________________ સને ૧૮૯૨માં પોર્ટુગીઝ તાબાનાં સંસ્થાને. 179 154 માં વાચ્છે ડા ગામા ત્રીજીવાર પૂર્વમાં આવ્યો અને તે પણ સને ૧૫ર૭ માં કેચીનમાં મરણ પામ્યો. ભરતખંડમાં પોર્ટુગીઝનાં ઘાતકી કામા સને 1500 થી સને 1600 લગી, એટલે બરાબર એક સેક સૂધી, પૂર્વનો સઘળે વેપાર એકલા પર્ટુગીઝને હાથ હતિ. પણ ભરતખંડમાં રાજ્ય સ્થાપવાને જે રાજસંબંધી બળ અને વિશેષ લક્ષણની જરૂર છે તે બેમાંનું એકે તેમનામાં નહોતું. ચૂપમાં પિર્ટુગીઝને સૂર લેકે જે ઝઘડો થયો હતો તેમાં એ આખી પ્રજાના સ્વભાવનું બંધારણ થયું હતું. તેઓ વેપારી નહતા પણ ભટકતા શુરવી અને ધર્મને માટે યુદ્ધ કરનારા (ડર) હતા. તેઓ દરેક મૂર્તિપૂજકને પોર્ટુગાલને અને ઈસુખ્રિસ્તને શત્રુ ગણતા. જે વહેમ અને ક્રૂરતાથી તેમના ઈંડાસમાંના ઈતિહાસને કલંક લાગ્યું છે તે તેમની છતિની વખતના વૃત્તાન્ત જેમણે વાંચ્યા છે તેમના મનમાં બરાબર ઉતરી શકશે. દેશીઓની પ્રીતિ, અને હિંદુ રાજાઓની દસ્તી મિળવવાની માત્ર આબુકર્ક કોશીશ કરી હતી. જોકે તેનું નામ એટલા બધા પૂજ્યભાવથી સંભારતા હતા કે ગોવાના હિંદુઓ અને મુસલમાન સુદ્ધાં તેની કબર પાસે જતા અને ત્યાં તેનો આત્મા જાણે હાજર ન હોય તેમ પોતાની ફર્યાદ કહેતા અને તેની પાછળ થનારા હાકેમના જુલમમાંથી પોતાનો છુટકારો કરવા ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરતા. ભરતખંડમાં પોર્ટુગીઝની પડતી- સને 1580 માં બીજા ફિલિપરાજાના અમલમાં પગાલ અને સ્પેનનાં રાજ્ય જોડાઈ ગયાં ત્યારથી યુરોપમાં સ્પેનના લાભ પર પહેલી નજર રહેવા લાગી અને એશિઆમાં પાર્ટુગાલનો લાભ ઊતરતો ગણવા લાગ્યા. સને 1940 માં પોર્ટુગાલ ફરીને જુદું રાજ્ય થયું પણ એ દરમિયાનમાં બે વધારે બળવાન હરીફ, વલંદા અને અંગ્રેજોએ, પૂર્વ સમુદ્રમાં દેખાવ દીધો હતા અને પોર્ટુગીઝ લોકનું ઈંડીસનું રાજ્ય જેટલી ઝડપથી ઉભું થયું હતું તેટલી જ ઝડપથી ક્ષય પામતું હતું. સને 1892 માં પોર્ટુગીઝ તાબાનાં સંસ્થાને-હાલ હિંદુસ્થાનમાં પોર્ટુગીઝના તાબામાં ગાવા, દિવ અને દમણ સંસ્થાનો જ
