________________ प्रकरण 2 जं. લાક. લોક વિશે સામાન્ય ચિતાર--હિંદમાં બે પ્રકારના મૂલક છે; 1 બ્રિટિશ રાજ્યના પ્રાંતિ, 2 જે દેશી રાજ્યો. ઈ. સને 1891 માં આખા હિંદમાં 28 કરોડને 80 લાખ માણસની વસ્તી હતી. રોમનું રાજ્ય પૂર્ણ કળાએ હતું ત્યારે તેની જે વસ્તી હતી, તેની બમણ કરતાં કાંઈક વધારે હાલ હિંદની વસ્તી છે. જે દેશી રાજાઓ સારી રીત રાજ્ય ચલાવવાને રાજી છે,તેઓના હક્ક ઈંજે કાયમ રાખે છે. બલકે એ રાજાઓને એમના રાજ્યના તાબાના રાજાઓ કરતાં વધારે હક્ક છે. એવા દેશી રાજાએ પડે હિંદના ક્ષેત્રફળના એક તૃતીયાંશ ભાગ પર હજી અમલ કરે છે, અને તેમનાં સંસ્થાનોની વસ્તી છ કરોડ સાઠ લાખની છે. હિંદના ક્ષેત્રફળનો બેતૃતીયાંશ ભાગ બ્રિટિશ રાજ્યમાં છે, અને આખા હિંદની વસ્તીના ભાગ ઉપરાંતનાં, એટલે 22,10,00,000 માણસે, ઈગ્રેજની સત્તા હેઠે છે. દેશી સંસ્થાનો–વાઈસરોયે તેમના દરબાર ખાતે નીમેલા ઈંગ્રેજ રેસિડેન્ટની મદદથી અને તેની સલાહ પ્રમાણે દેશી રાજાઓ પોતપોતાનાં રાજ્યોમાં અમલ ચલાવે છે. એમાંના કેટલાક લગભગ સ્વતંત્રપણે રાજ કરે છે અને કેટલાકને ઓછો અધિકાર છે. એવા ખંડીયા રાજા ઘણા છે. તિઓ પોતપોતાના રાજ્યની ઉપજ લે છે, અને લશ્કરો રાખે છે. મોટા રાજાઓને તેમની રૈયતને દેહાંત દંડ સુધીની સજા કરવાનો અધિકાર છે; સઘળા રાજાઓની સત્તા કરાર કરી બાંધી દીધી છે; એ કરારથી તિઓએ ઇંગ્રેજ સરકારની તાબેદારી કબૂલ કરી છે. હિદમાં અંગ્રેજ સરકાર સર્વોપરિ હેવાથી એ ખંડિયાં રાજ્યોને મહામહિ વઢવાઢ અથવા પરા જોડે સંધિ કરવા દેતા નથી. જ્યારે કોઈ રાજા પિતાની યિત ઉપર ગેરવાજબી અમલ કરે છે, ત્યારે બ્રિટિશ સરકાર વચમાં પડે છે; જુલમ કરનારને ઠપકો દે છે; અને જરૂર પડે તો પદભ્રષ્ટ પણ કરે છે; નબળાનું રક્ષણ કરે છે, અને સઘળે સલાહ શાંતિ રાખે છે. બાર બ્રિટિશ પ્રાંત-બ્રિટિશ રાજ્યના બાર પ્રાંત કર્યા છે. દરેક પ્રાંતને માથે ગવર્નર કે મુખ્ય અધિકારી છે. પણ એ બધા હિંદની સર
