________________ દેશી રાજ્યો સાથે હેસ્ટિંગ્સની રાજ્યરીતિ. 5 અને કેવો અથાગ ઉગ કર્યો તે લખાએલાં દફતરો પરથી જણાય છે. 165 થી 1772 લગી કલાઈવની દ્વિસત્તાપક્રતિચાલી. એ ચલાવનારાઓમાં અંગ્રેજ ઉપરીઓ ઘટારા હતા અને તેમના હાથ નીચેના દેશી કામદારો દુરાચારી હતા. વૈરન હેસ્ટિસે હવે અંગ્રેજ અમલદારે વડે મહાને વહીવટ ચલાવવાનો પ્રયાગ તેર વરસ સુધી કર્યો (171785). એની પછી થયેલા અધિકારીઓએ યોજના પૂરી કરી. હિંદના અંગ્રે છ રાજ્યનો પાયો નાંખનાર જેમ કલાઈવ હતો તેમ તે રાજ્યના કારભારની રચના રચનાર હેસ્ટિંગ્સ હતા હિંદમાં હેસ્ટિંગ્સનાં કૃત્ય–હિંદના હાકેમ ખાતે હેસ્ટિમ્સનો દાવો તના રાજ વહીવટને માટે છે. તેણે હિંદી રાજ્યના નેકરની ગોઠવણુફરીને કરી વસૂલાત ખાતાની દરેક શાખામાં સુધારો કર્યો, ઈન્સાફ કરનારી કોર્ટો (કચેરીઓ) રાપી અને પોલીસની કેડી ઘણી યોજના કરી; પણ ઇતિહાસમાં તેની નામના રાજ્યની અંદરના કારભારમાં કરેલા સુધારાને માટે થઈ નથી, પણ દેશી રાજ્ય જોડે હિંમતથી વર્તવાને માટે અને તેમ કરવા જતાં તેણે જે અપરાધ કર્યા તેને સારૂ થઈ છે. 1772 થી 1774 સુધી તે બંગાળાનો ગવર્નર હતો૧૭૭૪ થી 1785 સુધી તે હદનો પહેલો ગવર્નર જનરલ હતા. સને 1773 માં રેગ્યુલેટિંગ એક્ટ નામે પાર્લમેન્ટ કરેલા કાયદાની રૂએ નીમાયલી કોન્સિલના પ્રેસિડંટ ( અધ્યક્ષ ) હતા, અને તેની નીમણુક પણ તિજ કાયદા પ્રમાણે થઈ હતી. ફિલિપ ફ્રાન્સિસ, જેને તેણે આખરે બાબાથામાં ઘાયલ કર્યો,તે કોન્સિલમાં તેને સાથી હતા. તેના સામા થવાથી રાજ્યની અંદરના કારભારની રીતિમાં તેને ઘણી હરકત પડી. પણ અયોધ્યાના રાજ્ય જોડે, મરાઠા જડ અને ઑસ્રરના હૈદર અલી જેડે વર્તવાની રીતિમાં ઘણું કરીને તેના મત પ્રમાણે ચાલવાની તે તેને જરૂર પાડી શકતો. દેશી શો સાથે હેરિટમ્સની રાજ્યરીતિ-તિ જેમ રાજ્યની અંદર વર્તવાની પદ્ધતિ બરાબર વિચાર કરી રચી હતી તેમ દેશી રાજ્ય જોડે વર્તવાની રીતિ પણ પુખ્ત વિચારથી યોજી હતી. ઈગ્લાંડમાં ડિરેક્ટર કોર્ટ તરફથી ધનની માગણી થતી હતી તે તેને પૂરી પાડવાની હતી. તેમના નેકર હિંદની દોલતને સારૂ જેવા તરણ્યા હતા તેવા જ
