________________
(૪) પ્રકાશકનું નિવેદન.
પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં ત્રણ બંધાદારીનાં હિત જોડાયેલાં છે. (૧) પુસ્તકના લેખકનું (૨) તેના છાપનારનું અને (૩) તેના વેચનારનું સુધરેલા અને પ્રગતિના પંથે ચડેલ દેશમાં, કેઈ પુસ્તકને પ્રજા સમક્ષ ધરવામાં આ ત્રણે ધંધાદારી પોતપોતાની જોખમદારી વહેંચી દયે છે; અને એ તે દેખીતું જ છે કે, જેમ કાર્યનો બે હળવો અને રકત એછી તેમ કાર્ય સુંદર થાય. જ્યારે આપણું હતભાગી હિંદમાં તે ત્રણે કાર્યને બેજે, મુખ્યત્વને કરીને એક વર્ગને જ ઉપાડે રહે છે. એટલે કરીને હિંદમાં પુસ્તક પ્રકાશનનાં કાર્ય, પાશ્ચાત્ય દેશ કરતાં, અતિમંદ ગતિથી ચાલ્યા કરે છે.
ઉપર દર્શાવેલ ત્રણ ભાગમાંથી પહેલાનું એટલે લેખક તરીકેનું નિવેદન, પ્રશસ્તિના પ્રથમ ભાગમાં આવી ગયું છે. એટલે અત્રે તે પાછળની બે શાખાવાળા ધંધાદારીને અગેજ અમારે બોલવાનું છે.
હસ્તલિખિત પુસ્તક તૈયાર હોય એટલે સર્વ પતી ગયું એમ સમજવાનું નથી. પછી તો જે ચિત્ર મૂકવાનાં હોય તે માટેની કલ્પનાઓ તથા ડેઈગઝ તેના કળાકાર પાસે ઉભાં કરાવવાં પડે, અથવા જુના હોય તો કાર્યને અનુરૂપ થઈ પડે તેવા સુધારા સૂચવીને ચિત્ર દોરાવવાં પડે. તે બાદ તેના ઝીકે કે ઇલેકટ્ટો લેટેડ એલેકસ (હાફટન, કે લાઈન) બનાવવાં રહે. વળી કેટલાંક કામમાં ફેટોગ્રાફેની મદદ પણ લેવી પડે. વળી સંશાધનનું કાર્ય એટલે શિક્ઝાચિત્રોનો પણ છુટથી ઉપયોગ કરવો જ રહે. એમ જુદી જુદી સામગ્રી ઉભી કરવામાં અનેકવિધ પ્રકારે દ્રવ્યવ્યય કરજ રહે. તેમાં વળી આ પુસ્તકનું કદ અને દળ મોટું રહ્યું, એટલે એક વિભાગને સ્થાને ચાર વિભાગમાં બહાર પાડવું કર્યું. તે પ્રમાણમાં બાઈન્ડીંગ ખર્ચ પણ વધે. તેમજ અંદરની વસ્તુ રહી તદ્દન નવીન, એટલે વાચકની વૃત્તિ કેટલે દરજજે સંતોષાશે અને કેટલા સમયમાં ખરચેલું નાણું ફરી વળશે તે સર્વ વાતેને વિચાર કરાજ રહ્યો. હસ્તલિખિત વસ્તુની કિંમત એક પાઈ પણ ન લખવા છતાં, ઉપરના સઘળા પ્રકારનાં દ્રવ્યખર્ચને કેવળ અંદાજ પાંચ આંકડાની સંખ્યાએ પહો . પ્રકાશકની મહેનતની કિંમત, નફાની ૨કમ, રોકવા પડતા નાણાનું વ્યાજ અથવા સાહસ ઉપાડવામાં વહોરી લેવા પડતાં જોખમનું મૂલ્ય એ સર્વ તો નિરાળાં રહ્યાં. મતલબ કે આવું જગી સાહસ એકલા પડે ઉપાડાય તેમ તે નહોતું જ જેથી દ્રવ્યની સહાય મેળવવા નજર દોડાવવી રહી.
