________________ 206 : હિંદમાં બ્રિટિશ રાજયની સ્થાપના. એડિરેકટરે પણ હતા. પણ તેઓ એ તરસ વધારે સભ્યતાથી દેખાડતા હતા. હેસ્ટિંગ્સને વળી દેશી રાજ્યોથી કમ્પનીના મૂલકનો બચાવ કરવાનો હતો. તેણે તેનો નાશ ન કર્યો હોત તો તેઓ તેનો નાશ કરત. બેગાળાની સરહદની બહાર જાના મુગલ બાદશાહતના ઘણું મુસલમાન હાકેમોએ સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યાં હતાં, એમાંનું સૌથી મોટું અધ્યાનું રાજ્ય હતું. આ મુસલમાની રાજ્યની પેલી તરફ મરાઠાઓ ઉત્તર હિંદુસ્તાનના ખરા ધણું થઈ પડ્યા હતા અને તેમણે દિલ્હીના નામના બાદશાહને પૂતળા તરીકે પોતાના કબજામાં રાખ્યો હતો. વરન હેસ્ટિંગ્સની ડાહી રાજ્યનીતિ એવી હતી કે આ સ્વતંત્ર રાજ અને તમાં મુખ્યત્વે પોતાના મુલકની સરહદની પાસે આવેલા અધ્યાના રાજ્યની સાથે સંપ કરો. તેને આશા હતી કે જે આ મુસલમાની રાજ્ય બળવાન થાય તો તેઓ મરાઠાઓને બંગલામાં આવતાં અને ટકાવી શકે, પણ રાજ્યો પડે એવા નબળાં હતાં કે આ રાજનીતિથી માત્ર થોડીજ ફતેહ મળી. આખરે અંગ્રેજ સરકારને મુલક ગંગાના મૂલક તરફ વધારે વધારવાની અને મુસલમાની રાજને વહીવટમાં પોતાની સત્તાતળે લાવવાની તેને જરૂર પડી. બંગાળાની ઊપજમાંથી ખર્ચ પૂરો પાડવાની ગોઠવણ છેરિસે કી-બંગાળાની ઉપજમાંથી ખર્ચ પૂરે પડે એમ કરવાની હેસ્ટિંગ્સને પહેલી જરૂર પડી. કલાઈવની દ્વિરાજ પદ્ધતિ ચાલવા દેવાથી એમ બને તેવું ન હતું. એ પદ્ધતિ બંધ પાડી ત્યારે તેણે નવાબને અપાતી રકમમાંથી અર્ક ભાગ છે કર્યો. એમ કરવાથી વરસે સેળ લાખ રૂપીઆ બચ્યા. આ કામના બચાવમાં કહી શકાય કે નામને નવાબ તે વખતે બાળક હતો અને તેના ઘણા ભારે પેન્શનને માટે કાંઈ નામની સેવા પણ બજાવતો ન હતો. 1766 માં નવો નવાબ ગાદીએ બેઠા ત્યારે કલાઈવે પડે સાઠ લાખને ઠેકાણે 45 લાખ રૂપીઆ ઠરાવ્યા હતા, અને પછી 1769 માં બીજે નવાબ બેઠા ત્યારે 35 લાખ રૂપી આ ઠરાવ્યા હતા. વહીવટમાં એ પાન બદલાયા કરતું અને લેનાર માણસ પ્રમાણે હતું. વળી આ બાળ નવાબના વખતમાં વધારે ઘટાડવાનો ખુલ્લે હુકમ ડિરેક્ટર કોર્ટે હેસ્ટિસને હાથ કામ આવ્યાનો પૂર્વે છ માસપર કર્યો હતો.
