabhIramapi tava divyamaGgaLavigrahaH prasAdayet na tathA marakatakamupadariMzatarItyA mahatA yatnenApi na prasAdayet / kiMtu atyalpakutsitajalameveti nirgaLito'rthaH / anena marakatakasya sarvAtmanA bhagavadvigrahasAmyadavIyastvamuktam / vastutastu marakatakamiti padaM amaratvaM makArarepharAhityaM prApya katakamityavaziSTaM viparyAsepi katakatayaivAvAsthitamityarthaH / atra pratApaviSamavyatirekANAmekavAcakAnupravezo'nusaMdheyaH // yathAvAjanisaMtatiH prayAtA babI mugdhA gatA mudhAbhA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 153 vam / tava kRpayA'cyuta mA bhUnijajanireSA'pi vA pratIpagatiH / / 2213 // he acyuta! bahvI janisaMtatiH janmaparaMparA mameti zeSaH / mugdhA bhagavanmAyayA mohaM prAptA ataeva mudhAbhAvaM anArAdhitakhaccaraNAravindatayA vyarthatvamiti bhaavH| prayAtA praaptaa| eSA nijajanirapi vA etanmama janma vA tava kRpayA pratIpagatiH 'anRtena hi pratyUDhAH' iti zrutyuktarItyA bhagavanmAyayA prAtikUlyaM prApitA mA bhUt aviditaparAvaratattvayAthAtmyA ananuSThitatvatprApnyupAyA mA vinaGkSIditi bhAvaH / atra-- vRdhaiva bhavato yAtA bhUyasI janmasaMtatiH / tasyAmanyatamaM janma saMcitya zaraNaM ghraja // iti, saMsAracakramAropya balibhiH karmarajjubhiH / kAlenAkRSyamANasya jnggmsthaavraatmnH|| aho me mahatI yAtA bhUyasI janmasaMtatiH / anArAdhitagovindacaraNAmbhoruhadvayA // anaasvaaditstkrmjnyaanbhktisudhaarsaa| adRSTAnantasaMsArasAgarottaraNaplavA // ityAdinA cokto'rtho'nusandheyaH / pakSe mugdheti zabdavyaktiH agatAmudhAbhAvamiti samastaM padam / aga tayA avidyamAnagakAratayA gakAre akAra uccaarnnaarthH| g iti halmAtralopenetyarthaH / mudhAbhAvaM mudhAzabdatvaM prayAteti yojnaa| kiMca nijajaniriti zabdavyAktiH pratIpagatirmA bhUt prAtilomyena paThitA'pi pUrvAnupUyaivAvatiSThata iti ALANKARA IV. __13
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 alaGkAramaNihAre bhaavH| 'mAGi luG' ityasya sarvalakArApavAdatvAlaDarthe luG / atra zAntarasasya mudhaiva janisaMtatiH prayAtetyanena sUcito nirvedassaMcArI bhAvo'Ggamiti preyo'laMkAraH / pUrvArdhoditAyAH janisaMtativRdhAbhavanacintAyA uttarArdhapratipAditanijajanipratI - patAniSedhaprArthanaM prati hetutvAtkavyaliGgaM caikabAcakAnupravazesaMkIrNe // yathAvA Adau vyAdhyuSitamatho bahulabhraSTaM kuto'lamuparipatet / yadi vijigISu bhujaM te vyAlakulaM vyAkulaM bhavennUnam // 2214 // he hare ! AdI prathamameva vyAdhiH uSito yasmin vyaadhigrstmityrthH| atho anantaraM bahulaM bhraSTaM adhaH patitaM zaktivirahAditi bhAvaH / vyAlakulaM bhujaGgayUdhaM kartR na tveko vyALaH / te tava bhujaM vijagISu yadi kutaH kasmAddhetoH alaM samartha sat upari patet dvaMdvayuddhArthamiti bhAvaH / kiMtu vyAkulaM bhavet jetumakSamatvAditi bhAvaH / anyatra vyAlakulaM vyAlakulamiti padaM Adau vyA ityAkArakavarNaH adhyuSito yasmin atho anantaraM bahu yathAtathA labhraSTaM bhraSTalavarNamityarthaH / atha kutaH kuvarNAt upari anantaraM laM lakAraM patet gacchat yadi patatissakarmakaH / 'dvitIyA zritAtItapatita' iti samAsavidhAnAt / 'narakaM patitaH, divaM gaccha suvaH pata pata bhUmimavAkchirA:' ityAdiprayogAcca / vyAkulaM bhavet vyAlakulapadaM bhraSTaprathamalakAramAtraM vyAkulamiti niSpadyetetyarthaH / asmin pakSe tuzabdo'vadhAraNe / kAvyaliGgaviSamayorekavAcakAnupraviSTatvamatra draSTavyam // -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakarasaraH (121) 155 yathAvA darasaMyoga prApto janastvadIyo bhavatyamRtadogdhA / yuktamidaM tvadvimukho'pIhagbhavatIti nAtha citramidam // 2215 // he nAtha! tvadIyo janaH darasaMyoga alpakAlasaMsarga prAto'pi amRtadogdhA nizzreyasamArgopadeSTA bhavati / ahanyahani dharmasya yonissAdhusamAgamaH / mohajAlasya yonirhi mUDhereva samAgamaH // ityAdikamihAnusaMdheyam / idaM yuktam / tvadvimukho'pi Ihak darasaMyogaM prApto'mRtadogdhA bhavatIti citram / dakArerapharUpasaMyoga prAptaH amRtadogdhA amRtadrogdheti vstusthitiH| samatulyayogitayorekavAcakAnupravezaH // yathAvA tvaM nanu bhavasi vadAnyassudhAtiziziraH pRdAkuzailendo / viparItalakSaNAdiha vadAnyamanyaM tu dAvamiva manye // 2216 // he pRdAkuzailendo! tvaM nanu tvameva 'praznAvadhAraNAnujJAnunayAmantraNe nanu' ityamaraH / sudheva atiziziraH ativelakRpAzItala ityrthH| indupakSe sudhayA atizizira iti / vadAnyaH 'priyavAgdAnazIlazca vadAnyaH parikIrtitaH' 'ya AtmadA baladA' iti zrutAtmaparyantasarvasvadAtA tvadanyo mahAvadAnyaH ka iti bhAvaH / yathAcocyate zrIviSNudharme ALANKARA IV. 13*
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 alaGkAramaNihAre tasmAttvamapi viprendra nArAyaNaparo bhava / tadanyaH ko mahodAraH prArthitaM dAtumIzvaraH // iti / anyaM tvaditaraM vadAnyaM vadAnyamanyaM tvitibhAvaH / viparItalakSaNAt sudhAtiziziratvAdilakSaNavipratIpAttApakaratvAdilakSaNAt dAvaM vanahutAzanAmiva mnye| durupasarpa dUratastyAjyaM ca jAnAmIti bhaavH| yadvA anyaM viparItalakSaNAt virodhilakSaNAtaH sA ca jahatsvArthalakSaNaiva / yayA svAbhidheyaviparItArtho lakSyate / yathA ' upakRtaM bahunAma' ityAdI vadAnyaM avadAnyamityarthaH / dAvaM manye ukta evaarthH| pakSe anyaM nyavarNazUnyaM vadAnyaM vadAnyazabdaM viparItaM bilomaM yathAsyAttathA lakSaNAt vIkSaNAt dAvaM manye dAvazabdaM jaane| vadAnyazabdo nyavarNavidhuro vadA ityavaziSTaH vilomatayA paThito dAva iti niSpadyate / asmin pakSe ivazabdo vAkyAlaMkAre / atra bhagavattaditarayorvadAnyatve prApte bhagavatyeva taniyamanAtparisaMkhyA tayorevendutvadAvatulyatvarUpavailakSaNyasadbhAvAdvayatirekazca upamAbhyAmekavAcakAnupraviSTau // yathAvAsalalitatamavalaripumaNiphalakAsu narA vizA. lazAlAsu / kuruvindadIparucirAsvaravindAkSa tvadIkSitA bhAnti // 2217 // atra pratipAdyamAno'rthassamRddhimadvastuvarNanAtmakatayA udAttAlaMkArarUpaH / asaMbandhe saMbandhakathanAtmakatayA atizayoktirUpazca / na ca sarvatra udattasyAsaMvandhe saMbandhakathanarUpatvaM nirNIta
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 157 miti na viviktAlaMkAradvayasamAvezostIti vAcyam, divyalokasthitasaMpalamRddhivarNanAdiSvAtazayokaya saMspRSTasya udAttasya zauyaudAryadAridrayAdiviSayakAtizayoktivarNanaSadAttAsaMsRSTAyA atizayoktazcAnyonyaviviktatvena vizramAt / tayozcahArthavazaprAptasamAvezayo gAGgibhAvalakSaNassaMkaraH, ekenAnyasyAnutthiteH / svAtantrayapAratantrayavizeSAvagatezca / nApi samaprAdhAnyaM, yaizzabdairiha samRddhimadvastu pratipAdyate taireva tasyaiva vastuno'saMbandhe sabandharUpasya pratipAdyamAnatayA vibhinnapratipAdakazabdavyavasthitArthabhedAbhAvAt / nApi saMdehasaMkaraH, ekAlaMkArakoTayAM tadanyAlaMkArakoTipratikSepAbhAvAt / tasmAdihodAttAtizayoktayorekavAcakAnupravezalakSaNassaMkaraH / evamuktasamRddherbhagavatkaTAkSitatAhetukatvAskavyaliGgaM coktasaMkaraikavAcakAnupraviSTamiti vicchittivishessshc|| __ atra samaprAdhAnyAbhAvavarNanaM ca kuvalayAnandakRtAmanurodhena / rasikaraJjanIkArastu 'idaM cintyaM / samaprAdhAnyasaMkaramabhyupagacchato bhinnazabdavyavasthitArthabhadessamaprAdhAnyaprayojaka : / AneyAdAvutpattividhibhedasattve'pi 'saptadaza prAjApatyAnpazUnAlabhate' ityAdau vidhibhedAbhAve'pi samaprAdhAnyavyavasthiteH / tadvadatrApi pratipAdakazabdabhedAbhAve'pi prAdhAnyasaMbhavAt / ito'pi na samaprAdhAnyasaMkarasaMbhava', ekavAcakAnupravezasaMkarasya nirviSayatApatteH / tatrAnupraviSTayoralaMkArayorekajAtIyacamatkAraprayojakatayA samaprAdhAnyasyaivopapatteH' ityabhANIdityalam // dvitIyazzabdArthayorekavAcakAnupravezasaMkarassamaprAdhAnyanirUpaNAvasara evodaahRtH| tRtIyazzabdArthayorekavAcakAnupravezasaM. karo yathA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 alaGkAramahA zabdArthayorekavAcakAnupravezasaMkaro yathAnanu bhajati pratyaya iha tAnto'pi jahAti naiva bata satvam / tvadabhaktibhRtyasatvaM svayametya dadAti tasya tAntattvam / / 2218 // he bhagavan ! iha loke bhajati tvAM sevamAne puMsi pratyayaH jJAnaM 'pratyayo'dhInavizvAsadhIrandhrAcArahetuSu / khyAtau sanAdau zapathe ' iti ratnamAlA / tAnto'pi kadAcidAdhyAtmikAditAparUpakAraNavazAt svayaM glAno'pi sattvaM sattvaguNaM prAzastyaM vA naiva jahAti / tvadbhaktasya jJAnaM glAnidazAyAmapi sattvaguNasamRddhiM prazastatAM vA na visRjatItyarthaH / atra jJAnazabdena - tatprAptiheturjJAnaM ca karma coktaM mahAmune / AgamotthaM vivekAcca dvidhA jJAnaM tathocyate / zabdabrahmAgamamayaM paraM brahma vivekajam // ityuktaM brahmaviSayaka parokSAparokSarUpAbhayavidhajJAnaM vivakSitam / bhagavadabhaktajJAnasya vyatirekamAha-- tvaditi / tvadabhaktibhRti tvayi bhaktimAbabhrANe jane tu pratyaya itIhApyanuSajyate / pratyayo jJAnaM svayaM AtmanA asattvaM sattvaguNAbhAvaM aprazastatvaM vA etya prApya tasya abhaktibhRtaH tAntatvaM glAniM dadAti / tvadabhaktaniSThaM sAmAnyazAstrAdijJAnaM tvadbhaktividhuratayA svayaM sattvaguNAnAdhAyakaM aprazastaM vA saMpadyamAnaM svAzrayameva nizzreya sarUpa paramapuruSArthAlAbhena glapayatIti bhAvaH / anyatra bhajati tvadabhaktibhRtItyetadubhayamapi zabdaparam / bhajati bhajatItyAkArake zabde pratyayaH zatRpratyayaH tAntaH takArAntaH bhavati / apizabdo bhinnakramassamu
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 159 cye| sattvaM satsaMjJAvattvamApa naiva vijahAti / 'tau sat' iti zatRzAnacAssatsaMjJAvidhAnAditi bhaavH| tvadabhaktibhRti tvadabhaktibhRcchabde pratyaya ityasyAtrApyanuSaGgaH / pratyaya: kippratyayaH svayaM asattvaM satsaMjJAbhAvaM zaturiva vipassatsaMjJAyA AvidhAnAditi bhaavH| yadvA asattvaM avidyamAnatvaM etya vipassarvasyApi 'lazakkataddhite / upadeze'janunAsika it / halantyam' iti kakArekArapakAraNAmitsaMjJAyAM 'tasya lopaH' ityanena vakArasya 'verapRktasya' ityanena ca lopavidhAnAditi bhAvaH / tasya tvadabhaktibhRcchabdasya tAntatvaM takArAntatvaM dadAti / kipaH pitkattvAt / 'hasvasya piti kRti tuk' iti bhR ityasya tugAgame takArAntatvaM bhavatIti bhaavH| vinnimittakatvAttugAgamasya tAnta. tAyAstahattatvoktiH / atra prakRtAprakRtayonipratyayayozzleSaH / prakRtArthakakSyAyAM jJAnasya glAnatArUpakAraNasattve'pi sattvaparityAgarUpakAryAnudayasya varNanAdvizeSoktiH pUrvArdhe / uttarArdhe tu sAmAnyajJAnasya bhagavadbhaktayabharaNarUpakAraNAnuguNAsattvaprAptayAdikAryavarNanAtsamAlaMkAraH // mahAvAkyArthastu-bhagavadbhatAbhaktagatapratyayayo_lakSaNyavarNanAtmakanyAtarekarUpaH / aprakRtArthakakSyAyAM tu zatRpratyayasya tAntatvasattvaprAptayoH viSpratyayasyAsattvaprAptitAntatApradAnayozcAnurUpayorvarNanAtsamAlaMkAradvayaM cetyete'rthAlaMkArAH takArapaunaruktayalakSa. NavRttyanuprAsazcetyeteSAmekasminneva vAcake'nupraveza ityekavAcakavAcakAnupravezasaMkaraH // na ca zabdAlaMkArasya padAvAcyatayA ekasmin vAcake vAcyatayA'nupravezAbhAvAtkathaM tasyaikavAcakAnupraveza iti vAcyaM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 alaGkAramaNihAre ekavAcakAzritatvamAtrasyaiva tatraikavAcakAnupravezazabdArthatvAt / na caivamarthAlaMkArasya vAcakavRttitAvirahAtkathamekavAcakAnupravezaviSayatote vAcyam , tasyApi vAcyatAsaMbandhena taDupapatterityAhuH // yathAvA-. bhavati khalu satpadavidAmiha sadgatirAdare kiyaayoge| atha sakriyA samastA'pyasadgatiranAdare kriyAyoge // 2219 // __satpadavidAM saditi yatpadaM vastu brahmarUpaM vastvityarthaH / 'oM tatsaditi nirdezo brahmaNastrividhassmRtaH' ityukteH| 'padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAvivastuSu' ityamaraH / yadvA brahmasvarUpamityarthaH / 'tadviSNoH paramaM padam' ityatra 'padyata iti padaM svarUpam' iti vyAkhyAnAt / tat vidantIti tthoktaaH| teSAM kartari sssstthii| prbrhmaapaaskaanaamityrthH| vedanopAsanadhyAnAdizabdAnAmaikArthyasya 'AvRttirasakRdupadezAt' ityAdau bhASye sthApitatvAt kriyAyoge karmayoge anabhisaMhitaphalakarmAnuSThAne Adare sati sadgatiH zarIrAvasAne acirAdimArgagamanaM bhavati khalu / khaluzzAstrIyaprasiddhau // vidyAM cAvidyAM ca yastadvedobhayag saha / avidyayA mRtyu tIA vidyayA'mRtamaznute / / 'tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSAnta' / iyAja so'pi subahUnyajJAn jJAnavyapAzrayaH / brahmavidyAmadhiSThAya tartu mRtyumavidyayA // 'ye ceme'raNye zraddhAM tapa ityupAsate te'rciSamevAbhisaMpadyante' ityAdipramANAnurodhena brahmavidAmapi vidyAsahakAritvenA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 161 zramAnuguNakarmAnuSThAnAdarasyAvazyabhAvAttasya sadbhAtasAdhanatvAditi bhaavH| atha arcirAdimArgaprAptayavyavahitameva samastA sarvA'pi sakriyA arcirAdyAtivAhikakriyamANassaMmAnaH bhvtiitynussjyte| vaipriitye'nissttmaah-asdgtirityaadinaa| -kriyAyoge uktavidhakarmAnuSThAne anAdare sati asadgatirbhavati / brahmavidAmapyAzramakarmalope dUSitAntaHkaraNatayA vidyotpatterevAsaMbhavAdasadgatirbhavatIti bhAvaH / yadvA sataH parabrahmaNazzrInivAsasya pade caraNau vindanti prAptavantIti tathoktAnAM vindateH kvim / prapanAnAmityarthaH / saMbandhasAmAnye sssstthii| kriyAyoge kaiMkaryalAbhe Adare sati sadgAtaH janAnAmiti zeSaH / anAdare asadgatireva bhavati / bhagavatprapannajanaviSayakakai karyAdaratadabhAvAbhyAM bhagavadanugrahalAbhatadabhAvau bhavata iti bhAvaH / atra siddhirbhavati vA neti saMzayo'cyutasevinAm / na saMzayo'sti tadbhaktaparicaryAratAtmanAm // anAhatasutaM gehI puruSaM nAbhinandati / tathA'narcitatadbhaktaM bhagavAnnAbhinandati // ityAdikamanusandheyam // ___ anyatra-sat prazastaM yat padaM zabdazAstraM tadvidAM vyAkaraNavettRNAmityarthaH / Adare AdararUpArthe vivakSite kriyAyoge kriyAzabdasaMbandhe sat gatiH iti chedaH / sat sadityAkArakamavyayaM gati: gatisaMjJakaM bhvtiityrthH| atha samastA sadityanena samAsaM prAptA / kriyeti vizeSyakaTAkSeNa strItvam / kriyA sakriyA bhavati satkriyeti nisspdyte| anAdare anAdararUpArthe vivakSite kriyAzabdayoge / asat gatiriti chedaH / asat asa
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 alaGkAramaNihAre dityAkArakamabyayaM gatiH gatisaMjJakaM bhvNti| atha samastA asakriyA bhavatItyapyupaskArya / 'gatizca' ityanuvartamAne 'AdarAnAdarayossadasatI' ityAdarAnAdararUpArthayorvivakSitayossadasatoravyayayorgatisaMjJAyAM 'kugatiprAdayaH' iti gate ssamAsavidhAnAditi bhAvaH / atra prakRtAprakRtazleSaH / prakRtArthakakSyAyAM pUrvottarArdhagataM samAlaMkAradvayaM cetyarthAlaMkArayoryamakasya zabdAlaMkArasya caikavAcakAnupravezaH // . yathAvA yo vardhiSNusso'yaM zrayate vRSazailamAptazaityAgam / yo'vardhiSNusso'yaM zrayate vRSazailamAptazaityAgam // 2220 // yaH vardhiSNuH so'yaM Apta zaitya yaiste agAH vRkSAH yasmiMstaM vRSazailaM zrayate / dvitIyArdhe yaH avardhiSNuHso'yaM prAptaH zaityAgaH zai ityAkArakavarNasya tyAgo yena saH dRSazailaM vRSalamityarthaH / 'vRSalAzca jaghanyajAH' ityamaraH / atra samasyArthAlaMkArasya arthAvRttirUyayamakalakSaNazabdAlaMkArasya caikavAcakAnupraviSTatA // yathAvA yo bhaktastava madhye nAkasthitimAn satAM sa maulibhIyAt / yo'bhaktastava madhye nA kasthitimAna satAM sa mauLirbhAyAt // 2221 // he bhagavan ! yaH tava bhaktaH madhye nAkasya madhyenAkaM sthitimAn tridive vasannityarthaH / satAM tatra vidyamAnAnAM devarSiprabhRtInAM mauLiH kirITa iva bhaayaat| indratvena prakAzetetyarthaH / yaH
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGkarassaraH (121) 163 tava abhaktaH so'pi tadvadeva bhAyAdityAzcaryam / parihArastumadhye nA kasthitimAn iti chedH| saH nA pumAn 'puruSAH pUruSA naraH' ityamaraH / madhye antarALe kasthitimAn kavarNasthitimAn mauLiH maukaLirityarthaH / zabdArthayostAdAtmyam / kAka iva satAM bhAyAt / bhagavadabhakto brahmavidAM kAkatulyatayA dUratatsyAjyo bhavediti bhAvaH / yadvA saH tava bhaktaH madhyenAkaM AkAzamadhye 'AkAze tridive nAkaH' itymrH| parame vyomni vaa| sthitimAn 'divi nakSatrabhUtastvam' ityuktarItyA tvatkRpayA prAptajyotirmayazarIra iti bhAvaH / satAM nakSatrANAM muktAnAM vA mauLirbhAyAt teSAM madhye dedIpyamAno bhaveditibhAvaH / tvadabhaktastu maukaLiH kAka iva nistejaskaH prAkRtepvapi nihInatayA'vasthitaH bhAyAt pratibhAyAdityarthaH / 'maukaLi: pikavardhanaH' iti kAkaparyAyadhvamaraH / "mUkalo yamaH tasyApatyaM maukaLiH 'mUkalaH pretabhartA syAnmUkala: kAnanecaraH' iti zabdANave" iti ttiikaasrvsvkaaraadyH| atra bhagavadbhaktatvatadabhaktatvayorvizeSaNagatyA mauLitvamaukaLitve prati hetutvAkAvyaliGgadayaM rUpakasaMkIrNa arthAvRttirUpakayamakena sahaikavAcakAnupraviSTam // yathAvA asako pIno bhUtyopacitaH pItAmbaraM zrito yassyAt / asakaupIno bhUtyopacito haridambaraM zrito'pi syAt // 2222 // yaH pItAmbaraM zrInivAsaM anena sarvasaMpatsamRddhiH sUcitA / zritaH syAt asako asau jnH| adazzabdasya 'avyayasarvA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 alaGkAramANahAre nAnAmaka prAkTeH' ityakaci 'adasa au sulopazca' ityadasa aukAro'ntAdezassaupare sulopazca / tadossassau' iti dasya saH / bhUtyA vastrAbharaNAnapAnAdisaMpadA upacitaH samRddhaH ataeva pInaH puSTAGgaH syAdityetadatrApi saMbadhyate / haridambaraM haritavarNavasanaM digambaraM zivamiti vaastvaarthH| 'hArat klobaM tRNe nAzve varNe triSu dizi striyAm' iti rtnmaalaa| zrito'pi janaH bhUtyA upacitaH ponassyAdityAzcaryam / vastutastu bhUtyA bhasmanA upacitaH digdhaH kaupInena saha vartata iti sakaupInaH sa na bhavatI tyasakopInaH syAt / yathAkratunayena digambarapupAsIno digambara eva syAt tatsArUpyaM bhajediti bhAvaH / 'bhUtirmAtaGgazRGgAre janmasaMpattibhasmasu / digdhavRddhAvupacitau' iti ca ratnamAlA / 'bhUtirbhasmani saMpattau, bhavedupacitaM digdhe samRddha vAcyaliGgakaH' iti medinI ca / atra zabdArthAlaMkArayoryamakasamAlaMkArayorekavAcakAnupravezaH / / yathAvA prAkRtadevatabhajanAnmanye prApsyasyare narezvaratAm / mugdha tathaiva yatethA manye prApsyasyarenarezvaratAm // 2223 // idaM sakalaphalapradaM bhagavantaM zrInivAsamupekSya prAkRtadaivatopAsanenAdhirAjyaM prepsuM kaMcinmugdhaM prati kasyacitprauDhamateH parihAsavacanam / are mugdha! tvaM prAkRtadevatAnAM bhagavadAtariktadaivatAnAM bhajanAt upAsanAt narezvaratAM sArvabhaumatAM prApsyasi manye prApsyAmIti manyasa ityarthaH / 'ehi manye odanaM bhokSyase' ityAdAviva parihAsadyotanAyAyaM puruSavyatyayaH / tathAca sUtram'prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavaca' iti / "manyadhA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasaraH (121) 165 turupapadaM yasya tasmin dhAtau prakRtibhUte madhyamassyAt / manyatestUttamassyAtsa caikArthavAcakassyAt' iti tdrthH| tathaiva ytethaaH| are mugdha ! punassaMbodhanaM parihAsAtizayaM dyotayati / narezvaratAM prApsyasi lapsyase iti manye ahaM jAnAmItyarthaH / hArdo'bhiprAyastu-arenarezvaratAmiti samastaM padam / areH reSavidhurA yA narezvaratA nshvrtetyrthH| tAM prApsyAsa bhagavatyaudAsInyena durdevatA yadi bhajethAH tarhi ka narezvaratA labhyeta / kiMtu nazvarataiveti bhAvaH / atra arenarezvaratAmiti zleSaH samAlaMkAravizeSasyAGgaM, ayaM ca saMkaraH yamakenaikavAcakAnupraviSTaH // yathAvAgrasto jarAdibhistvAM vimAyamenaM nameyamAvibhaktiH / punarapi tava dhAni pare virAjamAnaM na mA jarA vizatu hare // 2224 // he hare! jarAdibhiH Adizabdena garbhajanmAdikaM gRhyate / grastaH ahaM vibhraMzitA mAyA yena saH vimAyaH taM nizzeSaprakRtibandhavinivartakamityarthaH / mAyAzabdaH prakRtivAcI / 'mAyAM tu prakRti vidyAt' iti shruteH| enaM tvAM AvirbhaktiH prAdurbhUtabhaktissan nameyaM zaraNaM vrajeyam / evamupAyaM prArthya phalaM praarthyte| pare tava dhAmni virAjamAnaM akarmavazyatayA prakAzamAnaM 'sa svarADbhavati' iti zrutirihAnusaMhitA / mA mAM jarA jaropa. lakSitagarbhajanmAdikaM punarapi na vizatu / tvayyAtmanikSepAvadhikameva hi prakRtibandhamUlakaM garbhajanmajarAmaraNAdipIravartanamiti bhAvaH / atra pUrvArdhavAkyArthahetukaH uttarArdhava.kyArtha iti kAvya
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 . alaGkAramaNihAre liGgaM dvitIyaturIyapAdagatavarNapaJcakAnulomapratilomacitrarUpazabdAlaMkAraikavAcakAnupraviSTamiti dhyeyam // yathAvA zrIspRhayALu dayALu grahayALu janasya caraNapatayALoH / zraddhALuratandrALubhadrAnidrALu tagaje brahma // 2225 // zraddhAluH atandrALuH ahaM bhadrAnidrAlu jaganmaGgaLavidhAnajAgarUkamityarthaH / atra zrIspRhayALutvasya dayALutvaM prati tasya ca caraNapatayALugrahayALutAM prati ca hetutvAkAvyaliGgaM mAlArUpaM taca bhajanaM prati heturiti kAvyaliGgAntaraM ca vRttyanuprAsena sahaikavAcakAnupraviSTam / 'spRhigRhipatidayinidrAtandrAzraddhAbhya ALuc' iti sUtrodAharaNAni sarvANyapyupekSitakramANi ratnAvaLIvizeSarotyA nibaddhAnIti vicchittivizeSo'nusaMdheyaH / / yathAvA phaNigirimaNiramaNi bhavatphaNitipraNayo vyatAni yadanena / phANitamabhANi tadayaM khaNDavikAro na kAraNAntarataH // 2226 // he phaNigirimaNiramaNi! yat yasmAt anena khaNDavikAreNa bhavatyAH phaNitI vAci praNayaH vizvAsaH sakhyamiti yAvat / vyatAni vyaraci / tat tasmAt ayaM khaNDavikAraH khaNDazarkarAvizeSa: phANitazabdena vyavAhiyata / na tu kAraNAntarataH / phaNityA idaM phANitaM phaNitipraNayavattvAttatsaMbandhItyagadyatetyarthaH / phaNitizabdAt 'tasyedam' ityaNi 'yasyota ca' itIkAralope Adi
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ saikarasaraH (121) 167 vRddhau phANitamiti rUpaM phANyate dravIbhAvaM prApyate ityAdivyutpattibhistu phANitamiti nAbhANItyarthaH / atra phaNigirimaNIti rUpakAtizayoktiH phANitamityabhANIti niruktiH na kAraNAntarata ityapahnavazcAprastutaprazaMsayA saMkIrNAH vRttayanuprAsena shaikvaackaanuprvissttaaH|| uktAnAM paJcAnAmapi narasiMhAkArANAmalaMkArANAM kvacidekapaye meLane caarutaatishyH| yathA svAbhA tarUpalAlyA surucirakuruvindabRndapaTukaTakA / harimaNinA phaNinAyakagiridharaNI lasati kalitatilakA nu // 2227 // tarUpalAlyA tarUNAmupalAnAM ca AlyA patayA svAbhA shobhnprkaashaa| anyatra svAbhAtarUpalAlyota samastaM prathamaikavacanAntaM padam / suSTu AbhAtaM prakAzamAnaM yadpa AropyAvedhyavikSepyapArihAryairabhUSitam / yadbhaSitamivAbhAti tadrUpamiti kathyate / / iti lakSitazzobhAvizeSaH / tena lAlyA laalniiyaa| surucirANi kuruvindAnAM mustAnAM padmarAgANAM ca bRndAni yasmistattathoktaM paTu ajasraM kaTakaM sAnubhAgo valayazca ysyaassaa| 'kuruvindAH padmarAgahiMgulAdarzamustakAH' iti ratnamAlA / 'kaTakaM valaye sAnau rAjadhAnInitambayoH' iti vizvaH / phaNinAyakAMgAredharaNI harireva harimaNiH indranIlaH harireva mANAti vA / tena kalitatilakA nu racitatilakeva vilasati pratyuktAvupamAne ca viSAdotprekSayorapi / nu pAdapUraNe zeyo jijJAsAyAM samuccaye //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 alaGkAramaNihAre iti zeSaH / atra svAbhAtarUpalAlyetyAdizleSasya tanmUlakAtizayoktezcAGgAGgibhAvasaMkaraH / tayA connahyamAnA harimaNitilakitatvotprekSA phaNinAyakagiridharaNyAM nAyikAvyavahArasamAroparUpasamAsoktigarbhavonnahyata ityutprekSAsa pAsoktayorukta zleSamUlakAtizayoktyuttambhitatvataulyAtparasparApekSasaundaryAtizayatvaikakAlikatvayorapi sadbhAvAtsamaprAdhAnyam / etAvatyeva kavisaMrambhe ayaM sNkrH| kalitatilakA nu ityupamAyAM cetsaMrambhaH tadA phaNinAyakagiridharaNyAH nAyikaupamyasya gamyamAnatayA ekadezaviva. yupamAlaMkAraH / sa zleSamUlAtizayoktayA aGgena saMkIryamANa ityanayossaMdehasaMkaraH / harimaNinetyatra harireva harimaNi: hArama. NiArevetyubhayathA'pi samAsasaMbhavAdarakopama poranyo'pi saMdehasaMkaraH / surucirakuruvindabRndapaTukaTaketyatra zleSamUlAtizayokteranuprAsasya caikvaackaanuprveshsNkrH| evaM kalitatilaketyatra utprekSAnuprAsayozca harimaNineti saMdehasaMkarasya pUrvottarArdhagatAnuprAsayozca saMsRSTiriti pazcApyalaMkArA atra miLitA iti sudhIbhirvibhAvanIyam / ayaM ca paJcAnAmalaMkArANAmekatra meLanaprakAraH lakSmIsahasraratnaprakAzikAhaMsasaMdezarasAsvAdinyozca kecitpadyadhvasmAbhiH prakAzitaH // kvacitsaMkarANAmapi saMkarAdvicchittivizeSaH / yathA ajirAcitaharibhaNiNimasaNAnvajAMzvayutA. ngRhe dhaninAm / uJchanti jAmbavadhiyA yahAlAssA ramAkaTAkSazrIH // 2228 // dhaninAM zrImatAM gRhe jAtyabhiprAyakamekavacanam / cyutAn anAdarAdgaLitAn ajireSu aGgaNeSu AcitAH bhUmIsamatalatayA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkarasara: (121) 169 AtatAH ye harimaNayaH phalakAkArA iti bhAvaH / teSAM ghRNibhiH kiraNaiH masRNAn snigdhAn zyAmalAniti yAvat / vajrAn hIramaNIn bAlA: krIDanto mANavakAH jambvA vikArAH jAmbavAni jambUphalAnIti dhiyA bhrAntyA 'jambvA vA' iti vaikAriko'N / "phale jambvA jambU strI jambu jAmbavam' ityamaraH / uJchanti ekaikaza Adadate iti yat sA vidheyakaTAkSazibdakaTAkSeNa striilinggtaa| ramAyAH zrInivAsadivyamahipyAH kaTAkSazrIH kaTAkSalakSmIreva / atra tAvat zrImatAM sNpttismRddhivrnnnmudaattaalNkaarH| tanmUlako harimaNivRNimasRNAnityatra tadgaNAlaMkAraH, tatraiva vakSyamANabhrAnyupapAdakapadArthahetukakAvyaliGgAlaMkArazceti tayorekavAcakAnupravezasaMkaraH / tanmUlako jAmbavAdhayetyatra bhrAntimadalaMkAraH / tAbhyAM cAdAtAlaMkArassundaratAM lambhita iti tayozca tasya cAGgAGgibhAvena saMkaraH / evaM zrImadbhavanasamRddhahetumato ramAkaTAkSazriyo hetozcAbhedavarNanaM hetvlNkaarH| sa ca ramAkaTAkSazriyo nirvdhikotkrsspryvsaayii| etAvanmAtre cetsaMrambhaH kaveH tadA upapAditodAttAlaMkAropaskRte hetvalaMkAre vizramaH / varNanIyAyA ramAyAH kaTAkSalakSmIH kIdazIti praznottaratayA niravadhikaizvaryavizrANanarUpAprastutakAryamukhena tadIyakaTAkSalakSmIprakarSaprazaMsAyAM cetsaMrambhaH tadA kAryanibandhanAprastutaprazaMsAlaMkAre vizramaH / kAryasyApi varNanIyatayA'bhisaMdhau tu prastutAGkare vizrAntiH / atra vizeSAnadhyavasAyAtsaMdehasaMkaraH / kiMca zrImadbhavanavaibhavavarNanasyAsaMbandhe saMbandhakathanarUpatayA atizayokterudAttAlaMkAreNa sahakavAcakAnupravezasaMkaraH / niravadhikodAryotkarSaparyavasAyino hetvalaMkArasyAdbhutAtathyaudAryavarNanAtmikayA'tyuktayA sahaikavAcakAnupravezasaMkaraH / tanmUlakasyAprastutaALANKARA IV. 14
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 alaGkAramaNihAre prazaMsAlaMkArasya prastutAGkurAlaMkArasya vA zrImatsampatsamRddhivarNanAtmakodAttAlaMkAreNa sahaikavAcakAnupravezasaMkaraH / vAcakazabdasya pratipAdakamAtraparatayA vyaJjakasAdhAraNyasya dIkSitairevoktatvAt / tathAcodAttAtizayoktayoH hetvatyuktayoH vyaGgayodAttAprastutaprazaMsAprastutArAnyatarayorityeteSAM trayANAmekavAcakAnupravezasaMkarANAM samaprAdhAnyasaMkaraH / na hyeteSAmanyonyamitaratrAGgatvamasti / nanu saMpatsamRddhivarNanAtmakasyodAttasyAsaMbandhe saMbandhavarNanarUpAtizayoktezcaikavAcakAnupravezasya hetvalaMkArasaundaryAdhAyakatvenetarAGgatAyAM jAgarUkAyAM kathaM trayANAM samaprAdhAnyasaMkara iti vAcyaM, udAttAlaGkArasvaiva saMpatsamRddhivarNanAtmanA hetvalaMkAracArutAdhAyakatayA anggtaa| na tatrAtizayoktisaMkarasyApyupayoga iti trayANAM samaprAdhAnyasyocetatvAt / evamatra zloke caturNAmapi saMkarANAM yathAyogyaM saMkaraH / tathAhi-udAtta tadguNayoraGgAGgibhAvasaMkarasya bhrAntimadudAttayoraGgAGgibhAvasaMkarasya cAGgAGgibhAvena saMkaraH / tathA bhrAntimadudAttayoraGgAGgibhAvasaMkarasya udAttAGgakahetvalaMkArAdisaMdehasaMkarasya cAGgAGgibhAvasaMkara iti kuzAgrIyamatibhiranusaMdheyam / evaMjAtIyakAssakarAH prAgupadarziteSvarthAlaMkArodAharaNeSu upadarzayiSyamANeSu zabdAlaMkArodAharaNeSu ca saMbhavanto manISibhiralaMkArazAstrAnaSNAtassvayamavAhanta iti vistarabhayAdvizramyate / granthAnte zrIriti nirdezo'tyantamaGgalArtha iti sarva samaJjasam // ityalaGkAramaNihAre saGkarAlaGkArasara ekaviMzatyuttarazatatamaH.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 171 atha zabdAlaMkArasaraH (122) ityarthAlaMkRtayo yathAmati nirUpitAH / nirUpyante'tha dimAtraM zabdAlaMkRtayaH kramAt / / yadyapi prakAzakArAdibhirabhyarhitazabdagatvenAbhyarhitA iti / zabdAlaMkArA arthAlaMkArebhya: pUrva nirUpitAH / kAvyAnuzAsanakArastu-"alaMkArAH khalu dvividhAH zabdAlaMkArA arthAlaMkArAzca, tatratAvadarthamadhikRtya zabdaH pravartate, ataH prathamamarthAlaMkArA evodAhriyante' ityAha / ataeva daNDiprabhRtibhiH arthAlaMkArAH prakarSAtizayAdAdau zabdAlaMkArAstu jaghanyatayA'nantaraM ca niruupitaaH| ataevAsmAbhiH kAvyAnuzAsanakRdAdimatAvalambanemArthAlaMkAranirUpaNAnantarameva zabdAlaMkArA nirUpyante // varNAnuprAsa:sAmyaM vyaJjanamAtrasya varNAnuprAsa iiritH|| svaravaisAdRzye'pi vyaJjanAnAM sAdRzyaM yat sa vrnnaanupraasH| vyaJjanasAmyaM yamake'pyastIti tadvAraNAya mAtrapadam / tena svaravyaJjanasAdRzya eva yamakatvasya vakSyamANatvAnna tatrAtivyAptiH / svaravyaJjanasAmyarUpalATAnuprAsAvyAptivAraNAya varNapadaM lakSye vizeSitam / tathAcaM lATAnuprAsasya padAnuprAsatayA varNAnuprAsatA. virahAdalakSyatvena na tatrAvyAptirdoSAyetyAhuH / rasAdyanugataH prakRSTo nyAso'nuprAsaH / taduktam-'prakRSTo varNavinyAso rasAdhanugato hi yaH / so'nuprAsaH' iti // dvidhA bhavedayaM chekvRttynupraasbhedtH|| ayaM varNAnuprAsazca chekAnuprAso vRttyanuprAsazceti dvividhaH / chekAH vidagdhAH tdbhimto'nupraasshchekaanupraasH| vRttirnAma niya___ALANKARA IV. . 14*
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 alekAramaNihAre tavarNagato rasaviSayo vyApAraH racanAvizeSa iti yAvat / tadAzrito'nuprAsa ityAhuH // chekAnuprAsaHchekAnuprAsamAhuryatsAmyaM vyaJjanayossakRt // yadvayaJjanayossakRtsAmyaM taM chekAnuprAsamAhuH yathAvA santatamantaHkaraNaM divyaM bhavyaM bhujngggirisnggi| dhAma zyAmamameyaM vindatu kandarpadarpahararUpam // - atra pUrvArdhe nakAratakArayoH GakAragakArayoH vakArayakArayoH uttarArdhe nakAradakArayoH rephapakArayozca sakatsAmyam / idaM c___tto'runnprispndmndiikRtvpushshshii| dabhre kAmaparikSAmakAminIgaNDapANDutAm // iticchekAnuprAsasyodAharaNadAnena vyavadhAnasahiSNuvyaJjanadvayasakRtsAmyasya chakAnuprAsatAmabhyupagacchatAM prakAzakArAdInAM matena / vidyAnAthAdInAM mate tu idaM lakSaNamdvayordvayorvyaJjanayoryugmayoryA nirantarA / AvRttiH kriyate so'yaM chekAnuprAsa Iryate // dvayordvayorvyaJjanayorvyaJjanAntarAvyavadhAnenAvRttizchekAnuprAsa ityarthaH / tenAjvarNavyavadhAne'pi na. doSaH // . yathAvA devAdeva zreyo rAmArAmasvavakSaso jyaayH|dhyeyo hi yo'hibhUmIdharadharaNIbAlikAlikAbharaNam //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) atra pAdacatuSTaye'pi vyaJjanayugmAnAmavyavadhAnenATa ttezchekAnu prAsaH // 173 vRttyanuprAsaH ullaGghaya saMkhyAniyamaM paunaruktyaM bhavedyadi / ekadvitryAdivarNAnAM vRttyanuprAsamUcire // atraikasya vyaJjanasya sakRdAvRttau vaicitryavirahAtsAmatharyAdasakRdAvRttirlabhyate / dvayostu sakRdeva / anyathA chekAnuprAso bhavet / vyavadhAne tvasakRdAttAvapi na virodhaH / trayAdInAM sakRdasakRdvA vyavadhAnenAvyavadhAnena vA AvRttirdraSTavyA / vRttizabdena vaidarbhIryAdayo vivakSitAH / tadupalakSito'nuprAso vRttyanuprAsaityAhuH // yathA muraghAtukamaratakavaravisRmararucinicayamecakIbhUtA / Alasati nIlacelakanicolitevAhibhUbhRto bhUmiH // 2231 // phaNivaraNIdhararamaNI ramaNIyamaNIlalantikAlatikA / unmIlati kA'pi mahAmahimamahI devatA mude jagatAm // 2232 // komalakamalajarucimadahararucimadudAralocane deve / mudiramadarabha sanirjayarabhasi nijAGge'stu mama mano lagnam // 2233 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 alaMkAramaNihAre dvitIye padye mahAmahimnAM mahI bhUmiH AdhArabhUtetyarthaH / kA'pi devateti yojanA / tRtIye madarabhaso madavegaH tasya nirjaye rabhasi ullAsavadityarthaH / 'rabhaso vegaharSayoH' iti vizvaH / atra padyatraye yathAyogaM ekadviyAdivarNAnAmAvRttavRttyanuprAsaH / atra pUrvatra ca svarasAdRzyamAnuSaGgikam / svaravyaJjanasAdRzyasya yamakaprayojakatvaM vkssyte| atha lATAnuprAsa: tAtparyamAtrabhinnA yA shbdaarthpunrukttaa| so'yaM zAbdaH kAvyavidbhirlATAnuprAsa Iryate // evaM varNagatamanuprAsaM pratipAdya varNasamudAyarUpazabdagatamanuprAsaM nirUpayati-tAtparyamAtreti / tAtparyamAtrabhinnaM zabdArthayoH paunaruktayaM yat so'yaM zabdo varNasamUhaH tatsaMbandhI zAbdaHlATajanapriyatvAlATAnuprAsa iti kaavyvidbhiriiryte| atra zabda, paunaruktayamAtraM yamake'pyastIti tadvAraNAyArthapadam / yamake cArthabhedAna ttpaunruktym| zabdArthapaunaruktyamAnaM kathitapadatvAdirUpadoSasAdhAraNamityatastAtparyamAtrabhinnati vizeSaNamiti dhyeyam / vAkyAvRttau padAvRttau nAmAvRttau ca tatridhA // saH lATAnuprAsaH vAkyapaunaruktaye subantatiGantapadapaunaruktye nAnaH prAtipadikasya paunaruktye ca trividho bhavati / tatrAdyo yathA tvaM cetprasIdasi hare varNAzramadharmacaryayA kiM nH| yadi na prasIdasi tvaM varNAzramadharmacaryayA kiM nH|| 2234 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 175 atra prathamArdhe varNAzramadharmacaryAyAH bhagavatprasAdarUpaphalanipattau satyAmanAdaraH, dvitIyAX. tAdRzaphalaniSpattyabhAve anAdara iti tAtparyabhedena vAkyAvRtterlATAnuprAsaH // yathAvAviSamamRtaM tasya bhavedyasya mano bhavati mAdhave'skhalitam / viSamamRtaM tasya bhavedyasya manobhavati mAdhave skhalitam // 2235 // nRtyati hRdi yasya hariH kaliH kRtaM tasya bhavati hanta yugam / zaurina yasya cetasi kaliH kRtaM tasya bhavati hanta yugam // 2236 / / / . atrAdye padye yasya zranivAse cittamaskhalitaM tasya viSamapyamRtaM bhavet prahlAdasyeva / yasya cittaM skhalitaM tasya amRtamapi viSaM bhavediti / dvitIye zrInivAsadhyAnabaddhAdarasya kaliyugamapi kRtayugaM tadanyasya kRtayugamapi kaliyugamiti tAtparyabhedena vAkyAvRtterlATAnuprAsaH // kaliH kRtayuga tasya kRtaM tasya kaliyugam / hRdaye yasya govindo yasya cetasi nAcyutaH // iti pramANamatra pratyabhijJApyate / yadyapyatra padyadvaye'pi pUrvAdhayorviSakalyoruddezyatvAtprAthamyaM amRtakRtayugoMrvidheyatvAjaghanyatvaM ca yuktama / uttarArdhe tu uddezyavidheyavyutkramanirdezarUpAvimRSTavidheyAMzarUpo dossH| tathA'pi tadasphuraNadazAyAM pratItisthaganavirahAt IdRzamapi prakAzakArAdibhiH prAcInairudAhRtamityasmAbhirapyudAhRtam //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 alaGkAramaNihAre / dvitIyo yathA teSAM cakSuzcakSusteSAM janmaiva janma manujAnAm / ye nidhyAyantyanizaM ye'nudhyAyanti phaNidharezaM tam // 2237 // ___ atra dvitIyacakSurjanmazabdayorutkarSalakSaNastAtparyabhedaH / nanu 'indurinduriva zrImAn' ityAdAvananvayAlaMkAre'pi zabdArthapaunaruktayasaMbhavAlATAnuprAsatvameva kiM na syAditi cetsatyaM, yadyapyananvaye arthapaunaruktayamAtra lakSaNaM tathA'pi nirdezapratinirdezayoraikarUpyavirahe paryAyaprakrama doSaprasaMgAdAnuSaGgikaM zabdapaiAnaruktayam / atra tUbhayapaunaruktayamapyAvazyakameveti viSayabhedAnna ko'pi virodhaH / taduktaM - ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam / ... asmistu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // iti, ityAhuH / nanvevamapyanenaiva lATAnuprAsena siddhasyaiva cakSurAdestAtparyabhedena cakSuSTAdividhAnAdvidhyalaMkAro mA'sviti cenna / 'rAmasya gAtramasi' ityAdau zabdArthapaunaruktayAbhAvasthale vidhyalaMkArasyAvazyakatvAdatrApyarthavazAtsamAveze anayorekavAcakAnupravezasaMkarasyaiva vaktuM yuktatvAt // yathAvA tadaivataM hi daivatamahigirizikhare'sti yanmahodAram / manujassa eva manujassakRdapi vA yena tatsmRti nItam // 2238 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 177 samAsaikye taddhitAyAM syAtsamAsAsamAmayoH / nAmAvRttau punastredhA lATAnuprAsa IritaH // ekasmin samAse bhinne vA samAse samAsAsamAsayorvA nAmnaH prAtipadikasya cAvRttau lATAnuprAsaH punastrividho niSpadyate // yathA amRtAmRtakarazizirA shishiraavnidhrdhtiyaasiimaa| sImA purAtanagirAM sA mAM paradevatA'vatAdAnizam // 2239 // ___ dayAviSaye asImA avidyamAnasImA ativeldyomiletyrthH| dayAyAsptImA avadhiriti vaa| amRtAmRtetyatra amRteti prAtipadikasyaikasmin samAse ziziretyasya bhinne samAse dayA sImAsImetyatra samAsAsamAsayozcAvRttiH // paJcaprakAra evaM ca lATAnuprAsa IritaH // vAkyAvRttAvekaH padAvRttAvanyaH ekasmin samAse nAmAvRttAvitaraH bhinne samAse nAmATattau para: / samAsAsamAsayornAmAvRttAvapara iti paJcavidho lATAnuprAsa uktaH sitakarakararuciravibhA vibhAkarAkAradharaNidharakIrtiH / pauruSakamalA kamalA sA'pi tavaivAsti nAnyasya // ityAdyudAharatAM kAvyaprakAzakArAdInAmanurodhena // atredaM cintyam-dvayorapi karazabdayorvAcya eva vizrAntatayA'nyaparatvAvarahAnnasti tAtparyabhedaH, tasyaiva tajIvAtutvAt /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 alaGkAramANihAre ato'nuprAsamAtratvamevAsya / na ca kevalakarAdipadAnAM svArthAvazrAntAvapi samAse upasarjanIbhUtAnAM svArthatyAgena parArthavRttestAtparyAntaraparatvamastyeveti vAcyam, lakSaNAsAmagrIvirahAt / atrApyanyapadArthapradhAnatvAtkarazabdasya guNIbhAva eva na tu mukhyArthabAdhaH, svArtha eva vizrAnteH / na hi guNIbhAvamukhyArthabAdhayorekatvaM, sato hi mukhyArthasya kiMcidapekSya gunniibhaavH| bAdhastu svasminnevAvizrAntirityanayormahAn bhedaH / nApyatra lakSaNAyAM kiMcitprayojanamityetatpaunaktyamAtram / etena 'atrAbjapatranayane nayane nimIlya' ityatra lATAnuprAsaM vadan sarvasvakAro'pi prtyuktH| abjapatrazabdasyApyapaunaruktayena tasya durghaTatvAditi vadanti // atha yamakam / anarthakA vA bhinnArthAssArthakAnarthakAzca vA / kramAdAvartitA varNA yadi tadyamakaM bhavet // yathAsarasA sarasA sakalAvipulA vipulA phaNIndrabhUmibhRtaH / zaurermodaM janayati nayati nRNAM duritamavirataM viratim // 2240 // atra sarasAsarasAsa kaletyatra rasAsetyAdInAmanarthakAnAM vA vipulAvipulatyatrArthasaMbhavena bhinnArthakAnAM vA janayati nayatItyatra kvacitsArthakAnAM kvacidarthavidhurANAM cA varNAnAM kramAdyatpaunaruktathaM tadyamakam / atra sarasAsarasAsakaletyatrAvartyamAnAnAM rasAsativarNAnAmAbhAvena bhinnArthakatvasya sArthakAnarthakatvasya cAbhAvAdavyAptiH, ata uktamanarthakA veti / vipulAvipuletyatrAMvaya'mAnAnAM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 179 vipuleti varNAnAmanarthakatvasya sArthakAnarthakatvasya vA abhAvAdavyAptirityata uktaM bhinnArthakA veti / janayati nayatItyatra dvitIyanayatizabdasya sArthakatvAnnAnarthakatvaM nApi bhinnArthakatvaM, prathamanayatizabdasyAnarthakatvAt / atastatrAvyAptirityata uktaM sArthakAnarthakAzca veti / kapiH pika ityadau bhinnArthakAnAM varNAnAmAvRtteryamakatvaprasaGga ityata uktaM krmaaditi| yena krameNa prathamaM paThitA: tenaiva krameNAvartitA ityarthAnna tatrAtivyApti: / varNA iti bahuvacanamavivakSitam / tena vijayIbhava bhavavandita ditaditijanijAtajAtabhItivizeSa / zeSabhuja bhujagabhUdharadharaNIramaNImaNiyamAna murAre / / 2241 // ityatra na ymktvksstiH| ditijanInAM daityAnAM jAtaM samUhaH tasmAjAto yo bhItivizeSaH saH ditaH chinnaH yena saH tasya saMbuddhiH 'ditaM chitaM vRNam' ityamaraH / na caivaM lakSaNAnanugama iti vAcyaM, uktavidhAtritayAnyatamAvadhAvadvarNAvRttiryamakAmatyeke / ekArthatvabhinnazabdAvRttiryamakam / ekArthakatvabhedazca nirathakeSu bhinnArthakeSu sArthakAnarthakeSu varNeSvaviziSTamiti nAnanugama ityanye // zlokArdhapAdatadbhAgAvatyA syAttaccaturvidham // tat yamakaM zlokAvRttau ardhAvRttau pAdAsattau pAdabhAgAvRttau ca bhavat prathama caturvidhaM bhavati // tatra zlokAvRttiryathAuttuGgamadhyavanikAmandArollAsisuvipulakoDa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 alaGkAramaNihAre m| tamacalamahimAdhAraM sadyo govindamAdadhata m // 224.2 // uttuGgamadhyavani kaamndaarollsisvipulkoddm| tamacalamahimAdhAraM sdyogo'vindmaaddhtmissttm|| uttuGgamadhyavanikAmandArollAsisuvipulakoDaM taM acalaM ahiM AdhAraM sadya: govindaM AdadhataM iSTam / uttuhUM adhyavani kAmaM dArolAsisuvipulokoDaM taM acalamahimAdhAraM sadyogaH avindaM AdadhataM iSTam, iti padacchedaH / unnatAH tuGgAH punnAgataravaH yasyAM tasyAM uttuGgAyAM 'punnAge puruSastuGga' ityamaraH / madhyavanikAyAM mdhye'rnnymityrthH| ye mandArAH pArijAtataravaH 'pAribhadre nimbatarumandAraH pArijAtakaH' ityamaraH / teSu ullAsI zobhanA vipulA bhUdevI yasya saH suvipulaH bhUdevyA zliSTa ityarthaH / IdRza: koDa: AdivarAho yasmista tathoktaM, AdivarAhasya bhagavatazzeSAdrAvAvirbhUtatvAt / 'kroDo bhUdAra ityapi' iti varAhaparyAyeSyamaraH / taM suprasiddha ahiM acalamityanvayaH / zeSAdrimityarthaH / zeSasyaivAcalatvenAvatIrNatAyAH purANaprasiddhatayA abhedena nirdezaH / AdhAraM nivAsasthAnaM AdadhataM kurvANaM tatra nivasantamityarthaH / iSTa niratizayaprItiviSayaM 'priyo hi zAnino'tyartha' iti gAnAt / 'iSu icchAyAM' karmaNi ktaH / iSTaM sarvaiH pUjitamiti vaa| yajateH ktaH iSTamAzaMsite'pi syAtpUjite preyasi triSu / . saptatantau pumAn klIbe saMskAre RtukarmaNi // iti medinI / uttuGgaM sarvairguNairatimAtramunnataM / adhyavIna bhUmau / vibhaktayarthe'vyayIbhAvaH / adhyavani ahimacalamAdhAramAdadhatamityanvayaH / kAmaM paryAptaM yathAsyAttathA dAraiH saha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 181 dharmiNyA lakSmaya ullAsi prakAzamAnaM suvipulaM ativizAlaM koDaM bhujAntaraM yasya taM lakSmIsamAzliSTavizAlavakSasamityarthaH / taM vedAntavedyajagatkAraNatvAdikalyANaguNagaNatayA prasiddhaM acalasya sthirasya mahimnaH mAhAtmyasya AdhAra iSTaM AMzritAbhIpsita yajvabhiH kRtaM yAgaM vA AdadhataM puSNantaM govindaM zrInivAsaM 'govindeti yadAkrandat' ityuktarItyA bhagavatastannAmnA sauzIlyaparAkA. SThAdyotakenAhvAne prItyatizayasya gamyamAnatayA zeSAdrau prAyaNa govindanAna eva janaiH koya'mAnatayA govindazabdena nirdezaH / san prazastaH yogo dhyAnaM yasya sa tathoktassan sadyaH avindaM zaraNamaTaNavam / vindatela kuttamaikavacanam // ___ ardhAvRttiryathA zubhadAmo'darabhAsurajaya mApAhisthirAdharAmodina / zubha dAmodara bhAsura jaya mA pAhi sthirAdharAmodIn // 2244 // zubhadAmaH adarabhAsurajaya mApa ahisthirAdharAmodina zubha dAmodara bhAsura jaya mAM pAhi sthirAdharAmodina , iti pada- . cchedaH / adarabhAH analpatejasaH ye asurAH jayatIti jayaH pacAdyac / teSAM jayaH analpavikramadaiteyajetetyarthaH tasya saMbuddhiH adarabhAsurajaya ! ahisthirAdharaH zeSAdriH tasmin Amodin Anandin , zubha 'maGgaLAnAM ca maGgalam' ityuktarItyA mngglruup| dAmodara bhAsura svaprakAzasvarUpa / sthirAyAH bhUdevyAH adhareNa adhararasena Amodin / yadvA-sthirAdhara dharaNidhara 'dharaNidharAcyuta zaGkhacakrapANe, 'dharaNidhara me zikSaya manaH' ityA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre dikamiha smartavyam / ataeva Amodina atinirhAriparimaLazA lin / bhUdevyAssvAbhAvikagandhavattvena nityatadyogAditi bhAvaH'vimardotthe parimaLo gandhe janamanohare / Amodasso'tinirhArI ' 182 - ityamaraH / yadvA 'sarvagandhassarvarasaH' iti zravaNAtsarvadivyagandhetyarthaH / mApa zrIpate ! zubhA dAmA vaijayantI yasya sa tathoktaH tvaM jaya / jidhAtorloNmadhya maikavacanam / 'na puMsi dAma saMdAnam' ityamaraH / dAmazabdasya strIliGgasya 'manaH ' iti GIbniSedhe 'DAbubhAbhyAmanyatarasyAm' iti DAp / tato bahuvrIhiH / mA mAM pAhi pAlaya // yathAvA vadanAbhibhAvitAbjaM paramaJjanavedagirizirasyuditam / vada nAbhibhAvitAbjaM paramaM jana vedagiri zirasyuditam || 2245 // vadanAbhibhAvitAbjaM paraM aJjanavedagirizirasi uditaM vada nAbhibhAvitAbjaM paramaM jana vedagiri zirasi uditaM iti cchedaH / vadanena abhibhAvitaH abhibhavaM tiraskAraM prApitaH abja candro yena tam / | tiraskAre bhagavataH prayojakakartRtvaM vadanasya prayojyakartRtvam / aJjanavedagirizirasi aJjanazcAsau vedazca aJjanavedaH aJjanAkhyo vedAkhyazca yo giriH tasya zirasi zikhare uditaM AvirbhUtam / nAbhibhAvitAbjaM nAbhau bhAvitaM utpAditaM abjaM padmaM yena tam, 'ajasya nAbhAvadhyekamarpitaM yasminnidaM vizvaM bhuvanamadhizritam' iti zruteH / vedagiri zrutirUpAyAM vAci zirasi ante vedAnte ityarthaH / uditaM udIritaM / vadeH karmaNi ktaH / ' taM tvaupaniSadam ' iti zruteH / he jana ! paraM atizayitaM yathAsyAttathA paramaM 6
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 zabdAlaGkArasara: (122 ) atyuttamaM vada brUhi / aJjanagirAvAvirbhUtaM bhagavantaM vidhAtRjaninidAnabhUtanAbhikamalatayA akhilajagatkAraNa paraM brahmeti vadeti janAn pratyAvedanam // yathAvA prapadanatastava nAnye'vAkalayante mudaM nanUpA - yAH / prapadananastavanAnyevAkalayante mudaM na nUpAyAH / / 2246 // prapadanataH tava na anye avAkalayante mudaM nanu upAyAH prapadanataH stavanAni eva akalayaM te mudaM na nu upAyAH, iti padacchedaH / nanvityAmantreNa / nanu bhagavan ! prapadanataH zaraNavaraNAt AdyAditvAtsArvavibhaktikastasiH / anye itare upAyAH yajJadAnatapo'nazanAdisAdhanAni tava mudaM prItiM nAvAkalayante nAvAkalpayante / avAGpUrva kAtkalayaterlaT / te tava prapade pAdAgre ' pAdAgraM prapadam' ityamaraH / nataH zaraNAgatassan stavanAnyeva stutIreva akalayaM aracayam / kalayaterlaGuttamaikavacanam / mudaM prIti, tena stavaneneti bhAvaH / nuzabdaH pRcchAyAm / 'nu pRcchAyAM vikalpe ca' ityamaraH / nopAyAH nu nopAgacchaH kim ? upAGapUrvakAdupapUrvakAdvA yAterlammadhyamaH / upAgata eveti nirdhArayAmi / svapriya iti hi tava nAmeti bhAvaH / dvitIyArthe prapadanataH stavanAnatyitra 'kharpare zari vA visargalopo vaktavyaH' iti visargalopaH / akalayante ityatra vA padAntasya iti vaikalpiko'nusvArasya parasavarNaH / atra-- C iti vAgbhiH prazastAbhirayonirviSNurIDitaH / vAgyajJenArcito devaH prIyatAM me janArdanaH //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 alaGkAramaNihAre ityAdipramANAnyanusaMdheyAni / ime zlokAvRttyardhAvRttiyamake mahAyamakaM samudgakamiti nAmabhyAM rudraTAdibhirvyavAhiyetAm / yathocyate 'ardha punarAvRttaM janayati yamakaM samudnakaM nAma / zlokastu mahAyamakam' iti // yathAvA lakSmIzcakAsti bhavato nvtoydsaarbhaasitaadvitH| lakSmIzca kA'sti bhavato'navato yadasArazAsitAdavitaH // 2247 / / . . lakSmIH cakAsti bhavataH navatoyadasArabhAsitAt avitaH, iti pUrvArdhe / uttarArdhe tu lakSmIH ca kA asti bhavataH anavataH yat asArabhAsitAt avitaH iti cchedaH / he avitaH avateH rakSaNArthakAttRn / he rakSaka! . na hi pAlanasAmatharthamRte sarvezvaraM harim / ityukteH / navatoyadAH prAvRSeNyavAridAH teSu sAra: zreSThaH tasya bhA prabheva asitAt zyAmalAt / yadvA navatoyadasya sArabhA zreSThadIptiH seva asitaH tasmAt / tasyA apyasitAditi vA / bhavataH tvattaH lakSmIH cakAsti / nIlatoyadamadhyasthavidyudiva prAptaparabhAgatayA bhAsata iti bhAva / yadvA bhavatassakAzAt lakSmIH saMpat janAnAmiti zeSaH / cakAsti tvatta eva jagatAM samRddhilAbha iti bhAvaH / anavataH Apatsu arakSakAt saMhartRtayA aprINayatazca bhavataH zarvAt lakSazvI zrIrApe saMpaditi vArtA'pIti bhAvaH / kA asti janAnAM tasmAtkA'pi saMpanna sidhyatIti bhAvaH / kuta ityata Aha-yadiAta / yat yasmAtkaraNAt ayamityadhyAhAraH,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 185 asAraM nissAraM azreSThaM vA bhasitameva bhAsitaM vAyasarAkSasAdivat svArthiko'N / tasmAt AvitaH prItaH tRpto vA bhavati / avateH prItyarthakAttRptayarthakAdvA kartari ktH| rakSaNAsamarthAt bhasmamAtrasamRddhimattayA tRptAdasmAllakSmIlAbhassarvarakSakAcchrInivAsAdbhagavata iva janAnAM kathaM niSpadyateti bhAvaH // . yathAvA zrIzobhitassa dAsaM padaM zritaM bahukaro'tihInamapi / zrIzo'bhitassadA saMpadaM zritaM baha karo'ti hInamapi // 2248 // zrIzobhitaH saH dAsaM padaM zritaM bahukara: atihInaM api zrIzaH abhitaH sadA saMpadaM zritaM bahu karoti hi ina api iti padacchedaH / zriyA SADguNyasaMpadA zobhita: / bahavaH karAH hastAH yasya sa tathoktaH / svasaMpadanuguNapuruSArthacatuSTayadAnApayika - pANicatuSTaya iti bhAvaH / saH sarvezvaratvena sakalopaniSatprasiddhaH zrIzaH bhagavAn zrInivAsaH atihInamapi atidurgatamapIti yAvat / apirvirodhe| padaM svacaraNaM zritaM zaraNaM gataM dAsaM zeSabhUtaM cetanaM abhitaH samantataH sarvasmin deze ityarthaH / sadA sarvasmin kAle bahu vipulaM yathAsyAttathA saMpadaM sapatti bhiMta prAptaM karoti / naitAvadeva kiMtu ina mapi prabhumapi karoti / 'inassUrthe prabhau' itymrH| atra apissamuccaye / hiH prsiddhau|| yathAvA nijadhAni devanetA pviyuktshshriibhvtynugrhtH| nijadhAni devane taapviyuktNshriirbhvtynugrhtH|| 2249 // ALANKARA IV.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 alaGkAramaNihAre nijadhAni devanetA paviyukaH zrIH bhavatyanugrahataH / nijadhAni devane tApaviyuktazrIH bhavati anugrahataH / iti chedaH / nijaM nityaM dhAmaM tejaH prabhAvo vA yasyAssA nijadhAmnI / tasyAssaMbuddhiH he nijadhAmni ! 'ana upadhAlopino'nyatarasyAm ' iti vaikalpiko GIp / 'svake nityaM nijaM triSu' gRhagehatviTprabhAvA dhAmAni ' iti cAmaraH / 'nijaM svIye ca nitye ca' iti medinI ca / he zrIH bhavatyA anugrahaH bhavatyanugrahaH tasmAt sArvavibhaktikastasiH 'sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH' iti bhASyakA - reSTeH ' Thakchasozca' iti vArtikArambheNAnityatAjJApanAdbhavatIzaudasya na puMvadbhAvaH / etacca haMsasaMdezarasAsvAdinyAM 'bhavatIbhAgadheyena jIvan' ityatra nipuNataraM prapaJcitamasmAbhiH / devanetA indraH pavimuktaH vajrasahitaH 'kulizaM bhiduraM paviH' ityamaraH / etena zauryasthairyaM vyaJjitam / ataeva anugrahataH upraiH daityAdibhiH krUraiH hataH hiMsito na bhavatIti tathA / ataeva nijadhAni svasthAne tridive devane krIDane dyotane modane vA / tApaviyuktazrIH tApaiH AdhyAtmikAdibhiH viyuktA zrIssaMpat yasya sa tathoktaH bhavati / atra viSNupurANakathAsnusaMdheyA / imAnyardhAvRttirUpayamakodAharaNAni sarvANyapi vakSyamANagomUtrikAbandhodAharaNAni bhaviSyanti // atha pAdAvRttiyamakavibhAgaH AvRttAvAdyapAdAderdvitIyAdau bhidA nava // prathamapAdasya dvitIyatRtIyacaturthapAdeSu krameNAdRttau trayo bhedAH / yugapadAttau tveka iti prathamapAdAvRttinibandhanAzcatvAro bhedAH / tathA dvitIyapAdasya tRtIyacaturthayoH krameNAvRttau dvau
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 187 bhedau' tRtIyapAdasya caturthapAde AvRttAveka iti zuddhAH pAdAvRttinibandhanA bhedAssapta / tathA prathamasya dvitIye tRtIyasya caturthe cAvRttAvekaH / tathA prathamasya caturthe dvitoyasya caturthe dvitIyasya tRtIye cAvRttAvapara iti saMkIrNoM dvau bhedo| Ahatya pAdAvRttinibandhanA bhedA nava saMpadyante / idamupalakSaNam / yathAhi prathamapAdasya dvitIyAdipAdeSu krameNa yogapadyena cAvRttau catvAro bhedA uktAH / tathA prathamasya dvitIyatRtIyayordvitIyacaturthayoH tRtIyacaturthayozcAttAvanye'pi trayo bhedAssaMbhavanti / tathA dvitIyasya tRtIyacaturthayoH krameNArattau bhedadvayavat yugapadAvRttAvaparopi bhedassaMbhavatIti dhyeyam // __ atha pAdabhAgAvRttiyamakavibhAgaH. dvidhA vibhAge pAdAnAM prathamAdyAdimA yadi / dvitIyAdyAdibhAgeSu yamyante syubhidA daza / prathamAdyantimA bhAgA dvitiiyaadyntimaaNshgaaH| bhaveyuzcettadA'pi syurevameva bhidA daza // evaM dvidhA vibhAge tu bhedAnAM viMzatirbhavet / tridhA pAdavibhAge tu triMzadityUhyatAM kamAt // pAdAnAM dvidhA vibhAge prathamapAdAdyabhAgasya dvitIyAdipAdAdyabhAgeSu krameNa yugapaJcAsattau catvAro bhedaaH| dvitIyapAdAdya. bhAgasya tRtIyacaturthapAdAdyabhAgayoH krameNAvRttau dvau bhedau / prathamapAdAdyabhAgasya caturthapAdAdyabhAge cAvRttAvakaH / tathA prathamapAdAdyabhAgasya caturthapAdAdyabhAge dvitIyapAdAdyabhAgasya tRtIya 15*
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 alaGkAramaNihAre pAdAdyabhAge cATattAvaparo bhedaH / tathA ardhAvRttinyAyena prathamapAdAdyabhAgasya tRtIyapAdAdyabhAge dvitIyapAdAdyabhAgasya caturthapAdAdyabhAge cAvRttAvanyo bheda ityAdyA bhAgAvRttinibandhanA daza bhedAH // nanvardhA vRttinyAyeneva zlokAvRttinyAyenApi tattadbhedAH kuto nocyanta iti cet vicchittivizeSAbhAvena zlokAntare bhAgAvRttinibandhanA bhedA noktA iti dhyeyam / evamevAntyabhAgAvRttinibandhanAzca bhedA daza / evaM pAdAnAM dvidhA vibhAge viMzatibhaidAH tridhA vibhAge triMzat / caturvA vibhAge catvAriMzadbhavanti medA ityAdyUhyam / itthaM zuddhabhedA nirUpitAH // - atha saMkIrNabhedaprakArAH. evamantyAdikAdyAntamadhyAdInyAdimadhyagam / antyamadhyaM ca madhyAntyameteSAM ca smuccyaaH|| yadA prathamAdipAdgatAntyabhAgo dvitIyAdipAdAdyabhAge yamyate tadA antya Adau yamyata ityanvarthatAzrayaNAdantyAdikam / yadA prathamapAdAdyabhAgo dvitIyapAdAntyabhAge yamyate tadA Adyo'ntye yamyata ityAdyantakam / evaM prathamAdipAdamadhyabhAgasya dvitIyAdipAdAdyabhAge yamane madhyAdikam / evamAdyabhAgasya madhyabhAge yamane Adimadhyagam / evamantyabhAgasya madhyabhAge yamane antya - madhyabhAgasyAntyabhAge yamane madhyAntyakam / yadA madhyagam / eteSAM samAvezastadaitatsamuccayAzca bhavantItyavadheyam / evamekapAdagatabhAgAnAM pAdAntarabhAgApekSA bhedAH pradarzitAH / ekapAdagatabhAgAnAmanyonyApekSA bhedAH pradarzyante -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 189 ekaikapAde niyatA niyatakramazAlinaH / yamyante cedaadimdhyaantybhaagaastdbhidaashshtm|| yadA tvekaikasminneva pAde AdimadhyAntyabhAgAnAM niyatakamatvena aniyatakamatvena ca yamanaM tadA zataM aneke bhedAssaMbhavanti / ete yamakaprabhedAH kAvyalakSmIkaNThagaDubhUtatayA na prapazcanArhA iti diGmAtramevodAhriyate // puruSassamAhitamanA yassevetAhizailamaulimaNim / puruSassa mAhitamanAstasmai kiM kiM padaM na vidadhIta // 2250 // yaH puruSaH manujaH samAhitamanAH praNihinacittassan ahizailamauLimaNiM seveta tasmai puruSAya sa: 'sakalaphalaprado hi viSNuH' iti prasiddhaH mAhitamanAH mAyai zriyai hitaM priyaM karaNaM mano yasya saH / anena puruSakArasAMnidhyaM tatprItyAcaraNaikatAnatvaM cotam / puruSaH bhagavAn kiM kiM phala na vidadhIta 'kimalabhyaM bhagavati prasanne zrIniketane' ityukteriti bhAvaH // ratnaparvatamAruhya yathA ratnaM naro mune / satvAnurUpamAdatte tathA kRSNAnmanorathAn // ityAdikamapyatrAnusaMdheyam // yathAvAnAzamito'bhavadamunA bhavatA mama tAvadakhiladuritaughaH / nAzamito bhavadamunA bhavitA phaNizailanIlajalada hare // 2251 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 alaGkAramaNihAre nAzaM itaH abhavat amunA iti prathamapAde / na azamitaH bhavadamunAH iti tRtIyapAde ca chedaH / he hare! idamAzritaduritApahArasAmarthayAbhiprAyagarbham / amunA bhavatA AtmahavissamarpaNoddezyabhUtena tvayA, heto tRtIyA / mama akhiladuritaughAnAM sarvapUrvAghavyUhAnAM, idamupalakSaNaM prAmAdikottarAghAnAmapi / nAzaM vinAzaM idamazleSasyApyupalakSaNam / itaH prApta: iNaH kartari ktaH abhavat / uttarAghAzleSasya siddhavatkArAbhisaMdhinA bhuutnirdeshH| bhavassaMsAra eva damunA: agniH saptAcirdamunAH' ityamaraH / bhavatetyetadatrApyanuSajyate / azamitaH na bhavitA anirvApito na bhaviSyAta / bhUdhAtorbhaviSyati luT / phaNizailanIlajaladeti vizeSaNaM bhavAgninirvANadhurINatAbhiprAyakam / bhavatA mama pUrvottarAyavinAzAzleSayonivartitayoH punassaMsAratApaH kadA'pi na bhaviSyatyeveti bhAvaH // yathAvA- . bhavitA satkRtyAdatiracyuta na tvatpadAzritAnAM yH| bhavitAsatkRttyAitireva sa eSo'tra ko na saMzetAm // 2252 // __he acyuta! yaH pumAn tvatpadAzritAnAM bhAgavatAnAM satkRtI satkAre bahumAnane AdatiH AdaraNaM yasya sa tathokto na bhavitA sa eSa janaH asatkRtyAdatireva asat aprazastaM yatkRtyaM tasmin Aitirasya tathokta eva bhvitaa| yadvA bhavitAsatkRtyAhatiriti tRtIyacaraNe samastaM padam / bhavitayA saMsAritayA satAM brahmavidAM kRtye AcAre AitiH yasya sa na bhvtiitystkRtyaadiitrv| athavA asatyAM aprazastAyAM kRtyAyAM devatAyAM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 'kRtyA kriyAdevatayoH' ityamaraH / Ahatiryasya tathokta eva bhavitA / bhAgavatArAdhanavimukhAnAmIdRzI gatiriti bhAva: / athavA asatkRttyAH asatI sparzAdyanarhA yA kRttiH zvAdicarma ' ajinaM carma kRttiH strI' ityamaraH / tasyAH hAtiH bhastrA bhavitA bhAgavatasatkArAdaravidhuraH pumAn carmabhastrikAprAya eva na tu cetana iti bhAvaH / atra padyatraye'pyAdyapAdasya tRtIyapAde AvRttiH // 191 yathAvA kriyate yadbhuvanAvanamIzA no nanu vRSAcalezena / prabhavedetadracayitumIzA no nanu vRSA ca lezena / / 2253 / / IzA naH nanu vRSAcalezena / IzAnaH na nu vRSA ca lezena iti chedaH / vRSAcalezena zeSAdrinAthena naH asmAkaM IzA 'IzA vAsyamidag sarvam' ityatreva ITbdo'yaM tRtIyaikavacanAntaH / svAminetyarthaH / yat bhuvanAvanaM jagatpAlanaM kiyate etat bhuvanAvanaM racayituM IzAnaH zarvaH vRSA ca nu vAsavo'pi vA 'nu pRcchAyAM vikalpe ca' ityamaraH / lezena lezato'pi na prabhavennanu / nanuravadhAraNe / 'praznAvadhAraNAnujJAnunayAmantraNe nanu ' ityamaraH / na hi pAlana sAmatharyamRte sarvezvaraM harim / sthitau sthitaM mahAprAjJa bhavatyanyasya kasyacit // ityuktaM pAlanasAmarthacaM na sanna cAsacchiva eva kevalaH ' 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyate' iti kAraNatvazaGkAspadatvena zrutayozzivazatamakhayorna saMbhavAditi bhAvaH //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 alaGkAra mI hAre yathAvA bhUSNussyAdyo manujo bhavati sa dAmodarahitatAzreyAn / yo manujo'bhUSNussa ca bhavati sadAmodarahitatAzreyAn // 2254 // 6 yaH manujaH bhUSNuH varviSNuH syAt saH dAmodarAya hitaH dAmodarahitaH 'hitayoge ca' iti caturthI / caturthI tadartha' ityAdinA samAsaH / tasya bhAva dAmodarahitatA tayA zreyAn prazasyataraH bhavati / yo manujaH abhUSNuH sa ca saMzcAsAvAmodazca sadAmodaH prazastAnandaH tena rahitatayA vidhuratayA azreyAn avidyamAnaM zreyo yasya tathAbhUtaH bhavati / ' Iyasazca' iti bahuvrIherna kap // yathAvA tvayi yo 'cyutAbhidadhyAdantaryAmIti zabdamAtramapi / tAM zriyameti sa na vizedantaryAmIti zabdamAtramapi / / 2255 / / he acyuta ! tvayi viSaye antaryAmI antarniyanteti zabdamAtramapi yaH abhidadhyAt / mA sma tadarthaM jJAsIditi bhAvaH / saH pumAn tAM zriyaM saMpadaM pati prApnoti / yAM zriyaM ItizabdamAtramapi viplavazabdamAtramapi antaH na vizet kimuta tadarthaH / tvayi antayamIti zabdamAtraM prayuAno'pi nirAtaGkAM zriyamaihikImAmuSmikIM vA prApnotIti bhAvaH / 'ItiDimbapravAsayo:' ityamaraH / Dimbo viplavaH 'Dimbe Damaraviplava' iti tenaivAnuziSTatvAt // yathAvA yaH phaNizailaniveze zrIze'vadhirahitavardhane
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) 193 m nipunnH| sa bhavati vasudhAdhIzazzrIzevadhirahitavardhane'nipuNaH // 2256 // ___ zrIze avadhirahitavardhane nipuNa. zrIzevAdhiH ahitavardhane'nipuNaH iti padacchedaH / yaH pumAn avadhirahitaM anantaM vardhanaM vRddhiH yasya tathokte svarUpeNa guNaizca niratizayabRhati parasmin brahmaNIti yAvat / yadvA anavacchinnAbhivRddhau trivikramAvatAre tathA praddhatvAditi bhAvaH / avadhirahitaM yathAsyAttathA vardhane vardhiSNAviti vA / 'vardhanaM vRddhivardhiSNucchede' iti medinii| 'syAdvarddhiSNustu vardhanaH' ityamarazca / phaNizailaniveze zrIze zrInivAse nipuNaH mAtari nipuNa ityAdAviva tatpUjanakatAna ityarthaH / 'sAdhunipuNAbhyAmarcAyAM saptamyaprate:' ityacIyAM gamyamAnAyAM nipuNazabdayoge sptmii| saH pumAn zriyaH saMpadaH zevadhiH nidhiH 'nidhirnA zevadhiH' ityamaraH / ahitAnAM vairiNAM vardhane chedane viSaye nipuNaH kuzalaH vasudhAdhIzaH rAjA bhavati / atra 'kriyate yadbhuvanAvanam' ityAdipadyacatuSTaye'pi dvitIyapAdasya turoyapAde AttiH / atra prathamasya pAdasya tRtIye pAde AvRttau saMdaMzo nAma yamakam / dvitIyasya caturthe AvRttI saMdaSTakaM nAma yamakamiti rudraTaH / tathAca tadIyaM lakSaNaM paryAyeNAnyeSAmAvRttAnAM sahAdipAdena / mukhasaMdaMzAtayaH krameNa yamakAni jAyante / AdipAdena dvitIyapAdAvRttau mukhaM nAma yamakam / tena tRtIyapAdAvRttau saMdaMzonAma yamakam / tena turIyapAdAvRttAvAvRtirnAma yamakamiti tadarthaH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 alaGkAramaNihAre pratyekaM pazcimayorAvRttyA pAdayordvitIyenR / yamake saMjAyete garbhassaMdRSTakaM ceti // iti // pazcimayoH tRtIyaturIyapAdayoH dvitIyenAvRttau garbhasaMdaSTakanAmanI yamake bhavata iti tadarthaH / prathamatRtIyapAdAbhyAM dvitIyaturIyapAdayorAvRttirihAryAvRtteSu na ghaTata iti nodAhA pratizAbhaGgabhayAt // atha pAdabhAgAvRttiyamakabhedA divyAtramudAhriyante - vanamAlIyata nIpAvanamAlI yoginAM ca yatra girau / vanamAlI ya ihAste'vanamAlIDhAbdhijAdharaM tamaye / / 2257 // yatra girau zeSAcale nIpAvanaM gIpAnAM kadambAnAM bandhUkAnAM nIlAzokAnAM vA kadambabandhUka ni lAzokAnAM sarveSAM vA taruvizeSANAM avanaM rakSakaM 'puMvAkyeSvanekArthatvamadoSAya' ityasakRdavocAma / 'nIpaH kadambe bandhUke nIlAzokadrume'pi ca' iti vizvaH / vanaM vipinaM AlIyata AzlikSat sthitamityarthaH / yoginAM munInAM AlI pAGkazca Aloyateti yojanA / iha asmi nigarau vanamAlI - ApAdalambinIM mAlAM vanamAlAM vidurbudhAH / paJcavarNA tu yA mAlA vaijayantI gadAbhRtaH // ityAdyuktalacaNabaijayantyAkhyamAlAlaMkRtaH yaH paramapuruSa Aste / avanaM nirupAdhikasarvarakSakaM AlADhAbdhijAdharaM AsvAditaramAdharaM taM zrInivAsa aye zaraNaM prapadye / taM avanaM aye iti vA yojanA / rakSakatvena vRNomItyarthaH / iha prathamapAdabhAgasya vanamAlIti catu
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasa 195 rakSarAtmakasya dvitIyAdipAdatrayabhAgeSvAvRttiH / prathamatRtIyayoH paJcAnAM varNAnAmAvRttirapyastIti vizeSazca // mama tAvadiyaM sutarAmamatA duritA racyutAtyamitA / mamatAM vahatA bhavatA bhavatApahatA kSamApadaM gamitA / / 2258 // he acyuta! tAvaditi saaklye| sutarAM amatA anabhyupagatA atyamitA mama tvAM prapannasyati bhAvaH / duritAListAvat sarvAtatirityarthaH / mamatAM madIyo'yamiti vAtsalyamityarthaH / vahatA bhavatApahRtA saMsArasaMjvaranirAsakeneti svAparAdhakSamAdakSatAbhiprAyakam / bhavatA kSamApadaM kSamAgocaratAM gamitA nItetyarthaH / anena 'nyAsena kSapayannanabhyupagataprArabdhakhaNDaM ca naH' ityukto'rthassaMgRhItaH / atra prathamapAdAdimabhAgasya mamatetyakSaratrayAtmakasya dvitIyatRtIyapAdAdibhAgamAtre AvRttiH / na tu turiiypaadaadibhaage| atra yamakAntaramapyavadheyam // stAvakamahizikharizaziMstAvakacaritasya dhanyamiha manye / bhAvukamakhilaM subhagaMbhAvukamenaM yato nayasi manujam // 2259 // he ahizikharizazin ! tAvakacaritastha stAvakaM stotAraM janaM dhanyaM manye / yato hetoH subhagaMbhAvukaM enaM manujaM akhilaM bhAvuka kuzalaM 'bhAvukaM bhavikaM bhavyaM' ityamaraH / nayasi / tasmAdamuM dhanyaM manye iti yojanA / atrAdyapAdAdyabhAgasya dvitIyapAdAdibhAge tRtIyAdyapAdasya turIyapAdAdibhAge cAvRttiH //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre yairna kRtA kvacidapi vA satkRttyA syuH prasevikAizaure / zvAsAnvitAsta ete'satkRtyAssyuH prasevikA nUnam || 2260 // yairjanaiH kvacidapi vA satkRtiH AdaraH tayA satkRtyA | 'anaci ca' iti takArasya dvitvaM yamakAvirodhAyeti dhyeyam / prasevikAH prakRSTAssevAH 'dhAtvarthanirdeze Nvul vaktavyaH' iti sevateH Nvul / dhAtvarthazca sevanam / na kRtAH ta ete janA zvAsAnvitAH zvasantyaH asatkRtyAH asatI svarzAdyanahI yA kRttiH zvagardabhAdicarma tasyAH prasevikAH bhastrikA eva nUnam / 'bhastrA carmaprasevikA' ityamaraH / bhagavatsevanavidhurAH zvAsamAtravaH carmabhastrikAprAyA eva / atra 'taravaH kiM na jIvanti bhastrA: kiM na zvasanti ca' ityAdibhAgavatazlokArtho'nusaMdheyaH / atra dvitIyaturIyayorAdyabhAgAvRttiH // 196 yastava kathAsuMdhAyAM yaduvaMzamaNe mahAdRtirna ssyAt / samyakkRte vimarze sa naro nUnaM mahAhatirnassyAt / / 2261 // he yaduvaMzamaNe ! yaH naraH tava kathAsudhAyAM mahAdRtiH mahatI AdRtiryasya tathoktaH / na syAt na bhavet saH naraH samyak vimarze kRte nassyAdityatra naH syAt iti chedaH / naH asmAkaM sa naraH mahAdRtiH mahatI bhastrikaiva syAt tattulyo bhavet / asmaddRSTyA sa carma bhastrikAprAya evaM syAt na tu cetana iti bhAvaH / atra dvitIyaturIyapAdayorantyabhAgAvRttiH 'dRtizcarmapuDhe matsye ' iti medi - nI / 'hateH pAdAdivodakam ' iti prayogazca //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 197 jagatAM sa bhavAnIzaH phaNadharagirinAtha na tu bhavAnIzaH / brahmA'pi bhavAnIzastadahaM tava kiMkaro bhavAnIzaH // 2262 // __ he phaNadharagirinAtha! bhavAneva jagatAM IzaH svaamii| bhavAnIzastu rudrastu na neza ityarthaH / brahmA'pi nezaH / kuta ityata Aha-bhavAnIza iti / bhavena saMsAreNa anIzaH asvatantraH saMsArabandhavivaza ityarthaH / 'anIzayA zocati muhyamAnaH' iti zruteH / tat tasmAt rudrAdInAM saMsAraparatantratvAt ahaM bhavabandhAnmumukSuriti bhaavH| IzaH ITchabdaSSaSThayanto'yam / nirupAdhikatayA sarvezvarasyetyarthaH 'juSTaM yadA pazyatyanyamIzaM, zAzau dvAvajAvIzanIzau' ityAdizrutibhyaH / tava 'teSAmahaM samuddhartA mRtyusaMsArasAgarAt' ityuktarItyA bhavasAgarAdvinatAnuddharatastaveti bhAvaH / kiMkaraH bhavAni bhaveyam / loDuttamaikavacanam / mumukSurahaM 'baddhassvayaM kimu vimocayitA batAnyam' iti nyAyena svayameva saMsRtibandhamomuhyamAnAnumAnAthAdInanAhatya nikhilasamRtipAzabandhaniSUnanaparamAdbhutazaktestavaiva dAsyamabhyupeyAmiti bhAvaH / atra 'A brahmastambaparyantA' ityAdipramANAnyapyanusadheyAni / atra prathamapAdAntyabhAgo bhavAnIza iti varNacatuSTayAtmako dvitiiyaadipaadtryaantybhaagessvaavrtitH|| yathAvAsvadhayaiva bhRzamanantaM pralayadazAyAM vRSAcalezamanantam / ya upAste zamanantaM na vIkSate bata sa vindate zamanantam // 2263 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 alaGkAramaNihAre pralayadazAyAM svadhayA lakSmyA saha / evazabdo bhinnakrama uttaratrAnvati / 'svadhA tvaM lokabhAvanI' iti purANokteH svadhAzabdo lakSmIvAcI / mahAbhArate ca zrIvAsavasaMvAde-'ahaM svAhA svadhA caiva' iti zriyA svayamevoktatvAJca / bhRzaM ananta prANantaM 'AnIdavAtagg svadhayA tadekam ' iti zruteH / mahAbhArate ca kRtvA matsthAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca / ekAAkI vidyayA sAdha vihariSye dvijottama // iti / vidyAzabdo lakSmIparaH / 'AtmavidyA ca devi tvam ' ityaayukteH| yadvA 'teneyaM sa ca dharmAtmA muhUrtamapi jIvati' inyutarItyA svadhayA AnIditi premapAratantraye tAtparyam / yadvA svasmin dhIyata iti vyutpattyA svadhAzabdassvasattAviSayakaH / svakIyaM vizvadhAraNasAmarthyameva vA svadhA / tathAca 'zreSThazca' ityadhikaraNe bhASyaM--'AnIdavAtam' iti tu na jaivaM zreSThaM prANanamabhipretyocyate apitu parasya brahmaNa ekasyaiva vidyamAnatvamucyate' iti / 'atrAnanyAdhInasattAkatvamabhipretam' iti catuzzlokIbhASye AcAryAH / anena jagatkAraNatvamuktam / 'kAraNaM tu dhyeya' iti tsyaivopaasytvshrvnnaat| anantaM trividhaparicchedavidhuraM vRSAcalezaM arcAtmanA veMkaTAdrAvavasthitaM paraM brahmaivetyarthaH / yaH pumAn upAste saH taM atibhISaNatayA durdarza duSkRtAM yAtayitAraM prabhumiti bhAvaH / 'prabhurahamanyanRNAM na vaiSNavAnAm ' iti hyucyte| zamanaM yamaM 'zamano yamarAjyamaH' ityamaraH / na viiksste| sakRnmanaH kRSNapadAravinda yornivezitaM tadgaNarAgi yairih| na te yamaM pAzabhRtazca tadbhaTAn svapne'pi pazyantyaghacI nnnisskRtaaH||
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 199 - iti zrIbhAgavatAyuktoti bhAvaH / athApi taM zamanaM yamaM vindate prApnotIti virodhaH / parihArastu zaM anantamiti chedena anantaM aparicchinnaM zaM sukhaM parabrahmAnubhUtisukhamiti bhAvaH tasyaivAnantatvAt / vindate prApnotIti / atrApi prathamapAdAntyabhAgasya pAdAntareSvAvRttiH // yathAvA yA'ghaM tapasA'dhayati tvatkIrtisudhAM nRNAM tatissA dhayati / atha bhaktiM sAdhayati tvayyacyuta tAM bhavAMzca sAdhayati // 2264 // he acyuta! yA nRNAM tatiH tapasA kRchcAndrAyaNAdinA adhaM pApaM adhayati adhaHkaroti tiraskarotItyarthaH / adhas iti sAntAvyayAt NAviSThavadbhAve TilopaH / sA nRNAM tatiH tvattIrtisudhAM dhayati pibati / dheT pAne' kartari laT / tatphalamAhaatheti / atha tvayi bhakti sAdhayati niSpAdayati / bhavAMzca evamupAsitastvamapi tAM nRNAM tatiM sAdhayati bADhaMkarAti sAdhaM karotItyarthaH / bADhazabdAt NAviSThavadbhAve 'antikabADhayornedasAdhau' iti saadhaadeshH| dvitIye sAdhuzabdAt NAviSThavadbhAve Tilopa iti bhidA // yathAvA kariNo varada hare te caraNe mama duritamaghanuda hrete| tadvyartha dahare te na dhyAte zrIpate yadaharete // 2265 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 alaGkAramaNihAre he hare! 'hariharati pApAni' ityetadatra smartavyam / aghaM duHkhaM vyasanaM vA nudati kssiptiityghnudH| tasya sNbuddhiH| te tava caraNe mama duritaM hrete| yadahaH yasminnahani atyanta saMyoge dvitiiyaa| dahare hRdayapuNDarIke te pUrvokta ete tava caraNe na dhyAte tadahaH vyartha nirarthakam / atra 'yanmuhUrta kSaNaM vAjape' Ate vcnaarthssmrtvyH|| yathAvA sa bhavAnyadi no dayate jantoniM tadA'sya nodayate / karmANi na nodayate tattvAM dhyAtuM ramA. vinoda yate // 2266 // vinodayatIti vinodaH ramAyAH vinodaH ramAvinodaH tasya saMdhuddhiH / ramAyAH vinoda vinodaheto iti vA hetuhetumatoraikyam / he zrInivAsetyathaH / sa bhavAn jantoH prANinaH no dayate yadi dayaterlaT 'adhIgarthadaya' hAte karmaNazzeSatvavivakSayA sssstthii| tadA asya jantoH jJAnaM nizzreyasaupayikamiti bhAvaH / nodayate nodti| ayaterlaT / sa bhavAn asyetyetaccAnuSajyate / asya jantoH karmANi pAparUpANi na nodayAte na nivartayate / nudatarNijantAllaT / yadvA ayamityadhyAhAraH / ayaM jantuH karmANi na nodayate iti yojanA / pApakarmaNaH kSayAbhAva jJAnAnudayAditi bhAvaH / 'zAnamutpadyate puMsAM kSayAtpApasya karmaNaH' iti hi smRtiH / tat tasmAt uktAddhetoH tvAM dhyAtuM yate yatna karomi / yataterlaDuttamaikavacanam / pApakSayapUrvakajJAnodayanidAnatvAdbhavatkRpAyAstasaMpAdanAya tvAmupAsituM yatnavAnbhavAmIti nirgaLito'rthaH //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 201 kRtavidhinAbhIkamalaM hRdayAntarakRtaniketanAbhIkamalam / brajalalanAbhIkamalaMkurutAM hRdbrahma tadadhunA'bhIkamalam // 2267 // kRtaH sRSTaH vidhiH brahmA yena tathoktaM nAbhakimalaM yasya tat / hRdayAntare vakSo'ntarALe kRtaniketanA racitamandirA abhIH avi dyamAnA bhIryasyAsseti paJcamIbahuvrIhiH / AzritabhItihAriNI / SaSThIbahuvrIhirvA / paripUrNAparAdheSvAzritayudheSu kaluSitamaterdaNDadharAllokezvarAdbharturapi tatparitrANe 'kimevaM nirdoSa: ka iha jagati' iti bodhayantI na bibhetIti bhAvaH / abhIH kamalA yasya tat tathoktama / AbhyAM paratvamuktam / brajalalanAnAM gopamahilAnAM abhIkaM kAmuka 'kamraH kAmayitA'bhIkaH' ityamaraH 'anukAbhikAbhIkaH kamite' tyabheH kamitetyarthe kanpratyayo nipAtitaH / anena saulabhyamuktam / brahma uktavidhaM paraM brahma hRt mama cittaM karma alaMkurutAM pariSkurutAm / tat manaH kartR / adhunA alaM paryAptaM abhIkaM nirbhayaM bhavati bhagavati parasmin brahmaNi hRda. yamadhivasati kuto mama bhayavArteti bhAvaH / 'yadA hyevaiSa etasminnadRzye'nAtmye'niruktaM'nilayane'bhayaM pratiSThA vindate atha so'bhayaM gato bhavati' iti zruteH / atra prathamapAdAntyabhAgagatasasvaravyaJjanapaJcakasya taditarapAdAntyabhogavAvRttiriti vizeSaH // zrayasi sadA sahitattvaM zriyA yadetatpurA sadAsa hi tattvam / ayasi sa dAsahitattvaM tvAmevaM veda yaH sadA sa hi tattvam // 2268 // he bhagavan ! sadA zriyA sahitattvaM zrayasi / zriyA nityayogavAniti zrImacchabdArtha uktaH / 'AnIdavAtag svadhayA tadekam' ALANKARA IV. 16
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 alakAramaNihAre ityuktaM tasyaiva jagatkAraNatvamAha-yaditi / etat paridRzyamAnaM cidacidAtmakaM jagat purA sRSTeH prAk sat Asa hi / tat tvam iti chedaH / hirvdhaarnne| ayaM bhinnakramaH pUrvatra paratra cApi saMbadhyate / yat sakalopaniSatprasiddhaM sat hi sadeva sacchabdAbhilapanIyaM brahmaiva aas| jagadidaM yatkAraNakaM yadAtmakamevAsIt / Aseti tiGantapratirUpakaM babhUvArthakamavyayam / yadvA Asa didiipe| dIptayarthakAdasadhAtoliT / tadbrahma tvameva / tvameva taditi vA yojanA / 'sadeva sAmyedamagra AsIt' iti kAraNavAkyArthassmAritaH / evaMca zriyaHpatyureva jagatkAraNatvaM nAnyasyetyuktaM bhavati / saH IdRzaH tvaM dAsebhyaH 'dAsabhUtAssvatasrve hyAtmAnaH paramAtmanaH' ityuktarItyA zeSabhUtebhyaH hitattvaM siddhopAyatvaM ayasi prApnoSi / 'iTa kiTa' ityatra prazliSTasya idhAtorlaT / yaH pumAn sadA tvAM evaM zriyApati jagatkAraNaM siddhopAyabhUtaM ca veda sa hi sa eva tattvaM AtmaparamAtmayAthAtmyaM vedeti yojanA / atrAdyapAdAntyabhAgagatAnAM SaNNAM sasvaravyaJjanAnAM pAdAntarAntyabhAgeSvAvRttiriti pUrvebhyo vizeSaH / caturthacaraNe yaH sadA ityatra 'vA zari' iti pAkSiko visargasya visarga evaissttvyH| na tu 'visarjanIyasya saH' iti sakAraH / asaMyuktasakArayamakaprakramabhaGgApatteH // vitara zubhAM gAGgeyaM tvAM gAyAnIha vinatagADrenyam / lakSmIsubhagAGgeyaM pUtA'stu vRthaiva mA sma gAGgeyam // 2269 // zubhAM gAM vAcaM vitara! geyaM gAta yogyam / vinataH gAGgeyo bhISmaH yasmistaM tvAM gAyAni gAyeyaM loDuttamaikavacanam /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) viSNorgAnaM ca geyaM ca naTanaM ca vizeSataH / brahmanbrAhmaNajAtInAM kartavyaM nityakarmavat // iti zaunakokteriti bhAvaH / he lakSmIsubhagaGgA zrIzobhanamUrte zrInivAsetyarthaH / iyaM gauH vAk pUtA astu tvatsaMkIrtanAditi bhAvaH / yathAhyacyate zaunakenaiva -- nRtyatAM zrIpateragre karasaMsphoTanAdibhiH / uDDayante zarIrasthA mahApAtakapakSiNaH // 203 iti / atra saMsphoTanAdibhirityAdizabdena gAnasyApe grahaNaM, pUrvazlAke tasyaiva prastutatvAt / vRthA geyaM tvatkIrtanavidhuraM gAnaM mA sma gAM na prAptayAmeva / harigItaM vinA nAnyadbrAhmaNena narottama ! bhASAgAnaM na kartavyaM tasmAtpApaM tvayA kRtam // iti bhavagadgItAtirikagAnapratiSedhAditi bhAvaH / atrAdyapAdAntyabhAgasyAkSaratrayAtmakasya pAdAntareSvAvRttiriti vizeSaH // yathAvA mahimAnaM vedAnte vacasAM tava vizrutasya vedAnte / svamahaM vibhave'dAnte karuNaya mayi durabhi - bhavabhave'dAnte // 2270 // vedAnte vizrutasya tava mahimAnaM vacasAM ante veda jAnAmi 'yato vAco nivartante' iti zruteH / vibhave jagatprabhave sarvavyApine te tubhyaM ahaM svaM AtmAnaM tvadIyaM svameveti vA adAM adadAM tyayyAtmasamarpaNamakArSamityarthaH / durabhibhavo bhavaH saMsAro yasya tasmin tvaJcaraNazaraNavaraNamantareNa upAyAntarairdurapanaya ALANKARA IV. 16*
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 alaGkAramaNihAre saMsAre ityrthH| adAnte 'zAnto dAntaH' ityuktadamadavIyasItisvakArpaNyAbhivyaJjanam / mayi karuNaya karuNAM kuru / karuNAzabdAt "tatkaroti' iti Nic / adAnte ityatra 'vA padAntasya' iti parasavarNaH / pUrvavadeva yamakam // kamalAsakha tava dAsye kRtarucirAtmAnameva te daasye| aviditavinataudAsye lagati manastvayi mamendulasadAsye 2271 // idaM bhagavantaM zaraNaM prapitsoH kavervacanam / he kamalAsakha! ayaM zrImacchabdArthaH / anena AtmasamarpaNoddezyatvaM zrIviziSTasyaiveti sUcitam / tava dAsye kaikaye kRtaruciH anena zaraNAgatimantre uktrkhnnddgtcturthyntshbdaarthssuucitH| AtmAnameva te tubhyaM dAsye AtmarakSAbharaM tvayi samarpayiSyAmIti bhAvaH / anena 'zaraNaM prapadye' ityetadartha uktaH / atra hetumupapAdayati-aviditeti / aviditaM vinateSu audAsyaM udAsInatA yena tasmin ataeva tvayi mama manaH lgti| indulasadAsye iti bhagavato vizeSaNamanugrahaprasannatAvyaJjanAya / atra prathamapAdAntimabhAgasya varNadvayAtmakasya caturvapi pAdAntyabhAgeSyAvRttiriti vizeSaH // yathAvAnikhilamihAlaM karaNaM niyamya ya :zrutivadhUmahAlaMkaraNam / narasakhamApaccharaNaM na bhajeta kadA'pi sa bhavamApaccharaNam // 2272 // ya: pumAn nikhilaM karaNaM srvaanniindriyaanniityrthH| ala paM ptiM yathAtathA niyamya viSayebhyaH pratyAhRtya zrutireva vadhUH
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH ( 122) tasyAH mahAbharaNaM ziromaNimityarthaH / narasakhaM nArAyaNaM zaraNaM rakSitAramupAyaM vA Apat prApnot / rakSitRtvena vA upAyatvena vA avRNodityarthaH / sa pumAn kadApi ApadAM zaraNaM nivAsabhUtaM sakalavipajjanmabhUmimityarthaH / bhavaM saMsAraM na bhajeta | bhagavati nyastarakSAbharasya kva punassaMsRtisRtyavatAra iti bhAvaH / bhagavantaM zaraNamupeyivAn bhavaM zarve ApaccharaNaM kadA'pi na bhajeta Apatsu rakSakatayA na seveteti ca pratIyate / atra pUrvArdhe uttarArdhe ca caramabhAge yamakam // atha madhyabhAgayamakam 205 yathA raghujAya te namasstAnna jAyate yanmudhA kadAcidapi / jalajAyatekSaNa janavajA yateranvidhAtumidameva // 2273 // he jalajAyatekSaNa ! anena prapanneSvatiprasannatvaM vyajyate / raghujAya zaraNavaraNadharma pravartanadhurINaraghuvaMzajatvakathanenAsyApi tAhazatadIkSitatvaM dyotitam / ataeva 'sarvalokazaraNyAya rAghavAya' ityuktiH / te tubhyaM namaH ' nivedayata mAM kSipram' ityuktamAtmanivedanaM 'namaskArAtmakaM tasmai vidhAyAtmanivedanam' iti cyate / stAt bhavatu / kiM tenetyatrAha-yat namaskaraNaM kadAcidapi mudhA na jAyate virarthakaM na saMpadyate / phalegrahitAmeva bhajata iti bhAvaH / svAnuSThitamAtmanivedanameva sarvairanuSTheyamiti 'pradizatu bhagavAnazeSapuMsAM harirapajanmajarAdikAM samRddhim' iti nyAyenAzAste--janetyAdinA / janavrajAH pAmaraparIkSakasAdhAraNyena sarve jananivahAH idameva bhagavate Atmanivedanameva vidhAtuM yateran prArthanAyAM liG / yatantAm / kimanyairnyabhicaritaprayojanairupAyaiH avi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 alakAramaNihAre tathaphalamidamekameva sevantAM sarvAdhikArikatvAdasya 'amayaM sarvabhUtebhyo dadAmyetataM mama' iti tenaiva pratijJAtatvAdapakSitasakalaphaladAnadhaureyatvAJcoti bhaavH| atrAdyapAdamadhyabhAgagatAH jAyate iti trayo varNA eva pAdAntaramadhyabhAge yamyanta iti madhyayamakamidam // yathAvA sarasI visaarsaarssaugndhiksaarsaarhitvttiH| bhAti ghanasArasArasuzAtI sarasA rasAramaNa te'drau // 2274 // rasAyAH bhUdevyAH ramaNa vallabha! 'viSNupatnI mahIM devIM mAdhavIM mAdhavapriyAm' iti zrutyA tasyA bhagavatpriyAtvasyoktatvAdasyApi tadvallabhatvamityabhiprAyeNa tathA saMbodhanam / he bhUvarAheti vA / te tava adrI zeSAcale ityarthaH / visArAH mInAH sA rasAH puSkarAhvakhagAH saugandhikAni kahArANi sArasAni padmAni taiH arahitA vRttiH sthitiH yasyAssA tayuktetyartha: / ghanasArasya karpUrasya sAraH sthirAMzaH sa iva suzItA atizizirA sarasA rasena madhurarasena saha vartata iti tathoktA ca / sarasI svAmipuSkariNI bhAti / atra prathamapAdamadhyabhAgasya sArasAretivarNadvayayamakarUpasya dvitIyAdipAdamadhyabhAge yamanAnmadhyayamakavizeSa itei puurvsmaadvishessH|| yathAvA zaraNaraNazravaNakSaNacaraNaraNatkaTakamatijavAdetya / nIraNaraNakitavicakitavAraNa raNadhurya deva bhava zaraNam // 2275 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 207 zaraNeti raNaH dhvaniH rakSaketyAkrandanamiti yAvat 'raNaH kaNe' iti, 'rave raNaH' iti ca saMkIrNanAnArthavargayoramaraH / 'raNa: koNe kvaNe puMsi samare punapuMsakam' iti medinI c| tasya / zravaNakSaNameva caraNayoH raNantau dhvananto kaTako valayo yasminkamaNi tadyathAsyAttathA atijavAt etya grAhagrastagajendrasavidhamiti bhAvaH / raNaraNakaH uttarottarataraGgita bhayavisaMSThalatvaM nirgamitaH raNaraNako yasya saH nIraNaraNakaH tathoktaH kRtaH nIraNaraNakitaH nIraNaraNakazabdAt NijantAtkarmaNi ktaH vicakitaH nakAkrAntatayA vizeSataH pratihataH vAraNaH gajendro yena tasya saMbuddhiH nIraNaraNakitavicakitavAraNa! he raNadhurya samaradhaureya he deva mama zaraNaM bhava / gajendrasyeva mamApi bhayacakitatAM nirdhUya paritrANaM vidadhyA iti bhAvaH / atrApi pUrvavadeva raNaraNeti madhyabhAgayamakaM pAdacatuSTaye // zrIvAsAdevAsAvAsAdyA sklsNpdkhiljnaiH| kA vA sA yA'vAsAdayituM saMpattato na zakyeta // 2276 // ___asau jagadAnandasaMdAyitayA dRzyamAnA akhilasaMpat zrIvAsAt bhagavata eva sakAzAt sakalajanaiH AsAdyA praapyaa| kA vA sA yA avAsAdayitumiti chedH| tataH tasmAt zrInivAsAt yA saMpat avAsAdayituM avAptuM svArthiko Nic yadvA tataH tena zrinivAsena AsAdayituM zritAnprApayituM na zakyeta / sA tathAvidhA saMpat kA vA na kApi tAdRzI saMpadastIti bhAvaH / atrAdyapAde ekavargAntaravyavahitavAsArUpavarNadvayAvRttilakSaNamadhyabhAga eva tRtIyapAde tathA''vayaMta iti prAgudAhRtAvyavahitavarNadvayAvRttirUpamadhyayamakAdvicchittivizeSaH //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 alaGkAramaNihAre . yathAvA sa jayati bhujagezadharo japAvanaM sahajapAvanaM yatra / yatra naNAM dAnatapojapAvanaM divijapAvanaM bhavati // 2277 // dAnatapojapAnAM avanaM gamanaM prAptirityarthaH / avatargatyarthakAdbhAve lyuT / divijAnpAtIti divijapaH devezaH bhagavAn tasya avanaM prINanaM bhavati / prINanArthakAvateH karaNe lyuT / spaSTamanyat / atra dvitIyapAde varNAntaravyavadhAnenAvRttasya japAvanamityakSarasamudAyasya turIyapAde tathA''vRttiriti vizeSaH // atibahulasattamo jAyate'hibhUbhatpate mano yasya / bata bahulasattamojAyate hi bhUbhRtsa tava dRSTayA // 2278 // he ahibhUbhRtpate! yasya puMsaH manaH atibahulaM sat vidyamAnaM tamaH yasya tathoktaM jAyate tvatkaTAkSaprasarAtpUrvamatimAtratAmasaM bhavatIti bhAvaH / sa: manuja: tava dRSTayA 'yatsattvaM sa haridevaH' iti sattvamayatayoktasya tava kaTAkSeNeti bhAvaH / bahulA sattA sAdhutA prazastatA vA yasmistattathoktaM yathAtathA / yadvA bahvI lasato bhAvaH lasattA bhagavatsaMzlaSaH yasmiMstadyathAtathA hi bhUbhRditi chedaH / bhUbhRt rAjA san ojaayte| hirvdhaarnne| sattvaguNonmeSeNa dIpyate / 'tatra sattvaM nirmalatvAtprakAzakamanAmayam' iti sattvaguNasya prakAzakatvaM hi giiyte| atra pUrvArdhamadhyabhAga uttarArdhamadhyabhAge Avartyate / vipulAnAmAryAvRttabhedo'yamiti ca vizeSaH //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) saMlaGghaya gaNatrayamAdimaM zakalayordvayorbhavati pAdaH / yasyAstAM piGgalanAgo vipulAmabhisamAkhyAti // iti lakSaNAt // yadvaibhavaM na meyaM nameyamahizailanAthamahilAM tAm / sarvasya hi sunameyaM na me yamAgIritaH paraM bhavitA / / 2279 // 209 yasyAH vaibhavaM mahimA mAtuM yogyaM meyaM na bhavati 'yasyAste mahimAnamAtmana iva tvadvallabho'pi prabhurnAlaM mAtumiyattayA niravadhim' ityuktarItyA bhagavatA'pyaparicchedyamityarthaH / tAM ahizailanAthamahilAM nameyaM zaraNaM vrajeyam / kathamevamajJatamastvaM tAM namerityatrAha - hi yasmAt iyaM ajJAtanigraheti bhAvaH / sarvasya ajJasya sarvajJasya vA jantoH sunamA sukhena namanIyA / pAmaraparIkSakavibhAkArpaNyAnAdareNa sarvazaraNyeti bhAvaH / ato'haM zaraNaM vrajeyamiti yojanA / itaHparaM taccharaNAgateranantaraM me yamAt bhIH na bhavitA / 'parihara madhusUdanaprapannAnprabhurahamanyanRNAM na vaiSNavAnAm' ityAyukreti bhAvaH / sA hi bhagavadavinAbhUtA / atra pAdacatuSTaye antyAdyabhAgayoH nameyamiti varNAnAmaikarUpyeNAvRttiriti bhedaH // yathAvA loke samAnanAmA samAnanA mA zudhAMzubi - vena / juSatAM samAnanA mA samAnanAmAmarAdhinAtho yAm || 2280 // loke samAnaM mAnasahitaM pUjyamityarthaH tAdRzaM nAma yasyAssA asamAnaM nAma yasyA iti vA / sudhAMzubimbena samAnanA tulyava
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 alakAramaNihAre danA samaM sarva jagat Anayati jIvayatIti samAnanA kartari lyuH / 'samaM sarvam' ityamaraH / mA zrIH mA mAM juSatAM sevatAm / mA juSatAmiti padAbhyAM 'zrIrmA devI juSatAm ' iti zrutikhaDaH pratyabhijJApyate / yAM amarAdhinAtha: indraH samAnanAma samyak praNatavAn zaraNaM gata ityarthaH / atrApi pUrvavadeva yamakam / pazcAnAM varNAnAmAvRttiriti pUrvasmAdvailakSaNyam // na bhayAnakAdraveyaM na kAveyaM yamaM samIkSyAsmAt / no yadi sa vai nate yaH savainateyaH prabhuIdAtyabhayam // 2281 // yama kAdraveyaM yamarUpamAzIviSamiti vyastarUpakam samIsya bhayAnakAt asmAt na draveyamiti na kiMtu draveyameva / nate zaraNAgate viSaye yaH prabhuH abhayaM dadAti savainateyaH vainateyasa. hitaH saH prabhuH bhagavAn no vai yadi naiva cet na draveyamiti neti yojnaa| atra prathamapAdAntyabhAgaH paJcavarNAtmako dvitIyapAdAdibhAge Avartyate / evamuttarArdhe'pi vibhinnAnupUrvakipaJcavarNAvRttiriti pUrvebhyo vizeSaH / evamagre'pi / savainateyaH ityatra 'vA zari' iti pAkSikaH visarjanIyasya visarjanIyaH yamakAvarUpyAyaSTavyaH // yathAvA nayase yamasAlokyaM yamasAlokyaM bhajeta sa hi jantuH / gamayasi yaM paramapadaM paramapadaM syAtsa sNsrnnvipdH|| 2282 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 211 yaM jantuM salokasya bhAvaH sAlokyaM na sAlokyaM asAlokyaM Aloko darzanaM kaTAkSAviSayatAmityarthaH nayase sa jantuH yamasAlokyaM kRtAntasalokatAM bhajeta / yaM paramapadaM divyaM sthAnaM gamayasi saH saMsaraNavipadaH saMsArApadaH padaM sthAnaM na padaM apada aviSaya iti yAvat syAt sNmRtikleshaanpunrnaanubhvedityrthH|| yathAvA tvaM nanu bahulAghavato bahulAghavato'pi bata natAJ jnni| zaure rakSasi dayitA rakSasi dayitA'si kimathavA''zcaryam // 2283 // ____ nanu janani bahulAghavataH atilAghavena sArvadhibhaktikastasiH / atimAtracittacApalaneti bhAva / bahulaM adhikaM aghaM pApamaSAmastIti bahulAghavato'pi natAn zaraNAgatAn zaurerdayitA tvaM rakSA si| bata aghavatAmapi rakSaNamAzcaryAvahamiti bhAvaH / svayameva samAdhatte- athaveti / rakSasi kAkAsura eva vA rAvaNa eva va. dayitA dayamAnA asi dayate: kartari ktaH dayA'syAssaMjAtA dayiteti vA tArakAditvAditac / idaM ca pAdmarAmAyaNayoH spaSTam / ataH aghavatAmapi vinatAnAM rakSaNa kimAzcaryamiti bhaavH| pUrvavadevedaM yamakaM, SaNNAmakSarANAmAvRttiH paraM vizeSaH // yathAvA divyAssutarAmahatIssutarA mahatIssadA'khilAzaktIH / bhRzamavitathA dadhAnaM tathA''dadhAnaM zriyaM jayatu daivam // 2284 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre divyAH AzcaryAvahAH sutarAM atyantaM ahatI: kSatirahitAH apratihatA ityarthaH / sutarAH kalyANatarAH mahatIH vipulAH pUjyA vA bhRzaM avitathAH anAropitAH akhilAH zaktIH dadhAnaM - samastArazaktayazcaitA nRpa yatra pratiSThitAH / tadvizvarUpavairUpyaM rUpamanyaddharermahat // 212 ityetadihAnusa~dheyam / tathA zriyaM nizzreya saizvaryaparyantAM saMpadaM AdadhAnaM AzriteSviti zeSaH / daivaM paraM brahma jayatu / atrApi pUrvavadeva yamakam / pUrvArdhe SaNNAM uttarArdhaM paJcAnAM varNAnAmAvRttiriti tu vailakSaNyam / uttarArdhe tavargIyavarNAnAM kramAdAvRttiriti vicchittivizeSazca draSTavyaH // yathAvA hRdayahara zrIvatse zrIvatse sarvahRdyamAdhurye / mAdhurye gatavizayaM viza yaM jAnAsi zeSiNaM hRdaya // hRdayahara: manohArI zrIvatsaH tannAmA lAJchanavizeSaH yasya tasmin / zrIH vatse vakSasi yasya tasmin sarvahRdyaM mAdhurya premA yasya tasmin / 'svAdupriyau tu madhurau' ityamaraH / mAyAH dhurye zrIvallabhe ityarthaH / he hRdaya ! gatavizayaM nissaMzayaM yathAsyAtathA mahAvizvAsapUrvakamiti yAvat / viza praviza / karmaNo'kiNatvavivakSayA saptamI / yaM zrIvallabhaM zeSiNaM nirupAdhikasarvazeSiNaM jAnAsi / tasmin vizeti yojanA / atrAdyapAdAntyabhAgAvasthitasya sasvaravyaJjanatrayasya dvitIyapAdAdibhAge, evaM dvitIyapAdAntyabhAgasthasya tRtIyapAdAdibhAge, tadantyabhAgasthasya turIyapAdAdyabhAge, tadntyabhAgAvasthitasya hRdayetyasya punarAdyapAdAdau cAvRttiriti pUrvebhyo vaicitryavizeSaH //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 213 yathAvA mandAraissaMpanne saMpannetarnate'rizaMkhAya / khazayastuto viharase harasevye phaNigArau samandAraiH / / nate praNate saMpannetaH saMpatprApaka he arizaMkhazaya cakrazaMkhapANe bhagavan! mandAraiH pAribhadratarubhiH saMpanne harasevye zivena sevanIye phaNigirau khazayaiH svargibhiH stutassan dAraislama viharase / samandArairityatra 'vA padAntasya' iti parasavarNaH / atrApi pUvarpadyavadevAntyAdiyamakaM draSTavyam / daNDI tu idaM saMdaSTayamakamityAha / yathoktaM kAvyAdarza-'saMdaSTayamakasthAnamantAdo pAdayoIyoH' iti // __AlIDhabhAratarasA nabhAratarasAdhanA bhvjntaa| vitamassabhAratarasA na bhAratarasA bhavasya khidyeta // 2287 // he bhagavan ! AlIDhA AzritA bhAratI bharatakhaNDasaMbandhinI rasA bhUH yayAsA bharatakhaNDajanitetyarthaH / bharatakhaNDajanmanassarvapuruSArthasaulabhyasya bhAgadhatAyuktatvAttathoktaH / bhavajanatA tvadIyAjanasamUhaH / yadvA bhavajanatA AlIDhabhAratarasati yojanA / AlIDhaH AsvAdita: bhAratasya zrImanmahAbhAratasya rasaH AtisvAdutamaslArabhUto'rthaH yayA sA adhigatacaramazlAkasArabhUtazaraNavrajanarUpArtheti yaavt| ataeva nbhaartrsaadhnaa| bhArataraM atiguru sAdhanaM bhaktirUpaM paramapuruSArthasAdhakopAyaH tat na vidyate yasyAssA tthoktaa| nazabdena bhuvriihiH| zaraNavrajanalakSaNa - laghUpAyalAbhenAnAhatabhaktirUpagurutaropAyA satItyarthaH / svatantraprapadananiSTheti phalito'rthaH / ataeva vitamAzca sA sabhA ca
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 alaGkAra maNihAre vitamasabhA 'AdityavarNaM tamasaH parastAt / prajApaterasabhAM vezma prapadye' ityAdi zrutipratipAditamaprAkRtaM divyaM sthAnaM 'sabhA sAmAjike goSThayAM dyUtamandirayorapi' iti medinI / tasyAM rataM 'jakSankrIDanmamANaH' ityAmnAtaM muktAnubhAvyaM krIDanaM / ramaterbhAve ktaH / tasmin rasaH anurAgaH yasyAssA tathoktA nizzreyasasAmrAjyamanubhavantI satIti bhAvaH / bhavasya saMsArasya bhAratarasA bhAravegena 'raMhastarasI tu rayassyadaH' ityamaraH / na khidyata / IdRzAmapunarAvRttezzravaNAt smaraNAzceti bhAvaH / atra pUrvottarArdhayoH madhye ekarUpatayA nakAramAtravyavadhAnena bhAratarasetyakSarapaJcakAvRtterantyAdyayamakadvayaM saMdaSTayamakaM ca / yamakasya ayamakarUpapArzvabhAgAbhyAM saMdazeneva madhye daSTatvAditi bodhyam // dhanikabhavane hayAnana ghanehayA na na padaM nanu nidadhyAm | tvaddattamahA vibhavaM sumahAvibhavamapi kiM nu yAceya || 2288 // nanu hayAnana he hayagrIva ! dhanehayA vittaspRhayA dhanikAnAM satpAtrAsAtkRtatayA ninditadhanazAlinAM nindAyAM matvarthIyaSThan / dhanazabdAdukta evArthe matvarthIye inipratyaye kutsAyAM kanvA / bhavane padaM caraNaM na na nidadhyAM naiva nikSipeyam / na neti vIpsAyAM dvirbhAvaH / atra bhaye pratijJAne vA dyotye vopsA / yadAhu: pratijJAyAM prazaMsAyAM pralApe tarjane'pi ca / bhaye ca vismaye caiva paunaHpunyamalaMkRtiH // iti / sAmAnyadhanikagRhapadanyasanavairasye'pi mahodAramahA - rAjAdiyAcJAyAM ko doSa ityata Aha-tvadityAdinA / tvayA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) dattaM mahaH tejaH yasya sa tathoktaH tvatkaTAkSAvAtalokottaranityasAmrAjyaprayuktadivyatejazzAlIti bhAvaH / ahaM sumahAn mahAvadAnyatvena sakalalokamAnanIyaH yaH adhibhavaH bhAnusUnuH karNaH tamapi vibhavaM artha yAMceya kiMnu tAdRzamapi nArthayeya kimanyaM vadAnyaMmanyamiti bhAvaH / atrApi pUrvavadeva yamakaM, pUrvottarArdhayorvibhinnarUpatvaM vizeSaH // bhagavannayAvannayAsaM vannayAvannayAM padorahIndragireH / sA'hantA hantA mAM hantAhantAM bhajeya na punarapi // 2289 // 215 he bhagavan! ahIndragireH vanyA vanasamUhaH tasyAH avanyAM padoH caraNayoH yAvannayAsaM nnayAsarpayantemava sA svasvarUpabhraMzayitrI ahaMtA ahaMkAraH mAM hantA nAzayitA hanterluT / hanteti bhaviSyanmahAlAbhacintanajanitaharSe / ahaM tAM ahantAM punarapi zeSazailavanabhUpadanyAsottaramapi na bhajeya vindeya / bhajate saMbhAvanAyAM liG / atrAdya tRtIyapAdayossasvaravyaJjanadvayAvRttilakSaNayamakarUpamadhyabhAgastAdRzayamakarUpa eva dvitIyaturIyayoH pAdayorAdyabhAge Avartyata iti madhyAdyayamakavizeSaH saMdazayamakaM ca draSTavyam // jJAnandeyaM bhavatA nandeyaM nanu mukunda yenAham / kiM nAtheya kamapi vA nAthe yattvayi samarpitAtmabharaH / / 2290 // nanu mukunda muktibhUprada ! bhavatA mahyamiti zeSaH / jJAnaM tvadviSayakamiti bhAvaH / bhavataiva deyam yena jJAnena ahaM nandeyaM tvatsAyujyAnandaM prApnayAM 'dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te' iti
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre gItatvAditi bhAvaH / anya evAmumarthaM prArthyatAmityatrAha - kimi - ti / kaM vA tvadanyaM kamapi vA nAtheya kiM yAceya kiM kiM nAtheyeti vA / sadabhIpsitajJAnadAnApaTumanyaM kiM vastu prArthayeya / apekSitArthasya tasmAdalabdheriti bhAvaH / kuta ithaM pratijJetyatrAha - nAthe ityAdi / yat yasmAt nAthe sarvezvare tvayi ahaM samarpitAtmabharaH tvayi nyatsAtmarakSAbharasyAbhyanAthanaM kathaM ghaTeteti bhAvaH / yathoktaM 216 tatpAdabhaktijJAnAbhyAM phalamanyatkadAcana / na yAcetpuruSo viSNuM yAcanAnnazyati dhruvam // iti / atrAdyapAdadmadhyabhAgasya dvitIyapAdAdyabhAge AvRttiH / tRtIyapAdamadhyabhAgasya turIyapAdAdyabhAge iti madhyAdiyamakaM saMda zayamakabhedazca // sapramadagaNDakai rahizikharI sapramadagaNDakairlasati / ditasArasairibhairapi vipuloditasArasairibhairapica / / 2291 // samamadaiH sastrIkaiH saharServA gaNDakaiH khaDigmRgaiH / ' gaNDake khaDgakhaDgino' ityamaraH / sapramadAH prakRSTadAnodakasahitAH gaNDAH karaTAH yaistaiH / sapramadagaNDakai: 'zeSAdvibhASA' iti kap / ditAni chinnAni sArasAni padmAni yaistaiH / padmavikSobhibhirityarthaH / ' ditaM chitam' ityamaraH / ibhaiH gajaiH / vipulaM yathAtathA uditaH atimAtrapravRddhaH sAraH balaM yeSAM taiH vipulaiH mahadbhiH uditasArairiti vA / sairibhaiH vanamahiSai: ahizikharI lasati / atra prathamatRtIya - pAdAdibhAgayordvitIyaturIyapAdayormadhyabhAge AvRtterAdimadhyayamakaM saMdezayamakabhedazva //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 217 / evamekapAdagatabhAgAnAM pAdAntarabhAgApakSA yamakadA dimAtreNodAhRtAH / atha ekapAdagatabhAgAnAmanyonyApekSA bhedA dimaaprmudaahriynte| yathA pAyAdeSA'pAyAjAyA zauressudhAjaladhijA yaa| chAyAyA acchAyA geyA''sthAnI sudhIbhiravigeyA // 2292 // yA acchAyA: chAyAyAH kAnteH AsthAnI sudhIbhiH geyA avigeyA kenApyanindyA eSA sudhAjaladhijA zaureH jAyA apAyAt pAyAditi yojanA // yathAvA kalyANAmbajakalyAyitA magAdhipanagAdhipatidayitA / bhAvyA'maraizzubhA'vyAnmA tAdRzavaibhavA jaganmAtA // 2293 // ____ kalyANamevAmbujaM tasya kalyAyitA prabhAtAyamAnA 'pratyUSo'harmukhaM kalyam' ityamaraH / amaraiH bhAvyA dhyeyA zumA kalyANI tATazavaibhavA avAGmanasagocaraizvaryA jaganmAtA mRgAdhipanagAdhipateH zeSAdrIzasya dayitA mA zrIH avyAt iti yojanA // yathAvA bRndArakAribRndAskandezAnasya ntshivsknde| vinde padAravinde nandeSTasutasya saMbhRtAnande // bRndArakArINAM daityAnAM vRndasya Askande parAbhave IzAnasya paTIyasaH / anyatmugamam / / ALANKARA IV. 17
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 alaGkAramaNihAre yathAvA vindemahi. govinde kande'ridavasya bhuvanatarukrande / mandetarAmamande kAndeDyarade ruciM hRdi mukunde // 2295 // aridavasya kande jalade bhuvanataroH kande mUlabhUte 'kandastu sUraNe sasyamUle jaladhare'pica' iti medinI / amande paTIyasi kundeDyarade kundazlAghyadazane mukunde viSaye hRdi ruciM abhirarti vindemahIti yojanA // yathAvA dAtA dhiyamavadAtAM dAtAkhilasaMzayAmasuradAtA | pAtA zriyamanipAtAM pAtA kamalAdharasya mAM pAtA / / 2296 // avadAtAM zuddhAM ataeva dAtaH chinnaH akhilasaMzayaH yayA tAM 'do avakhaNDane ' iti dhAtoH karmaNi ktaH ' kRttaM dAtam ' ityamaraH / dhiyaM dAtA ' dadAmi buddhiyogaM taM ' iti gAnAt / avadAtAzabdo vizuddhavAcI / dAtetyasya tRnnantayA tadyoge 'na loka' ityAdinA SaSThIniSedhaH / anena tRnA bhagavato dhIdAnatAcchIlyaM dyotyate / tasya A vesttacchIla' ityAdinA tAcchIlye vidhAnAt / asurANAM dAtA chettA / dyatestRc / zaiSikaSaSTyAssamAsaH / zriyaM saMpadaM anipAtAM sata pAtA rakSitA / kamalAyAH zriyaH adharasya pAtA ramAdhararasAsvAdavidhAtA bhagavAn zrInivAsa iti vizeSaNabalAlabhyate / mAM pAtA rakSiSyati / pAdhAtorluT / atra padyapazcake'pi 6
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 219 pratipAdamAdimabhAgasyAnte AvRttiH antime tu AdyacaraNAdimabhAga eva tadantyabhAge dvitiiypaadaadyntyoshcaavrtyte| evaM tRtIyapAdAdyabhAga eva tadantyabhAge turIyapAdAdyantayozcAvartyata iti vizeSaH // atha saMkIrNayamakabhedA dimaatrmudaahriynte| yathAkravyAdAM tanvantaM tanvantaM Rtubhujazca dhinvantam / rAmamabhivIkSya samitau sa mitaujA rAvaNo'pi zamitaujAH // 2297 // kravyAdAM kravyAdAnAM tanUnAM zarIrANAM antaM vidadhAnaM RtubhujaH devAn idaM kravyAtpratidvandvi dhinvantaM prINayantaM ca / rAmaM samitI saMgare abhivIkSya saH durAdharSatayA prasiddho rAvaNo'pi mitaujAHmitaM ojaH prabhAvo yasya sa tathoktaH ataeva zamitaujAH zamitaM zAnti prApitaM ojaH dIptiH yasya tathoktaH abhavaditi zeSaH 'ojaH prabhAve dIptau ca' ityamaraH / atra tanvantamiti prathamapAdAntyabhAgo dvitIyapAdAdibhAge samitAviti tRtIyapAdAntyabhAgazcaturthapAdAdibhAge cAvaya'te / tanvantamityasya mitaujA ityasya ca dvitIyaturIyapAdayAroTattirapIti saMkaraH // yathAvA taritA'smi bhavAbdhimahaM taritA tvadapAGgakena maatritaa| bhavitAM nanu kathamiva mama bhavitA nizzreyasaM hi saMbhavitA // 2298 // 17*
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 alakAramANahAre ahaM bhavAbdhi taritAsmi tariSyAmi 'tR plavanataraNayoH' asmAddhAtolRT / kathaM taritAsItyatrAha-he mAtaH ! tava 'saMsArArNavatAriNIm' iti prasiddhAyA iti bhAvaH / apAGgakena kaTAkSeNa taritA nautvaM 'miyAM naustaraNistariH' itymrH| itA praptA / svatkaTAkSe nautvamavalambamAne kathamahaM bhavAbdhiM na tareyamiti bhaavH| itaH paraM mama bhavitA saMsAritA kathamiva bhavitA bhavipyati / bhavatelRT / kuto na bhavedityatra upanyaste'pi pUrva hetau dADhAya hetvantaraM copanyasyati-hi yataH nizzreyasaM muktiH saMbhavitA sNbhvissytiiti| atra yugmayoH pAdayorAdyabhAgasyAntyabhAge avRttiritIdaM ekapAdagatabhAmAnyonyApekSaM yamakam / prathamatRtIyapAdAdibhAgayodvitIyaturIyapAdAdibhAge Attiriti pAdAntarabhAgApekSayamakaM cAtra saMkIrNam / evamuttaratrApi draSTavyam // yathAvA madhunAzana zucamadhunA madhunA tvaddivyataraca. ritmdhunaa| bhavatA zubhalAbhavatA bhavatApo me nirAsi hRdi avatA // 2299 // zuvaM adhunA iti chedaH / hRdibhavatA hRdayasthitena bhavateti yojanA // ___ yadi tu na samudravedbhuvi hRdayAlu dayAlu tatparaM brahma / jagati na samudbhavedravapatayAlutayA luThan jano jAtu // 2300 // tat hRdayAlu paraM brahma dayAlu sat bhuvi asyAM bhUmau yadi tu na samudbhavet arcAtmanA veMkaTAcalAdau nAvatareccat bhave saMsAre
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 221 patayAlutayA patanena luThan upAvartamAna: ayaM janaH jagati samut mudA sahitaH na bhavet asmin bhuvane na kamapyAnandaM vindediti bhAvaH / 'ko hyevAnyAt kaH prANyAt yadeSa AkAza Anando na syAt ' iti zrutyarthacchAyA'trAnusRtA / atrAdyapAdamadhyasthAnAM nasamudbhave iti sasvaravyaJjanAnAM tRtIyapAdamadhyabhAge ArattiH / dvitIyaturIyapAdayormadhye dayAlu dayAlu tayAlu tayAlu iti ymkvishessshc|| - paribhavaharaNaM zrayatoparibhavaharaNaM ca bhagavatazvaraNam / nilayaM tu kadaryANAM nirayaM na bhajata janAH karyANAm // 2301 // __ he janAH ! paribhavaharaNaM 'dhyeyaM sadA paribhavanamabhISTado'ham' iti zrIbhAgavatoktarItyA sarvaparibhavanivAraNaM upari itaHparaM bhavassaMsArastasya haraNaM ca bhagavatazcaraNaM zrayata / kadaryANAM AtmAnaM dharmakRtyaM ca putradArAMzva pIDeyat / lobhAdyaH pitarau bhrAtRRn sa kadarya iti smRtaH // ityuktalakSaNAnAM kRpaNAnAM kutsitAzca te aryAzca kadaryAH / teSAM aryAH svAmino vaizyA vA / 'ayassvAmivaizyoH' iti nipA tanAtsAdhuH / 'syAdaryassvAmivaizyayoH' ityamaraH 'koH kattatpuruSe'ci' iti kuzabdasya kadAdezaH / nilayameva nirayaM narakaM vyastarUpakaM na bhajata / dhanalipsayA kutsitAnAM rAjJAM vizAM dhaninAM vA narakaprAyAn gRhAnmA sevidvamiti bhAvaH // . - kalayAmi tAM sakalayA'mitAM sa kalayA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 alaGkAramaNihAre mitAM sadA'haM yaam| tarasA'dhunA'titarasAdhunAstitarasA dhunAti sA'ghaM zrIH // 2302 // kalayAmi tAM sakalayA amitAM saH kalayA mitAM sadA ahaM yAm tarasA adhunA atitarasAdhunA atitarasA dhunAti sA aghaM shriiH|| iti chedH| tAM prasiddhAM sakalayA kalayA amitAM mitAM jJAtAM sarvazAstrAparicchedyamahimatayA jJAtAmityarthaH / yAM zriyaM sa: dAsabhUtaH ahaM sadA kalayAmi dhyAyAmi sA zrIH atitaraMsA atitaH sAtatyena prAptaH rasa: kRpArasa: yayA sA tathoktA stii| atitetyatra 'ata sAtatyagamane' ityasmAddhAtoH karmaNi ktH| avizrAntakAruNyA satItyarthaH / AtitarazcAsau sAdhuzca ati tarasAdhuH tena mahAzreSThenetyarthaH / atizabdo vRttiviSaye dravyavacanaH tena 'avyayaghAdAmbadravyaprakarSe' iti adravyaprakarSArthavihitasyAmo'tra na prsktiH| tarasA vegena niravadhika vegenetyarthaH / adhunA adyaiva adhaM pApmAnaM dhunAti kampayati / uktavizeSaNaviziSTAM zriyaM dhyAyato mama sadya eva pUrvottarAghavinAzAzleSau bhavata iti bhaavH|| - . daNDI tu-prAtilomyena pAdAdyAvRttau pratilomayamakamitya bhANat / tathAca tallakSaNam AvRttiH prAtilomyena pAdArdhazlokagocarA / yamakapratilomatvAtpratilomamiti smRtam // iti / yatra pUrvapAdasya pratilomAvRttyA uttarapAdaH, pUrvArdhasya pratilomAvRttyA uttarArdha, ekasya zlokasya pratilomAvRttyA zlokAntaraM ca niSpadyate tatpratilomayamakamiti tadarthaH / ayamanulomapratilomacitrabheda ityanye / pAdabhAgaprAtilomye'padiM dRzyate / atrA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 223 ryAvRttavizeSaireva udAharaNapradarzanasya pratizrutatayA teSAmasamagaNapAdatayA pAdaprAtilomyasya durghaTatvena pAdabhAgArdhazlokaprAtilo. myAvRttiH pradarzyate // tatra pAdabhAgaprAtilomyAvRttiryathA sarasAzaya yazasA rasa iti vidito vitamasi sthito yassthAne / vanamAlAlI lIlAmAnava rAma tvayA'munA'vAptA'ho // 2303 // .... sarasaH AzayaH abhiprAyo yasya tasya sNbuddhiH| he lolAmAnava svecchAgRhItamAnuSavigraha he rAma! yaH tvaM rasa iti 'raso vai saH' iti zrutAnandamayarUpa iti yazasA viditassan vitamasi sthAne parame vyomni sthito'si / amunA Ihazena tvayA vanamAlA. nAM kAnanacchaTAnAM AlI zreNI prAptA aho aprAkRtadivyadhAmAvasthitasya prAkRtadaNDakAraNyAvAptirAzcaryAvahati bhAvaH / atra prathamatRtIyapAdabhAgayossasvaravyaJjanapaJcakayoH prAtilomyena ymkvishessH|| gaDaM janayanayanaM prabhaviSyati tiSyavibhava eva hare / tava nAnAmAmnAnAdaparA na narApadapanaye'sti gatiH // 2304 // he hare ! garyo nindyaM ayanaM mArga janayan janAnamArge pravartayaH nityarthaH / tiSyasya kaleH 'tiSyaH puSye kaliyuge'. ityamaraH / vibhava eva prabhaviSyati prabhutAM prapatsyata ityarthaH / nAtra yuge yAgadAnatapa.prabhRtyupAyAnuSThAnAvakAza iti bhAvaH / tarhi kathaM doSanistAra ityata aha-tava 'hariharati pApAni' iti prAkhyAtadi
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 alaGkAramINahAre dhyAnAna iti bhAvaH nAmnAM AnAnAt abhyAsAt aparA anyA narANAM mAnavAnAM vipadaH saMsmRtirUpApadaH apanayane utsAraNe gatiH upAyaH nAsti tvannAmasaMkIrtanameva vipaduttaraNopAya ityrthH| yathokhyate kaledoSanidhe rAjAnnasti hyeko mahAnguNaH / kIrtanAdeva kRSNasya muktabandhaH paraM vrajet // - iti / atrAdyatRtIyapAdayorante varNadvitayasya ekAntaritatayA parivartanam / dvitIyaturIyayostu avyavahitatayA varNacatuSTayaspeti bodhyam // ardhasya prAtilomyenAvRttiryathA- sA bhAyAdanaghatarA kAntAzA'tIva janavarAmodA / dAmorA vanajavatI zAntAkA''rAtaghanadayA bhAsA // 2305 // . sAbhAyAt anaghatarA kAntAzA atIva janavarAmodA dAmorAH ghanajavatI zAntAkA ArAtaghanadayA bhAsA / iti padacchedaH / anaghatarA apahatapApmA kAntAzA kAnte vallabhe bhagavati AzA AbhalASo yasyAssA bhagavadviSayakaniratizayaprItizAlinIti bhAvaH / yadvA AzaH vyAptiH 'azU vyAptI' bhAve ghaJ / kAntasya Aza iva Azo yasyAssA 'tvayA ca viSNunA cAmba jagadvyAptaM carAcaram' ityuktH| atIva atimAtraM janavarAmodA janavarANAM narazreSThAnAM modA AmodayitrI AGpUrvakAnmodayateH pacAdyac / yadvA varaH zrAmodaH prItiryasyAssA janeSu varAmodA niratizayaprItirisarthaH / athavA varaiH tattadabhilaSitairvaraiH AmodA AmodayitrI jAnanAM varAmodA dAmorA: dAma kusumamAlyaM urisa yasyAssA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 225 dAmorAH ataeva 'mahAmAlAvibhUSaNA' iti tnnaam| 'uraHprabhRtibhyaH kA' iti kA na bhavati, samAsAntaviveranityatvAt / tathAca murAriprayogaH 'ApUryamANorasam' iti / vanajavatI vanajaM abjaM asyA astIti tathoktA padminItyarthaH / 'padye sthitAM, padmapriye padmini padmahaste' ityAdipramANAt / zAntaM akaM AzritAnAM pApaM duHkhaM vA yayA sA zAntAkA / 'akaM pApe ca duHkhe ca' iti vizvaH / ArAtaghanadayA ArAtA AttA'rA AdAne' ityasmAddhAto: karmaNi ktaH / ghanA sAndrA dayA ysyaassaa| sA prasiddhA zrIrityarthaH / bhAsA prabhAvena 'bhAH prabhAve ca dIptau ca' iti meMdinI / bhAyAt prakAzatAm / sA bhAyAdityatra mA bhAyAditi pAThe mA bhAyAt iti chedaH / turIyapAdAnte dayAbhAsetyatra dayAbhAmeti pAThe ArAtaghanadayA bhAmeti vA ArAtaghanadayAmA mA iti vA chedH| ArAtaghanadayA ukto'rthaH: / dvitIyapakSe tu-ArAte Atte ghane dayA ca AbhA ca dayAbhe yasyAssA mA idaM vizeSyaM lkssmiirityrthH| mA mAM prati bhAyAt prakAzatAM mayi saMnidhattAmiAMte yAvat // : zlokasya prAtilomyaM yathA vaitAne bhuvi janitA mA taaraaraamdmnyojyaajnyaa| mAnAtigavibhavanadI dAsAvanasArasarasanayanAbhA // 2306 // bhAnAyanasarasarasA'navasAdA''dInavAvigatinAmA / jJA jyAyo namadamarA rAtA mAtA nijavibhunetA vai // 2307 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNi vaitAne bhuvi janitA mA tArArAmadamanayojyAjJA mAnAtigavibhavanadI dAsAvanasArasarasanayanAbhA bhAnAyanasarasarasA anavasAdA AdInavabhavigatinAmA jJA jyAyaH namadamarA rAtA mAtA nijavibhunA itA vai / iti padyadvaya padacchedaH / vaitAne vitAnasaMbandhini karmaNIti yAvat / yaziya bhUkarSaNAvasare iti bhAvaH / bhuvi bhUmau janitA mA zrIH idaM vizeSyam / tArArAmadamanayojyAjJA / tArAyAH rAmaH ramaNaH vAlItyarthaH / tasya damanaH daNDayitA bhagavAn dAzarathiH tasmin yojyA yojanIyA AjJA zAsanaM yasyAssA tasya tadAzAnuvartitAyAzzrIrAmAyaNe prasiddhatvAt / mAnAtigavibhavanadI mAnAtigaH velAtItaH yo vibhavaH vaibhavaH tasya nadI AzrayabhUteti yAvat / bhagavatyAM nadItvarUpaNenArUpitamApa vibhavasya salilatvaM pratIyata ityekadezavivartirUpakavizeSaH / ataH eva 'mahAvibhavavAhinI' iti tannAmasahastre paThyate / dAsAvanasArasarasanayanAbhA dAsAnAM kiMkarANAM avane rakSaNe viSaye sArA zreSThA sarasA sadayA nayanAbhA locanazrIH yasyAstathoktA / bhAnAyanasarasarasA bhAnasya prakAzasya bhAterbhAve lyuT / ayanaM mArgaH Azraya iti yAvat / tAdRzo yassaraH hAraH tena sarasA ramaNIyeti yAvat / anavasAdA avidyamAnaH avasAdaH kAyai yasyAssA | AdInavabhavigatinAmA AdInavaH klezaH 'AdInavAstravau kleze' ityamaraH / AdInavayuktAnAM bhavinAM saMsAriNAM gatiH gamyata iti gatiH karmaNi ktin / prApyaM nAma yasyAstatheoktA tApatrayadUSitasaMsa/rijanAnusaMdhayanAmadheyeti bhAvaH / jJA viduSI sarvajJetyarthaH / ata eva 'sarvajJA kamalaprabhA ' iti tannAmasu paThanti / jyAyaH idamuttaratrAnveti / namadamarA namantaH amarAH yAM tathoktA / nijavi - bhunA svavallabhena bhagavatA itA yuktA jyAyaH zreyaH atiprazasyamai 226
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlakArasaraH (122) 227 zvaryamityarthaH / prazasyazabdAdIyasuni tasya 'jya ca' iti jyaadeshH| rAtA dAsyati / 'rA dAne' luT / vai iti prasiddhau / evaM ymkdigudaahRtaa|| atha punaruktavadAbhAsaH. punaruktavadAbhAti yatrArtho na tu vastutaH / punaruktavadAbhAsassa nAmAkhyAtagocaraH // yatrArthaH punaruktavadAbhAti ISadbhAti amanvitamiva aamukheddvbhaaste| vastutaH paramArthatastu anvayavelAyAmanyadhaiva bhavati sa punaruktavadAbhAso nAmAlaMkAraH / ayaM ca nAmAvalambI akhyAtAvalambI ceti vividhH| arthAlaMkAratve'pyasya zabdapaunaruktyAvalambitayA zabdAlaGkAraprastAve lakSaNoktiH / tatra nAmAzratho yathA phaNidharaNibhadacalasthitighRNimanmitraprabhAkaramudAram / maNiratnaghanoraskaM praNidadhyAM kimapi daivataM satatam / / 2308 // __ phaNidharaNibhRt bhujagarAjaH sa cAsau acalo giriH tasmin sthitiH yasya tat ghRNimAn bhAnuH tasya mitraM tattulyA yA prabhA tasyAH Akaram / maNiratnaM maNizreSThaH 'ratnaM svajAtizreSThe'pi' ityamaraH / tena ghanoraskam / atra dharaNibhRdAdInAM acalAdiparyAyapadaprayogeNa Amukhe avabhAsamAnasya paunaruktyasya uktaprakAre. NAnvayAvasare anyadhAparyavasAnAtpunaruktavadAbhAso'yaM naamaashryH|| AkhyAtAyo yathA-- dIvyati bhAti virAjati dinanAthasahakaprakAza
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 alakAramaNihAre te kamalA / bhavatISTe prabhavati nanu bhagavannahinagavasuMdharAbharaNa // 2309 // dinanAthasahakaprakAza ahinagavasuMdharAbharaNa nanu he bhagavan ! te tava kamalA te iti 'lakSmIpate te'viyugam' ityatreva vibhaktipratirUpakamavyayam / na tu yupmacchabdasya te mayo' iti vihitaste ityAdeza: dinanAthasahaprakAzatyAmantritasya 'AmantritaM pUrvamavidyamAnavat' ityavidyamAnavadbhAvena pAdAditvAt tasya cAdezasya 'padasya pdaat'| anudAttaM sarvamapAdAdau' ityapAdAdAveva vidhAnAt te kamaletyanena 'sadA tavaivocitayA tava zriyA' ityatreva 'viSNoH zrIranapAyinI' ityAdiprasiddhaM nityavyavasthitapatipArA. tharya prtisstthaapyte| dIvyati krIDAM vidadhAne bhAti prakAzamAne prabhavati prabhaviSNau iSTe priye bhavati tvayi virAjati bhaaste| atra dIvyati bhAti virAjati prakAzate ityeteSAM ISTe prabhavatItyanayozca Amukhe ekArthakAkhyAtavadAbhAsamAnatayA paunaruktyasya upapAditarItyAnvayasamaye'nyathA paryavasitatvenAkhyAtAzrayo'yaM punarutavadAbhAsa iti bodhyam / kavyaprakAzakAramate tu zabdaikaniSThazabdArthadvayasthazvetyasau dvidhA / sabhaGgAbhaGgambhedena dvidhA zabdaikasaMzrayaH // asau punaruktavadAbhAsaH zabdamAtrasamAzrayaH zabdArthobhayasa. mAzrayazceti dvividhaH / tatrAdyazzabdamAtrAzrayastu sabhaGgaH abhaGga iti dvividhaH / tatra sabhaGgaH punaruktavadAbhAsaMzzabdaikagocaro yathA nehena hare tvayyava lipto'haMkRtamAtizrAidabha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 229 vam / bahudhA mahitaM te'ja sthAnaM me syAtkathaM nu duSpApam // 2310 // he hare ! ava rkss| tvayi viSaye snehena premNaiva tailAdirasadravyeNa lipta: digdhaH cirAt bahoH kAlAt abhavam / bahudhA mahitaM te ajeti chedaH / he aja! bhagavan bahudhA bahuprakAreNa mahitaM pUjitaM te tava sthAnaM paramaM vyoma kathaM nu duSprApam evaM tvayi saMjAtAnurAgasya suprApameva syaadityrthH| atrAvalipto'haMkRta ityatra bahudhAmahitaM tejasthanamityatra ca avaliptAhaMkRtazabdayoH dhAmatejazzabdayozcaikArthatayA bhAsamAnayoranayoruktarItyA padabhaGgena bhinnArthayonibandhanAtsabhaGgaH punaruktavadAbhAsaH // abhaGgo yathA vAkpatigurusaumyabudhazlAghyo'dhyuta bhaumamaGgaLanidhAnam / bhAnusutamandatAvahaparamaudAryazcakAsti bhavadIyaH // 2311 // he acyuta! bhavadIyaH bhavadanugrahagocaro manujaH vAkpatayaH vAvadUkAH guravaH zreSThAH saumyaH araudrAzca ye budhAH vipazcita: taiH shlaaghyH| bhUmeridaM bhaumaM yat maGgaLaM kalyANaM tasya nidhAnaM aadhaarH| bhAnusutasya karNasya mandatAvahaM alpatvasaMpAdakaM tato'pyatizayitamityarthaH / tAdRzaM paramaudArya yasya tathoktaH cakAsti / atra vAkpatiguruzabdayoH saumyabudhazabdayoH bhaumamaGgaLazabdayoH bhAnusutamandazabdayozca bRhaspatirauhiNeyAGgArakazanaizcararUpaikArthatAvabhAsa uktarItyA abhaGgapadAzraya iti dhyeyam //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 alaGkAramaNihAre zabdArthobhayAzrayo yathA- tapanIyasuvarNAGgAM ghanajaladasanAbhirucirakacabandhAm / lakSmI prabhAmudArAM mahatI zrIvAsa vAsaya kule me // 2312 // tapanIyaM kAJcanamiva suvarNa zobhanavarNa aGgaM yasyAstAM 'hiraNyavarNAm ' iti zruteH / ghanaH sAndraH yaH jaladaH tasya sanAbhiH sagotraH tatsadRza iti yAvat / ruciraH kacabandho yasyAstAM udArAM vadAnyAM 'devajuSTAmudArAm' iti zruteH / 'udAro dAtRmahatoH' ityamaraH mahatIM pUjyAM mahyate pUjyata iti vyutpattaH / prabhA prakRSTA bhA dIptiryasyAstAM lakSmI he zrInivAsa! idaM tannivAsanaupayikatAbhiprAyagarbham / me kule saMtAne gRhe ca vAsaya / anena 'zriyaM vAsaya me kule' iti zrutiH pratyabhikSApyate / atra suvarNaghanaprabhodArAzabdAnAM paryAyAsahiSNutayA zabdAzrayatvam / tapanIyajaladalakSmImahatIzabdAnAM gAGgeyamudirakamalApUjyAdipadAntarasahiSNutayA'rthAzrayatvamityubhayAzritatvaM punaruktavadAbhAsasyeti vizeyam // athApazabdavadAbhAsaH nivartate sAdhubhAvajJAnAdyatrApazabdadhIH / apazabdavadAbhAsasso'laMkAro nigadyate // hariNo yasya yazobhirvyApto lokaH payonidhIyati tam / zaraNaM vrajeyamIzaM svayaMbhuvaM zaMbhuvaM ramAdhibhuvam // 2313 // yathA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) yathAvA yasya yazobhiH vyApto lokaH hariNaH pANDurassan payonidhIyati AtmAnaM kSIrAbdhimivAcarati / payonidhizabdAt 'upamAnAdAcAre' iti kyac / taM svayaMbhuvaM anitarakAraNakaM zaMbhuvaM sukhabhUmiM IzaM sarvezvaraM ramAdhibhuvaM zrIvallabhaM zaraNaM vrajeyamiti yojanA / atra hariNa iti prathamAntasya yasyeti SaSThyantapadasamabhivyAhArAt kariNa itivat SaSThayantatayA prayonidhIyatItyatra paya iti cchedena nidhIyatIti nipUrvakAdvAJaH karmaNi parasmaipaditayA vrajeyamityatra vraje ayamiti cchedena vrajaterAtmanepaditayA zaMbhuvamityatra samabhivyAhRtasvayaMbhuvamitivat uvaGAdezavattayA cApazabdatvenAvabhAsAdapazabdavadAbhAsatvam // 231 zrInAthorthijanAnAmabhISTadAnAya kalpati vRSAdrau / pratyarthijanAnAmapyaniSTadAnAya kalpati nitAntam // 2314 // pUrvArdhe kalpati kalpatarurivAcarati / uttarArdhe kalpati kalpaH pralaya ivAcaratItyarthaH / ' kalpastu pralaye nyAye zAstre brahmadine vidhau / suradrume vikalpe ca pratyayazcetsamArthatA' iti ratnamAlA | atra kalpatIti lapadhAtoH parasmaipadavadavabhAsAdapazabdAbhAsatvaM, tasya nityamAtmanepaditvAt // 140000)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 alaGkAramaNihAre athAvyayAbhAsaH padAnAM suptiGantAnAmanyArthAnAM nizumbhane / yathA'vyayavadAbhAsazcitraM tannAma tadviduH // yathA--- sadvArenohantA bahudhAbhUyassvadhAmavannAmA / dopAtItassudivA''samayAsamayAvanodyataH prApi // sadvAre nohantA dvArA saha vartata iti sadvAH ' ' rephAnto'yaM zabdaH / yat enaH aghaM ' kaluSaM vRjinainogham' ityamaraH / avidyArAgadveSAdikAraNakaM pApamityarthaH / tasya hantA nirAsakaH / svopAsaka samUla pUrvottarAghanirAkaraNadhurINa ityarthaH / tatra hetumAbhaprayannAha - bahviti / bahu cetanAcetanAtmanA bahuprakAraM vizvaM dadhAti dhArayati puSNAti ceti bahudhAH / Adanto'yaM vizvapA itivat / bhUyaH atizayena 'bahu svadhAma svAbhAvikaH prabhAvaH / 'gRhadehAtvidprabhAvA dhAmAni' ityamaraH / tadasyAstIti tadvat nAma abhidhAnaM yasya sa tathoktaH / dhArakatvAtpoSakatvAnmahAmahimanAmavattvAccAsya sakaladuritAnAM samUlaghAtaM hantRtvamiti bhAvaH / ataeva doSAtItaH doSAn atItaH 'dvitIyA zritAtIta' ityAdinA samAsaH apahatapApmA ' sa eSa sarvebhyaH pApmabhya uditaH' ityAdizrutyartho - trAnusaMdheyaH / yadvA bhUyAMsi svadhAmavanti tattaccharIravanti tattadrUpavanti vA nAmAni devamanuSyAdinAmAni yasya bahudhA ityanenAtmatvaM anena tu nAmarUpavyAkaraNapUrvaka tattaccharIrapravezaprayuktatattanAmarUpabhAktvaM ca darzitam / suSTha dIvyatIti sudivA / svAbhAvi
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAladhArasaraH (122) 233 kakSAnAnandAdikalyANaguNavattayA prakAzamAna ityarthaH / tattahevAdi. zarIrAnupraviSTatve'pi tatkRtatadIyadoSAsaMspRSTatvamanena dyotitam / yatsUtritaM 'saMbhogaprAptiriti cenna vaizeSyAt' iti / mayA shriyaa| atra ya ityadhyAhAryamuttaratra sa iti darzanAt / Asa didIpe / dIptatharthakAdasaliT / svAbhAvikaniravadhikadIptiyukta eva yo bhagavAn heneva maNizzriyA vizeSato dIpyata iti bhaavH| avane rakSaNe udyataH udyuktaH 'na hi pAlanasAmatharyamRte sarvezvaraM harim / ityukteH / saH pUrvoktaguNazAlI bhagavAn mayA zeSabhUtaneti bhAvaH / prApi prApadyata prapUrvakAdApnoteH karmaNi luGi ciN // __atra padye sat vA re no hanta A bahuthA bhUyaH svadhA Ama vat na amA doSA ati ita: su divA samayAsamayA ava na ut yataH pra api ityavyayaparaMparAyA AbhAsaH / samayAsamayota dvirukAvyayasyAbhAsa iti draSTavyam // atha tiGantavadAbhAsaH yatrAbhAsastiGantAnAM syAdarthAntaragaiH pdaiH| tatiGantavadAbhAsacitraM citrajJasammatam // yathAvA bhavatApahara jayAvaha pApAni bhave davessya priltthtH| premodadhe prabhavitA bhavato vAtItaro na cetastaH // 2316 // bhavatApasya haraH tasya sNbuddhiH| jayAvaha AzritotkarSadAyin premA priyatvaM tasya udadhe nirtishypriyetyrthH| 'priyo __ALANKARA IV. 18
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 alaGkAramaNihAre hi zAnino'tyarthamaham' iti hi tena giiyte| bhave saMsAre eva dave vanAnale kAntAre vA vyastarUpakaM pariluThataH mameti shessH| pApAni bhasya niraakuru| asyatevAdikAlopamadhyamaikavacanam / kuto mAmeva nirvanAsItyata Aha-prabhavitetyAdi / bhavataH tvatto'pi itara: anyaH prabhavitA pApaharaNakarmaNi prabhuH samartha ityarthaH / mameti shessH| cetastaH cittaM dvitIyAyAssArvavibhaktikastasiH / na vAti na gacchati / vAtergatyarthakAdAdAdikAlluT / tvatto'nyaH pApanirvApaNadhurINaH mazcittagocaratAM na yAtItyarthaH / 'hariharati pApAni duSTacitrapi smRtaH' ityAdivacanAditi bhAvaH / atastvameva me pApAni niraakurvityrthH| aprAnyArthakapadAnupUrtyA tiGantAnAM padAnAmAbhAsanAttiGantavadAbhAsanAmedaM citrmsmdupsm|| bhavata Apa hara jaya Avaha pApAni bhavet aveH sya parilaThataH premaH dadhe prabhavitA bhavataH ava atItaraH ana ceta staH // iti chede ekonaviMzatistintapadAnyAmAsante iti sAvadhAnaM vibhAvanIyam // atha gUDhapAdacitram anyapAdagatA varNA gUDhAH pAdAntareSu cet / citraM tadDhapAdAkhyaM caturdhA''dyAdigRhanAt // anyapAdasthitAnAM varNAnAM pAdAntareSu gRhane gUDhapAdaM nAma citrm| tacca prathamAdInAM caturNI pAdAnAmaikaikazyena gRhanAJcaturdhA bhavati gUDhaprathamaM gUDhadvitIyamityAdiprakAreNa //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlakArasaraH (122) 235 tatra gUDhaprathamaM yathA-- azithilaguNAnubandhAM zithilitavandArubandabhavabandhAm / avikalasadavanasandhAM vinuvanpraguNAM zriyaM jana ihendhAm // 2317 // avikalA sadavane sAdhurakSaNaviSaye sandhA pratikSA ysyaastaam| praguNAM RjuprakRti ArjavaM ca manovAkarmaNAmaikarUpyaM 'RjApajiMhapraguNo' ityamaraH / zriyaM vinuvan abhiSTuvan janaH indhAM aizvaryAdibhirdIpyatAm / atra prathamapAdavarNA avaziSTapAdeSu guuddhaaH|| gUDhadvitIyaM yathA bhavyAbjabhAnumAlI bhAvyAkRtirAdadhAti vnmaalii| stavanakadakhilabudhAlIdhRti murArAtiranaghaguNazAlI / / 2310 // ___ bhavyaM jagatAM kSemameva abjaM tasya bhAnumAlI / bhAvyA dhyAnArdA AkRtiH yasya saH anaghaguNazAlI murArAtiH stavanakRtAM akhilabudhAnAM AlyAH paGkteH dhRtiM dhairya dhAraNaM vA AdadhAtIti yojanA / atra dvitIyapAdavarNAH pAdAntareSu gUDhAH // gUDhatRtIyaM yathAvijigISatAM diviSadAM svArAjyazrIryayA purA jugupe / zrIrmA devI juSatAM sA dezikavIkSaNAttazarmANam // 2319 // 18*
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre dezikAnAM AcAryANAM vIkSaNAt kaTAkSAt AttaM zarma sukhaM yena taM mA mAM zrIH devI juSatAM sevatAM / atra 'zrIrmA devI juSatAm' iti zrutivAkyameva tRtIyapAdatvenApAttaM tadeva pAdAntareSu gopitamiti gUDhatRtIyamidam // gUDha caturthe yathAkAkodarAcalaukA lokAbhISTArthadivijabhUmiruhaH / lalanoraskaH pAyAt jalaruhadalalocano'pAyAt // 2320 // ( IS divijabhUmiruhaH kalpataruH apAyAt pAyAditi yojanA | atra turIyapAda AdyapAdatritaye gopitaH / gopitAnAM pAdavarNAnAM nAtraM kramanaiyatyamiti dhyeyam // 236 atha kriyAvazJcanacitram kriyAdikaM vidyamAnamapi saMdarbhakauzalAt / spaSTaM na dRzyate cettatkriyAdervaJcanaM viduH // padye vidyamAnamapi kriyAdikaM Adizabdena kArakasaMbandhAmantraNAdessaMgrahaH / padasaMdarbhacAturyAt sphuTaM na dRzyatecet tatkriyAdivaJcanaM nAma citram // 1 yathA kamalAkSa tatra kaTAkSAH kRtahRdayagranthibandhaparimokSAH / vizayamavazyantvakhilaM vizadamavatu sarvakarma ca me // 2321 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (121) 237 hRdayasya granthibandhaH granthibandhavadurmoco rAgAdiH tasya parimokSaH kRto yaistathoktAH tava kaTAkSAH akhilaM vizayaM saMzayaM avazyantu tanUkurvantu / chindantviti yAvat / vizadaM spaSTaM yathAsyAttathA me mama sarvakarma ca avadhantu avakhaNDayantu kSapayantvityarthaH / atra bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare // iti zrutyartho'nusaMhitaH / avazyantu avadyantu ityatra 'zo tanUkaraNe' 'do avakhaNDane' iti ca devAdikAddhAtorloT / anAvazyaH / miti avadyamiti ca subantabhramajananena kriyayorvazcanam // yathAvA bhagavaduro yA jagatAM bhadrAya nikAmamanupameyAya / sA pAvanaguNabhUmA pApAtu ramA''rtamanaghakaruNA mAm // 2322 // anupamA asahaka lokottaretyarthaH yA ramA lakSmIH jagatAM bhadrAya kSemAya bhagavaduraH iyAya yayau / iNaH kartari liT prathamaikavacanam / pAvanaH guNabhUmA yasyAssA anaghakaruNA sA ramA mAM pApAtu bhRzaM pAtu / 'pA rakSaNe ' asmAdyaDUlAke loT / atra anupameyAyetyatra bhadrAyetyetadvizeSaNaM caturthyantamiti, pApAtu ramAtamityatra mAmityasya vizeSaNaM pApAturaM Atamiti dvitIyAntapadadvayamiti bhramajananena iyAya pApAtu iti kriyayorvivakSitayorvaJcanarmiti dhyeyam //
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 aladhAramaNihAre yathAvAzuddhasvabhAvamAzu tvtto'vedprsiddhimaanko'nyH| duritaM nirasya zaure yasya ca mama tava pade nidhAnAya // 2323 // atra ava avet nirasya yasya iti kriyAcatuSTayasya vaJcanam / zukhasvabha! svayaMprakAzasvarUpetyarthaH / he zaure ! mA mAM Azu ava rakSa / prasiddhimAna bhavatItyaprasiddhimAn / sarvezvaratvAdiprasi. ddhividhuraH anyaH itaraH kaH avet rakSet 'na hi pAlanasAmarthamRte sarvezvaraM harim ' ityAdipramANAditi bhaavH| mama duritaM nirasya nishshessy| nirityupasargapUrvakAdasyate.devAdikAtkSepaNArthakAlloemadhyamaikavacanam / tava pade divye sthAne bhama nidhAnAya sthApanAya yasya prayatasva / 'yasu prayatne' devAdikAdasmAlloNmadhyamaH // AmantraNavaJcanaM yathAvibhavetAdRzi tava padi nihitabharo nityasarisadaso'ham / kaiMkaryamanupamaM tvayi vidhAtarIze sadA vidhAtumalam // 2324 // vibho etAhazIti vidhAtaH Ize iti ca chedaH / he vidhAtaH jagatsraSTaH 'eSa dhAtA vidhAtA ca / AdhAtAraM vidhAtAram' ityukteH etAdRzi evaMvidhamahAmahimAspade tava padi pAde nihitabharaH arpitAtmarakSAbharaH nityasUrisadasaH anantagaruDavivaksenAdinityasUripariSadaH ahaiM ataeva anupamaM kaiMkarya zeSavRttiM sadA vidhAtuM Iza samartho bhavAmi / atra vibhavetAhazItyAnupUrvyA vizeSyavi
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 239 zeSaNabhAvApannasaptamyantapadadvayabhramajananAt vibho iti saMbuddhirvaJcitA / evaM vidhAtarIze ityAnupUyA samabhivyAhRtatvayIti saptamyantavizeSaNatAbhramotpAdanena vidhAtariti saMbuddhezca vaJcanamityAmantraNavaJcanaM nAma citram / evameva Ize iti padasyApyuktavidhabhrAntisaMpAdakatayA kriyAvaJcanaM cAbhyucIyate // atha saptavibhaktivazcanacitram yatraikasyaiva zabdasya guptAssapta vibhktyH| tatra saptavibhaktInAM vaJcanaM citramucyate // yathAvA bhAtIdRzI mayeyaM jagatISTe yA smrpitsvaayai| janatAyA Adhatte zriyasstutA yA mano'nubhavati ca yAm // 2325 // bhAti IdRzo mayA iyaM jagatI ISTe yA sarpitasvAyai janatAyai Adhatte zriyaH stutAH yAH manaH anubhavati ca yAm iti chedaH / janatAyA Adhatte ityatra aikArasya AkAre pare 'ecoyavAyAvaH' ityAyAdeze 'lopa: zAkalyasya , iti yalopaH tasyAsiddhatvAnna svrsndhiH| iyaM jagatI lokaH 'atho jagatI lokaH' itymrH| mayA lakSmyA hetau tRtIyA / IdRzI parihazyamAnaivavidhavividhavicitrabhoktabhogyabhogIpakaraNabhogasthAnAdisamRddhizAlinI bhAti prakAzate / evaMvidho jagatsannivezasso'pi lakSmIsaMkalpAyatta
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 alaGkAramaNihAre eveti bhAvaH / 'yasyA vakSyi mukhaM tadiGgitaparAdhIno vidhatte'khilam' ityAyuktayo'trAnusaMdheyAH / tAM lakSmImeva vizinaSTi-yA lakSmI: ISTe jagatsargAdikaM kartuM prabhavatItyarthaH / yA lakSmIH samarpitasvAyai nyastAtmarakSAbharAyai 'na bahuvrIhau ' iti bahuvrIhau sarvanAmasaMjJAni - SedhAnna tatprayuktakAryam / janatAyai stutAH sakalaloka zlAghitAH zriyaH saMpadaH Adhatte vinatajanatAmAnandayitumabhIpsitAM lokottarAM samRddhiM tasyAmAdadhAtIti bhAvaH / yAM lakSmIM manaH mameti zeSaH / anubhavati ca dhyAyati ca tayA mayA jagatI IdRzI bhAtIti yojanA // IdRzArthopasthApakenAnena saMdarbheNa vakSyamANarItyA vibhaktisaptakavaJcanaM kriyate / atra hi Izabdasya saptApi vibhaktayo vaJcitAH tathAhi - bhAti I dRzi I ayeyaM jagatI ISTe yA samarpitasvA yai janatA yAH Adhatte zriyaH tu tAH yAH manaH nu bhavati ca yAm iti chedaH / a: akAravAcyo bhagavAn 'akAro viSNuvAcakaH / akAroNocyate viSNuH / a iti bhagavato nArAyaNasya prathamAbhidhAnam' ityAdyukteH / asya strI I iti puMyogalakSaNaGISa 'yasyeti ca' ityakAralope I iti pratyayamAtra parizeSaH / bhagavadvallabhA zrIriti tadarthaH / dRzi cakSuSi bhAti / mama dRzo gocaratayA prakAzate / I akAravAcyabhagavadvallabhAM zriyam / evamagre'pi / ayeyaM zaraNaM vrajeyaM / ' iTakiTa' ityatra prazliSTasya idhAtorliG / tAmeva vizinaSTi - yA zriyA, IzabdATTASpratyaye yaNAdezaH / jagatI lokaH ISTe aizvaryazAlinI jagatI bhUrdevIti vA ISTe bhUdevyA aizvaryamapi lakSmyadhInameveti bhAvaH / yai tasyai zriyai IzabdAt GAya ApanadyAH' ityADAgame 'ATazva' iti vRddhau yaNAdezaH / evamagrespi / samarpitasvA ukto'rthaH / janatA yAH tasyA eva zriyaMssa <
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ zandAlaGkArasaraH (122) 241 kAzAt zriyaH saMpadaH Adhatte svasmin nyasyati mArjayatIti vA / tAstu uktAssaMpadaH punaH yAH lakSmyAssaMbandhinyaH / yadvA tuzando' vadhAraNe yA ityatrAnvetavyaH / yAstu lakSmyA eva saMbandhinyaH na hi sarvezvarI mahodArasArvabhaumI sA anyadIyAM zriyaM bhikSitvA svAdhitajanatAyai prayacchatIti bhaavH| yAM ca tasyAmeva lakSmyAM mana: mama hRdayaM bhavati satataM tAmeva dhyAyatIti bhAvaH / nuzabdo nishcye| yAmityatra 'rAnadyAH' iti DerAmAdezaH / anyatsarvaM pUrvavat // yathAvA sa harirmA'vati mAM zraya mayA vinA kiM nu vastu mAyaitadidam / mAyAjAtaM mAyAdAso nanu bhaktimAMstarermAyAM tvam // 2326 // idaM saMsArottaraNamabhilaSya tadupAyAdyajJAnena kaunteyavat viSIdantaM kaMcitsAdhu prati kasyacitparamakAruNikasyAcAryasya bhagavatulyasya vacanam / tathAhi nanviAte sukumArAmantraNe / nanu he sAdho ! saH sarvajagatkAraNatvAdinA prasiddhaH / hari: bhagavAn mA mAM avati rakSatIti svanidarzanapradarzanena ziSyasya pratyAyanam / yathA mAM rakSati tathA tvAmapIti bhAvaH / 'tadvijJAnArtha sa gurumevAbhigacchet' iti zrUyamANaM tatprAptayupAyajJAnApayikaM gurUpasa. danamAha-zraya mAmiti / mAM tava bhagavatprAptyupAyAdikamupadidikSantamiti bhAvaH / zraya upasIda / gurUpasadanavirahe jJAnAdyasiddhimAha-mayeti / mayA vinA kiMnu guruM vinA na kimapi sidhyatIti bhAvaH / 'AcAryavAnpuruSo veda' iti bhuuyte| ato mAmAcArya vRNISveti bhAvaH / tattvamupadizati-vastvisyAdinA /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 alaGkAramaNihAre etat paridRzyamAnaM vastu sarvopi padArthaH mAyaiva prakRtireva 'mAyAM tu prakRtiM vidyAt' iti zrutiH / kuta ityatrAha - idamityAdinA / idaM sarva vastumAtraM mAyAyAH prakRteH jAtaM prakRtipariNAma bhUtamityarthaH / kAryakAraNayoraikyAnmAyaivaitaditi bhAvaH / kathametattaraNopAya ityatrAha - mAyAdAsa ityAdinA / mAyAyAH prakRtereva dAsassan bhagavatsvarUpatirodhanakarI svAveSayAyAzca bhogyabuddherjananIM deva guNamayI mAyAM dAsabhUtaH zaraNAgato'smi / tavAsmi dAsa iti vaktAraM mAM tAraya iti gaditaratyiA anusaMdadhAno dAsassanniti bhAvaH / bhaktimAn san mAyAM prakRtiM tareH tIrNo bhaveH / nAnyathA tattaraNaM sukaramiti bhAvaH / atra devIM hyeSA guNamayI mama mAyA duratyayA / mAmeva ye prapadyante mayAmetAM taranti te // iti pramANArtho'nusaMhitaH / anena cAmukhe avabhAsamAnenArthena vakSyamANarItyA mAzabdasya saptApi vibhaktayo vaJcayante / tathAhi - nanu he sakhe! hariNA saha vartata iti sahariH svavallabhena bhagavatA sahitA mA lakSmIH avati rakSati tvAmiti zeSaH / tatropAyamAha - mAM zrayeti / uktarItyA harivallabhAM zriyaM prapadyasva / kutasyaiva zrayaNIyetyata Aha - mayeti mayA savallabhayA tayA zriyA vinA kiMnu vastu astIti zeSaH / tvayA ca viSNunA cAmba jagadvyAptaM carAcaram' ityuktarItyA sarvamapi vastu vyAptamiti bhAvaH / tadidaM sarvaM vastu mAyai savallabhAyai zriye / taccheSabhUtamevetyarthaH / tatra hetuH mAyA iti / sAyAH tathAvidhAyAH zriyaH sakAzAdeva jAtaM idaM sarve jagattatsRSTamityarthaH / tatsRSTasya taccheSatA yuktaiveti bhAvaH / tasmAt mAyAH bhagavatpriyatamAyAstasyAH dAsa 1
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara: (122) ssana mAyAM tasyAmeva lakSmyAM bhaktimAn san tvaM tareH bhavajaladherutIrNo bhaveriti bhAvaH // 243 yayAvA omenAyAdasyai jayatu bhaje rakSito'smi mama siddhiH / astu kRpA nyastAtmatrANabharasyAsti nANurapi bhAraH || 2327 // aH aM ena Aya At asya e iti chedaH / eSAM yathAsaMkhyaM jayatvityAdibhiranvayaH / as aM iti sthite 'sasajuSo ruH' iti rutve 'ato roraplutAdaplute' iti rorutve guNe 'eGa: padAntAdati ' iti pUrvarUpe omiti saMhitA / asya e iti sthite 'vRddhireci' iti vRddhau asyai iti saMdhiH / aH akAravAcyo bhagavAn 'a niSadhe pumAnviSNau ' ityanuzAsanAt / jayatu / aM akAravAcyaM tameva bhagavantaM bhaje / ena akAravAcyena bhagavataiva rakSitaH ahaM trAta ityarthaH / tatra hetuH - Aya tasmai nArAyaNAya asmi taccheSabhUto'smItyarthaH / At tasmAdeva bhagavataH mama siddhiH zAnAdisamastApekSitalAbhaH / asya akAravAcyasya bhagavataH kRpA astu mayIti zeSaH / e akAravAcye nArAyaNe zramiti nyastAtmatrANabharasya arpitAtmarakSAbharasya mameti zeSaH / aNurapi svalpo'pi bhaarHn| svarakSaNArthasvavyApArAntaralazo'pi nAstIti bhAvaH / atra 'nyasya tvatpAdapadme varada nijabharaM nirbharo nirbhayossmi' ityetadanusaMhitam / atra ApAtato'rthAntarabhrAntisaMpAdakena saMdarbheNa azabdasya krameNa saptApi vibhaktayaH varNAntarAnantaritaiSSaDbhirevAkSaraivaJcitAH / pUrvatra na tathA / pUrvodAharaNam zliSTam / idamazliSTa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 alaGkAramANahAre yathAsaMkhyenArthAlaMkAreNa sakIrNa ceti vishessH| amAni gUDhapAdAdIni citrANi praheLikAbhedatayA vyavahiyante / tathAcoktaM vidagdhamukhamaNDane vyaktIkRtya kamapyartha svarUpArthasya gopanAt / yatra bAhyAntarAvartho kathyete tAH prahelikAH // iti // atha svarasthAnavyaJjanAdiniyamAcitram svarasthAnavyaJjanAnAM niyamo duSkaro hi yH| proktazcatuHprabhRtyeSa dayate sukaraH paraH // duSkaracitreSu madhye svarasthAnavyaJjanAnAM svarAH akArAdayaH acaH sthAnAni akuhavisarjanIyAnAM kaNThaH' ityAdhuktAni kaNThAdisthAnAni / vyaJjanAni halvarNAH teSAM niyamaH prAktanoM duSkaratayA proktaH eSaH catuHprabhRti daya'te / catuHprabhRtItyanena catustridvayekarUpatayA catvAro bhedAH pradarzyanta ityuktaM bhavati / paraH anyastu paJcAdiH sukaraH anatiprayAsasAdhyatvAt / atastadudAharaNaM yathAyathamUhyam // tatra prathama catussvaraniyamAcatramudAhiyate / yathA kAmo moho lobho'pyatimAtraM gaLati tava padadhyAnAt / bhogo vA yogo vA mokSo vA'bjAkSa tava kaTAkSAtsyAt // 2328 // atra akAra AkAra ikAra okArazceti catvAra eva svarA nibddhaaH||
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA zabdAlaGkArasara: (122) 245 saubhAgyakairavaglauH padmAsthairyaprabhAvatArAdyauH / anapAyabhavArNavanauranaghA bhadrAya vanau // 2329 // glauH candramAH / sthairya ca prabhAvAzca ta eva tArAH tArakAH tAsAM dyauH / padmA lakSmI: / atra akAra AkAra aikAra aukArazcetyete catvAra eva svarA nibaddhAH // trisvaraniyamo yathA bhAsatAma yA nAgAdrayAvAsA sA pAyAnmAM sadA bhavApAyAt / zrIH hrIdhI zrIkIrtIH prItIrdadhatI harantItIH // 2330 // nAgAdrayAvAsA zeSAdrinivAsA / hIH akArye lajjA / dhIH prajJA zrIH prabhA / kIrtiH yazaH / prItaH AzriteSu premA / tasyAH viSayabhedAdbahutvam / dadhatI puSNatI / ItIH upaplavAn / 'ItiDimbapravAsayo:' ityamaraH / harantI zrIH lakSmIH bhavApAyAt saMsArarUpAdapAyAt pAyAt iti yojanA / atra akAra AkAra IkAra ityete traya eva svarAH // . yathAvA vinutastataM munibhirmumukSubhirnanu bubhukSubhirapitvam / tattadabhilaSitamakhilaM vitarasi mucu kundavarada muramathana // 2331 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 . alakAramaNihAre atra akAra ikAra ukAra iti traya evaite svarA prathitAH // dvisvaraniyamo.yathA vedevede veye dhyeye'meye priye'kriye'kSeye / geye'jeye deve devezeDye'kSi me reme // 2332 // __ vedevede prativedaM vedhe sheye| dhyeye dhyAtavye / ameye 'yato vAco nivartante' ityAyuktarItyA vAgAdyaparicchedye paricchedatritayAgocare vA / priye niratizayaprItiviSaye akriye 'niSkriya niSkalam' ityAyuktarItyA akarmavazye / kSetuM yogyaH kSeyaH sa na bhavatItyakSeyaH tasmin idaM 'kSayyajayyau' ityasya pratyudAharaNam / upalakSaNametatsarvabhAvavikArANAM rAhityasya / geye gAtuM yogye / jetuM yogyo jeyaH sa na bhavatItyajeyaH tasmin / idamapyudAhRtasUtrapratyudAharaNameva / devezaiH brahmAdibhiH IDye stutye / deve bhagavati zrInivAse me mA akSi locanaM reme aramata tannidhyAnakatAnamabhavaditi bhAvaH / atra reme iti liTprayogassvasya pramodapAravazyaprayuktapArokSyaM sUcayati / atra ikAra ekAra ityetayoIyoreva svarayo. yantraNam // ___ ekasvaraniyamacitraM yathA tvacaraNazaraNavaraNakSatasakalamalasya kamalanayana mm| bhavadavapathasaMcaraNazramamapanaya varada paradarakSapaNa // 2333 // . ___ parebhyaH kAmAdivairibhya: yaH dara: bhayaM tasya kSapaNaH dhvaMsaka : tasya sNbuddhiH| atra hrasvAkArasyaikasyaiva svarasya nibandhaH //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 247 atha sthAnaniyamaH / tatra catussthAnaniyamo yathAdRSTizrutibhUbhRdvibhunutisRtibhadbhuvi vibhiissudhiivRttii| nItivinItidyutidhRtivibhUtibhUmizzrutismatisthitivit // 2334 // __ dRSTizrutiH cakSuzzravAH sa cAsau bhUbhRt zeSagirirityarthaH / tasya vibhuH zrInivAsa: tasya nutisRtibhRt stutisaraNibhartA stotetyrthH| IdRzo janaH bhuvi dhIzca vRttaM caritraM taca dhIratte zobhane ca te sudhIvRtte ca te asya sta iti sudhIvRttI matvarthIya iniH| zobhanabuddhizzobhanAcArazcetyarthaH / nItiH nayaH vinItivinayaH yutiH teja: dhRtiH dhairya vibhUtiraizvarya tAsAM bhUmiH AzrayaH zrutirvedaH smRtidharmazAstraM etayoH sthitiH maryAdA tAM vettIti zrutismRAtAsthativit 'maryAdA dhAraNA sthitiH' itymrH| bhavatIti zeSaH / atra kevalatAlayamUrdhanyadantyoSThayaireva varNairghaTanA 'AnunAsikyameSAmadhiko guNaH' iti bhASaNAtprakRte nakArasya dantyatvamAvivakSayA na sthAnaniyamabhaGga iti dhyeyam / idaM nissknntthyvrnnaactrmpi| kiMcAtra ikAra IkAra ukAra UkAra RkAra ityete paJcaiva svarA nybdhynt| yadyapi pazcasvaraireva ghaTanaM nAtiprayAsasAdhyamityanAzcaryamityavocAma / tathApi varNasthAnaniyame svaraniyamasyApyAnuSaGgikatve tadapyAzcaryAvahameveti dhyeyam // sphIte munibhirdhyAte zrIsindhusute'dbhute dyusindhuyute / zeSe zeSiNi zaile'bhyaSi prIti priyennoccaiH||2335||
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre he munibhidhate he zrIsindhusute he zeSiNi sphIte abhivRddhe adbhute vicitre sindhuyute AkAzagaGgAnvite zeSe raule zeSAdrI priyeNa zrInivAsena saha uccaiH niratizayAM prItiM mudaM abhyeSIti yojanA | ayaM zlokaH niSkaNThyavarNagrathitaH / niSedhyaH kaNThyazcAtra kevalakaNThyaH, tena kaNThatAlusthAnakayoH ekAraikArayoH kaNThoSThasthAnakasya okArasya sattve'pi na doSaH // rakSogaNasukSobhaNadakSolbaNabANatUNabANAsaH / svakSo natapakSonnatirakSo'vatu mAM ramAnAthaH // zobhane akSiNI yasya saH svakSaH 'bahuvrIhau sakthyakSNoH ' iti samAsAntaSTac / 'na pUjanAt ' iti niSedhastu bahuvrIhau sakthyakSNoH' ityataH prAgeva iti niyamitamAkare / atra nistAlavyareva varNaizibandhaH, svarapaJcakaniyamopyAnuSaGgikaH // 248 " kiJcidacaJcalavibhavaM kaJcukinAthAcalAJcalodazci / tvaJcApalaM vimuJcatpaJcAyudhamaJca daivataM cetaH // 2337 atra kaNThyatAlavyadantyauSThayavarNAnyeva nibaddhAni / idameva nimUrdhanyamiti vyavahiyate // zikharavizaGkaTaveGkaTagirikaTakavihAri hArihAruci / ayi kimapi vaibhavaM bhavabhavabhayabharaharaNameva paricara gIH // 2338 // zikharaiH vizaMkaTaH vizAlaH yo veMkaTagiriH tasya kaTake viharatIti tathoktaM hAriNI manoharA hAraruciH yasya tat / bhavabhava -
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 249 bhayabharaharaNaM bhavAt bhavaH utpannaH yo bhayabharaH tasya haraNaM hartR kimapi vaibhavameva vaibhavatvenAdhyavasitaM paraM brahmaiva ayi gIH he vANi! paricara tdgunnaanevaanuvrnnyetyrthH| atra kaNThyatAlavyamUrdhanyauSThayavarNaireva nibndhH| idameva nirdantyacitram / atra kevala. dantyasyaiva niSedhaH, tena dantoSThasthAnakavakArasadbhAve'pyadoSa iti dhyeyam // yathAvA phaNizekharazikharizikhAmaragaNaparibRDhamaNIzamaJjurucim / ramaNIramaNIyorazAraNaM zaraNaM kamapyaye zaraNam // 2339 // zaraNaM rakSitAraM ramaNIramaNIyaM urazzaraNa hRdayagRhaM yasya taM kamapi pumAMsaM zaraNamaye upAyatve svIkaromItyarthaH // upAye gRharakSitrozzabdazzaraNamityayam / vartate sAMprataM caiSa upAyArthaMkavAcakaH // ityahirbudhnayasaMhitoktaH / idaM sarvadhA nirdantyam // mamaiva prapannAnandastutI jagadIzahadayanilayA jagatAananI janArtiharaNacaNA / jalajadalAyatanayanA jalanidhitanayA jayAnkalayatAnnaH // 2340 // atra kaNThyatAlavyamUrdhanyadantyavarNAnAmeva nibandhaH / idameva niroSThayamityucyate / atra akAra AkAra ikAra IkAra RkArazce. tyete paJcaiva svarA nibaddhA iti vicchittivizeSaH // ALANKARA IV. 19
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 alaGkAramaNihAre yathAvA kanakanagakaTakataTakanadagagahanaga gaganasadanasatatanata / jagadanaghajayada ghanadaya jaya gajadaradahanajalada narakahara / / 2341 // kanakanagasya vRSAdreH kaTakastha taTe kanatAM lasatAM agAnAM tarUNAM gahanaM kAnana gacchatIti gahanagaH tasya saMbuddhiH gaganasadanaiH diviSadbhiH satatanata / jagatAM anaghaM duHkhAsaMbhinnaM jayaM dadAtIti jagadanaghajayadaH tasya sNbuddhiH| gajadaradahanajalada gajasya daraH bhayameva dahana : pASakaH tasya jalada / narakahara narakAre jaya utkarSa prApnahi / atrApi kaNThyatAlavyamUrdhanyavarNA eva grathitAH / idaM niroSThayamekasvaraM sarvalaghu ceti vicchittivizeSaH pUrvasmAt // zeSAcalabhUSA zubhaveSA bhaassaaptistutistossaa| yoSAhRdayavibhUSA zeSAzeSA''didevatA saiSA // yoSA lakSmIH hRdayavibhUSA yasyAssA saiSA aadidevtaa| zeSAH zeSabhUtAH azeSAH sarve yasyAssA / atra zrInivAsamuddizya azeSazeSitvaM vidhIyate / idaM nirnAsikyavarNa citram // ____evaM catussthAnavarNaniyamo darzitaH / atha tristhAnavarNaniyama udAhiyate yathA-- kAntyAnantyAtkAntA zAntyA cAtyantayA dyaajldhiH| kanakanaganAthadayitA kanati kanakAzcikAJcitA jagati // 2343 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasara 251 kAnteH AnantyAt atyantayA zAntyA ca kAntA manAcA dayAjaladhiH kanantyA prakAzamAnayA kanakakAzcikayA azcitA kanakanaganAthadayitA jagati jayatIti yojanA / idaM kaNThyatAlavyadantyavagaireva nibaddhAmati niroSThayamUrdhanyacitram / atrApi 'dRSTizrRtibhUbhRdvibhu' iti prAgudAhRtaniSkaNThyacitrapadya iva nakAra IkArayo dantyatAlavyatvamAtravivakSayA na sthAnaniyamabhaGga iti dhyeyam / anyathA catussthAnavarNani yamasyaivodAharaNaM bhavet / atra akAra AkAra ikAra iti trisvaraniyamApyabhyuccIyate // yathAvA sakalehitadAya jayazzakalitadaityAya sakalazaziyazase / sajalajaladAlilAlitadIdhitaye stAtkhagAcalezAya // 2344 // sakalazaziyazase pUrNacandrasadRzakIrtaye / khagAcalezAya zrInivAsAya jayaH stAt / iti yojanA / 'jitaM te puNDarIkAkSa' itivadatra bhagavato jayAzAsanam / idaM tu zuddhatristhAnavarNaniyamodAharaNaM nAsikyAsaMvalitatvAditi pUrvasmAdvizeSaH // dvisthAnavaniyamo yathAbhAmAbhAmApoho bhogAbhogAbhabAhubhAgaghahA / bhUbhAgamakhabhugaganAGgAmakapApApaho mahAbhUmA // bhAmAyAH satyabhAmAyA. bhAmaH kopaH 'bhAma krodhe' ityasmAdbhAve ghny| 'bhAmaH krodhe ravau dIptau' iti medinI / saH apohyate apanIyate'neneti bhAmAbhAmApohaH / bhogasya ahikAyasya AbhAgaH paripUrNatevAbhogo yasyAssA tathoktA AmA yayosto 19*
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 alaGkAramaNihAre ( bAhu bhajata iti bhogAbhogAbhabAhubhAk / bhUbhAgamakhabhugagabhAk / bhUmAgaM bhUmipradezaM makhabhugagaM svartumaM bhAjayati sevayatIti tathA / bhajaterNyantAt kvip / kalpataruM bhuvaM nativAnityarthaH / yadvA bhaja vizrANane' ityasmAJcaurAdikAt kvip / kalpataruM bhUlokAya vizrA NitavAnityarthaH / ataeva bhAmAmAmApoha ityuktam / ataeva mahAbhUmA vipulamahimA aghahA aghAsurahantA bhagavAnyadunandanaH mAmakapApApahaH madIyaduritaharaH bhavatIti zeSaH / atra kaNThyauSThayavarNaireva nibandhanamiti nistAlavyamUrdhanyadantyacitramidam | atrApi makAraGakArayoH kaNThyauSThayamAtratvaM pUrvavat akAra AkAra ukAra UkAra okArazceti paJcaiva svarA iti svaraniyamo 'pyabhyucIyate // ekasthAnavarNaniyamo yathA kAkAghahA'GkagAGkaH khagAGkagAgAgagAhakaH khagagaH / aGkAgAGkAGkAGkaga kaGkakakaGkA kahA khagAGkAGkaH / / 2346 // kAkAghahA kAkasya aindrervAyasasya aghaM duHkhaM hantIti tthoktH| aGkagAGkaH aGkaM zrIvatsAkhyaM lakSaNaM gacchatItyaGkagaH aGkaH kroDa yasya saH zrIvatsavakSA ityarthaH / kozastvanantaramavodAhariSyate / khagAGkagAgAgagAhakaH - khagAH sadaH aGkaGgAH samIpagAH yasya saH atyunnata hAte yAvat / tathoktaH agAga: phaNigiriH ' ago nagazca bhujage nAbhau bhUruhi bhUdhare' iti ratnamAlA / 'agassyAnnagavattarau / zaile sarIsRpe bhAnau' iti hemacandrazca / khagAGkagazcAsAvagAgazca khagaGkagAgAgaH tasya gAhakaH unnatatamaM zeSAcalaM praviSTa ityarthaH / gAhatevul / khagaM khagena vA gaccha
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 253 tIti khagagaH tArkSyavAhana ityrthH| 'anyatrApi dRzyata iti vaktavyam' iti' vArtikAt gmerddH| yadvA khagaM bhAnuM gacchatIti khagagaH savitRmaNDalAntarvartItyarthaH 'ya eSo'ntarAditye' ityAdizrutibhyaH / aGkAgAGkAkAGkagakaGkakakaGkAkahA-akaM saMkhyAM na gacchatItyaGkAgaH asaMkhyAka ityarthaH / yadvA aGka kalaGka na gacchatItyaGkAgaH niSkalaGka ityrthH| yo'GkaH citrayuddhaM tasya aGkaH sthAnaM tasya akaM samIpaM gcchtiityngkaangkgH| yadvA aGkaH aparAdhaH taM na gacchatItyaGkAgaH niraparAdha ityarthaH / tathoktazcAsAvakAGkagazceti vizeSaNobhayapadaH krmdhaaryH| tAdRzo yaH kaGkakaH gRdhraH jttaayurityrthH| tasya kaGkAkahA kaGkaH yama: tatkRtaM yat akaM duHkhaM taddhantIti tthoktH| hanteH kvip 'yA gatiryazazI. lAnAm' ityAdi vadatA bhagavatA tasya divyasthAnapradAnena yamaviSayagamanaduHkhasya gaLahastitatvAditi bhaavH| akaM duHkhAghayoraGko bhUSArUpakalakSmasu / citrAjau nATakAdyaMze sthAne kroDe'ntikAgasoH // iti hemacandraH / khagAGkAGkaH khaM paramavyoma gacchatIti khagaH. yaH aGkaH 'divyaM sthAnamajaraM cAprameyam' ityAyuktaH zrIvaikuNThAkhyasthAnavizeSaH / tasya aGkaH AbharaNabhUta ityarthaH / atra bhagavAMstAryavAhanaH paramavyomanilayazzrIvatsavakSA eva rAmAtmanA'vatIrya kAkAsurAvipadapanayano jaTAyunizzreyasavizrANayitA ca bhUtvA'rcAtmanA zeSAdrI nivasatIti nirglito'bhipraayH| paramavyomanilayatvAdinA paratvaM vibhavarUpAvasthAnena saulabhyaM arcAtmanA'vasthAnena tasyaiva nirAtizayatvaM ca vyAjatam / atra kaNThyaireva svaraiyaMjanaizca padyaracanA / duSkaramidaM citrmityaahuH||
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 alaGkAramaNihAre atha varNaniyamaH. tatrApaJcavargINacitraM yathA, mamaiva prapannAnandastutau sarasirahAlayavAsA yA sA zizirAMzuhArilavahAsA / varasArasazAlizayA sarasA sA zrIvizizriye zirasA // 2347 // lavahAso mitahasanam / sA zrIH zirasA vizizriye aashritaa| atra kacaTatapavargIyavarNavaidhuryeNa yakArAdivarNA eva nybdhynt| idamevAsparzavarNacitram // yathAvA vAsavasavahara savaharavaravazyAsuravarAsazaurya hare / vallavavalayasahAya svayaM zriyA saha vihArazIlAvyAH // 2348 // vAsavasavasya indrayAgasya hara / savaharavarasya zambhudattavarasya vazya: yaH asuravaraH bANAsuraH taM asyati nirasyatIti tathoktaM zaurya yasya tasya sNbuddhiH| vallavavalayasya gopolajAlasya sahAya zriyA saha vihArazIla hare! svayaM matkRtakiMcitkAramanapekSya avyAH rakSa / idamapi pUrvavadapaJcavargIyacitram // anantasthoSmavarNacitraM yathA kanakakanadanayadhAmA ghanabhUmA kA'pi jagadadhipabhAmA / dalAM mama matimattAmatimattAnAM padA. ntikaM mA gAm // 2349 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 zabdAlaGkArasaraH (122) ghanabhUmA sAndramahimA jagadadhipabhAmA sarvezvaradAyatA zrIH mama matimattAM dattAm / atimattAnAM surANAM narANAM vA padAntikaM caraNanikaTaM sthAnasavidhaM vA mA gAm / yathA durdAntazvara-. manyAntikaM na gaccheyaM tathA mama matimattAM saMpAdayatviti bhAvaH / atra kAdimAvasAnAssparzA eva varNA nibaddhAH / na tu yAdaya e'ntasthAzzAdaya USmANazceti vyaJjananiyamaH / akAra AkAra ikAra iti traya eva nibaddhA iti svaraniyamo 'pyanusaMdheyaH // ekavargIyavarNaniyamo yathAdhAnAdAnAdhIne dInAnAthAdhidhUnananidAne / nAnAnandanidhAne nAthe'nadhunAtane natiM nAthe // dhAnAnAM pRthukataNDulAnAM dAnena adhIne Ayatte kucelasyati bhAvaH / dInAnAM anAthAnAM zaraNyAntaravirahiNAM AdheH manovyathAyAH dhUnanasya nidAne AdikAraNe / nAnAnandAnAM zataguNitottarakrameNAbhyasyamAnAnAmAnandAnAM nidhAne nidho anadhunAtane nAthe purANapuruSe bhagavati narti zaraNAgati nAthe AzAse ' AziSi nAthaH ' ityAtmanepadam / atra tavargIyavarNaireva nibandhaH // yathAvA nAtho'nAthAnAM no netA'nanto'dhunA dhunAtu tathA / tAM dInatAM tato no ghinotu dhIdAnato natAnetAn // 2351 // nAthaH jagadIzvaraH anAthAnAM rakSakAntaravidhurANAM naH asmAkaM netA anantaH bhagavAn tAM anirvacanIyAM dInatAM dainyaM adhunA sAMpratameva tathA dhunAtu apunarunmeSamunmUlayatvityarthaH /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 alaGkAramaNihAre tataH natAn etAn na: asmAn dhIdAnata: 'dadAmi buddhiyogaM tam' ityuktabuddhiyogavitaraNena dhinotu prINayatu / atrApi kevalatavargIyavarNaniyamaH / / yathAvA bhAbhAmba mamAbAnA bhUbhUpApAbhibhUbhAme / pApAmbupapIbimbopamabhUme'bhImabhAbhUme // 2352 // bhuvi bhavati jAyata iAte bhUbhUH yaH pApaH pApiSThaH bhUputro nrkH| yadvA bhUbhuvaH bhuvi kRtajanmAnaH pApAH pralamba baka cANUra kaMsa. zizupAlAdayaH taM tAnvA abhibhavatIti bhUbhUpApAbhibhUH bhagavAnvAsudevaH / tasya bhAme lalane / pApAmbUni ambatulyAni lokapApAni teSAM papIbimbaM sUryamaNDalaM upamA yasya saH tAdRzo bhUmA mahimA yasyAssA tasyAssaMbuddhiH anena vallabhasAdharmya sUcitam / 'nityaM taddharmadharmiNI' iti hycyte| 'DAbubhAbhyAmanyatarasyAm' iti DAe / pAtIti papIH 'yApoH kihe ca' iti pAterIpratyayo dvitvaM ca / 'papIssUryaH' iti zAbdikAH / bhImA durAtmanAmatyugrA yA bhAH prabhAva: 'bhAH prabhAve ca dIptau ca' iti medinii| tasyAH bhUmiH aadhaarbhuutaa| tasyAssaMbuddhiH 'sItAyAstejasA dgdhaaN| na tadagnizikhA kuryAt' ityAdiprasiddharipujanabhayaMkaradivyaprabhAvAzrayabhUtAmiti bhAvaH / yadvA abhImati chedaH / abhimA anugrA 'zIto bhava hanUmataH / na kazcinnAparAdhyati' ityAyuktarItyA AzritaviSaye saumyA bhAH prabhAvaH tasyAH bhUmirityarthaH / he amba! tvamiti shessH| mama bhAbhA bhasya nakSatrasya AbhevAbhA yasyAstathAbhUtA satI abAbhAH bhRzamadIpyathA ityarthaH / bhAteryaGlugantAllaG / atra pavargIyaireva varNairnibandhaH //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlakArasaraH (122) 257 dvivyaJjanaM yathA nAmAnanAni nAmAmanAni mAmAninInanAmAni / nanamanunnamanamanA namAmi nAnAnanAnamanamenam // 2353 // nAmAnanAni nAma AmanAni mAmAninInanAmAni nUnaM anunnamanamanAH namAmi nAnA ananAnamanaM enaM iti padacchedaH / avidyamAnaM mAnanaM yeSAM tAni tathoktAni na bhavantIti nAmAnanAni atimAtramAnanIyAnItyarthaH / mA lakSmIriti mAninI tasyAH inaH svAmI zrInivAsa ityrthH| tasya nAmAni nUnaM nizcayena AmanAni abhyasyAni / AGapUrvakAt nAdhAloH 'pAghrAdhmA' ityAdinA mnaadeshH| loDuttamaH / punaHpunazzrInivAsanAmAni kIrtayeyamiti bhaavH| unamanamunnatiH anunnamanaM mano yasya saH anunnamanamanAH anuddhata ityarthaH / ataeva 'mAnazcittasamannatiH' ityamaraH / ananAnamanaM ananaM prANayitR ujjiivkmityrthH| IdRzaM AnamanaM praNAmo yasya tam / eko'pi kRSNe sukRtaH praNAmo dazAzvamedhAvabhRthena tulyH| dazAzvamedhI punareti janma kRSNapraNAmI na punarbhavAya // ityAdipramANAt enaM zrInivAsaM nAnA anekaM yathAsyAtathA namAmi / nUnaM nAtra kiMcidapi saMzetavyamiti bhAvaH / idamanunAsikadvivyaJjananibaddham // yathAvA naanaamauniinaannnaamaamnnaamumaamnomaanaam| mAmAnamAmi nUnaM mAnAmAmAmamAnanAmemi //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 alaGkAramaNihAre nAnA aneke ye maunInAH munizreSThAH teSAM ananaM prANayitR nAmAmananaM nAmadheyAnukIrtanAbhyAsaH yasyAstAM / umAyAH gauryA : manasA mAnyata iti mAnA tAM ' akartari ca kArake saMjJAyAm' iti karmaNi ghaJa / 'saMjJAyAm' iti prAyikAmatyAhuH / ghaJanto'pyayaM bhedyaliGgaH, 'karmAdau tu ghaJAdyantamapi vizeSyaliGgam' iti liGgAnuzAsanAt / yadvA mAno mAnanaM bhAve ghaJa umAmanomAno'syA astIti tathoktA tAM mAM zriyaM AnamAmi zaraNaM prapadye / amAnanAM pUjAvidhurAM amAM alakSmIM nUnaM mA nAma emi na prApnomi / lakSmIzaraNavaraNAnantarama lakSmIrnazyatyeveti bhAvaH / 'tAM padmanemIM zaraNamahaM prapadye'lakSmI meM nazyatAM tvAM vRNe' iti zrutyarthe'trAnusaMhitaH / idamapi pUrvavat dvivyaJjanameva // . yathAvA tAntiM tatAM natAnAM tanutAM netA tanotu tAnetAn / netA no'tanutAto'nItInnantRnnitAntato' nantaH / / 2355 // tanti tatAM natAnAM tanutAM netA tanotu tAn etAn netA naH atanutAtaH anItIn nantan nitAntataH anantaH / iticchedaH / tatAM vistRtAM natAnAM tAnti glAniM tanutAM kRzatAM netA prApayitA / nayatestRn / ataeva na kRdyogaSaSThI / atanoH pradyumnasya tAtaH janakaH netA svAmI anantaH bhagavAn nantRRn zaraNAgatAn tAnetAn naH 'te vayaM bhavatA rakSyAH' ityuktarItyA tvadIyAnasmAnityarthaH / anItIn itiH pIDA avidyamAnA yeSAM tAn nivRttAvidyAsaMvalanabAdhAniti yAvat / tanotu
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 259 kurutAm / atraikavargIyayoreva vyaJjanayoIyorghaTanAdidaM dvivyaJjanacitraM pUrvodAharaNato vailakSaNyazAli // yathAvA dhaaraadhrdhaaraadhrdhraadhrdhraadhraadhaarH| rAdhAdharadhArAdhA dhIrodhidhuraMdharo'rAdhi // 2256 // dhArAdharANAM jaladharANAM dhArA: jalAsArAH tAsAM dharaH anArataghanAghanavarSadhArAstimitatayA zItala iti divyaprabandhaprathita iti bhAvaH / ya: dharAdharaH zeSaH sa cAsau dharAdharo giriH sa evAdhAro'dhikaraNaM yasya saH uktvishessnnvishissttshessaadrinivaasiityrthH| rAdhAyAH adharasya adhararasasyeti yAvat yAH dhArAH tAH dhayati pibatIti rAdhAdharadhArAdhAH 'dheTa pAne' asmAt kie| dhIraH 'dhairyeNa himavAniva' ityuktarItyA dhairyazAlI, dhIrodhinAM viSayebhyo niyantritamatInAM yoginAmityarthaH 'yogazcittavRttinirodhaH' iti hi pAtaJjalaM sUtram / dhuraMdharaH tadrakSAbharasvIkartetyarthaH / 'yogo yogavidAM netA' iti hi tannAmasu paThyate / yadvA 'vyaktameSa mahAyogI paramAtmA sanAtanaH' ityAyuktarItyA yoginAmIzvara ityarthaH / arAdhi apUji / asmAbhiriti zeSaH / rAdheH karmaNi luGi ciN / atrApi pUrvavadvayaJjanadvayenaiva ghaTanA, pUrvArdhe yamakavizeSo' pIti vailakSaNyam // yathAvA___duraridaradAridaradoruro'rarodAradAra dAridrI / raudrAridurdarodaradaradAradurodarAdarAdAri // 2357 // duraridaradAridaradoH urorarodAradAra dAridrI raudrAridurdarodaradaradAradurodarAdara adAri / iti chedaH / raudraH
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 alaGkAramANahAre ugraH yaH ariH vairI hiraNyakazipuH tasya durdaraH darItuM dala. yitumazakyaH yaH udaradaraH jaTharazvabhraM 'daro'striyAM bhaye zvabhre' ityamaraH / tasya dAraH dAraNameva durodaraH dyUtaM paNo vA tasmin Adaro yasya saH tasmin adara: nirbhaya iti vA / yadvA raudrAridurdarodaradaradAre durodaraH dyUtakAraH sAhAsika iti yAvat / tasya saMbuddhiH / 'durodaro dyUtakAre paNe dyUte durodaram' itymrH'| uraH vakSaH araraM kavATamiva uro'raraM tasmin udArA: 'zriyaM loke devajuSTAmudArAm' iti zrutyuktaudAryA: dArAH yasya tasya saMbuddhiH / kavATavistIrNavakSasthalaviharamANazrIka ityarthaH / duSTAH arayaH zAtravAH teSAM daraM bhayaM datta iti durAridadau ari. darau cakrazaGkhau yayoH tathoktau doSau bAhU yasya tasya saMbuddhiH 'bhujabAhU praveSTo doH' itymrH| he zaGkhacakradhara! bhagavannityarthaH / dAridrI dAriyaM brAhmaNAderAkRtigaNatvAt SyaSi SittvAt 'SidgaurAdibhyaH' iti GIS / adaari| zrInivAsaM tvAmAzrayato mama bhaktiviraktijJAnasaMpadAdisarvavidhadurvidhatvaM vidIrNamiti bhAvaH / adAri svayameva vyadIryateti vA / dRNAtervidAraNArthakAkamaNi karmakartari vA luGi ciN // yathAvA gaganaganagAnugAnAM gAnAnuganAga go'nnaanaagH| nAnAnaganAgAnananAganagenAnino nu no nanu gAH // 2358 // gaganaganaga anugAnAM gAnAnuganAga go'nana anAgaH nAnAnaganAgAnananAganagena Anina: nu naH nanu gAH iti chedaH / anugAnAM anucarANAM AzritAnAmityarthaH / gaganaganaga kalpazAkhin
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 zabdAlaGkArasaraH (122 ) : gAnAnugAH svapravartitamuraLIgAnAnusAriNaH nAgAH phaNinaH yasya tasya saMbuddhiH / ' zizurvetti pazurvetti vetti gAnarasaM phaNI ' ityuktestathoktiH / gavAM dhenUnAM anana prANana | anAga: apahatapApman 'pApAparAdhayorAgaH' ityamara: / nanviti sukumArAmantraNe / nAnA bahuvidhA: nagA taravaH nAgAH gajAzca teSAM ananaH prANayitA yo nAganagaH zeSAdriH tasya ina svAmin zrInivAsetyarthaH / naH asmAkaM gAH stutirUpAH vAcaH AninaH ' yo'ntaH pravizya mama vAcamimAM prasuptAM saMjIvayatyakhilazaktidharassvadhAmnA' ityuktaprakriyayA prANayaH prANitavAnityarthaH / aniterNijantAlluGi caGi madhyamapuruSaikavacanam / nu ityavadhAraNe / udAhRtapadyatraye vibhinnavargIya vyaJjanadvayaM nibaddhamiti vizeSaH // ekavyaJjanacitraM yathA nUnaM no nAnenAnenA nenena nonena / nAnainonunnAnAM nAnainenAnanI na no nanu nauH // 2359 // nUnaM no na anena anenAH nA inena nonena nAnainonunnAnAM nAnA enena ananI na naH nanu nauH iti padacchedaH / na UnaH nona: tena nonena sarvottamenetyarthaH / anena inena svAminA bhagavatA hetubhUtena nA kazcidapi pumAn avidyamAnaM ena: pApaM yasya saH anenAH no iti na / kiMtvanenA eva nUnamityuktArthasyAtimAtranirdhAraNe / nAnAvidhAni ca tAni enAMsi pApAni naiH nunnAnAM kSiptAnAM naH asmAkaM enena bhagavatA 'dvitIyA zissvena:' ityanvAdeze enAdezaH / nAnA vinA 'pRthagvinA nAnAbhiH' iti tRtIyA / 'pRthagvinA'ntareNarte hirunAnA ca varjane' ityamaraH / anano prANAyatrI nauH uttaraNasAmagrIti yAvat /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 alaGkAramaNihAre na nanu naiva / nnurvdhaarnne| yato'munA zrInivAsena bhagavatA sarvo'pi janaH pApmano mocyate tata enaM vinA nAnAvidhaduritatiraskRtAnAmasmAkaM bhavArNavottArako'nyo naiveti bhAvaH / atraikenaiva nakAreNa padyabandhaH // yathAvA lIlAlolelAlIlAlIlAlIlalo'lilIlAlAH / lolollolelAlaMlIlAlAlo lalAla lolAlaH // 2360 // lIlAlolelAlIlAlIlAlIlalaH lIlAsu vilAseSu lolA AsaktA yA ilA bhUH saiva AlI sakhI tAM lAlayatIti liilaalolelaaliilaalinii| sA cAso ilAnAM girA AlI patiH 'puMvatkarmadhAraya' iti puMvadbhAvaH / liilaalolelaaliilaaliilaalii| tayA lalatIti lalaH 'laDa vilAse' pacAdyac / lIlAsaktabhUsakhIlAlayitRvANIzreNIvilAsItyarthaH / alilIlAlA: aleH bhramarasya lIlA vilAsaH tacchAyati yAvat / tAM lAti AdadAtIti tthoktH| 'tvannetrayugalaM dhatte lIlAM nIlAmbujanmanoH' itivautsahazAtirityarthaH / 'lA AdAne' ityasmAddhAtoH kvim / lolollolelAlalIlAlAla: lolAH caJcalA: ullolA: mahAtaraGgA: yasyAM sA lolollolA ca sA ilA ca lolollolelaa| ilA jalaM 'bhUgovAcastviDA ilA:' ityamaraH / tasyAM pralayamahodadhijale iti yAvat / alaM lIyata ityalaMlIH 'lI zleSaNe' devAdikAdasmAt vip / sA cAsau ilA bhUH vedavANI vA tasyA: lA AdAnaM 'lazzakre lA tu dAne syAdhaNe'pi nigadyate / lI zleSaNe ca capale' iti medinii| tasyAM alatItyala: / payAta
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 263 ityarthaH / 'ala bhUSaNapativAraNeSu' iti dhAtoH pacAdyac / mahodadhinimagnAyA bhuvo vedavAco vA samuddhartetyarthaH / lalAla villaas| 'lala vilAse' ityasmAlliT / lolAla: lolA lakSmIH 'lolassyAdvAcyaliGgakaH / satRSNe capale lolA jihvAkamalayoH striyAm' iti medinI 'lolA tu rasanAzriyoH' iti hemazca / tAM alati bhUSayatItyalaH uktadhAtoreva pacAdyac / lolAyAH alaH lolAla: / yadvA lolA lalatIti lolAla: karmaNyaN / lolAyAM linAtIti vA lolAla: 'lI zleSaNe' asmAt kayyAdikAt 'anyabhyopi dRzyate' iti DaH / athavA linAtIti lA lolA lA yasmin saH lolAla: sarvathA'pi zrIvallabha ityevaarthH| lalAletyanvayaH / atra lakAreNaikenaiva padyabandha ityapaJcavargIyavarNamekAkSaracitramidam // saptasvaraniyamacitraM yathA mAmAninIsamAgamanissamagarimA'ridArisArigadam / nigamApasAridamadaM pApAni mamA''sadAsadhani dhAma // 2361 // mA lakSmIrati mAninI vadhUH tasyAssamAgamena nissamaH asadRzaH garimA gauravaM yasya tattathoktaM zrIvallabhatvAdevAsye. dRzaM mahattvamiti bhAvaH / arIn dArayatItyaridAriNI ariNA cakreNa saha vartata iti sAriH sA cAsau gadA kaumodakI yasya tattathoktam / nigamasya vedasya apasAriNaH apahartAra madhukaiTabhAdayaH teSAM damaM daNDaM dadAtIti nigamApasAridamadam / dhanamasyAstIti dhani dAsairdhani dAsadhani dAsAbhinnadhanavAdatyarthaH / dhanavadasya dAsAssaMrakSaNIyA iti bhAvaH / dhAma tejaH
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 alaGkAramANahAre paraM brahmetyarthaH / mama pApAni Asa nirAsthat / 'asu kSepaNe' asmAdevAdikAliT / atra sarigamapadhanIti saMgItazAstrapratItasaptasvarAvabodhakavaNaireva zlokaracanetIdamapi citram / atra RSabhaSaDjayoH rivarNasakArAbhyAmiva dhaivatasya dhakAreNeva dakAreNApyuzcAraNaM gAyakagoSThIprasiddhamiti dakAradhakArayorubhayorapi grathanamiti dhyeyam // yathAvA mamaiva raGgarAjavilAse mA mAdhA mama dhAmani padamAsa sadA gadAridadha sA saa| pApA nigadapadaM parigada mAM mA madarimAninIdAsa // 2362 // ___ idaM padyaM bhagavantaM raGgarAjamAkheTakavihArotsavAnantaramupAgatamanyavadhUsaMgatamAzaGkamAnAyA lakSmyA uktarUpaM vINayA'nUditam / tathAhi-dadhAtIti dadhaH / gadAriNoH kaumodakIsudarzanayoH dadha gadAcakradhArinnityarthaH / tasya saMbuddhiH / mama dhAmani gRhe pada mA mAdhAH mA sma nidadhAH roSasaMbhramAnmA meti dviruktiH / AyUrvakAddhAmo luGi 'na mAGayoge' ityatpratiSedhaH / kuta IdRzaH kopa ityatrAha-AsetyAdinA / sA sA pApA mama sapanIti bhAvaH / asahanAttannAmAgrahaNam / nigadasya tvadvacasaH padaM pAtraM Asa / tatsallApa eva tava hRdyH| mAM mA parigadamayA saha mA saMbhASiSThA iti bhaavH| mA zabdo'yaM na tu mAG / ato na luG / tvameva khalu mama preyasIti cATubhirayaM mAmanuneSyatItyAzaGkaya roSAtibhUnA saMbodhayati-madarimAninIdA. seti / matpratyarthilalanAkiMkaroti tadarthaH / atrApi pUrvavat sarigamapadhanIti saptasvaravarNA eva nibddhaaH||
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 265 anantarapadyamidaMiti kupitayA zriyoktaM nirAsavacanaM kilaanukurvaannaa| vINA svarasamudAyairatoSayadraGgarAjamatiramyaiH // 2363 // apunaruktavyaJjanacitram vyaJjanAnAM kakhAdInAM yatrAvRttirna dRzyate / citrametadvijAnIyAttadanAvRttavarNakam // yathA atha RSabhAcalakUTApIDe'tighRNAjharIbADhe / ojaHkhacchAye zaTha mana ihi go've sadA Rkhe // __ ati maGgaLArthakam / "maGgaLAnantarArambhapraznakAtmaX vatho atha' ityamaraH / idamavyayaM cAdau svarAdau ca paThyate / tena maGgaLavAcakasya sattvArthakatve'pyavyayatvaM sidhyati / ataeva zrIharSa: udasya kumbhIratha zAtakumbhajA: catuSkacArutviSi vedikodare / yathAkulAcAramathAvanIndrajAM purandhrivargasnapayAMbabhUva tAm // iti| atra hi atha snapayAMbabhUvetyasya maGgaLasnapanaM cakAretyarthaH / nipAtastu svarUpeNaiva maGgaLo mRdaGgadhvanivat / na cAtra zrIharSapadye athetyasyAnantaryamevArthaH kuto na syAditi vAcyaM, ALANKARA IV. 20
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 alaGkAramaNihAre athazabdayordvayozzravaNAt / pUrvArdhagatasyAthazabdasyAnantaryarthakatvena uttarArdhagatasyAthazabdasya maGgaLArthakatAyA evAvazyavaktavyatvAt / anyathA paunaruktayasya durvAratvAdityAstAM tAvat / atha maGgaLaH yaH RSabhAcalaH vRSAdriH tasya yat kUTaM zikharaM tasya ApIDe zekharabhUte bhagavatItyarthaH / idaM vizeSyam / atiza - yitA ca sA ghRNA ca atighRNA niratizayakaruNA / saiva jharI pravAhaH tena bADhe prazaste 'bhRzaprazastayorbADham' ityamaraH / go've avatItyatraH gavAM dhenUnAM vedavAcAM vA goH bhuvaH divazva vA. avaH rakSitA tasmin / sadA Rddhe samRddhimati / ojaH khacchAye ojasi tejasi viSaye khaM vyoma chAyA pratimA yasya tathAMte gaganatalazyAmale ityarthaH ' chAyA tvanAtape kAntau pratibimbA kayoSito:' iti vizvaH / 'chAyA paGkau pratimAyAm' iti hemacandrazca / zaTha dhUrta he manaH ! ihi gaccha / karmaNo'dhikaraNatvavivakSayA saptamI | zrInivAsaM zaraNaM vrajetyarthaH / atroktaM vyaJjanaM punarvoktamityapunaruktavyaJjanaM nAma citram | acAM paunaruktaye'pi na vyaJjanapaunaruktayamityavadheyam // atha samasaMskRtaprAkRtacitram. phaNadharavaragirigehaM lavaNimaparivAhadhIkalanabAham / varaguNamaNisaMdohaM vande'haM sundaraM visandeham || 2365 // yathAvA -- haridharaNidharavihAraM hArimahAkiraNabhAramaNi
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 267 hAram / heyaguNavisaradUraM geyaguNaM cintaye saparivAram // 2366 // kundasumamandahAsaM kuvalayadalakomalAvayavakSAsam / kuNDalibhUdharavAsaM kalaye kamalAvilAsasavikAsam // 2367 // eSu triSu padyeSvapi zabdAnAM saMskRtaprAkutabhASayostulyarUpateti samasaMskRtaprAkRtamidam // asb by'aagi , padmAdyAkAramApannA varNAzcitramudAhRtam // nanu kathamasya zabdAlaMkAratA, padmAdyAkAratAyA rekhoparekhAniSThatvAditi cetsatyam / varNAnumApakarekhAniSThAnAmevAkArANAmanumeyaniSThatvAdhyavasAyAdaupacArikIyaM zabdAlaMkAratAvAcoyuktirityAhuH // ___ tatra SoDazadalapadmam. . ekaM yadi bhavetsarvamekAntaritamakSaram / tatpadmaM SoDazadalaM karNikAzliSTavarNakam // ekAkArameva varNamekavarNAntaritaM yadi nibadhyate karNikAyAM zliSTaM ekavarNa yasya tat SoDazadalapamaM nAma citraM bhavet // 20*
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 yathA alaGkAramaNihAre tArAgaurAkArA zrI rAyo rAti rAddharAssmerA / sA rAjArAdhyA''rAtsphArA'hIrAdharAkarAdhArA // " tArA tArakA seva gaurAkRtigauravarNA / rAddhaH siddhaH rAH vibhavo ysyaassaa| smerA smymaanmukhiityrthH| rAjabhirArAdhyA / sphAraH vizAlaH ahIrAdharazzeSabhUbhRt sa evAkaraH zreSThaH AvirbhAvasthAnabhUto vA AdhAraH adhikaraNaM yasyAssA / 'irA bhUvAksurApsu syAt' ityamaraH / ' Akaro nivahotpattisthAnazreSTheSu kathyate' iti medinI / sA prasiddhA zrIH lakSmIH ArAt 'pramiti yAvat / rAyaH dhanAni rAti dadAti rA dAne' / ayameva dvicatuSkabandho gomUtrikA ca bhavati / tallakSaNaM tubahirantarmaNDalasthaM tAvatkoSThavihAri yat / koNASTakayutaM tacca dvicatuSkaM vidurbudhAH // tatrAyugmAkSaraiH zliSTA yadi yugmAkSaraistu vA / gomUtriketi vikhyAtimidameva bhajettadA || iti / etaduktaM bhavati - diGmukhakoNakaM vidiGmukha koNakaM ca dve caturaracakre vyatikRte vilikhya tasya bahirantazca maNDala rekhAyugaM vilikhya tatpratyekamaSTakoSThaghaTitaM vidhAya bahirmaNDale pUrvArdhasyAzliSTAkSarANi antarmaNDale uttarArdhasyAzliSTAkSarANi vilikhyArdhadvayasya zliSTamakSarASTakaM maNDaladvayamadhyASTakoNeSu vilikhet / evaMca dvicatuSkoNaviziSTatvAddicatuSkasaMjJA'sya / iyaM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) 269 yugmaakssrshlissttaanulomgomuutrikaa| atra koNasparzapUrvako maNDalasparzaH / evamayugmAkSarazliSTatve'pi gomUtrikA bhaviSyati / tatra koNasparzo maNDalasparzapUrvaka iti vizeSo bodhyaH // gomUtrikAbandhaH. sA rAjA rA dhyA rA tsphA rA' hI rA pa rA ka sa dhA | rA SoDazadalapadmabandhaH.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 .. alaGkAramaNihAre dvicatuSkabandhaH prakArAntareNa gomUtrikA. | gau | kaa| zrI yo | ti / ddha | ssse rA | rA | rA rA rA | rA | rA | rA sA | tsphA hI | dha | ka | dhA ythaavaavyaalaadriilaadolaaliilaalolaaclaaclaabaalaa| zrIlA'velAmme lAtIlAmAlADilAkhilAzlIlA // 2369 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlakArasaraH 271 - vyAlAdreH zeSagireH ilAyAM dharAyAM dolAlIlAyAM AMdolanavihAre lolA AsaktA / acalA sthirahRdayA acalAbAlA bhuusutaa| idaM vizaSyam / zrIlA zrImatI / sidhmAditvAnmatvarthIyo lc| lakSmaviAn lakSmaNazzrIla:' itymrH| khilAni dhvastAni akhilAni azlIlAni amaGgalAni yayA saa| avelAM maryAdAtItAM ilAmAlAM vANInajaM mAlikAsahI vaacmityrthH| me lAti datte / iti yojanA // yathAvA dhAma vyomshyaamngkaamngmkrmkssmnaam'| premasthemazrImadbhUmakSmAmalamannamasyAma // 2370 // vyomeva zyAmaM nIlaM kAmaM paryAptaM yathA syAttathA / kSemasya kuzalasya kramaH paripATiH tasya kSamaM ahaM kSemakaramiti yaavt| premNaH sthamA sthairya tasya zrI: saMpat tadasyAstIti premasthemazrImat / bhUmnaH vibhutvasya kSmAM AvAsabhUmi aklamaM zramarahitaM idamupalakSaNamakhilaheyaguNadavIyastvasya / dhAma tejaH zrInivAsamiti bhAvaH / namasyAma praNamAma / nAmetyabhupagame vismaye smaraNe vaa| yadvA vyomazyAma dhAma teja: zrInivAsaM aklamaM bhavaklamAbhAvAya 'niSpratyUhamupAsmahe' ityAdAviva arthAbhAve'vyayIbhAvaH 'nAvyayIbhAvAdatomtvapaJcamyAH' iti caturthyA am / kAmaM paryAptaM yathAtathA namasyAma pUjayAmati yojanA / 'namovarivazcitraGaH kyac' iti namazabdAtpUjAyAM kyac / tadantAddhAtorloDuttamaikavacanam / 'nAma kope'bhyupagame vismaya smaraNe'pica' iti medinI / kSemakramakSamandhAmati pAThe'pi na citrabhaGgaH / tadA-kSemakramasya kSamaM paryAptaM dhAma sthAnaM 1kSama-dhAma.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAra maNihAre kSemaMkarasthAnabhUtamityarthaH / atra zyAmaM kAmamityAdau sarvatrAnusvArasya ' vA padAntasya' iti parasavarNo bodhyaH / anyathA vivakSitacitrabhraMzApattiH / yadyapi 'sabindukAbindukayossavisargavisargayoH' iti citrAdAvabhedakalpanA'bhyupagatA kavibhiH / tathA'pi yAvadbuddhibalodayaM tAdRzaklezAnAzrayaNameva jyAya iti dhyeym| asminpadyadvaye'pi tArAgaureti prAgudAhRtapadyavadeva padmAdibandhA draSTavyAH // 272 atha gomUtrikA ekAntaraM tu varNAnAmekarUpatvamardhayoH / gomUtrikAkhyaM citraM tadAhuzcitravido budhAH // ardhayoH zlokasya yathAkramaM pUrvottarArdhayoH ekAntara ekAkSaravyavahitaM yadekarUpatvaM abhinnAkAratvaM tat gacchato gormUtrAkArakatayA ghaTitatve gomUtrikAkhyaM citramiti citrakAvyavida AhuH / gomUtramiva gomUtrikA | 'ive pratikRtI' iti kani TApi ' pratyayasthAt' iti itvam // yathA bhogIzvarazailakSitivilAsalolo dadAtu naH kuzalam / yogIzvarajAlastuti kulAmalo'sau dadhAtu no kuphalam / / 2371 // bhogIzvarazailakSitau vilAse lolaH zrInivAsa ityarthaH / naH kuzalaM dadAtu yogIzvarajAlasya stutikulaiH stotranivahaiH amala: prasanna ityarthaH / asau zrInivAsaH kuphalaM kutsitaphalaM no dadhAtu
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArakhara: (122 ) na puSNAtvityarthaH / iyaM yugmAkSarazliSTagomUtrikA mastu SoDazadalapadmanirUpaNAvasara eva pradarzitaH // bhogI zva ra zaila kSiti vi lA sa lo lo da dA tu naH ku za laM gIzvarajAla stu ti ku lA ma lo sau da dhA tu no ku pha laM 273 uddhAraka idameva padyaM prAgupadarzitarItyA trivIdhikagomUtrikAkAro'pi bhavati / evamuttaratrApi // yathAvA phaNizailazirodhAmA navajalajavilocanassadA'pAyAt / maNiloladurodAmA bhavavalanavimocanassa mAM pAyAt // 2372 // maNinA taraLaratnena lolat calat urodAma vakSohAro yasya tathoktaH saH bhagavAn mAM sadA apAyAt pAyAditi yojanA | iyamapi yugmAkSarazliSTagomUtrikaiva / atrApi prAgupadarzitarItyA bandhalekhanaprakAraH // yathAvA mAdhava dUre vacasAM caritaM tava pApahAri dalitabhavam / mAmava zaure 'nucaraM calitaM bhavatApato'rikalitabhayam || 2373 // ,, bhavatApataH saMsAratApena calitaM anavasthitacittaM aribhiH kAmAdibhiH kalitaM bhayaM yasya taM ariSaDvargatrastamityarthaH / anuityetadanena jJApyate / caraM tava kiMkaraM " kuruSva mAmanucaram mAM ava rakSa / iyamayugmAkSarazliSTagomUtrikA //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 alaGkAramaNihAre * * uddhArastu E dha/dava/sAM ri ta pA haad/t/vm| mAra va reca ca taM va pa rili bhaYA ma zau nu ra li bha to to ke ta yam / yathAvA manasijasamAnarUpe hRdayaM lgtaadshessjgtiishe| mahasi lasamAnacApe sadaye laghu tAdRze'rijayatIvra // 2374 // arijayaviSaye tIvra tIkSNe manasijasamAnarUpe AnayatItyAnaM jagadujjIvayita rUpaM manasijasamaM AnarUpaM yasya tasminiti vigrahaH / yadvA mAnyata iti mAnaM 'akartari ca kArake' iti karmaNi ghaJ tAdRzaM ca tat rUpaM ca tena saha vartata iti samAnarUpaM / manasija iva samAnarUpAmati vigrahaH tasmin kandarpatulyamAnanIyarUpa ityarthaH / na tu samAna rUpaM yasyeti vigrahaH / tathA sati / jyotirjanapada' ityAdinA samAnazabdasya sabhAvApatteH / yadvA samAnazabdAtprazaMsAyAM rUpappratyayaH prazastaM samAnaM samAnarUpamiti vigrahaH / manasijasya prazaste samAne ityarthaH / tattulyasaundarye iti bhAvaH / lasamAnaM lasanazIlaM cApaM yasya tasmin / lasatezcAnaza / 'lasamAnanavAMzukaH' iti mAghaH / laghu kSipraM hRdayaM lagatAditi yojanA / idamapi padyaM ayugmAkSarazliSTagomUtrikArUpam //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlaGkArasaraH (122) hArabandho yathA-- zrIlakSmIlakSmAlaGkiyaM ghanAghanaghanazri yazzrayabhayadam / pUtadhyAtazcetazzeSadharAdharagharAmaNiGguNibhaNita m // 2375 // zrIH lakSmIH lakSma zrIvatsazca alaGkiye alaMkArI yasya tam / ghanAghanaghanazriyaH prAvRSeNyajaladasAndrarucaH bhayadaM tato'pi nIlamitiyAvat / pUtaiH zuddhAntaH karaNaiH munibhiH dhyAta upAsitam / guNI anantakalyANaguNAkara iti bhaNitaM zrutibhiH pratipAditaM zeSadharAdharadharAyAH maNi ratnabhUtaM zrInivAsaM he cetaH hRdaya zraya sva // uddhArastu - Azraya kSmI ( rA EXE zrI la (kSmA) rA dha ra Sa (33) (yaM) GgaH Nibha nA gha na ma na Gakra) (dhyA) ta 275 bha ya bha (dama) (pU
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 alaGkAramaNihAre kavinAmAGkitagavAkSabandho yathAkRttoSNAbhaviniryadracimadavikasanamaNi klye| vinatajanAdaraNakRtaM phaNigiritilakaM hariM dhyeym|| uSNAbhAt bhAnoH viniryantyAH ruceH prabhAyAH yo madaH tasya vikasana unmeSaH tat kRtaM chinnaM yena sa tathoktaH maNiH kaustubho yasya taM dinamaNiNimadakSapaNanipuNamaNivaroraskamityarthaH / vinatajanAnAM AdaraNakRtaM phaNigiritilakaM hariM dhyeyaM kalaye dhyAyAmItyarthaH / lakSaNaM tu uparyupari koSThAni bhaveyurnava madhyataH / tiryakoSThAnyapi tathA bhaveyurmadhyato nava // ubhayoranayoH pArzvaye koSThAnyanakramAt / sapta paJca tathA trINi niSpadheranyathA tathA // tulyapramANA vilikhettiryagarvaM ca rekhikAH / madhyavIdhIziraHkoSThAdArabhya vilikhebudhaH // ekaM trIpaJca saptAtha nava sapta ca paJca c| trInekaM ceti padyasya varNAstiryaganukramAt // UrdhvamadhyamavIdhIsthavarNaiH pramiLitaiH kramAt / svoddezyakavikAvyAdinAmnAmuddatiriSyate // gavAkSo nAma bandho'yaM saralaH kavisammataH /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 GEE ha e Itt da ra Na ka taM phaNi gi riti la kaM harindhye atra UrdhvamadhyamavIdhyAM 'kRSNAryakavikRtiriyam' iti kavinAmAdikamuddhRtam / imameva rathabandha ityapyAhuH // malaM ja tAMkA ra Na ra ratnA va bhaa| ma ha nI yaM vi phaNi gi ri rA vi hA ri ki
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 alaGkAramaNihAre amalaM jagatAM kaarnnmdaarrtnaavbhaasitorskm| mahanIyaM vinumaH phaNigirirAjavihAra kinnaroneyam // 2377 // atra UrdhvamadhyamavIdhyAM 'alaMkAramaNihAro'yam' iti kAvyanAmoddhAraH ityalaMkAramANihAre zabdAlaMkArasaro dvAviMzottarazatatamaH. asamagraM gArhasthye svena kRtAM katimimAM yativareNyaH / zrIzamude samapUri zrIkRSNabrahmatantraparakAlaH // 2378 // apUri apUrayat 'dIpajanabudhapUri' iti pUrayateH kartari luGi ciN // mAnAtiganAnAgamagAnAhayazAH phnniishshikhriishH| prINAtu zrInAthassvenAnenAracayya kRtimenAm // 2379 // ___ kavanaM mama tava nAtha stavanAyAnahamiti vi. ditvaa'pi| yadabhavamiha sAhasikastadakhilamapi bAlakRtamiti sahethAH // 2380 // zrutayo bhRzamapratihatagatayo'pi yatassvato nivartante / mitamatirapi tasyaM tava stutimatanavamiti tu capalatollAsaH // 2381 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ granyopasaMhAraH . 279 sukumArAkRtivarNA sAlaMkaraNA ca surucikrcrnnaa| kavitAzrIretya tvAM kamitAraM nAtha maduditollasatAt // 2382 // sukumArAkRtayo varNAH akSarANi yasyAM sA sAnusvArakomalavarNaghaTitetyarthaH / pakSe sukumArau AkRtivarNI yasyAsse. ti| surucikarA: AsvAdyatamAH caraNAH zlokapAdAH yasyA saa| anyatra suruci zobhanacchavi karacaraNaM pANipAdaM yasyAsseti / maduditA mayA udIritA matto jAteti ca kavitAzrIH kavanalakSmIH ullasatAt prakAzatAM pramodatAM ca // dhanyA mama kaviteva kAnyA bhavitaha magyatAM jagati / kanyAmivodadheyA mAnyAM hRdyAM tanoti phaNigirirAT // 2383 // mAnyAM pUjyAM udadheH kanyAmiva yAM mAnyAM mAyAH zriyaH anyAM tasyAH dvitIyAM satI hRdyAM vakSassthAM hRdayapriyAM ca tanotIti yojnaa.|| nandata vA nindata vA mandamanISo nizamya kRtimetAm / harSa vA'marSe vA sarSapamAtramapi naiva vindema // 2384 // prauDhataro hi nibandho mUDhamate1nirIkSa eva bhavet / dIpo'timAtramujularUpo netraatursyev||
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 alaGkAramaNihAre praguNAmalasuguNAvalimasRNitamAdyantamekarUpatayA / suvasanamiva sukavanamiha na mandabhAgyo'nu vindate kvApi // 2386 // komaladhIrasmAdapi komalamekamapi yo'bhinandecchlokam / iha yastu kopakArI kavaye'smai bhavati ko'pakArI tasmAt // 2387 // ____ komalaM na tu kaThinaM ekamapi na tu paJcaSAn dvitrAnvA, zlokaM abhinandati yaH asmAtpuMsaH etadapekSayA kaH pumAn amaladhIH asUyAdikAluSyavidhuratayA svacchadhI : asti| iha asminnekasminnapi zloke yastu kopakArI asUyAkRditi yAvat tasmAtpuMso'pi asmai granthakRte kavaye apakArI kassyAt / asUyApekSayA konyo'pakAra iti bhaavH|| duSprekSo yo bhavitA duSprekSastena hi prbndho'ym| suprekSastu bhavedyassuprekSastena nAtra saMdehaH // ____ duSTA avivekAsUyAdidoSadUSitA prekSA matiH yasya saH 'prekSopalabdhiAzcatsavit' ityamaraH / duHkhena prekSyata iti duSprekSaH prekSitumazakya ityarthaH / IkSate: 'ISadussuSu kRchrAkRDrArtheSu khal' iti khalU / evamagre suprekSa ityatrApi // anadhigatakAvyaparimaLalezAH katicana gabhIrakSAvADhye / kavivacane mA jAtvapi guNadoSavivekacApalaM yAntu // 2389 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranthopasaMhAraH 281 sarasakavivacanaparimaLamabhijAnanti hi budhA na jaatvnye| pratiparvatazikharasthairna jhupalaiguhyate sUcI // 2390 // sarasakavitAsarvasvaharizaraspadalAlitA kRtiratitarAM tadgandhAsvAdane'tidavIyasaH / dhuri na padamAdhattAM mRddI navA sumamAlikA zirasi suzAM lAlyA haste kariva jAtvapi // 2391 // ___ antarbahirapi rasalavadavIyasI rasavidagraNIH ko vaa| sikatAmiva duSkavitAM carvitamIheta sarvataH kaThinAm // 2392 // ApAtato'tikaThinA'pyAsvAdyata eva rsghnaavyvaa| kavitA prauDhakavInAM bhavitA nanu khaNDazakarAtulitA // 2393 // avivecitamapi madhuraM vivecitaM tvantaratirasaghanatvAt / kadalIphalAmiva satkavikavanaM rasikasya bhAti madhuratamam // 2394 // avivecita-AvacAritaM apRthakkRtoparitvaka / vivecitaM vicAritaM pRthakkRtatvakva / rasaghanatvAt kevalarasamayatvAt / anyatsugamam // 21 ALANKARA IV.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 alaGkAramaNihAre : samyagvivecanena svacchIbhUtaM vyanakti guNajAtam / tUlamiva kAvyajAlaM na yadi tathA jAtu na guNalezamapi / / 2395 // -vivecanena vicAraNena / pakSe bIjataH pRthakkaraNena / svacchIbhUtaM nirmalIbhUtaM samyaggRhItArthamiti ca / tUlamiva - kArpAsa tUlamiva kAvyajAlaM guNajAtaM sauzabdayAdiguNanivahaM tantusaca vyanakti // anuguNavivaraNamasRNaM sasitaM navanItamiva rasajJAnAm / bhavyatamaM kAvyamidaM navyamatisvAdyatAM prapadyeta / / 2396 // sasitaM - sazarkaraM ' zarkarA sitA' ityamaraH / rasajJAnAM rasi kAnAM rasanAnAM ca // -1 bhUyoguNe prabandhe prAyoM doSaM na gaNayati rasajJaH / madhuramadhurasana rasikassaraghodgIrNamiti cintayati kiM tat / 2397 // guNagaNayitA kRtAviha nirasyati tarAmanISadapi doSam / dUraM tvacaM nirasyati rasaM rasayitA naro resalisya || 2398 // S sarasakavivacananalinaM samadakutArkikalalAya }}
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ grenthopasaMhAraH . 283 vadamRgan / aparuSavimarzataH kavirAmodaM mandapavana iva vindet // 2399 // __aparuSavimarzataH--saraLatamavicAreNa komalasparzena ca / A. modaM-harSa parimaLaM ca // . . ...... na prAcInatvaM vA navyatvaM vA'pi ramyatAhetuH / guNa evaiko granthaM guNino nirmatsarA immupaadhvm|| .. upAdhvaM upAsIDhamityarthaH / upapUrvakAdAserloT madhyamabahuvacanam / :ghi ca' iti salopaH // ... prAcInameva kavanaM madhuraM na navInamiti kRtipravarAH / bhavatAM hRdi mA bhavatAdabhinavamapi madhu kuto na madhuraM syAt // 2401 // pratanaM vA'stu navaM vA kavanaM guNava dhairupAdeyam / dvIpe'nyasminiha vA'pyudetu ratnaM budhA na nAdadate // 2402 // - yo'laMkRtIrimA muhurAlambaya dhiyaM prasAdhayeta nijAm / so'laM kRtItarakRtIH kUlaMkaSadhIH kathaM lulokiSate // 2403 // yaH kRtI imAH etAvatA prabandhena nirUpitA alaMkRtI: alaMkArAn bhuussnnaaniitypi| gamyate Alambya prApyaM nijAM dhiyaM svava 21*
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 alaGkAramaNihAre llabhAmityapi vyjyte| prasAdhayati alNkroti| alaM kUlaMkaSadhIH prabandhagatacamatkRtisarvasvavedI ucitAnucitavimarzakArItyapi vyajyate / saH kRtI kuzalaH itarakRtIH anyAnasArAn prabandhAna itaravadhUrityapi vyajyate / kathaM lulokiSate draSTumapi necchati kimuta pazyaditi / ata evAtra smaasoktylNkaarH|| abhyastaikaikavidyAH kvacana mama kRtiM vIkSya hRSyantu mA vA tattAhaksarvavidyAparicayanipuNA hanta hRSyantyavazyam / prAyo mAtsaryameSAM na khalu vidhivazAyadyamISAmapi syAt kiM kAye zrIhayAsyojayati gunnnidhissrvvidyaanissdyaa|| vidyAvihRtiniSadyA hRdyA turagAnanA dhutaavdyaa| hRdyAhitA prasadyAdAdyA sA devatA budhAsAdyA // 2405 // brahmANaM pravidhAya nAbhikamale vedAnapi prAhiNodyattasmai madhukaiTabhotthavipado yattrAyate smAtha taan| taddhAmAvatu pAJcakAlikapathaprasthAnaniSThaitizreSThazrInigamAntadozakamukhairdattAhaNaM dezikaiH // yA vANyA yatirAjarAjavazagA carcitA yA cirAt prAcAryanigamAntadezikamaNizrIbrahma
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranthopasaMhAraH 285 tantrAdimaiH / yA'dhyAste parakAlasaMyamivarAsthAnImidAnImapi zreyassaMvidadhAtu saindhavamukhI saiSA parA devatA || 2407 // zrImadbhASyaM nizamyAdbhutamiti zirasA zAradA zlAghamAnA svAca yAM svIyapIThe saha yatipataye bhASyakArAkhyayA'dAt / seyaM vAgIzamUrtiryatipatikurukezAgamAntAryamukhyaiH klRptArcA brahmatantrottamakalimathanAsthAnapUjyA 'dhunA''ste // jJAnAnandAmalAtmA kalikaluSamahAtUlavAtUlanAmA sImAtItAtmabhUmA mama hayavadanA devatA dhAvitAriH / yAtA zvetAbjamadhyaM pravimalakamalasragdharA dugdharAzi merA sA rAjarAjaprabhRtinutipadaM saMpadaM saMpradattAm / / 2409 // vande taM devamAdyaM nmdmrmhaartnkottiirkottiivaattiiniryttrniryddhRnnignnmsRnniibhuutpaadaambujaatm| zrImadrAmAnujAryazrutizikharagurubrahmatantra svatantraiH pUjyaM prAjyaM sabhAjyaM kaliripu gurubhizAzvadazvotta mAGgam // 2410 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 alaGkAramaNihAre nirAloke loke vimatakathakadhvAntanivahaiH zriyaHpatyA''jJapto dhrnnimvtiiryaattikRpyaa| vyatAnIyo bhASyadyumaNimakhilAjJAnahRtaye sa jIyAcchrIrAmAnujamunivarAtmA phaNipatiH / / 2411 // tarararasa yasya vyAsAcAryo bhAratakhyAtakIrtiH / tacchrIbhASyaM zrIyatIndrapraNIta bhUyAnnityaM bhUyase zreyase naH // 2412 // zeSAdrIzvarapAdapadmayugaLI kaiMkaryahetoH purA yA ghaNTA kila bhaktinamramanasA padmAsanenArpitA / tatatantra pizAcadhUnanakRte saMkalpataH zrIpateH jAtAyai nigamAntadezikanibhAtkasyaicidasyai namaH // 2413 jihvAsiMhAsanAgrasphuTanaTanaturaGgAsya maJjIraziAspardhAnirghAryavAcAnicayaniculitapratyanIkapracAraH / zrImAnrAmAnujAryaprathitatamamatazrIlalAmArkadhAmA nityaM zrutyantavidyAgururiha jagatAM bhadravattAM vidhattAm // 2414 // saMsArATopatApakSapaNanipuNavAgdhoraNIsAraNI zrIH vANIsaMpUjyapAdAdima turagamahAmandurA''nanda
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthopasaMhAraH 287 rAziH / saMkhyAtItaprabandhaprazamitavimatatrAtazaGkAkalaGko modAnvedAntasUrirdizatu guruvarassarvatantra - svatantraH // 2415 // AdizrIvaNzaThAriryatipatirabhavadyatpadAbjopajIvyaH so'yaM zrIvatsavaMzyo varadagururapi cchAtratAM yatra bheje / dvaitIyokAvatAro ya iha yatipatebrahma yazca dvitIyaM chAtro vedAnta sUressa khalu vijayatAM brahmatantra svatantraH // 2416, // { yaccakrAGkaprabhAvAdyadunRpatimukhAH prAjyasAmrAjayagopA bhUpAssarve'pi kharvetaranijayAsara zrImahIrapuryAm / te'mI zeSAdrivAsAzzrutimakuTagurUtaMsasiddhAntasiddhAssarve'pyurvyA prathantAM yatikulapatayo brahmatantra svatantrAH / / 2417 // DillIzAnArcitAGghriryatikulanRpateryastRtIyo'vatAro divye deze samagre'kRta nigmshirodeshikaaciiprtisstthaam| yazzrImadbrahmatantrottama yatitilakAsthAnalakSmInidhAnaM kurvannArtaprapattiM sphuTanija mahimAM nyAsavidyAmatAnIt // 2418 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre yazzrIkarNATasiMhAsanaviditamahIzUrarAjAdhirAjAn kRSNAdyAnvaiSNavAgryAnakRta samahiLAJ zaGkhacakrAGkanAdyaiH / vyAkhyAM bhASyasya tadvatparamupaniSadAM drAmiDInAM ca cakre vikhyAtodAttabhUmA sa jayatu parakAlAbhidhAno yatIndraH // 2419 // 288 zrIzrInivAsanigamAntaramAnivAsarAmAnujAkhyaparakAlamahAyatIndrAH / vyUhA ivAttavapuSo jagatAM hitAya catvAra UrjitasamagraguNA jayantu // ghaNTAvatAranigamAntaramAnivAsazrIdezikendrayatipuGgavara GganAthAH / zrIbrahmatantraparakAlapadAvataMsA jIyAsurujjalaguNA gurusaarvbhaumaaH||2421|| durAdharSazrImadyatipatimatasthApanaparAH parAtyalpaprajJagrathita kuhanApaddhatiharAH / harau lakSmInAthe nihitanikhilasvAvanabharA gharAyAM jIyAsuH prathi - tayazaso'smadguruvarAH // 2422 // zrIvAsabrahmatantrAgrimapadaka lijiddezikendrA naghAGghridvandvAbjAnugrahAttapratipadavividhagranthanirmA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthopasaMhAraH 289. NazaktiH / vyAdhanaitadRSAdrIzvarasuguNamaNIhAryalaMkArazAstraM zrIkRSNabrahmatantrAdimapadaparakAlAbhi dhAnoyatIndraH // 2423 // paJcasahasreSvekAdhikeSu (5001) yAteSu kali. yuge'bdessu| abde vikArinAmani pUrNo'laMkAramaNihAraH // 2424 // adhikaNThaM sotkaNThaM vidhRto yaireSa vizrutaujulyaH / prathayati lakSmImeSAM prAyo'laMkAramaNihAraH // 2425 // rsvtpreyssundrmuurjsvismaahitpriykrnnm| jayatu sanAtanamithunaM sAlaMkaraNaM madIyakavanaM ca // ___ rasavat shRnggaaraadirsshaali| preyaH anyonyapriyatamaM sundaraM / pakSe rasavatpreyobhyAM tannAmAlaMkArAbhyAM sundaram / UrjAsva balavat / samAhitAnAM samAhitamanaskAnAM yoginAM priyaMkaraNam / pakSe UrjasvisamAhitAbhyAM tannAmAlaMkArAbhyAM priyaMkaraNaM / sanAtanamithunaM lakSmInArAyaNAtmakaM dvandvaM madIyakavanaM ca jayatu // bhavatu guNo'nyo mA vA bhavadaikAntyaM guNo mahAnasyAH / patyA satIva tadiyaM prItyA''datyA tvayA'cyuta kRtirme // 2427 //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 alaGkAramaNihAre jayatu jagati nityaM lakSmaNAryasya pakSo jayatu nigamacUDAvezikendrasya sUktiH / jayatu hayamukhIyAsthAnasaMpatsamRddhiH jayatu ca vRSazaile zrInivAsasthira zrIH / / 2428 // * iti zrImadvedamArgapratiSThApanAcArya paramahaMsaparivrAjakAcArya sarvatantrasvatantrobhayavedAntAcArya zrImatkavikathaka kaNThIravacaraNanali, nayugaLa vinyastasamastAtmabhara zrImadrAmAnuja siddhAnta nirdhAraNasArvabhauma zrImacchrInivAsa brahmatantraparakAlasaMyami sArvabhauma karuNAkaTAkSavIkSitatatkRpAsa mAdhagatabrahmavidyA vaizadyasya tattAdaza zrI zrInivAsadezikendrabrahma tantraparakAlayatIndra mahAdezika kRpAsamupArjitarahasya saMpradAyasya taccaraNanalinasamarpitAtmarakSAbharasya tAdRzazrIraGganAthabrahmatantraparakAlamunivaraNyamahAdezikakRpAsudhAsArasaM prApta turIyAzrama brahmatantra parakAla guruvarAsthAnAbhiSekasya zrI karNATadivyaratnasiMhAsana sAmrAjyobhiSiktaM zrImanmahIzUranagarAdhIzvara zrIkRSNarAja sArvabhauma saMtatisaMtata * dezikasya zrIkRSNa brahmatantra parakAlayatIndrasya kRtiSu alaMkAramaNihArAkhya malaMkArazAstraM saMpUrNam. zrI zrI brahmatantra parakAla guruparamparAyai namaH samAptoyaM prabandhaH V
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrIH . alaGkAramaNihAra lakSaNazlokAH. jayatu zrIvRSAdristhaM jagatritayarakSaNam / vadAnyaM paramaM brahma vakSola'kAralakSaNam // (1) upamA... / udbhatA bhAti sAmyazrIrubhayoryatra sopamA / vAkyArthopaskArakaM yatsAdRzyaM cAru sopamA / pUrNA luptetyalaGkAratattvajJassA dvidhoditA / . upamAnaM copameyaM dharmo vAcakamityadaH // catuSTayamupAttaM cetsA hi pUrNopamA matA varyopamAnayorddharmopamAvAcakayorapi / ekadivyanupAdAne bhvellptopmaa'ssttdhaa| vAcakasyAtra dharmasya dharmavAcakayostathA // varNyavAcakayoloMpe tattalluptAH khalUpamAH / upamAnasya lope tu talluptA paJcamI smRtA / proktA SaSThI vAcakopamAnalupteti kopidaiH / dharmopamAnaluptA'nyA lope dharmopamAnayoH / aSTamI dharmopamAnavAcakAnAM vilopame / evaM kuvalayAnandaprakAreNopamoditA //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 alaGkAramaNihAre prAcAM mate vibhAgo'syA upamAyAH prapaJcayate / pUrNA lupteti bhedena dvividhA sA tayoH punaH // zrautyArthIti dvidhA pUrNA vAkyagA ca smaasgaa| taddhitastheti ca tredhA te dve syAtAM pRthakpRthak // yathevavAdizabdAnAM sAkSAtsAdRzyavAcinAm / upAdAne bhavecchautItyAhuzzAstravicakSaNAH // ye dhamivyavadhAnena saadRshyprtipaadkaaH| saDnimAdizabdAnAM teSAmArthI prayogataH // trividhA syAdekaluptA dviluptA tu caturvidhA / ekarUpA vilupteti luptA sAmAnyato'STadhA // dharmasyAthopamAnasya vAcakasya vilopane / trividhA syAdekaluptA dviluptA tu caturvidhA / dharmavAcakayoloMpe tathA dharmopamAnayoH / varNyavAcakayostadvadvAcakAvarNyayorapi // triluptA tvekadhA dharmavAcakAvayelopataH / krameNa dharmaluptAdevibhAgo'tha pradayate // pUrNAvaddharmaluptA'pi zrauryArthIti dvidhA bhavet / tatra zrautI taddhite tu na syAdanvayahAnataH // luptopamAnA dvividhA vAkyagA ca smaasgaa| vAdiluptA samAse syAtkarmAdhArakyacoH kyngi|| karmakoMrNamuli ca Ninau kipi ca taddhite / evaM navaprakAreSA jJeyA vAcakalopinI // dharmavAcakaluptA tu varNitA kipsamAsayoH // dharmopamAnaluptA tu vAkye vRttau ca taddhite //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNakA kacilluptA vAcakopameyAbhyAmapi saMmatA / - kacitsamAsa eva syAdvAcakAvarNyalopinI // yA dharmavAcakAvarNyaluptA sA syAtsamAsagA / evamaSTavidhA luptAH prAcAM rItyA nirUpitAH // ekasyaivopameyasya yadyanekopamAnatA / tadA mAlopamAmetAmAhuH kecidvicakSaNAH // pUrvapUrvopameyasya bhavedyadyuttarottaram / upamAnatvameSoktA kavibhI razanopamA // (2) upameyopamA upameyopamA sA syAdupamAnopameyayoH / pUrvayorvaiparItyaM cetparataH punarucyate // (3) ananvayaH. ananvayo yadekasyaivopamAnopameyatA // (4) asamaH upamAyAssarvathaiva niSedho'sama ucyate / prAJco nedamalaGkArAntaramityeva manvate // (5) udAharaNamH sAmAnyoktasubodhAya tadekAMzanirUpaNAt / ukte tayoravayavAvayavitva udAhRtiH || (6) pratIpam. pratIpamupamAnasya varNyA cedupameyatA / avarNyasyopameyasya lAbhAdvarNyatiraskRtiH // 293
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 alaGkAramANihAre lAbhAdvopameyasya syAdanyAnAdarazca tt.| . upamAyA aniSpattirvayenAnyasya cApi tat // .. upamAnasya kaimarthya pratIpaM paJcamaM viduH / / (7) rUpakaM. yatsyAdviSayirUpeNa viSayasyoparaJjanam / rUpakaM tadvidhA'bhedatAdrUpyAvasitaM viduH // Arope sasabhedasyAbhedarUpakamucyate / tApyarUpakaM tatsyAttApyasya sa cedbhavet // tavayaM ca tridhA''dhikyanyUnatvAnubhayoktibhiH / pUrvAvasthAta AropyamANasyAdhikyavarNanam // vAyAM cedavasthAyAmadhikAbhedarUpakam / nyUnatA pAgavasthAtazcennayUnAbhedarUpakam // AdhikyanyUnatAbhAve'nubhayAbhedarUpakam / tApyarUpake'pyevaM traividhyaM sadbhirUhyatAm // prAcAM mate vibhAgo'pi rUpakasya nirUpyate / tridhA sAGgaM niraGgaM ca paramparitamisadaH // samastavastuviSayamekadezavivati ca / iti sAvayavaM cApi dvividhaM tatra rUpakam // yatparasparasApekSanippattInAM nibadhyate / ... rUpakANAM tuH saMghAto bhavetsAvayavaM hi tat // ... nirUpaNe'vayavino'vayavAnAM ca zabdataH / samastavastuviSayaM bhavetsAvayavaM hi tat // AropyamANaM zAbdaM cetkacidArtha ca kutracit / ekadezavivayAkhyamidaM sAvayavaM viduH //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokA: niraGgaM tadviduryatsyAdaGgamAtrasya rUpaNam / tadvidhA kevalaM mAlArUpaM ceti satAM matam // ekaM viSayi yadyanyaviSayyanvitamucyate / kAryakAraNabhAvena syAtparamparitaM tadA || zliSTazliSTavibhedana tatparamparitaM dvidhA / kevalaM mAlikA ceti tadvayaM dvividhaM bhavet // evamaSTavidhaM prAcAM mate rUpakamiSyate / (8) pariNAmaH. viSayI svAtmanA yaMtra prakRtAnupayogataH / viSayAtmatvamabhyeti pariNAmassa IritaH // OM 1 (9) ullekhaH. grahItRbhiranaikairyaMde kasyAnekadhA grahaH / rucyAdikAraNavazAt tamullekhaM pracakSate // ekasya viSayAdInAmanekatva nibandham / naikadhAtvaM grahItraikye'pyullekhasso'pi saMmataH // (10) smRti: yA sAdRzyaparijJAnodbuddha saMskAratassmRtiH / prayojyA sA smRtirnAmAlaGkRtiH kathyate budhaiH // (11) bhrAnti:. camatkRtimatI bhrAntiryasmin sAdRzyahetukA | anUditA syAtsandarbhe tamAhurbhrAntimAniti // (12) sandehaH. sambhAvanAnizcayAnyatarabhinnA manoramA | sAdRzyahetukA buddhiHsandehAlaGkRtirmatA // 295
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 alaGkAramANihAre (13) apahRtiH . AhAryAbhedabuddhe zcenniSedho'GgayaGgameva vA // etAM sAmAnyataH prAhurapahRtimalaGkRtim // anyAropaphalo yassyAtmakRte dharmanihavaH / alaGkatiriyaM zuddhApaDuti ma gadyate // sa evApahnavo yuktipUrvazceddhatvapahutiH / paryastApahnutiryatra kacittaddharmanihnavaH // varNanIye tadAropaphalako varNyate yadi / bhrAntanivAraNe'nyasya zaGkAyAM bhrAntyapahutiH / / anyasya zaGkayA chekApaDutistathyanihatau / chalacchadmanibhAyaizca vapurAtmAdikaiH padaiH / nihutizcedabhivyaGgayA kaitavApaitiArha sA // (14) utprekSA. yadanyadharmasaMbandhAdanyasyAnyatvatarkaNam / sotprekSoktA tridhaiSA syAdvastuhetuphalAtmanA / uktAnuktAspadatvana vastUtpekSA dvidhA mtaa| hetUtprekSAphalotpekSe siddhAsiddhAspadasvataH // (15) atizayoktiH. nigIrya viSayaM yatra viSayyevAdhyavasyate / rUpakAtizayokti tAmalaGkAravido viduH // uktA sApahnavA saiva ydyphutigrbhitaa| bhedakAtizayoktiryatmastutasyAnyatocyate // asaMbandhe'pi saMvandho votkRSTayai yadIryate / saMbandhAtizayoktiM tAmalaGkAravido jaguH //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 297 yoge'pyayogo'saMbandhAtizayoktirudIryate / hetukAryasahatve syAtseyamakramapUrvikA // hetuprasaktimAtreNa kArya cedvinibadhyate / capalAtizayoktissA nipuNairvinigayate // hetoH kAryasya ca syAtpaurvAparyaviparyayaH / atyantAtizayokti tAmAGaH kAvyavicakSaNAH / . (16) tulyayogitA vAnAmeva vA'nyeSAmeva vA dharma ekakaH / anvito varNyate yatra tatra syAttulyayogitA // hite'hite ca yahattestaulyaM sA tvaparA matA / yatkRSTaguNaissAmyavacanaM sA'parA matA // (17) dIpakam taddIpakaM syAdyadvayA'varNyayorekadharmatA / / (18) bhAvRttidIpakam. samastayoya'stayorvA''vRttau padatadarthayoH / AvRttidIpakaM prAhutrividhaM budhasattamAH // (19) prativastUpamA sAdRzyAvasite vAkyadvaye ceddharma ekakaH / dvirupAtto bhavetsA tu prativastUpamocyate // (20) raSTAntaH / vimbatvapratibimbatvApannadharmAdikaM dvyoH| ' vAkyArthayozcedaupamyamArtha dRSTAnta Iryate // ALANKARA IV. 22
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 alaGkAramaNihAre (21) nidarzanA upAttayorarthayozcedArthAbhedaH prakIryate / aupamyaparyavasito bhavetseyaM nidarzanA // padArtha pUrvA sAnyA syAdupamAnopameyayoH / yatrAnyataradharmasyAnyatrAropaNamucyate // sadasadbodhanaM syAccetkriyayA'nyA nidarzanA // (22) vyatirekaH uktaH kazcidvizeSazcedupamAnopameyayoH / tamAhurvyatirekAkhyamalaMkAraM cicakSaNAH // upameyasyopamAnAthadA guNavizeSataH / utkarSo varNyate prAhurvyatirekaM tadA budhAH || (23) sahoktiH guNapradhAnatAbhAjorarthayorubhayoryadA / varNyassahArtha saMbandhassa hotaM tAM tadA viduH // (24) vinoktiH kiMciddinA prastutasya ramyatA'ramyatA'pi vA / nibadhyate yadi tadA sA vinoktiralaMkRtiH // (25) samAsoktiH sAmyAdbhedakamAtrasya gamyamaprastutaM yadi / samAsoktimimAM prAhuH prAJco'laMkAravedinaH || (26) parikaraH sAbhiprAye parikaro'laMkArasyAdvizeSaNe /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 299 (27) parikarAGkuraH vizeSyaM yadi sAkUtaM bhavetparikarAGkuraH // ... (28) zleSaH vAvaryobhayAlambI zleSo'nekArthasaMzrayaH / Ayo'STadhA varNapadaliGgabhASAvibhaktibhiH // prakRtiprayayAbhyAM ca vacanairazleSa IritaH / vibhaktyAdivazAvatra nAnAvarNekarUpatA // zrUyate sa hi vidvadbhirvarNazleSa itIryate / padazleSassa yazzleSaH padabhedanibandhanaH / / liGgazleSassa vijJeyo hRsvadIrghasamAsataH / strIpunapuMsakAnAM cecchabdAnAM tulyarUpatA // bhASAzleSastu bhinnArthanAnAbhASaikyato bhavet / mupAM tiGAM ca zleSazcedvibhakti zleSa IritaH // azliSTamatyayakRtA prakRyozcetsarUpatA / sa eSa prakRtizleSo dvidhA muptiGapekSayA // prakRtipratyayaughasyAnekasya pratyayeryadi / zliSTaissarUpatA so'yaM pratyayazleSa ucyate // sa bhavedvacanazleSazzliSyanti vacanAni cet / / (29) aprastutaprazaMsA syAtmastutasya gamakaM yatrAprastutavarNanam / aprastutaprazaMsAkhyA saiSA'laMkRtirucyate // kArye hetau tathA vyApye vyApake prastute'nyagIH / same samasya cetyevaM saiSA bhavati paJcadhA // 22*
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 alaGkAramANihAre (30) prastutAGkuraH prastutasya prastutena vyaane prastutAGkuraH // (31) paryAyoktam paryAyoktaM tvanyabhaGgayA kathitaM cedvivakSitam / vyAjena ramaNIyena yadi svasya parasya vA // sAdhyate'bhIpsitaM tacca paryAyoktaM vidudhAH // (32) vyAjastutiH stutyA'bhivyajyate nindA nindayA vA stutiryadi / tatra vyAjastuti nAma prAjJAH prAhuralaMkRtim // stutyA nindA nindayA vA stutibhinnaikagocarA / vyaGgayA vibhinna viSayA stutyA vyAjastutisstutiH // (33) vyAjanindA vyAjanindA tu nindAyA nindayA vyaGgayatA yadi // __ (34) AkSepaH sa AkSepo bhavetsvoktiniSedho yo vimarzataH / niSedho yo bAdhitassan vizeSa kaMcidAkSipet // vakSyamANoktaviSayaM tamAkSepaM pare jaguH / niSedhAbhAsavadvidhyAbhAso'pyAkSepa iSyate // (35) virodhaH sa virodho'virodhe'pi virodhAbhAsatA yadi / jAtyAdInAM svasvaparasaMbandhAdazadhA bhavet //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 301 (36) vibhAvanA kAraNavyatireke'pi kAryotpattivibhAvanA / - . kAraNAnAmasAmagraye kAryajanma ca sA matA / / tRtIyA pratibandhe'pi kaaryotpttirvibhaavnaa|' vibhAvanA caturthI syAtkAryotpattirakAraNAt // kAryotpattiviruddhAcetpaJcamI sA vibhAvanA / kAraNasyodbhavaH kAryAyadi SaSThI vibhAvanA / / (37) vizeSoktiH vizeSoktiH puSkale'pi hetau kArya na cedbhavet // . (38) asaMbhavaH asaMbhAvyatvakathanamasiddharasaMbhavaH // __ (39) asaMgatiH bhinnAdhikaraNatvaM yadviruddha hetukAryayoH / varNyate tamalaMkAraM prAjJAH prAhurasaMgatim // kAryamanyatra yattasya tatonyatra kriyApi sA // kartumanyatmavRttasya tadviruddhakriyA ca sA // (40) viSamam anAnurUpyabhAjoryaTanaM viSamaM hi tat / vilakSaNasya kAryasyotpattiM ca viSamaM viduH / iSTArthodyogato'niSTAvAptizca viSamaM matam / / (41) samam / yatrAnurUpaghaTanaM vayete tatsamaM viduH / samaM tadapi kAryasya sArUpyaM kAraNena yat //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 alaGkAramaNihAre yatkiJcidiSTasiddhayartha ya udyogo vitanyate / aniSTana vinA tasya siddhizca samamucyate // __(42) vicitram iSTaiSiNeSTasiddhathai tadviparItaM kriyeta cet / prayavastAmimAM pAhurvicitrAlaMkRtiM nudhAH // (43) adhikam AdheyAdhikyakathanamAdhArAnmahato'dhikam / AdhArAdhikyakathanamAdheyAdvipulAcca tat // (44) alpam AdhArasaukSmyamAgheyAtsUkSmAdalpaM taducyate / sUkSmAdAdhAratassaukSmyamAdheyasya ca tadbhavet / / . (45) anyonyam vizeSAdhAnamanyonyamanyonyAlaMkRti viduH / ____ (46) vizeSaH vizeSassyAdvinA''dhArAdAdheyaM varNyate yadi // yatraikameva yugapadanekAdhArasaMzrayam / AdheyaM varNyate sopi vizeSaH parikIrtitaH / / kiMcitkAryArambhamAtrAdanyatkArya suduSkaram / kRtaM nibadhyate yatra vizeSassopi saMmataH // (17) vyAghAtaH tatkAryasAdhanaM vastu tadviruddhasya sAdhanam / kriyate cettadA khyAto vyAghAto'sAvalaMkRtiH // parAbhimatakAryasya viruddhA kenacit kriyA /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 303 saukaryato nibaddhA cedayAghAtassopi kathyate // yadyuttarottarasya syAtpUrvapUrvAnubandhitA / artheSu patibaddheSu vyatyayo vA'pi gRGkhalA // (48) kAraNamALA pUrvapUrvaivastubhissyAduttarottarakAraNaiH / gumbhaH kAraNamAleSA vaiparItye'pi ceSyate // (49) ekAvaLI uttarasyottarasya syAtpUrva pUrva vizeSaNam / vizeSyaM vA yadA pAhurimAmekAvaLI tadA // (50) mAlAdIpakam mAlAdIpakametatyAhIpakaikAvaLIyuteH / (51) sAraH saivottarocarotkarSe sAra ityucyate budhaiH / (52) yathAsaMyam. uddezakramato'rthAnAM saMvandho patra kathyate / pAzcastatra yathAsaMkhyamapare kramamUcire // (53) paryAya: Adheyasya kramAdekasyAnekAdhArasaMzrayaH / varNyate yatra tatroktA paryAyo'yamalaM kRtiH // kramAdAdhAra ekasminnAdheyAnekatA'pi saH // (54) parivRttiH nimayaH parivRttisyAdarthAnAM syAtsamAsamaiH / .
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 alaGkAramaNihAre (55) parisaMkhyA ekasyAnekasaMprAptau yadekatra niyantraNam / parisaMkhyeti tat prAhuralaMkArAdhvayAyinaH // (56) vikalpaH vikalpaH pAkSikaprAtirvarNyate cedviruddhayoH / (57) samuccayaH yaugapadyAtpadArthAnAmanvayassyAtsamuccayaH / (58) kArakadIpakam RmikANAM kriyANAM cedekakArakagAminAm / gumbhanaM kriyate tattu bhavetkArakadIpakam // (59) samAdhiH kAraNAntarasAnnidhyavazAtkAryasya kasyacit / saukarya varNyate yatra samAdhistatra gIyate // (60) pratyanIkam balini pratipakSe vA tatpakSe vA tiraskRtiH / tatpratidvandvisAyaM vA pratyanIka mitIryate // (61) kAvyArthApattiH daNDApUpikayA yatrArthAntara patanaM bhavet / kAvyArthApattireSA syAdalaMkAravidAM matA // arthena kenacittulyanyAyAdarthAntarasya cet / ApattiH kathyate saiSA kAvyArthApattirucyate //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH (62) kAvyaliGgam yatsAmAnyavizeSatvAnAlIDhaM syAtsamarthanam / samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM taducyate // (63) arthAntaranyAsaH samarthanaM vizeSasya sAmAnyenAsya tena vA / AhurarthAntaranyAsaM sAdhamryeNetareNa vA // (64) vikasvaraH sAmAnyena vizeSasya kriyate yatsamarthanam / punastasya vizeSeNa sa vikasvara Iryate // (65) prauDhoktiH yadutkarSAnimittasya tannimittatvakalpanam / prauDhoktireSA kathitA jayadevamukhairvadhaiH // (66) sambhAvanA sambhAvanaM syAgradyevaM syAdityUho'nyasiddhaye // (67) mithyAdhyavasitiH mithyArtho'nyaH kalpyate cetkiJcinmithyAtvasiddhaye / mithyAdhyavasitirnAma sAlaMkRtirudAhRtA // (68) lalitam dharmiNi prastute varNyavRttAntollekhanaM vinA / tatra tatpratibimbasya varNanaM lalitaM matam 11 (69) praharSaNam vinA yavAdabhISTArthasiddhissyAccetpraharSaNam / abhIpsitArthAdadhika lAbhazcApi maharSaNam // 305
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 alaGkAramANahAre upAyasiddhaye yatre kriyamANe ydRcchyaa| sAkSAtphalasya lAbho'pi praharSaNamitIritam // (70) viSAdanam yadabhISTaviruddhArthalAbhastatsyAdviSAdanam / (71) ullAsaH yadanyaguNadoSAbhyAmanyasya gunndossyoH| AdhAnaM varNyate pAhurullAsAlaMkRti tu tAm // (72) avajJA na syAtAM yadi te tAbhyAM sA'vajJAlaMkRtirbhavet / .(73) anusA anujJA sA guNautsukyAhoSasyAbhyarthanA yadi / (74) tiraskRtiH guNasya doSasaMbandhAdoSazcetsA tiraskRtiH / (75) leza: guNo doSatayA doSo guNatvenAthavA yadi / varNyate tamalaMkAraM lezamAhurmanISiNaH // (76) mudrA prakRtArthaparaizzabdaimudrA mUcyArthasUcanam / (77) ratnAvaLI prasiddhasahapAThAnAmarthAnAM nyasanaM yadi / rakhAvaLI sA vikhyAtA sakramAkramatAbhidA //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 307 (78) tadguNaH svaguNasya parityAgAMttadguNo'nyaguNagrahaH / . (79) pUrvarUpam svaguNasya punaH prAptiH pUrvarUpamitIryate // yattu syAhikRte'pyarthe pUrvAvasthAnuvartanam / pUrvarUpaM tamapyAhuralaMkRtivizAradAH // (80) atadguNaH atadguNaM saGgatAnyaguNAnaGgIkRti viduH / (81) anuguNaH svasajAtIyaguNavadanyasAnnidhyato yadi / utkarSaH pUrvasiddhasya guNasyAnuguNaM hi tat // (82) mIlitam na dRzyate bheda eva sAdRzyAyadi mIlitam / vastutulyena liGgena nijenAgantukena vA // pidhIyate vastunA cenmIlitaM tadudAhRtam // (83) sAmAnyam na gRhyate vizeSazcetsAmyAtsAmAnyamIritam / guNataulyavivakSAtaH parasya prastutena yat // aikAtmyamucyate yogAtsAmAnyaM tadudIritam // (84) unmIlitam sphUrtI samAnaguNayorbhadasyonmIlitaM viduH / . (85) vizeSakam dvayodharmyasaMsphUttau tulyayossyAhizeSakaH /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 alaGkAramaNihAre (86) uttaram unnatipraznamathavA nibaddhapaznamuttarat / sAkUtamucyate yatra tatrottaramudIritam // citrottaramalaMkAraH prannAbhinnottaraM bhavet / yaccottarAntarAbhinnamuttaraM tadapISyate // (87) citrapraznaH / praznaH praznAntarAbhitro yadi vAnyArthagarmitaH / nibadhyate taM katiciccitrapraznAkhyamUcire // (88) sUkSmam anyAzayajJasAkUtaceSTitaM sUkSmamIryate / (89) pahitam paravRttasAkRtaceSTitaM pihitaM matam // (90) vyAjoktiH hetvantaroktyA vyAjoktiryadAkArasya gRhanam / (91) gUDhoktiH gUDhoktiritaroddezyamanyaM pratyucyate yadi // . (92) vivRtoktiH vivRtoktizzleSagUDhaM vivRtaM kavinA yadi / (93) yuktiH yuktissyAnmarmaNo guptathai kriyayA paravaJcanam // (94) lokoktiH lokoktissyAdasau lokamavAdAnukRtiryadi /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 309 (95) chekoktiH syAcellokoktiranyArthagarbhA chekoktiriSyate // (96) vakrektiH anyAbhiprAyakAnyoktamanyathA'nyena yojyate / zveSeNa yadi kAkA vA sA vakroktiritIryate // (97) svabhAvoktiH jAtyAdisthasvabhAvoktissvabhAvoktiritIryate / (98) bhAvikam varNanAdadbhutArthasya vastunI bhUtabhAvinI // pratyakSe iva dRzyate yatra tadbhAvikaM matam / (99) udAttam tadudAttaM vastu yatra varNyate musamRddhimat / anyopalakSakaM zlAghyacaritraM vA nibadhyate / (100) atyuktiH adbhutAtathyazauryAdivarNanA'tyuktiriSyate / (101) niruktiH sA niruktiogato yannAmno'rthAntarakalpanam // (102) pratiSedhaH pratiSedhaH pratItasya pratiSedhasya varNanam // . . (103) vidhiH sA vidhyalakAtayatra siddhameva vidhIyate //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 alakAramaNihAre (104) hetuH sAkaM hetumatA heturuktazceddhaturIritaH / keciddhetumato hetozcaikyaM hetuM budhA jaguH // itthaM yathAmati prAcAmarvAcAM ca matAnyalam / pravicArya zataM sAgramalaGkArA nirUpitAH // rasabhAvatadAbhAsabhAvazantinibandhanAH / rasavatpreyaUrjasvisamAhitamiti zrutAH // aparAGgavyaGgayabhedA ye proktAH prAktanaibudhaiH / alNkaartvmaapnnaashctvaarste'tisundraaH|| bhAvasya codayassandhizzabalatvamiti tryH| evaM saptApyalaMkArA nirUpyante'pare'dhunA // (105) rasavAn rase rasA) bhAvAGge'pyeSvAhU rasavabudhAH / (106) preyaH yadi bhAvarasAGgatvaM bhAvasya preya iSyate // (107) UrjasvI bhAvAGgatAM rasAbhAso bhAvAbhAso'thavA'znute / yadA tadeyamUsvinAmA'laMkRtirucyate // (108) samAhitam samAhitaM bhAvazAnterbhAvAGgatve tvalaMkRtiH / (109) bhAvodayaH bhAvodayasya bhAvAGgabhAve bhAvodayo mataH //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 311 (110) bhAvasandhiH bhAvAGgatve bhAvasandherbhAvasandhiralaMkRtiH / (111) bhAvazabalatA bhAvAGge bhAbazAbalye bhAvazAvalyamucyate // prayakSAdipramANAnAM syAJcamatkAritA yadi / tadA pramANAlaGkArAnaSTau prAhuH pare budhAH // (112) pratyakSam arthAnAmindriyANAM ca sannikarSeNa yadbhavet / jJAnaM tadAhuH pratyakSaM cAru cettadalaMkRtiH // __ (113) anumAnam anumAnaM liGgajanyaliGgijJAnamudAhRtam / (114) upamAnam saMjJAyAssaMjJinazcApi saMbandhapratyayo hi yaH / sAdRzyajJAnakaraNa upamAnaM taducyate // (115) zabdapramANam sa zabdo yattu zabdasya pramANatvena kIrtanam / zrutismRtItihAsAdirUpaH zabda itIryate // . (116) arthApattiH anyathA'nupapattyA yatkiJcidarthasya kalpyate / arthAntaraM tAM kathayantyarthApati vicakSaNAH // (117) anupalabdhiH yadyogyAnupalabdhessyAdabhAvasyAvadhAraNam / kRtino'nupalabdhi tAM ramyAM viduralaMkRtim / /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 alaGkAramANihAre (118) saMbhavaH sambhavo'dhikasadbhAvAnayUnasthisavadhAraNam / (119) aitiyam yatretihocurityAdyamanirdiSTapravaktRkam / pAramparya pravAdasya tatraitihyamalaMkRtiH // (120) saMsRSTiH alaMkRtInAM sarvAsAM yathAsaMbhavameLane / laukikAnAmivaitAsAM cArutAziyekSaNAt // narasiMhaprakriyayA bhAtyalaMkAratA pRthak / atastanirNaya prAcAM matenAtrAbhidadhmahe // tilataNDulasasaMgarItyA yatretaretaram / saMsRjyerannalaMkArAssA saMsRSTiritIryate // zabdAlaMkArayorAlaMkRtyozca parasparam / ubhayorapi saMsRSTiriti sA trividhA matA // __ (121) saGkaraH yatrAnyonyamalaMkArAH kSIranIranayAdamI / saMkIryeran saMkaro'yamiti kAvyavido viduH // so'yamaGgAGgibhAvena samaprAdhAnyatastathA / saMdehena tathA caikavAcakAnupravezataH // caturdhA saGkaraH proktazzrImadappayadIkSitaiH / evaM nRsiMhAkRtayaH paJcAlaMkRtayo matAH //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 313 ~ ~ ~ ~ aGgAGgibhAvasaGkaraH apradhAnAlaMkriyayA pradhAnAlaMkriyA yadi / ujjIvyeta tadA'GgAGgibhAvasaMGkara iSyate / / samaprAdhAnyasaMkaraH anyAlaMkAragarbhaMvonAte kA'pyalakRtiH / anyayA tulyakAle cetsmpraadhaanysngkrH|| aikakAlikatAbhAve'pyalaMkAradvayaM yadi / ekenonAte sopi samaprAdhAnyasaMkaraH // saMdehasaMkaraH sAdhakaM bAdhakaM vA'pi yatrAnyatarasaGgahe / pramANaM naiva dRzyeta syAtsa saMdehasaMkaraH // ekavAcakAnupravezasaGkaraH / abhinnapadabodhyAssyunAnAlaMkRtayo yadi / tadaikavAcakAnupravezasaMkara iSyate // arthayozzabdayozzabdArthayorvA'pyekavAcake / anupravezatasso'yaM trividhaH parikIrtitaH // (192) zabdAlaGkAraH itthamarthAlaMkRtayo yathAmati nirUpitAH / nirUpyante'tha diGmAtraM zabdAlaMkRtayaH kramAt // sAmyaM vyaJjanamAtrasya varNAnuprAsa IritaH / dvidhA bhavedayaM chekavRttyanumAsabhedataH // ALANKARA IV. 23
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 alakAramANahAre chekAnuprAsaH chekAnupAsamAhuryatsAmyaM vyAnayossakRt / dvayoIyorvyaanayoryugmayoryA nirantarA / AvRttiH kriyate soyaM chekAnuprAsa Iyate // vRtyanuprAsaH ullaGghaya saGgyAniyamaM paunaruktyaM bhavedyadi / ekadvitrayAdivarNAnAM vRttyanuprAsamUcire // lATAnuprAsaH tAtparyamAtrabhinnA yA zabdArthapunaruktatA / so'yaM zAbdaH kAvyavidbhiATAnupAsa Iryate // vAkyAvRttau padAvRttau nAmAvRttau ca tatridhA / samAsaikye taddhitAyAM syAtsamAsAsamAsayoH // nAmAvRttau punastredhA lATAnumAsa IritaH / paJcaprakAra evaM ca lATAnupAsa iritaH // yamakam anarthakA vA bhinnArthAssArthakAnarthakAzca vA / kramAdAvartitA varNA yadi tadyamakaM bhavet // zlokApAdatadbhAgAvRttyA syAttaccaturvidham / AvRttAvAdyapAdAderdvitIyAdau bhidA nava // dvidhA vibhAge pAdAnAM prathamAdyAdimA yadi / dvitIyAdyAdibhAgeSu yamyante. syurbhidA daza / prathamAdhantimA bhAgA dvitiiyaadyntimaaNshgaaH|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 315 bhaveyuzcettadA'pi syurevameva bhidA daza // evaM dvidhA vibhAge tu bhedAnAM viMzatibhavet / tridhA pAdavibhAge tu triMzadityUhyatAM kramAt // evamantyAdikAdyAntamadhyAdInyAdimadhyagam / antyamadhyaM ca madhyAntyameteSAM ca samuccayAH // ekaikapAde niyatA niyatakamazAlinaH / yamyante cedAdimadhyAntabhAgAstadbhidAzzatam // punaruktavadAbhAsaH punaruktavadAbhAti yatrArtho na tu vastutaH / punaruktavadAbhAsassa nAmAkhyAtagocaraH / / zabdaikaniSThazzabdArthadvayasthazcetyasau dvidhA / sabhaGgAbhaGgabhedena dvidhA zabdaikasaMzrayaH / / apazabda vadAbhAsaH nivartate sAdhubhAvajJAnAdyatrApazabdadhIH / apazabdavadAbhAsassolaMkAro nigadyate // avyayAbhAsaH padAnAM suptiGantAnAmanyArthAnAM nigumbhane / yathA'vyayavadAmAsazcitraM tamAma tadviduH / / tiGantavadAbhAsaH yatrAbhAsastiGantAnAM syAdarthAntaragaiH padaiH / tatiGantavadAbhAsacitraM citrajJasaMmatam // sA baate||
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 alaGkAramaNihAre gUDhapAdacitram anyapAdagatA varNA gUDhAH pAdAntareSu cet / citraM tat gUDhapAdAkhyaM caturthAdyAdigUhanAt // kriyAvaJcanacitram kriyAdikaM vidyamAnamapi sandarbhakauzalAt / spaSTaM na dRzyate cettatkriyAdervaJcanaM viduH / / saptavibhaktivaJcanacitram yatraikasyaiva zabdazya guptAssapta vibhaktayaH / tatra saptavibhaktInAM vaJcanaM citramucyate // svarasthAnavyaJjanAdiniyamacitram. svarasthAnavyaJjanAnAM niyamo duSkaro hi yaH / proktazcatuHprabhRtyeSa darzyate sukaraH paraH // apunarukta vyaJjanacitram vyaJjanAnAM kakhAdInAM yatrAvRttirna dRzyate / citrametadvijAnIyAttadanA vRttavarNakam // padmAdicitrANi padmAdyAkAramApannA varNAzcitramudAhRtam // SoDazadalapadmam ekaM yadi bhavetsarvamekAntaritamakSaram / tatpadmaM SoDazadalaM kaNikASTivarNakam //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNazlokAH 317 dvicatuSkam bahirantarmaNDalasthaM tAvatkoSThavihAri yat / koNASTakayutaM tacca dvicatuSkaM vidurbudhAH // / gomUtrikA tatrAyugmAkSaraizzliSTA yadi yugmAkSaraistu vA / gomUtriketi vikhyAtimidameva bhajettadA // ekAntaraM tu varNAnAmekarUpatvamardhayoH / gomUtrikAkhyaM citraM tadAhuzvitravido budhAH / / gavAkSabandhaH upayupari koSThAni bhaveyurnava madhyataH / tiryakoSThAnyapi tathA bhaveyurmadhyato nava // ubhayoranayoH pArzvadvaye koSThAnyanakramAt / sapta paJca tathA trINi niSporanyathA tathA // tulyapramANA vilikhettiryagUz2a ca rekhikAH / madhyavIthIzirakoSThAdArabhya vilikhebudhaH // ekaM trIpaJca saptAtha nava sapta ca paJca ca / trIne ceti padyasya varNAstiryaganukramAt // UrdhvamadhyamavIdhIsthavarNaiH pramiLitaiH kramAt / svoddezyakavikAvyAdinAmnAmuddatiriSyate // gavAkSo nAma bandho'yaM saralaH kavisammataH // samAptA alaMkAramaNihAralakSaNanlokAH.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
_