Hindni Prajano Tunko Itihas

Author(s): W W Hunter, Unknown
Publisher: Education Society
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032729/1

Page #1
મુંબાઈ ઈલાકાનું સરકારી કેળવણુ પાનું. हिंदनी प्रजानो ढूंको इतिहास. ડૉકટર હંટર કૃત અંગ્રેજી પુસ્તકનું ગુજરાતી ભાષાંતર. ( અંગ્રેજી 2 મી આવૃત્તિપરથી.) ચોથી આવૃત્તિ 25,000 પ્રત. પુસ્તક હિંદ સરકારને સન 1867 ના 25 મા આકટ મુજબ નોંધાયું છે. ) બજાઉં છ ) મુંબઈ સરકારી મધ્ય બુક ડી. સને 1899. મસ્તક સબંધી સર્વ અધિકાર સરકારે સ્વાધીન રાખ્યા છે. કિંમત 73 આના

Page #2
મુંબઈમાં એજ્યુકેશન સોસાયટીના છાપખાનામાં ગયું.

Page #3
'પ્રસ્તાવના. હિંદના લોકનું વધવું, દુનિઆને સુધારવામાં તેમણે શું શું કર્યું છે અને બીજી પ્રજાઓથી તેમણે શું શું ભોગવ્યું છે, એ દેખાડવાને હું આ ચોપડીમાં કોશિશ કરું છું. અંગ્રેજોએ લખેલા સુકા ઈતિહાસમાં ઘણું કરીને પહેલાં બે હજાર વરસની વાત થોડાં પાનાંમાં પતાવી, છતાયલો હિંદ બતાવવા માંડે છે. હિંદના યુરોપીઓને વાસ્તે કે દેશીઓને સારૂ આ રીત સારી નથી; અને બનેલા બનાવો પ્રમાણે પણ એ નથી. હિન્દના તરૂ ને હિંદના ઈતિહાસમાં કુસંપ અને પરાધીનપથાનો હેવાલ માત્ર આપવામાં આવે ત્યાં લગી આપણા અંગ્રેજી હિંદનાં રાજ્યની નિશાની સ્વમાન ધારણ કરનાર પ્રજાને ઉછરવાનું સ્થાન આય નહિ. માટે જેને હું હિંદના લોકોને ખરે ઈતિહાસ માનું છું તેમના સુકા હેવાલ અસલ આધાર ઉ૫રથી લઈને જોડવાને, મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. મારા મિત્રો પુ સ્તકોમાં એ મૂળ આધારોની તપાસ મેં સંભાળથી કરી છે. વીસ વરસની મિહનતથી જે પરિણામો મેળવ્યાં છે, તેઓની ચર્ચા ન કરતો તમને અહં માત્ર કહેવામાં આવ્યાં છે. અંગ્રેજના સગપશુની એક પ્રાચીન ગુણવાન જાતિએ મુળના વનવાસી લોકોને ભેળસેળ કરી ઠરી ઠામ રહેનારી કામો શી રીતે બનાવી તે દેખાડવાની મેં કોશિશ કરી છે. હિંદની જમીનના ૨સાળ૫ણાએ ઉત્તમ જાતને પોતાનો બધો વખત પેટ ભરવાની મહેનતમાં કાઢવાથી ઉગારી ત્યારે તે જાતે અસાધારણુ પ્રઢ અને સુદ૨ ભાષા, વિદ્યા, અને ધર્મ શી રીતે ઉત્પન્ન કર્યા, પ્રજાઓને કસવાને માટે કુદતની સામા જે પ્રયત્નો કરવાની જરૂર છે તે કરવા ન પડયાથી જે મોટા ઝગડા બધી પ્રજાઓને ઝીલવા પડે છે તે ઝીલવાને તેઓ કેવા અયોગ્ય થયા, ઘરવહેવારમાં અને ધ્યાનમાં મચી બીજું કામકાજ અને રાજ્ય વહેવારને કેવા વિસ્તાર્યો, ધર્મ અને સંસાર સંબંધી માં હિંદુ મતે હિંદના લોકોને જેડાયલા રાખ્યા, પણ તેથી એકમેક થઈ ગયેલી એક પ્રજા કેમ કરી શકાય નહિ, એ બતાવવાને મ યત્ન કર્યો છે.

Page #4
પગ એશિઆના પ્રાચીન ઉત્પત્તિસ્થાનમાંથી માણસની ભરતી હિનદમાં આવે એવી તેની સ્થિતિ હતી. જેમાં હાલના સમયમાં સાગરની ભરતીનાં મોજ આવે તેમ પૂર્વ કાળમાં દેશ જીતનારનાં મોજાં ઉત્તર તરફથી આવે એવું હતું, પણ તેમના કરેલા વિજય ઉતાવળા છતાં, સ્થાપી નહતા; અને વિસ્તીર્ણ છતાં કદી પૂર્ણ નહતા. હિન્દુ લોકના ધર્મની અને સંસારની રચના કદી ત્રુટી કે વશ થઈ નહિ. હિન્દને જીતનારામાં સર્વેથી વડા મુગલ હતા, તેમનો અમલ 13 વરસ ચાલ્યો નહિ એટલામાં હિન્દુરાજ વાળા તેમને નાશ કરવાપર મંડયા હતા. હાલ પારણા થઈ શકે છે તે પરથી એમ કહી શકાય કે મુગલ રાજયનું હિન્દુઅરેઠા, ૨જપૂતો, અને શીખો એ ત્રણ લડાયક રાજબળથી જીતાવવું અંગ્રેજી સત્તા આવવાથી માત્ર અટક્યું. બ્રિટિશ રાજય કર્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તેની સત્તા હિન્દની સઘળી જાતોના એકત્ર લાભને અર્થે વાપરવામાં આવે છે. આ વિચારો મારા મનમાં ઘણું વખતથી છે, તોપણ મેં તેઓને મારા પુસ્તકમાં દાખલ કર્યા નથી કેમકે હું આશા રાખું છું કે જે તરૂણે ઇતિહાસને બનેલા બનાવની નોંધ ગણે છે, અને તત્વજ્ઞાનની પિાથી ગણતા નથી, તેઓને હાથ આ નાની ચોપડી જશે. હિન્દને ઇતિહાસકર્તા હાલ મોટામાં મોટી નોકરી બજાવી શકે તે એ છે કે ખરેખરા બનાવ એવી રીતે વર્ણવે કે તેઓને લોક વાંચે. જે મારા લખાણુમાં સત્ય અને સાદાઈ ડાયલાં માલુમ પડશે તે મેં જે કરવા ધારેલું છે તે પાર પડશે. એથી જે તરૂણ અંગ્રેજોની અને તરૂણ દેશીઓની વચ્ચે હેત વધશે. તે મને મારી મહેનતનું ફળ પુષ્કળ મળ્યું એમ હું માનીશ. ડબલ્યુ ડબ૯૭. હર

Page #5
વીસમી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના ઘણા દેશમાં મારા ગ્રન્થપરીક્ષાએ આ ગ્રન્થને માન આપ્યું છે, તેને માટે હું તેમનો ઉપકાર માનું છું. બામસમાં થયેલું શબ્દાર્થક ભાજ પાન્તર અને ઉર્દૂમાં થયેલું કાવ્યરૂપમાં ભાષાન્તર ગણતાં આ ગ્રન્થનું પાંચ ભાષામાં ભાષાન્તર થયું છે. માત્ર અંગ્રેજી ગ્રન્થનીજ 78,000 નકલ થવા પામી છે. અને સને 1886 થી ગયા વર્ષ સુધી કલકત્તાના મહાવિવા મંદિરે (યુનિવસટિએ) ત્યાંની પ્રવેશિક પરીક્ષા માટે તેને શાલીગ્રન્થ તરીકે નીમ્યા છે. આ આવૃત્તિમાં હિન્દમાં જાહેર કેળવણીના અધિનિચન્તા (ડિરેક્ટર) અને બીજી વિદ્યાવિષયમાં પ્રમાણુ પુરૂએ - હભાવથી મોકલેલી સૂચનાઓ દાખલ કરી છે. પહેલા પ્રકરણોને સુધા૨વામાં અગાઉ વાયવ્ય પ્રાન્તમાં જાહેર કેળવણુના અધિનિયન્તા મિ. ગ્રિફિથ, અને ઑકસફર્ડમાં સંસ્કૃતના ઉપાધ્યાપક(ડેપ્યુટી પ્રોફેસર) એ. એ. સૈકડાનેલના હું મુખ્યત્વે કરીને આભારી છું. કેમ્બ્રિજના મહાવિદ્યામન્દિરમાં હિન્દુસ્થાનના ઈતિહાસ વિશે ભાષણ કરનાર મિ. મર્સીફન્સ બી. એ., એણે મારે માટે બધા છાપા ખ૨ડા (મુફશીટ) મહેરબાની કરી સુધાર્યા છે. અગાઉની આવૃત્તિઓથી આ આવૃત્તિ સુધારે કરી વધારે સારી બનાવવામાં મેં જાતે ઉજાગર કરવામાં ખામી રાખી નથી. ગ્રન્થનું કદ નાનું રાખ્યું છે તો પણ તેમાં હિન્દની ઐતિહાસિક શોધોનાં અને હિન્દના જૂનાં લખાણો (રેકર્ડ સ ) ની જે ગુણદોષપરીક્ષા હાલ હિન્દ વિના ગ્રામાં ઘણી ઉપયોગી થઈ પડી છે તે પરીક્ષાના છેવટનાં પરિણામ દાખલ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ચિત્તાકર્ષક અને શુક વાર્તા રૂપમાં, તો પણ સાધારણ અંગ્રેજ અને અમેરિકન વાચક તેને લાભ લઈ શકે અને ઈલાંડ અને હિન્દનાં વિઘામન્દિરા અને શાળાઓમાં નીમેલા ગ્રન્થ તરીકે તેનો ઉપયોગ થઈ શકે એવા નાના કદમાં હિન્દને ઇતિહાસ પ્રગટ કરવાનો મારો પ્રયાસ છે. વીસમી આવૃત્તિમાં 1891 ના હિંદુસ્તાનના વિસ્તિપત્રકમાં આપેલા મુખ્ય આકડાઓ દાખલ કર્યા છે અને સને 1892 માં મંજૂર થયલા ઈલાંડની રાજય પરિષદ (પાલમેન્ટ) ના ધારા (એક્ટ) થી હિન્દુસ્તાનની ધારાસભાની સત્તાને વધારો થયો ત્યાં સુધી વૃત્તાનાનું કાળક્રમjન દાખલ કર્યું છે. આકસફર્ડ પાસે, કનહિ, ડબલ્યુ. ડબલ્યુ હંટર કમર, ૧૮૯ર,

Page #6
_

Page #7
અનુક્રમણિકા. प्रकरण 1 लुं. દેશનું વર્ણન. ... ... ... ... ... ... ... પાનું, 1-10 હિન્દની સ્થિતિ અને કદ તેમાંના ચાર પ્રદેશ, ૧લો પ્રદેશ હિમાલયની નદીઓ–સિધુ, સતલજ, બ્રહ્મપુત્ર, ગગા અને જમના. બીજે પ્રદેશ–હિન્દની નદીઓનો પ્રદેશ; નદીઓનાં કૃત્ય–બંગાળાને પ્રદેશ, ઉત્તરની નદીના પ્રદેશોના પાક અને દેખાવ; 3 જે પ્રદેશ-દક્ષિણની ઉચી જમીન, તેનો દેખાવ, તિની નદીઓ અને પેદાશ; 4 બો પ્રદેશ બ્રહ્મદેશ. પ્રવેશ : 2 નું. લાક * * * * * * * * * પાનું, 18-20 લેક વિષે સામાન્ય અવલોકન, બ્રિટિશ અને દેશી હિંદમાં વસ્તીના આંકડા, વસ્તીની ઘાડાઈ; મોટો શહેરોની અછત; વધારે વસ્તીવાળા અને ઓછી વસ્તીવાળા મુલક, લેકાની વહેંચણી; ભમતા ખેડુતની ખેતીની રીત; ગણતમાં વધારે; લુડાં રાખવાન મનાઈ; લોકના ચાર પ્રકા૨; ઈતિહાસના સમયની પહેલાંની બે મુખ્ય જાતો. प्रकरण 3 जं. અનાય લોક * * * * * * * * * * પાનું, 28-41 અનાયે કે મૂળ ભૂમિયા વેદમાં વર્ણવેલા; હાલના વખતના અનાર્ય લોક આંદામન બેટના વાસીઓ; મદાસ ઈલાકાની પહાડી જાતો, વંધ્યા પર્વતોમાં મધ્યપ્રાંતોમાં; ઓરિસાની પાંદડાં પહેરનારી જાતો; હિમાલયની જાતો; નીચલા બંગાળાના સંતાન લોક, તેમની રાજનીતિ, ઈતિહાસ, ઈત્યાદિ, ઓરિસ્સાના કંદલો; તેમના રિવાજ, મનુષ્યભાગ, ઇ.; અનાર્ય લોકની ત્રણ મટી જાતો; અનાયે લોકનાં લક્ષણુ અને ભવિષ્ય. - B

Page #8
અનુક્રમણીકા. प्रकरण 4 थु. હિન્દમાં આર્ય લોક... ... ... ... ... ... .. પાનું,૪ર-પ૭ આર્યભૂળ;યુરોપમાં અને એશિઆમાં આર્યલોકના પ્રાચીનવિજય; મધ્ય એશિઆમાં પિતાના મૂળસ્થાનમાં આર્ય લોકની અવસ્થા; યુરોપી અને હિન્દી ધર્મનું સામાન્ય મૂળ તથા હિન્દી યુરોપી ભાપાઓનું સામાન્ય મૂળ; હિન્દી આર્યનું પ્રસ્થાન, વેદ વેથી જણાતો આર્યનો સુધારે, વેદના દેવા, બ્રાહ્મણ, ચાર વર્ણ બંધાઈ, બ્રાહ્મણોની વડાઈની સ્થાપના બ્રાહ્મણના જન્મારાના ચાર આશ્રમ. હાલના વખતના બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણુની ધર્મવિચા-હિદના ત્રણ દેવ, બ્રાહ્મણનું તત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય, ખગોળવિવા, વિદ્યકશાસ્ત્ર, સંગીત, કાયદા, કવિતા, મહાભારત, અને રામાયણ નામના વીરરસ કાવ્યો; પછીથી થયેલાં સંસ્કૃત વિરરસ કાવ્ય; સંસ્કૃત નાટક અને સંગીત કવિતા. प्रकरण 5 मुं. હિન્દમાં બુદ્ધ ધર્મ (ઈ. સ. પૂર્વે 543 થી ઈ. સ. 1000 સુધી). * * પાનું, 58-80 બુદ્ધ ધર્મનો ઉદય, ગૌતમ બુદનું ચરિત્ર, બુદને ઉપદેશ, “દ મતનું ધર્મપ્રસારક રૂપ, બુદની પહેલ વહેલી સભાઓ; અશોકે બૈદ ધર્મ સ્વીકાર્યો, અને રાજધર્મ તરીકે બાદ મતની સ્થાપના કરી, તેના ખડકે ઉપર કાતરેલાં મૂળતત્વો; કનિકની સભા, બાદમાર્ગ અને બ્રાહ્મણ ધર્મની સરસાઈ, શિલાદિત્યની સભા (ઈ) સં- 634 ); બૈદ ધર્મનો નકંદનો મોટો અપાશરો; બ્રાહ્મણુ ધર્મનો જય (40 સ. 700-900 સુધી); હિન્દમાંથી દેશ નિકાલ થયેલો બૈદ ધર્મ (ઈ. સ. 900); જૈન લોક પ્રાચીન બૈદ માર્ગીઓના હાલના અનુયાયી છે; હાલના હિન્દો ધર્મ ઉપર બૈદ ધર્મની સતા. प्रकरण 69. હિન્દમાં ગોકલોક (ઈસ પૂ૦૩ર૭–૧૬૧).. .. પાનું, 81-85 ગ્રીક ઘામાં હિન્દ વિષે પહેલી વહેલી કરેલી સૂચના મહાન

Page #9
અનુક્રમણિકા. સિંકદરની પંજાબ અને સિધપર સવારી તેની પછી આવનારા, ઉત્તર હિંદમાં ચંદ્રગુપ્તનું રાજય; મેગાસ્ટેનેસે કરેલું હિન્દનું વર્ણન; પછીની ગ્રીક સવારીઓ. અવારા ઉમું. શક લોકની સવારીઓ (ઈસ. પૂર્વે આશરે 100 થી ઈ.સ પ૦૦ સુધી)...... ... ... ... .. પાનું, 87-90 મધ્ય એશિયામાં શકલોક, ઉત્તરહિન્દમાં શકલાકનાં રાજે; હિન્દમાં હજુ સુધી રહેલી શક જાતિ,શકલાકની સામે વિક્રમાદિત્યનાં યુદ્ધ (ઈ.સપૂર પ૭) અને શાલિવાહનનાં યુદ (ઈ સર પૂર 78 ); પછીથી શકલાકની સામે થનારા, શાહ ગુપ્ત અને વલ્લભી કુળે. प्रकर હિન્દુમતની વૃદ્ધિ (ઈસ ૭૦૦થી 1500 સુધી)..... .... પાનું, 91-17 હિન્દની વસ્તીનાં ત્રણ મૂળ-આર્ય, અનાર્ય અને શકલાક; સુધારાનાં આર્ય કન્યા, બ્રાહ્મણ. હિન્દુ ધર્મને બેવડા પાયે, જ્ઞાતિભેદ અને ધર્મ,હિન્દુ ધર્મ ઉપર બૈદ ધર્મની અસર, હિન્દુ ધર્મ ઉ૫૨ અનાર્ય લેકે કરેલી અસર, હિન્દુ ભતમાળાનું પુસ્તક નવમા સૈકાન શિવ ધર્મનો ઉપદેશક શંકરાચાર્ય, શિવપૂજાનાં બે રૂપ; 13 શિવપંથ; વિષ્ણુપૂજ, વિષ્ણુપુરાણું (ઈ. સ. 1045); વિષ્ણવ ઉપદેશક-રામાનુજ (ઈસ 1150), રામાનંદ (ઈ. સ. 133-1400), કબીર (ઈ. સ. ૧૭૮૦–૧૪ર), ચેતન્ય (ઈસ ૧૪૮પ-૧૫ર૭), વલ્લભવામી (ઈસ ૧પર), હિન્દુ વ્યવસ્થાનું ધર્મબંધન, પૂજ. प्रकरण 9 मुं. પ્રથમ આવેલા વિજયી મુરલમાને ( ઈ. સ૭૧૪–૧૫ર૬ ). પાનું, 18-136 હિન્દુ ધર્મપર મુસલમાન વિજયની અસર; મુસલમાની રાજકુળોની નોંધ; સિધપર અરબાની સવારીઓ (ઈસ. 636-88); મુસલમાને જીતવા આવ્યા તે સમયને ભરતખંડ, મુસલમાનની જીત માત્ર અપૂર્ણ અને અસ્થાયી હતી; પહેલી તુરકી સવારી-સબક્તિગીન (ઈ૦ સ૦ 977); ગજનીન મહમુદ

Page #10
કરે અનુક્રમણીકા. (. સ. 1071-170), તેણે હિન્દ૫૨ કરેલી છ સવારીઓ, સોમનાથનું ખેદાન મેદન, પારવંશ(૧૯૫ર-૧ર૬), મહમુદ ધારી, રજપૂત જાતોની હાર, બંગાળ દેશની છત (૧ર૦૩), ગુલામ વંશ (૧ર૬-૧ર૯૦); કુતુબુદ્દીન, અદત મશ, ૨જી આ બેગમ; મુગલોની ચઢાઈ અને ૨જપૂતાનાં બંડ; બલબન; ખિલજી વંશ. (૧ર૯૭–૧૩ર); જલાલુદ્દીન અલાઉદીનની દક્ષિણ હિન્દમાં જીત હિન્દમાં મુસલમાની રાજયના વિસ્તાર (136), ધર્મભ્રષ્ટ હિન્દુ પાદશાહ ખુશ, તુઘલક વંશ (૧૩ર૦-૧૪૧૪), મહમદ તુઘલક, તેનાં ધાતકી કલ્ય, કરવેરા લેવામાં ભૂલમ, ફીજશાહ તુઘલક, તેણે બંધાવેલી નહેર, તિમૂરની સવારી (1398), સૈયદ અને લોદી વિશે, દક્ષિણુનાં હિન્દુ રાજ-વિજયનગર; દક્ષિણમાં મુસલમાની રાજા, બ્રાહ્મણ વંશ દક્ષિણના પાંચ મુસલમાની રાજ્ય; વિજયનગરની પડતી; મુસલમાની માતાની સ્વતંત્રતા, અસલના દિલ્લીના આંધરાજ્યની નબળાઈ. प्रकरण 10 मुं. મુગલ વંશ (૧૫ર૬-૧૮૫૭) . . . . . . પાનું 137-161 હિન્દ૫૨બાબત્ની સવારે,ને પાણિપતના રણુમાં લોદી વંશની હાર (૧૫ર૬);હુમાયુનો અમલ(૧પ૩૦-૧૫૫૬);અફગાન શેરશાહ તેને હરાતિ ઈરાનમાં નાશી જાયછે,પણું પાણીપતની બીજી લડાઈમાં હિન્દ ફરીને જીતી લે છે(૧૫૫૬); મહાન અકબ૨(૧૫૫૬-૧૬૦૫),તના રાજ્યની વ૨સવા૨ કવિ, પ્રતિનિધિબહેરામ, હિન્દમાં અકબરનાં કૃત્ય, મુસલમાન સંસ્થાને તાબે કરે છે ને ૨જપૂતોને વશ કો, હિન્દુઓને મનાવવાની તિની રાજનીતિ, દક્ષિણ હિંદમાં તિનું રાજય, તિની ધર્મપર શ્રદ્ધા, અકબરની રાજ રચના, હિંદની વસૂલાત ૫દતિ, તેના પ્રધાન; જહાંગીર ( 1605-1627), તેનાં યુદ અને વિજય, બેગમ નૂરજહાં, જહાંગીરનાં લક્ષણ, શાહજહાન (૧૬ર૮-૧૯૫૮), તેની રાજયવ્યવસ્થા અને યુદો, દિલ્હી અને આગ્રામાં તેણે બંધાવેલી મોટી ઈમારતો, તિની પેદાશ, તેના બળવાખોર શાહજાદા ઔરંગજેબે તેને ગાદીએથી ઉઠાડી મૂક; ઔરંગજેબનો અમલ (1858- 17), તેના રાજળની વરસવા૨ફક નિધ, તે પોતાના ભાઈઓની હત્યા કરી છે, દક્ષિણ હિંદમાં તેની મોટી લડત, મરાઠા જોડે તેનું યુ અને તેનું મરણ, મી૨ જુમલાએ આસામપર સવારી કરી પણ તેમાં તેની હાર થઈ

Page #11
અનુક્રમણિકા. 13 ઔરંગજેબની ધમધ રાજનીતિ અને હિંદુઓ ઉપર જુલમ, એના રાજની ઉપજ, ઔરંગજેબનાં લક્ષણ એની પછી થનાર નામ. પાદશાહના અમલમાં મુગલાઈ રાજની ૫ડતિ; દક્ષિણ અને અયાધ્યાની સ્વતંત્રતા; મરાઠા, શીખ અને ૨જપુતાના બંડ; નાદિરશાહ ઈરાની અને અહમદશાહ અફગાનની સવારી ઓ; દેશની ખરાબી; પાદશાહતનું પતન 187-88; અંગ્રેજે હિંદ મુગલે કનેથી જીતી લીધા નથી, પણ હિંદુઓ પાસેથી લીધો છે, 177 માં ઔરંગજેબનું મૃત્યુ થયું ત્યાંથી તે છેલ્લે મુગલ પાદશાહ બહાદુરશાહ ૧૮૫૭ના બળવામાં સામેલ થયાથી દેશ નિકાલ થયો ત્યાં સુધી બનેલા મુખ્ય બનાવેની વરસવા૨ોંધ. प्रकरण 11 मुं. મરાઠા... .............................................પાનું, 168-176 મરાઠાના ઉદય અને દક્ષિણમાં તેમના રાજબળની વૃદિ; રંગજેબ જેડશિવાજીની અનિયમિત લડાઈ, શિવાજીને વંશ; પેશ્વાને મરાઠા રાજસમુદાય; પાંચ મરાઠા રાજવંશ, એટલે પપ્પા, સિધયા, હેકર, નાગપુરના ભેસલા, અને વડોદરાના ગાયકવાડ, અંગ્રેજ જોડે ત્રણ મરાઠા યુદ ર૦–૨૧. प्रकरण 12 मुं. યૂરોપી લોકનાં પહેલ વહેલાં થાણું............................. પાનું, 177-190 યુરોપ અને એશિયા (ઈ. સ. 1500) વાસ્કેડી ગામા, પ્રથમ આવેલા પિર્તુગીન ગવર્નર અને તેમના જુલમ; પિાર્ટુગીઝ રાજબળની પડતી, અને ભરતખંડમાં તેમનાં હાલનાં સંસ્થાના વિસ્તાર,હિન્દમાં વલન્દા અને પૂર્વના સમુદ્ર પર તેમની સર્વોપરી સત્તા; પહેલ વહેલા સાહસિક અંજે (1496-156), ઈંગ્લિશ કંપનીની પહેલ વહેલી સફર, આંબાયનાની કતલ(૧૯૩૫), હિંદમાં અંગ્રેજના પહેલ વહેલો થાણાં, મદાસમાં, મુંબઈમાં, બંગાળમાં બીજી ઈસ્ટ ઈડીયા કપનીઓ. प्रकरण 13 मुं. હિન્દમાં બ્રિટિશ રાજની સ્થાપના.... ....... પાનું, 191-219 હિન્દના ગવર્નર, ગવરનર જનરલ અને વાઈસરાયની, યાદી,

Page #12
14 . અનુક્રમણિકા. (૧૫૮–૧૮૯ર), દક્ષિણમાં ફેંચ અને અંગ્રેજીઓરંગજેબના મરણ પછી દક્ષિણુ હિન્દની સ્થિતિ (177); કર્ણાટકમાં દેશી હાકેમ(૧૭૭-૧૫૬), નવાબ સુરાજ ઉદ દોલા કલકત્તા જીતી લે છે, અને કલકત્તાનું શાકજનક કારાગ્રહ, કલાઈવ પાછું કલકત્તા સર કરે છે, પ્લાસીના યુદ્ધમાં તેની ફતેહ (1757), મીરજાફર બંગાળાના નવાબની ગાદીએ બેસે છે; કલાઈવની જાગીર; કલાઈવ બંગાળાને પહેલા ગવર્નર (1758) મીરજાફરને ગાદીએથી ઉઠાડી મૂકી મીરકાસમને બંગાળાના નવાબની ગાદીએ બેસાડે છે, મીરકાસમનો બળવો અને પેટનાની કતલ, કલાઈવની બીજી વારની હકુમત અને કંપનીને બંગાળાની દીવાની મળે છે; નોકરો સબંધી કલાઈ કરેલી નવી વ્યવસ્થા (766); હિંસનાકરાજ પતિ; વાન હસ્ટિસ (૧૭૭૨–૮૫),તેની રાજવ્યવસ્થા, દેશી રાજ સાથે તેની રાજનીતિ, બંગાળાની ઉપજમાંથી ખર્ચ પુરો પાડવા હેસ્ટિંગ ગોઠવણુ કરે છે, અયોધ્યાના વછરને અલાહબાદ ને કોરા વેચે છે, રાહીલાનું યુદ(૧૭૭૩-૭૪), ચેતસગ અને અધ્યાની બેગમની લૂટ, ઈલાંડમાં હેસ્ટિંગ્સ ઉપર મુકેલા આરોપ અને તપાસ, પહેલું મરાઠા યુદ્ધ (1779-81) અને મહેસૂર છેડે યુદ (1780-84); લોર્ડ કોર્નવાહિલસ (1786177), બંગાળાની સ્થાયી જમાબંદી, મહેસૂર જોડે બીજું યુદ્ધ (૧૭૮૦–૧૭૯ર); વેલેસ્લેને માર્થિવસ (1780-185), હિંદમાં પંચ સત્તા (1748-1870), ઑર્ડ વેલેસ્લેની પૂર્વે હિંદની હાલત (1798), લૉર્ડ વેટલેની રાજનીતિ, નિજામ જોડે કરાર(૧૭૯૮), અસર જોડે ત્રીજું યુદ્ધ ( 1799), બીજું મરાઠા યુદ (181184), લૉર્ડ વેલેસ્લેના ગયા પછી હિંદની હાલત (૧૮રપ). प्रकरण 14 मुं. બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું . . . . પાનું, 22-246 કાનવાધિસના માર્થિવસને બીજી વારનો કારભાર(૧૮૫); સરજ્યાજે બા(૧૮૦૫); બિન અર્લ (૧૮૨૭–૧૮૧૩);ૉર્ડ માઈરા હસ્ટિસને માર્થિવસ)(૧૮૧૪–૧૮ર૩); ગુખ યુદ (1814-1815), પિંડારી યુદ્ધ (1817), છેલ્લું મરાઠા યુદ (1817-1818), અને પશ્વાના મૂલેકનું ખાલસા થવું; લૈર્ડ આમહ(૧૮૧૪–૧૮ર૮), પહેલું

Page #13
અનુક્રમણિકા. બ્રબી યુદ, ભરતપુર જીતી લીધું; લૈર્ડ વિલિઅમ બંટિક (18281835), બેન્ટિકના વસૂલાત ખાતામાં સુધારે, સતી થવાને ચાલ બંધ પાડયો અને ઠગીને નાશ કર્યો, કંપનીને ફરી સનદકરી આપી (1833); મહેસૂર ઉપર જપ્તી બેસાડી અને કુને ખાલસા કર્યું; લાડમેકાફ(૧૮૩૫-૧૮૩૬), આકલાંડ(૧૮૩૬-૧૮૪ર), આફગાનિસ્તાનપર પહેલી સવારી અને કાબુલ જાડે અંગ્રેજ સરકારનો પહેલો વહેવાર, અંગ્રેજ શાહ સુજને ગાદીએ બેસાડે છે (1839), બ્રિટિશ ફોજ અફગાનિસ્તાનને કબજે કરે છે ( 184-1841), અફગાનું બંડ અને શિયાળામાં હિન્દમાં પાછી આવતી બ્રિટિશ ફિજની કતલ; લોર્ડ એલેબર (1842-1844); વેર લેનારી ફેજ (૧૮૪ર), ર્ડ એલેબેનો દ્વારા, સોમનાથના દ૨વાજાના કમાડ,સિંધને વિજય (1843); લૈર્ડ હાડગ (1884-1948), શીખ લોકનો ઈતિહાસ અને ૨ણુજીત સિંહની સરદારી નીચે તેઓ રાજબળ બને છે, પહેલું શીખ યુ (૧૯૪૫),મુડકી, ફીરોજ શહર, અલીવાલ અને બ્રાનનાં યુક; લૈર્ડ ડેલહાઉસી ( 18491856), તેણે રાજકારભા૨માં કરેલાં સુધારા, હિન્દી રે, બીજું શીખ યુદ્ધ (૧૮૪૮-૧૮૪૯),ચીલીઅનવાલા અને ગુજરાતના યુદ્ધ, પંજાબનું શાંતિકરણ, બીજું બ્રહ્મી યુદ (૧૫ર),બ્રહ્મદેશની આ સરકારને હાથ જવાનું મત, સ૨કા૨માં ડુબેલાં દેશી રાજા. અયોધ્યાને ખાલસા કર્યું (1856) ર૭૬-ર૭૭, હિંદમાં કરેલાં લૈર્ડ ડેલહાઉસીનાં કામ; બળવા પહેલાં હિંદમાં લૉર્ડ કાઢંગ ( 18561857). प्रकरण 15 मुं. સને ૧૮પ૭નો સિપાઈઓનો બળ ... ... ... પાકુ, ર૪૭–રપપ બળવાનાં કારણ, ચરબી લગાડેલાં કારતૂસ, લશ્કરમાં બુદિમાન અમલદારની ઘટ, 1857 ના મે મહિનામાં બળવો કર્યો, બળવાનો ફેલાવ, કાનપુર, લખનાર, દિલીને ઘેરો, લૉર્ડ કલાઈડ અધ્યા જીતી લીધું, સર હુ રોજે મધ્યહિંદ સર કર્યું, કંપનીના પટાઓના ઈતિહાસને સાર, રાજગાદીના તાબામાં હિંદ આવ્યો (1858).

Page #14
અનુક્રમણિકા. प्रकरण १६मुं. બ્રિટિશ રાજગાદીના તાબામાં હિંદ ૧૮૫૮–૧૮૯રપાનું, રપ-ર૬૪ 1858 ની તા. 1 નવેમ્બરના મહારાણુના ઢંઢેરા, બળવાન ખર્ચ, વસુલાત ખાતામાં મિસ્ટર વિસને કરેલા સુધારા કાયદામાં સુધારા; લૉર્ડ એગિન (1862-1863), લાર્ડ લારેન્સ (1864-1869); ભૂતાનની જોડે યુદ, 1866 માં ઓરિસ્સામાં પડેલો દુકાળ; લૉર્ડ મે(૧૮૬૦-૧૮૭ર), અંબાલાનો દરબાર, એડિમ્બરના શૂકની પધરામણી; ખેતવાડીનું નવું ખાતું ઉઘાડ્યું દેશની અંદ૨ લેવાત જકાતનો સુધારે; લૉર્ડ મેયોનું આન્દામનનાં ટાપુમાં ખૂન કર્યું; ઊંડે નાબુક (૧૮૭ર-૧૮૭૬), વડેદરાના ગાયકવાડને ગાદીપસ્થી ઉઠાડી મૂક્યા; પ્રિન્સ આવું વેટસની હિંદમાં પધરામણી; લૉર્ડ લિટન (1876-1980); મહારાએ કૈસરે દિ પદ ધારણું કર્યાનું જાહેરનામું; (1876-1877) ને મા દુકાળ; અફગાનિસ્તાનના મામલા 1878-1980); રિપનને માર્કિવસ ( 1880-1883), અફગાનિસ્તાન જોડેના યુને અંત, કેળવણી ખાતાનું કમિશન, સર એવિલિન રંગ; મિસરમાં દેશી લશ્કર, ડફરિનનો માસ, વાઈસરૉય (1884- 1888), ઉપલો બ્રહ્મદેશ જીતી ખાલસા ક (1886), મહારાણી કૈસરે હિંદનું જુબિલી વર્ષ (1887); બૅન્સડાઉનને માસ (1889-1892), સ્વરાજયનો વધારે.

Page #15
हिंदना लोकनो टुंको इतिहास. प्रकरण 1 लुं. દેશનું વર્ણન સ્થિતિ અને વિસ્તાર –હિંદ માટે ત્રિકોણાકારદા છે.એમ. એશિઆથી માંડી દક્ષિણમાં સમુદ્ર સૂધી ગયેલો છે. એની ઉત્તરે હિમાલય પર્વતની હાર છે, એની પશ્ચિમ બાજુ ઘણે ભાગ હિંદી મહાસાગરને અડકેલે છે, અને પૂર્વ તરફના ઘા ભાગ પર બંગાળી અખાન છે. એ રીતે એની બધી સીમાએ કુદરતે રક્ષણસારૂ પર્વત અને સમુદ્ર રાખ્યા છે. એમાં પિસવાના બે રસ્તા છે, એક વાયવ્ય ખૂણામાં અને બીજે ઈશાન ખૂણામાં તેઓ વડે એ બાકીના એશિઆ સાથે જોડાયેલો છે. ઈશાન ખૂણાની હદપર ચીનાઈ રાજ કે તિબેટ અને બ્રહ્મદેશ વચ્ચેના ડુંગરીવાળાં જંગલે છે. વાયવ ખૂણાની સરહદ પર મુસલમાની ધર્મ માનનારાં અફગાનિસ્તાન, અને બલૂચીસ્તાનનાં સંસ્થાનો છે. એ ઈશાન અને વાયવ્ય તરફનો ઝાંપાને માર્ગે બે કેવળ જુદી જાતના લોક હિ માં આવ્યા છે. હિંદનો વિસ્તાર ઉત્તર અક્ષાંશ આઠથી છત્રીસ લગી છે; એટલે વિષુવવૃત્તના ઘણું ઉષ્ણુ પ્રદેશોથી સમશીતોષ્ણ કટિબંધમાં ઘણે દૂર સુધી છે. રાજ્યધારી કલકત્તા 88 પૂર્વ રેખાંશ પર છે; એથી સાંજના છ કલાકે ત્યાં જ્યારે સૂરજ આથમે છે ત્યારે ઈંગ્લાંડમાં બપોર થઈ ગયા હોય છે. ઉત્તરથી દક્ષિણ સૂધી હિંદની લંબાઈ, તથા પૂર્વથી પશ્ચિમ લગી તેની ઘણામાં ઘણું પહોળાઈ આશરે 1,900 માઈલ છે; પણ દક્ષિણ છેડે કન્યાકમારી આગળ તેને કિનારે જમરૂખના જેવો વાંક વાળે અણીપડે છે. આ તરફથી બંધ મૂલકમાં જે બ્રહ્મદે કે બંગાળી. અખાતના પૂર્વ કાંઠાના પ્રદેશને ઉમે છે. તે પ્રદેશને બદાદરા કહે છે. આ વર્ણનમાં સમાયેલા ભૂલકનું ક્ષેત્રફળ લગભગ 15 લાખ ચોરસ માઈલ છે, અને એમાં 28 કરોડ 80 લાખ માણસની વસ્તી છે. માટે

Page #16
દેશનું વર્ણન. હિંદનો વિસ્તાર રૂરિઆ બાદ કરતાં બાકીના યુરોપ જેટલો છે, તથા એની વસ્તી પશુ તેના કરતાં વધારે છે. ચાર પ્રદેશે–આ મિટા રાજ્યમાં દુનીઆના ઊંચામાં ઊંચા પર્વતો તથા દરિયાની સપાટીથી થોડા તસુ ઊંચા એવા નદીના મુખપાસે આવેલા વિશાળ ત્રિકોણ પ્રદેશ છે, તેથી એમાં અનેક પ્રકારના સુંદર દેખાવે, અને બહુ તરેહની હવા ( ઉષ્ણુમાન ) છે. ઉષ્ણકટિબંધના વિકરાળ પશુ અને ઘોડા વનથી માંડીને નિરંતર બરફવાળા પ્રદેરાની નજદીકમાં થતાં હિમાયેલાં જવ અને નરમ રૂવાંટીવાળાં નાનાં જનાવરે જેવી સધળી તરેહની સૃષ્ટિની પેદાશાથી એ રાજ્ય ભરપુર છે. પણ વિમાનમાં બેશી આખા દેશ ઉપર નીચે નજર કરીએ તો જણાશે કે સ્મર મર્યાદાવાળા ચાર પ્રદેરીનો હિંદ બનેલો છે. એમાંને પહેલે હિમાલયનો પ્રદેશ છે. એના વડે ઉત્તરે આવેલા એશિઆના બાકીના મૂલકથી હિંદ જુદો પડે છે. હિમાલય પહાડની તળેટીથી દક્ષિણે ફેલાતો બીજે પ્રદેશ છે. તેમાં એ પર્વતમાંથી નીકળતી મોટી નદીવાળાં મેદાનો છે. એ મિદાનોના દક્ષિણ છેડાથી ત્રીજા પ્રદેશનો ચડતો ઢાળ સારૂ થાય છે. એ ઉચે ત્રણ બાજુવાળા પાધર પ્રદેશ છે, અને એમાં ડેકાણે ઠેકાણે શિખરે છે. હિંદનો દક્ષિણે આવેલે અર્ધ ભાગ સઘળો એ જાતનો પ્રદેશ છે. જેથી બ્રદરા, તે બંગાળી અખાતની પૂર્વે આવેલો છે. પહેલા પ્રદેશ –એ ચાર પ્રદેશમાં પહેલે હિમાલય અને તેની દક્ષિણે ગયેલી શાખાવાળા પ્રદેરા છે. સંસ્કૃતમાં હિમાલયનો અર્થ બર નું સ્થાન થાય છે. એ પર્વતની બે આડી અવળી હારે કે ભીતિ છે, નેતએ લગભગ પૂર્વ પશ્ચિમ એકએકને સમાન્તર છે. તેઓની પલી મિર ઉંડા ખાડ કે ખીણ છે. એમાંની દક્ષિણ દિશામાં આવેલી એળ હિંદના મિદાનોથી ર૦,૦૦૦ ફુટ કે ચાર માઈલથી વધારે ઊંચી ગયેલી છે. એમાં સૌથી ઊંચો પર્વત એવરેસ્ટ નામે છે. દુનીઆમાં એટલે ઊંચે બીજે કઈ પર્વત નથી. એની ઊંચાઈ 29,000 ફુટ છે. ઉત્તરભાણી એ પહાડે શમી જઈ ખીણની હાર આવે છે. તેઓની ઊંચાઈ સમુદ્રની સપાટીથી આશરે 13,000 ફુટ છે. એ

Page #17
હિમાલય. ખીણોની પાછળ હિમાલયની અંદરની હાર છે. એ બીજી ડુંગરોથી થયેલી ભીંતનાં મથાળાં પણ બરફથી ઢંકાયેલા છે. આ બેવડી પહાડી ભતિની પિલીમરમોટા ખાડ કે ખીણોની હારો છે, તેમાં સિંધુ, સતલજ અને બ્રહ્મપુત્રને માટે પાણીનો જમાવ થાય છે. આ ખીણોની ઉત્તર બાજાએ તિબેટનો ઉચ્ચ પ્રદેશ છે. તે દરિયાથી 16,00 ફુટ ઊંચો છે. હિમાલકરીને એરિઆના બીજા ભાગથી હિંદ જુદો પડે છે. તિબેટ અને હિંદની વયેના પતિનાં મથાળાં હિમથી સદા ઢંકાયેલાં છે; અને ઘણું મોટાં ગતિવાળાં બરફનાં મેદાન (લેશીઅર ) હળવે હળવે નીચેની ખીણમાં ઊતરે છે. એમાંના એકની લંબાઈ 60 માઈલની જાણવામાં આવી છે. આ અરણ્યના ઘણાક ભાગમાં માણસથી પેશી શાકાતું નથી, અને એમાં લશ્કરને જવાને એક માર્ગ નથી. પરંતુ હિમ્મતવાળા વેપારીઓ ઘેટાંનાં ચામડાં પહેરી એના 18,000 ફુટ ઊંચા ઘાટની વાટે આવજા કરે છે. થાક અને શ્રમથી મરી ગયેલાં ખાચર અને ટટુનાં પડેલાં હાડકાંવડે તેમનો માર્ગ જણાય છે. યક નામે નાની ગાયો પાસે હિમાલયમાં પોઠીનું કામ કરાવે છે. પીઠ ઉપર ભારે બજે લઈતઓ ઊભા ઢોળાવ આસ્તે આસ્તે ચઢે છે. યુરોપમાં એગાયોની પૂછડીના વાળની શીત કે કોર બને છે. વળી પહાડી કે ઘેટાંની પીઠ પર ટંકણખારની ગુણો લાધી તળેટીના પ્રદેશમાં નજીકના બજારોમાં વેચવા લઈ જાય છે. ત્યાં ઘેટાનાં અંગ પરથી ઉન ઉતારી લે છે, ને તેમને મારીને માંસ ખાવામાં લે છે; થોડાંક ધેટાંના પર ખાંડ તથા કપડાં લાદી પાછાં માંહેના પર્વત પર લઈ જાય છે. હિમાલયની શાખાઓ–હિંદની ઉત્તર દિશામાં હિમાલય બેવડા કેટપે આવી રહે છે એટલું જ નહિ, પણ તેને બન્ને છેડે દક્ષિણભણું શાખાઓ ફુટેલી છે; તેઓ ઈરાન અને વાયવ્ય ખૂણાની સરહદોને બચાવ કરે છે. નાગ અને પ&ોઈ નામે ઈશાન તરફની શાખાએના પહાડે સુધરેલા બ્રિટિશ મૂલક અને ઉપલા બ્રહ્મદેશમાં વસનારા રાની લકની વચ્ચે આડ થઈ રહેલા છે. હિમાલયથી દક્ષિણ ભણી જ્યાં એ આડ વળે છે ત્યાં એમાં માર્ગ છે, તે વાટે બ્રહ્મપુત્રનદ આસામની ખીણમાં ધયે જાય છે. સામી બાજુએ એટલે બ્રિટિશ

Page #18
દેશનું વર્ણન. હિંદને સઘળે વાયવ્ય સીમાડે આવેલી શાખાઓ હિમાલયથી દરિયા સાધી ગયેલી છે. દક્ષિણ તરફ તેઓ જેમ આગળ વધતી જાય છે તેમ તેઓનાં નામ બદલાય છે. ઉપલા ભાગને સફેદ કોહ, મધ્ય ભાગને સુભાનપર્વત, અને છેલ્લા કે નીચલા ભાગને હાલા પહાડ કહે છે. આ આડમાં 11,000 ફુટથી વધારે ઊંચાં શિખરો છે, પરંતુ હિમાલમથી દક્ષિણ તરફ એ છે કે ત્યાં આગળ એમાં એક માર્ગ પડે છે. તેનું નામ ખાઈબર પાટ છે.. ખાઈબરમાં થઈ કાબુલનદી હિંદમાં વહે છે. એ માર્ગથી દક્ષિણે થોડે છેટે ફામ ઘાટ છે. એ સિવાય દેરાઈમૈલખાનની પાસે વાલીઘાટ, અને વધારે દક્ષિણમાં પ્રખ્યાત એલાન નામિ ધાણ છે. એ સઘળા ઘાટ, એક્તસ્ફ હિંદ અને બીજી તરફ અફગાનિસ્તાન તથા બલુચિસ્તાન વચ્ચેના દરવાજા છે. હિમાલયના જળાશય–આ ટેકરીવાજ હિમાલય પર્વત શત્રુને આવતાં અટકાવે છે એટલું જ નહિ પણ હિદના લોકોને અન્ન અને ધન મેળવવાનું સાધન પૂરું પાડે છે. નીચે આવેલા ગરમ પ્રદેરોને માટે એમાં પુષ્કળ પાણી એકઠું થાય છે. દૂર રહેલા ઉષ્ણ કટિબંધના સમુદ્રમાં આખા ઊનાળામાં ઘણી વરાળ થાય છે. એ વરાળ ઊંચે એકઠી થાય છે, અને જુન માસમાં દક્ષિણ તરફથી વાતિ મેસમેને એટલે નિયમિત વખતના પવન તેને ઉત્તર તરફ લઈ જાય છે. ચોમાસાના પવનને લીધે ઉત્તર તરફ ઘસડાઈ આવતો વરાળનો જ આખા હિંદ ઉપર ફરી વળે છે, અને તેની કોઈવાર એકની પાછળ એક એમ દોડતાં વાદળાંની લાંબી હાર બંધાય છે; એવાં વાદળાંને એક દેશી કવિએ મિટા વેળા પક્ષીની ઉપમા આપી છે. એનો કોઈવાર ભારે તોફાની વરસાદ થઈ જંગલમાં કકડાટા સાથે પડે છે, ને રસ્તામાં આવતાં ગામડાંનાં ઘરનાં છાપરાં ઉપાડી દે છે, તથા ખેતર રેલછેલ કરી મૂકે છે. જે વાદળ હિંદઉપર થઈને જતાં વરસાદરૂપે નીચે પડતાં નથી તે આગળ જતાં હિમાલય જેડ અથડાયછે; એ પતિ તેને ઉત્તર ભણી આગળ વધતાં અટકાવે છે, ત્યારે ભેજવાળી વરાળ નેના આગલા ઢાળ પર વરસાદ થઈ ઊતરે છે અથવા અંદરનાં શિખરેને ઓળગવા જતાં ઠરી જઈ તેનું બરફ થાય છે. એ પર્વતની

Page #19
હિમાલચ. દક્ષિણ બાજુએ જેટલો વરસાદ વરસે છે તેટલો આખી પૃથ્વીઉમર બીજે કોઈ ઠેકાણે વરસતો નથી, અને તેનું પાણું હિંદની નદીઓમાં જથાબંધ વહ્યું જાય છે. શિખરની પિલીમેર થોડીજ વરાળ જમા પામે છે, તેથી ઉત્તરે આવેલા તિબેટનાં મોટાં મેદાનમાં ભાગ્યે કાંઈક વરસાદ વરસે છે. આસામમાં ચેરાપુંજીના ડુંગરે જે ચોમાસાનો પવન પહેલે અથડાય છે, ત્યાં દરવરસે પર૩ ઇંચ વરસાદ પડે છે; એવું કહેવાય છે કે એક વરસમાં (૧૮૬૧માં) 85 ઇંચ વરસ્યો હતો, તિમાંના 366 ઇંચ એકલા જુન માસમાં થયો હતો. લંડનમાં દરવરસે જ્યારે 2 ફુટ વરસાદ થાય છે અને હિંદના મેદાનમાં ૧થી ફુટ લગી થાય છે, ત્યારે ચેરાપુંછમાં 30 ફુટ વરસે છે, એટલે મોટામાં મોટી મનવાર તરી શકે એટલું પાણી પડે છે. એક વખત એક વરસમાં ત્યાં 27 ફુટ વરસાદ થયો હતો એટલે ત્રણ માળની હવેલી ડૂબે તેટલું પાણી પડ્યું હતું. - હિમાલયની નીપજ અને તિનો દેખાવ -આભારે વરસાદે કરીને હિમાલયની દક્ષિણના ઢાળ ઘણુ સાથે થાય છે. ઉપલા પર્વતા બેડા ભૂરા પાષાણુના જથા છે, ૫ણુ જ્યાં જ્યાં ઉંડી માટીવાળી બૅય હોય છે, ત્યાં ઝાડાનાં જંગલ થાય છે; તળેટી આગળની નીચી ભીની જમીનના પટને તરાઈ કહે છે. તે ઘાડ જંગલથી ઢંકાયેલી છે. એમાં તાવનો રોમ બહુ થાય છે, તેથી ત્યાં માત્ર થોડાક વગડાઉ માણસે અને પશુની વસ્તી છે. ફર્નનાં ઝાડ અને વાંસની ઝાડીઓ ઉગમણુ યુગને શોભાવે છે, તથા હેડ ડેન્ડ્રોનના મેટાં મોટાં ઝાડ થાય છે, તે વસંત રૂતુમાં લાલ અને ગુલાબી ફૂલેથી આસપાસના પ્રદેશને શણુમારે છે. દેવદારનાં ઘટ્ટ અને ભભકાદાર ઝાડ જથાબંધ ઉમે છે. લીલ, ફર્ન છેડવા, અને ફૂલવાળા વેલાથી ઝાડાની ડાળીઓ છવાયેલી હોય છે. શરદઋતુમાં રાતી બાજરીનાં ખેતરે પહાડની બાજાએ ઝળકતી લાલ મટીએ જેવાં દેખાય છે. ઈમારતી લાકડાં અને કોયલા એ હિમાલમની વેચી શકાય એવી નીપજ છે. સાંકડી ગમ ખીરામાં અને જાપર બહુ મહેનત કરેલી ઉંચી સપાટી ઉપર બાજરી, જવ, બટાટા અને બીજા શાક તથા મધ નીપજે છે. પીઠ પર બે લાઈન ટટ્ટ અને ખચરોની હારની હાર મહા મુશીબત ઉભા ખડકોમાંથી ખોદી કાઢેલ

Page #20
દેશનું વર્ણન. સાંકડે રસતે આવજા કરે છે. ખચ્ચરવાળા અને તેમની મહેનતુ બાયડીઓ ભેજવૃક્ષ (સરળ)ની ડાળીઓના ભારા અને અનાજ ભરેલા શિક આકારના ટપલા લઈ જડે ચાલે છે. જંગલનો નાશનીચેના પ્રદેશોમાં લાકડાં માં થવાથી ઘણાક પહાડપરનાં વનનો નાશ થાય છે, તેથી હવે તેના બેડા ઢાળ પરથી વરસાદનાં પાણી ઉતાવળે વહી જાય છે, અને નવાં ઝાડ ઉગી શકતાં નથી. એમાં વિલાયતથી આણેલા બટાટા કરવામાં આવે છે, તેથી પણ ઈમારતી લાંકડાં ઊગતાં બંધ થયાં છે. બટાટા સારૂ જમીન તૈયાર કરવાને પહાડી ખેડુતો મોટાં ઝાડાના થડની આસપાસ ગેળાકારની ઉગેલી વનસ્પતિ બાળી નાંખે છે; અને પહાડની બાજુએ ઉંચી સપાટીઓ કરે છે. પછી થોડાં વરસમાં ડાળાંની છાલ તથા પાંદડાં ખરી પડે છે, અને ઝાડ સૂકાયેલું માત્ર ઊભું રહે છે. મોટાં જંગલમાં કપાઈ પડેલા દૈત્યની પેઠે કેટલાંક ઝાડ જમીન ઉપર સડે છે, કેટલાંક ધેળાં થડ અને સૂકી ડાળીસહિત ઉભાં રહે છે. અતિ જ્યાં જંગલનો નાશ થયો હોય છે ત્યાં ખૂબ ફાલેલા બટાટાને લીલો પાક જેવામાં આવે છે. કેટલીક વધારે વગાડાઊ જાતિ ખેતી કરવા સારૂ એથી પણ વધારે નુકસાન કરે છે. તેમની પાસે હળ અને બળદ ન હોવાથી જંગલને બાળી નાંખે છે, અને ચાંચ જમીન ખોદી એકપછી એક ઉતાવળે પાક પકવી જમીન કસ વિનાની કરી નાંખે છે. એક કે બે વરસમાં બધી વસ્તી જંગલના બીજા ભાગ પર જાય છે; ને તેને પણ એ રીતે સાફ કરી ખાલી કરી નાંખે છે. પછી ત્યાંથી ઉપડી તેિજ પ્રમાણે બીજી જગાએ જાય છે. હિમાલયમાંથી નીકળનારી નદીઓ હિમાલય પર્વત વિશે ખાસ જાણવાનું એ છે કે તેઓના ઉત્તર અને દક્ષિણ બેઉ ઢાળપર પડેલું વરસાદનું પાણી હિંદના પ્રદેશોમાં જાય છે, કેમકે પાછળ કહેવામાં આવ્યું તેમ તેઓનો બેવડ કોટ બન્યો છે અને તેની પેઠે ઊંડી ખીણ છે. આગલા એટલે દક્ષિણે આવેલા પહાડને ઓળગી જતો વરસાદ અંદરના એટલે ઉત્તરના પર્વતના કોટપર પડે છે, અને તેનું પાણું પાછળની ખીણમાં વહી જાય છે. હિંદની ત્રણ માટી નદીઓમાંની બે–સિંધુ અને બ્રહ્મપુત્ર-વધારે લાંબી છે ને હિમાલયનાં બેવડા કોટની ઉત્તરે

Page #21
બ્રહ્મપુત્ર. આવેલી ખીણમાં નીકળે છે; અને ત્રીજી ગંગા નદી જે ઉપલી કરતાં નાની છે તેમાં તેના દક્ષિણ ઢાળાનું પાણી વહે છે. સિંધુ અને સતલજ -સિંધુને બહુ પાણું પુરું પાડનારી સતલજ નદી છે. સિંધુ, સતલજ, અને બ્રહ્મપુત્ર, એ ત્રણેના મૂળ એકાંત ખીણમાં છે; ને તે એકમેકથી ઘણું દૂર નથી. એ ખીણ અને હિંદની વચ્ચે 15,000 ફુટ ઊંચા પહાડાની આડ છે. સિંધુ અને સતલજ પ્રથમ આથમણી દિશામાં વહે છે. પછી હિમાલયમાં દક્ષિણ તરફના માર્ગ મળવાથી તેઓ તે દિશામાં વળે છે. પંજાબમાં તેની સાથે બીજી નાની નદીઓ મળે છે, અને બને એક પ્રવાહ થઈ હિંદીમહાસાગરમાં ભળે છે. એમની લંબાઈ 1,800 માઈલ છે. જહ્મપુત્ર–બીજી બાજૂએ બ્રહ્મપુત્ર હિમાલયની પાછળ ઉગમણી દિશાએ વહે છે, તે આસામના ઈશાન ખૂણા સૂધી આવે છે. એટલે ત્યાં તેને બહાર નિકળવાનો માર્ગ મળવાથી એકાએક આથમણી દિશા ભણી વળે છે, પછી દક્ષિણ તરફ જાય છે, અને છેવટે બંગાળાના અખાતને મળે છે. સિંધુની પેઠે એના માર્ગની લંબાઈ પણ સુમારે 1,800 મૈલ છે. એમ સિંધુ અને બ્રહ્મપુત્રાહિમાલયની પાછળ પ્રથમ પાસે પાસે દિપાવદેિ છે. તેમની લંબાઈ સરખી છે, અને તેમનાં મુખ હિદની સામસામી બાજૂએ 1,500 માઈલને અંતરે છે. પર્વતો ફાડીને બહાર નીકળતાં પહેલાં બે ડુંગરી કેટની વચ્ચેની ખીશુમાં થઈને તેઓ ઘણે છે. સૂધી ગુપ્ત વહે છે, અને હિમાલયના ઉત્તર ઢાળનું પાણી હિંદના મેદાનમાં લાવે છે. બ્રહ્મપુત્રનું ખરેખરું મૂળ હજી માલૂમ પડયું નથી. હિમાલય પર્વતના કોટની પાછળ લગભગ ૧,૦૦૦ભાઈલ સૂધી તે શાપુ નામે ઓળખાય છે, અને પર્વત ફાડી બહાર હિંદના મેદાનમાં ઉતરે છે, ત્યારે આ મોટો નદ બ્રહ્મપુત્ર એટલે ( બ્રહ્મા અથવા) દેવનો દીકરો એવું સંસ્કૃત નામ ધારણ કરે છે. ગંગા અને તેને મળનારી મટી જમનામાં હિમાલયના દક્ષિણ ઢાળાનું પાણી આવે છે. સમુદ્રની પાસે આવતાં તેઓ બ્રહ્મપુત્રને મળે છે, અને તેમનાં મૂળથી 1,500 માઈલ છેટે બંગાળી અખાતમાં બહુ મુખે ભળે છે.

Page #22
દેશનું વર્ણન. બીજો એટલે નદીઓને પ્રદેશ –જે મિોટાં વિરાળ મેદાનવાળા પ્રદેશમાં થઈ હિમાલયની નદીઓ વહે છે તે ઊપર કહેલા ચારમાંનો બીજે પ્રદેશ છે. એ વિસ્તાર પૂર્વ બંગાળી અખાતથી પશ્ચિમે હિંદી મહાસાગર સૂધી છે, અને એમાં હિંદી રાજ્યના ઘણું ધનવાન અને ઘણીઘાડી વસ્તીવાળા પ્રાંતો છે. ઘણું પુરાતન કાળથી ઈશાન અને વાઅન્ય ખૂણાને ઝાંપે થઈ પરદેશી લોકો હિદ ઉપર વારી કરતા આવ્યા છે. તેઓએ નદીને કાંઠે કાંઠે આગળ વધી તેમની પહેલાં આવી વસેલા લોકને દક્ષિણમાં દરિયા ભણું હાંકી મૂક્યા છે. એ નીઓના મેદાનમાં અને તેની આજુબાજુએ એટલે નીચલા બંગાળ, આસામ, અધ્યા, વાયવ્ય પ્રાંત, પંજાબ, સિધ, ૨જપૂતમ્યાને અને બીજા દેશી રાજ્યોમાં 15 કરોડ માણસે હાલ વસે છે. એ પ્રદેશની પશ્ચિમે સિંધુ નદી હિમાલયનું પાણી લાવે છે, પૂર્વે બ્રહ્મપુત્ર લાવે છે, અને ગંગા તથા તેને મળનારી નદીએ મધ્ય ભાગને રસાળ કરે છે. પંજાબમાં પાંચ નદીઓ સિંધુને મળે છે ત્યાર પછી બીજી કઈ નદી તેને મળતી નથી; તેને પૂર્વ કાંઠે રજપૂતસ્થાનનું મોટું રણુ લાગી રહે છે. છેક પૂર્વમાં બ્રહ્મપુત્ર આસામની હજી પણ ઓછી વસ્તીવાળી ખીણમાં વહે છે; પરંતુ દરિયા તરફ જતાં ગંગાની નજીક આવે છે, ત્યાં અને કઠે ઘાડી વસ્તી છે. ગંગા અને તને મળનારી મોટી નદી જમના આશરે એક હજાર માઈલ સૂધી હિમાલયને લગભગ સમાન્તર વહે છે. તેઓને હિમાલયમાંની બીજી ઘણીક નાની નદીઓ મળે છે. * ઉત્તર હિંદના ઘણુ ખરા ભાગોને એ નદીઓ પુષ્કળ પાણું પુરું પાડે છે, અને ખેતરને રસાળ કરનારી આ જલદાતા નદીઓને લોક પૂજે છે. ગંગા અને જમનાનાં પર્વતોમાં રહેલાં મૂળ પવિત્ર ગણાય છે. અલાહબાદ (પ્રયા) આગળ એ બંને નદીઓનો સંગમ થાય છે. ત્યાં વરસે વરસ હજારે લેકે જાત્રા જાય છે, અને સાગર બેટ આગળ, તેમનું એકઠું થયેલું વહેણ પહેલાં સમુદ્રને મળતું ત્યાં તો હજી દર વરસે જાનેવારી માસમાં મોટી જાત્રા ભરાય છે. ગંગાને લોક પ્રેમપૂર્વક મિયા એટલે મા કહે છે. ગંગા મિયામાં નહાવાથી જન્મારાનું પાપ ધોવાઈ - છે; અને એના જળ વડે શરીરની મટ્ટી સાગરમાં જાય એવી આતુર

Page #23
બંગાળનો ડેટા. તાને લીધે ભાવિક હિંદુઓ એને કાંઠે દેહ પાડે છે. વળી ગંગાને કોઇ મોટાં શહેર છે. કલકત્તા, પાટણ, અને બનારસ (કાશી ) એને તારે વસેલા છે. એને મળનારી જમનાને તીરે આગ્રા અને દિલ્હી છે, જેને બે બે ભેગી થાય છે તેના નાકાની જમીન ઉપર અલાહબાદ છે. નદીઓથી થતું કામ.-હિંદના મેદાન પ્રદેશ વિષે સમજણ પડવાને માટે આ મોટી નદીઓ જે કામ કરે છે, તે આપણે સારી પેઠે જાણવું જોઈએ; કેમકે એ નદીઓ પ્રથમ જમીન પેદા કરે છે, પછી તેને રસાળ કરે છે, અને છેવટે તેની ઊપજ દેશ દેશાવર લઈ જાય છે. માણસ સુટિ ઊપર પેદા થયું, તે પહેલાં ઘણુ કાળ એ પ્રદેરો ઘણે ઠેકાછે પૃથ્વીની અંદરના અનિના જોરથી ઉચા આવ્યા, અથવા કોઈ જળસમયમાં થર બંધાઈ થયા. પણ કેટલેક ઠેકાણે નદીઓએ પર્વતમાંથી આણેલા કાંપ (કચરે અને મટોડી) નાતિઓ બન્યા છે, . અને આજે પણ અસલથી ચાલી આવેલી જમીન બનાવવાની એવી છાની રીત જારી છે, તે આપણે જોઈ શકીએ છીએ.હિમાલયથી સસુદ્રસૂધી જતાં બંગાલા પ્રાંતની ગંગા જેવી મોટી નદીના માર્ગની બે અવસ્થા છે. પહેલી અવસ્થામાં તે ખીણોને તળીઓ વહે છે, બને બાજુના દેશનું પાણી અને કાદવ રાખી લે છે, નાના વહેળાએ તેમાં ભળે છે, અને એમ વધતાં જતાં પાણી અને કાદવ સહિત લેવાથી આગળ ધસે છે. નીચલા બંગાળાના મધ્યભાગે ગંગા પહેચે છે એટલે એની બીજી અવસ્થાનો આરંભ થાય છે. અહીં મેદાની એકસરખી સપાટીને લીધે તેના વિરને અટકાવ થાય છે, અને તેના પ્રશાહમાં ફાંટા પડી ખાઓ થઈ જાય છે. જેમાં પાણીની ધારને એકાએક આંગળીથી અટકાવતાં તૂટક સે નીકળે છે, અથવા પાણીનો ઘા જમીર નાંખતાં માંહેના પાણીના રેલા અનેક દિશામાં ચાલેછે, તેમ અહીં બને છે. એમ બનેલાં નવાં વહેણમાંથી વળી ડાબે અને જમણે બેઉ બાજુએ બીજા ફાંટા છુટ છે. - બંગાળના ડેલ્યા. ત્રિકોણ પ્રદેશ.-એ નદીઓની ઘણીક શાખાઓથી વીંટાયેલા અને ભરાયેલા પ્રદેરાને બંગાળનો ડેલ્ટા કહે છે, નાનાં નાનાં વહે છેઆ વિશાળ સપાટ મૂલકમાં ધીમે ધીમે વહે છે.

Page #24
દેશનું વર્ણન. મૂળની દોડતી નદી ઉત્તર હિંદમાંથી માટી કે રેતી લાવે છે તે આ શાખાઓને વેગ એ છ થઈ જવાથી આગળ જઈ શકતાં નથી. ડેલ્ટાની મંદ ગતીવાળી તૂટેલી નદીઓનો સોળકાદવકિચરો તળીએઠરી રહે છે, અથવા તો કિનારા ઉપર નીકળી જાય છે. કચરાના ઠરવાથી આખરે તને બદામ આકારે બેટ બને છે, અને કેડે કાળે નદીનાં તળી આસપાસના સપાટ મૂલથી ઉંચા થાય છે. એ રીતે ડેટાએની એ નદીઓ ઉંચી સપાટીમાં વહેનારી નહેરો જેવી છે, અને વરસાદની મોસમમાં ઉભરાઈ જઈ પિતાને કચરો દરેક પડખે આવેલા નીચા દેશમાં મૂકે છે. નીચલા બંગાળામાં હજારો ચોરસ માઈલ જમીન ઉપર પ્રત્યેક ઊનાળામાં વગર ખરચે પૂરાણ થાય છે, અને નદીનાં વહેણે હિમાલયમાંથી પૂરાણુ આણુ આ પ્રમાણે સ્વભાવિક ખાતર પાથરે છે તથી હમેશાં સારે પાક ઊતર્યા કરે છે. નદીઓ જમીન કરનારી છે - બેટમાં નદીઓ આગળ જાય છે, તમતિની ગતિ વધારે ધીમી થતી જાય છે, અને તેથી તેનાં તળી પાડાશની સપાટીથી વધારે ઊંચાં થાય છે. દરેક શાખાની બન્ને બાજએ નીચી ભીની જમીન છે, તેથી ડિટામાં નીચામાં નીચી ભીની સપાટી બે નદીઓના વચગાળે છે. નદીનું પાણી ઊભરાઈને આ નીચી જગાઓમાં વહે છે, અને કેડે થોડે કચરાથી તે પૂરાઈ જાય છે. નદીમાંથી નીચી જગમાં પાછું જાય છે, તેનો રંગ કોઈ વખતે પાળે હોય છે, કારણ કે તે પાણીમાં ચેર અને રેતી ભળેલાં હોય છે. ત્યાં કેટલાએક દહાડા લગી પારું રહે છે, અને પછી નદીની રેલ ઊતરી જાય છે, ત્યારે તે પાછું નદીના વહેણમાં જાય છે. એ પાણીમાંને કચરો નીકળી જવાથી તિનો રંગ નીતર્યો ધુંધળે ભૂરે હોય છે. કાંપ ભીના નીચાણમાં ઠરી રહે છે, તેથી નીચાણુ જમીન કેડે કાળે પૂરાઈ જાય છે. એ રીતે નદીને લીધે ધીમે ધીમે નવી જમીન બને છે. નદીની ખાડીઓ-ડેટાને છેડે હિદી નદીને દેખાવ કંઈ જુદિજ છે. ત્યાં ખૂબ ઝાડે અને ઝાડીઓનું જંગલ તથા ભેજવાળી જમીન બની રહે છે. અહિં તાવ ઉત્પન્ન કરે એવી હવાવાળાં ઉજડ જંગલમાં થઈ વહેણનાં ડાળાં પાંખડાં દરિયાને મળે છે. નવી જમીન

Page #25
11 નદીઓ નાશકારક છે. કરવાની છાની ક્રિયા અહિં પ્રત્યક્ષ જણાય છે. સમુદ્રના ભારે પાણીને લીધે વહેણના પ્રવાહનો છેલે અટકાવ થાય છે, તેથી તેમાં રહેલ કાંપ ત્યાં ઠરી બેસે છે, અને તેનાં કરાડા અથવા વાંકી ભૂશિર બની પાણીની ઊપર નીકળી આવે છે. નદીના પાણીથી સાગરના વહેણુની ગતિ પણ અટકે છે, ને તે વહેણમાં આવેલી રેતીના કાંઠે કાંઠે જમાવ થતો જાય છે. એ રીતે નદીને કાંપ કચરે ઠરવાથી કાંઠાની જમીન સમુદ્ર તરફ વધે છે, ને સમુદ્રના વહેણમાં ની રેતી ઠરવાથી નદીના મુખોની આસપાસ દ્વીપો બને છે. ઉપર પ્રમાણે જમીન બનવાની બેવડી ક્રિયા ત્યાં ચાલે છે. નદીઓ ખેતરોને પાણી પાનાર, અને માલ લઈ જવાના માર્ગ છે.મોટી હિંદિ નદીએ પોતાના તળીઆમાં બેટ બનાવે છે. કિનારે આવેલી નીચી ભેજવાળી જમીન પર કાંપ કચરો પૂરીને નવી ભૂમી કરે છે, પોતાના મુખ આગળ ટેકરા, ભૂશિર, અને નવી જમીનો બનાવે છે, સમુદ્રને પાછા હઠાવી તિઓ ધીમે ધીમે પોતાના ડેટાઓ રચે છે. એ પ્રમાણે તેઓ જે જમીન ઉત્પન્ન કરે છે, તેને રસાળ પણ કરે છે. તિઓના માર્ગના નીચલા ભાગમાં સ્વાભાવિક રીત ખેતરને પાણી મળે છે, અને જમીનમાં ખાતર પૂરાય છે. પણ ઊપલા ભાગમાં માણસને આગળ પડી નહેર ખોદી તેમાંથી પાણી લેવું પડે છે. વળી નદીને રસ્તે દેશને માલ શહેરોમાં અને બંદરમાં ડે ખરચે લઈ જવાય છે; અને ધેરી નસે માણસના શરીરમાં જે કામ કરે છે તે આ નદીઓ બંગાળાના પ્રદેશમાં કરે છે. * નદીઓ નાશકારક પણ છે - પણ તેઓના વેગના બળને લીધે વખતે ભયંકર આકતિ બને છે. ભાગ્યે કોઈ વરસ રેલ વગરનું જાય છે. કિનાં ઢેર, ભરી મૂકેલું અનાજ, છાયલાં ઝૂપડાં, અને તેને લીધે છાપરે ચડી બેઠેલા ચિંતાતુર માણસ એ રેલમાં તણાઈ જાય છે. પતિમના માર્ગના ઉપલા ભાગમાં નહેરોવડે ખેતરોમાં પાણી લઈ જવામાં આવે છે, ત્યાં પાણી પાયલી માતબર જમીન તાવ ઉત્પન્ન કરે છે, અને કોઈ ઠેકાણે એ પાણીમાંનાં રેહ નામે ખારનો પોપડે ખેતરોમાં બાઝવાથી તેઓ નાશ પામે છે, અને તેમાં કાંઈ ઉગતું નથી. વધારે

Page #26
12 : દેશનું વર્ણન. નીચલા ભાગમાં એક મોટા વેગવાળી નદીએ દેશપર અહિં તહીં ફરતી રહે છે, જુના માર્ગ તજે છે, અને નવા શોધી તેમાં વહે છે; એ નવા માર્ગો જાના ભાગથી વખતે પણ માઈલ દૂર હોય છે. આ નિરંતર ફરતા માર્ગમાં આવેલી ભૂમિને તથા ગામને એ નદીઓ ડુબાવી દે છે. કોઈ વાર પોતાની જમીનમાં થઈને પહોળી અને ઉંડી નદીનું વહેણ વહે છે તે બંગાળી જમીદાર નિરૂપાય થઈ જોયા કરે છે. એ નદી એ શાંત હોય છે, ત્યારે પણ જૂના જમીદારની જમીન તરફ દબાણ કરે છે, અને નવા જમીદારને માટે બીજી કાઢી આપે છે. પ્રત્યેક શરદુ ઋતુમાં આ બળવાન વહેણે તરે આવેલાં ખેતરોને અને ગામડાને તળેથી છેદી તોડી પડે છે. જમીન બનાવવાના ઊદ્યોગથી જ તેમના વહેવાના રસ્તા પૂરાઈ જાય છે; અને એ રીતે તેમના કાંઠા પર આવેલાં ઘણાં પ્રાચીન શહેરનાં ખંડેર હાલ પાણીથી આવે ઉંચાણમાં આવેલાં માલૂમ પડે છે. એ જ પ્રમાણે તેઓનાં મુખ આગળ આવેલાં બંદર બંધ થઈ ગયાં છે. નદીનાં વહેણુ તથા દઆિના પ્રવાહથી રેતી કે કચાવડે ત્યાં આગળ પુરાણ થઈટ નીકળ્યા છે. નદીઓથી બનેલા ઉત્તરના પ્રદેશના પાક અને દેખાવ - બંગાળાની નદી ના પ્રદેશોમાં વરસમાં બે અને કેટલાક પ્રતિામાં ત્રણ પાક થાય છે. ઘણાંક પરગણાંમાં તેના તિજ ખેતરમાં બાર મહિના માં બે પાક ઉતરે છે. વસંતઋતુમાં કઠોળ, તેલી બીઆ, તથા ઘણી જાતની લીલોતરીનો પાક થાય છે; સપ્ટેબર ( ભાદરવા ) માં ડગેરનો પહેલો પાર્ક અને નવેમ્બર ( કારતક) માં વરસને ડાંગેર તથા બીજ અનાજનો મોટો પાક થાય છે. એ છ પાક લણાઈ રહ્યાં પહેલાં તો વસંતની રોપણીને સારૂ જમીનને તૈયાર કરવાનો વખત થાય છે; મે મહિનાના તાપના દહાડાવિના એ દુનને નવરાશાનો વખત નથી. એ માસમાં તે વરસાદની રાહ આતુરતાથી જુએ છે. નદીઓને ઉપલાણે અાવેલા ઉત્તર તરફના વધારે કોરા મૂલકામાં કઠથી ઉપર ચડતાં રસાળ પ્રદેશ છે. ત્યાં માટીનાં વાવાળાં ગામડાં છે, અને શોભાયમાન વૃક્ષ છે. વસંતમાં આંબાવાડીએના મિરના વાસથી હવા બહેકી રહે છે, અને ઉનાળામાં તેની પુષ્કળ કેરીઓ ઉતરે છે. બાતાં

Page #27
ડેટાના પાક. 13. વડનાં ઝાડ અને તેમનાં લટકતાં મૂળ ( વડવાઈ ) ના સ્તંભ, પાંદડાંના ભરાવવાળા ભભકાદા૨ પીપળારતાશ પડતાં ફલાથી છવાયેલા પાતરાં વગરના કપાસના છેડ, પીછાં જેવાં પાંદડાંવાળી ઉંચી આમલીઓ, અને ઉતાવળે ઉગનારાં બાવળ ખેતરેની આસપાસ ઉગે છે, ને ઉંચાં વધે છે. સમુદ્રની નજીક નદીઓ આવતી જાય છે તેમ તેને કઠે તાડનાં વને જોવામાં આવે છે. ડેટાના પાક- એ ભાગમાં વિસ્તારવાળા, સપાટ ડાંગરના કયારડા જણાય છે. તેમની આજુબાજુએ સદા લીલાવાંસ, નાળિ ઓર, આકા (સેપારી) અને બીજાં કલગીઘાટાં વૃક્ષા હોય છે. ઉપલક નજર કરતાં આ ઘાડી વસ્તીવાળા પ્રદેશ ગામડા વગનો હોય એમ લાગે છે, કેમકે દરેક ગામડું કેળની વાડીઓમાં અને પદાશ કરી આપે એવાં ઝાડામાં ઢંકાયેલું હોય છે. નદીની નીચલી મિર ઉતરીએ છીએ, તિમ વળી જુદા જુદા પાક નજરે પડે છે. ઉત્તરમાં મુખ્ય પાક ઘઉં, જવ, જુવાર ને બાજરી છે. અહિં સાધારણુ લોકોનો રાક જુવાર અને બાજરી છે. ડાંગર ઉપજાવવાને જમીનને પાણી પાવું પડે છે, અને તે માત્ર ધનવાન લેકે વાપરે છે. ડેલ્ટામાં તે મુખ્ય પાક ડાંગર છે, અને તિજ સઘળા લકનો ખોરાક છે. કંઈ નહિતો પચાસ જાતની ડાંગર બંગાળી ખેડુત પકવી જાણે છે. શેરડી,તેલી બી , કપાસ, તમાકુ, ગળી અને ઘણાક કીમતી મસાલા અને રંગ કરવાની ચીજ ઉત્તરમાં અને દક્ષિણમાં ઊગે છે. મેદાનની સરહદે આવેલા ડુંગરાપર, પરંતુ મુખ્યત્વે કરીને દાર્જીલિંગની આસપાસ કે ધાર્મ અને અસામમાં, ચાના છેડ ઊછેરવામાં આવે છે. ગંગાના અર્ધ ભાગમાં કાશી અને પાટણની આસપાસ અફીણુના છેડનું વાવેતર થાય છે. વધારે આગળ જતાં નીચલા બંગાળામાં રેશમના કીડાનો ખોરાક જે શેતુર તિનાં ઝાડ ઉગે છે. બંગાળી ડિટામાં મુખ્યત્વે કરીને સણનો પાક થાય છે. એ પાકને લીધે નદીના પૂરથી જે જમીન માતબર ન થયાં કરતી હોય તેને કસ ઊતરી જાય છે. જંગલોમાંથી પણ લાખ, અને તસર નામે હીરના કોશેટા મળે છે. નદીઓના પ્રદેશમાં જે જે પાક થાય છે તે બધાનાં નામ વચનારને કંટાળો આપે એટલાં છે. કોઈ

Page #28
14 દેશનું વર્ણન. પ્રજાને પિષણના ખપમાં આવે અને લુગડાં કરવાને ઉપયોગી હોય અથવા પરદેશ જોડે વેપાર ચલાવવાને લાયક હોય એવી સઘળી જાતની વનસ્પતિ ઘણું કરીને પુષ્કળ પેદા થાય છે. - ત્રીજો પ્રદેશ દક્ષિણને ઉરચ પ્રદેશ–ઉત્તરમાં હિમાલય, અને તેની તળેટી આગળ મિટી નદીવાળા મેદાનો વિષે મુખ્ય બાબતો કહી. હવે હિંદના ત્રીજા પ્રદેશનું વર્ણન કરીએ. એ પ્રદેશ ત્રણ બાજુવાળી ઊંચી સપાટ ભૂમિ છે, અને આ દીપકલ્પનો દક્ષિણ અર્ધભાગ રોકે છે. પ્રાચીન કાળમાં આ ભાગને દક્ષિણ દેશ કહેતા હતા, અને એમાં મધ્યપ્રાંતિ, વરાડ, મદ્રાસ ઇલાકો, મુંબાઈ ઈલાકે, મહેશ્વર, સિધિયા, હેકર, અને નિજામનાં તથા બીજા ખંડિઆ રાજાનાં સંસ્થાનો છે. ગંગાના પ્રદેશની દક્ષિણ બાજૂથી એને જેવા બે પવિત્ર પહાડ આવી રહેલા છે, અને તેમની વચ્ચે 800 માઈલ લાંબી નાના મોટા ડુંગરોની હાર છે. પશ્ચિમ છેડે આવેલા આબુ પર્વત ૨જપૂતસ્થાનના પ્રદેશથી પ૬પ૦ ફુટ ઊંચે છે. દરિયાની વચ્ચે બેટની પેઠે તે આસપાસના મિદાનમાં ઊભે છે. તેના ઉપર, શ્રાવક લેકનાં અનુપમ દહેરાં છે. અરવલ્લી, વિંધ્યા, સાતપૂડા, અને કાઈમુર પતિ તથા બીજી ઊંચી ભૂમિ પૂર્વ તરફ ફેલાય છે, તે ગંગાની ખીણુ સૂધી જાય છે. અહિં રાજમહાલનામે ડુંગરીએ છે. છેક પૂર્વમાં પારસનાથનામે ડુંગર છે, તે પણ જૈન તીર્થ છે અને ગંગાના પ્રદેશની સપાટીથી તેની લંબાઈ 4400 ફુટ છે. દક્ષિણ ઉરખ્ય પ્રદેશનો દેખાવ–આ જુદા જુદા પહાડાની હાર મય દેશની ઊંચી ભૂમિને ઉત્તર તરફથી જાણે કે આપનાર ભીંત છે. હાલ સડકો અને રેલ્વે તિઓમાં પેઠાં છે, પણ પાછલા સમયમાં ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદની વચ્ચે એ પર્વત અને જંગલની આને લીધે આખા હિંદનું એક રાજ્ય બનાવવાનું કામ ઘણું કઠણુ હતું. આ ત્રિકોણાકાર ઉચ્ચ પ્રદેશમાં મોટાં મોટાં વન, પર્વતમાળા, એની પૂર્વ અને પશ્ચિમ બાજુઓને ઘાટ કહે છે. નદીને તીરે આસ

Page #29
દક્ષિણની નદીઓ 15 બાંધેલા હોય છે તેઓને અથવા પહાડામાં આવજા કરવાના માર્ગને ઘાટ કહે છે. પૂર્વધાટ મદ્રાસ ઇલાકામાં રહે છે. તેમાં તૂટક ડુંગર અને ડુંગરાની હારે છે. કેઈ કોઈ ઠેકાણે કાંઠાથી દૂર હોવાથી તેની અને સમુદ્રની વચ્ચે મોટાં સપાટ મેદાનો છે. પશ્ચિમઘાટ દરિયાની બાજુએથી મુંબાઈ ઈલાકાને બચાવનાર માટે કોટ છે. તેની અને કિનારાની વચ્ચે માત્ર સાંકડી પટી છે. કેઈ કોઈ ઠેકાણે તેઓ સાગરમાંથી ઉપડેલા છે, ત્યાં તેની ભવ્ય ઊભી ટેકરીઓ તથા ભૂશિરે દરિયા પરથી ઉતરવાના વિશાળ પગથિ જેવાં દેખાય છે. પર્વ અને પશ્ચિમ ઘાટ કન્યાકુમારી આગળ ખૂણે પડતા મળે છે, તિથી આ ઉચ્ચ પ્રદેશને માત્ર ત્રણ બાજુઓ છે. એમની અંદરની ભૂમિ હિમરેખાથી ઘણું નીચી છે, અને તેની સાધારણુ ઉંચાઈ 2,000 કે 3,000 ફુટથી વધારે ભાગ્યે જ કોઈ જગાએ હશે. એમાં નામીચા પહાડ નીલગિરિ ( આસમાની રંગનો પહાડ ) છે. મદ્રાસ ઈલાકાની ઉનાળાની રાજ્યધાની ઉતકમંડ દરિયાથી 7,000 ફુટ છે, તે એ પહાડમાં છે. સૌથી ઊંચું શિખર હૈસૂરને દક્ષિણ છેડે દાદાબેત્તા છે તેની ઊંચાઈ 8,760 ફુટ છે. દક્ષિણ ઉચ્ચ ભૂમિની નદીઓ–આ વિશાળ ઉચ્ચ પ્રદેશનું જળ મુખ્યત્વે પૂર્વ કાંઠે જાય છે. ત્રણ બાજુવાળા આ પ્રદેશની ઉત્તર તરફનું એટલે વિંધ્યાચળના ઉત્તર ભણીનું પાણું ગંગા નદીમાં ભળે છે. વિંધ્યાચળની દક્ષિણ તળેટીએ નર્મદા વહે છે; અને તેનું તે તરફનું પાણું બરાબર પશ્ચિમમાં ખંભાતના અખાતમાં લઈ જાય છે. નર્મદાથી થોડે છે. દક્ષિણમાં લગભગ તેને સમાન્તર તાપી નદી વહે છે, તે સાતપૂડા પહાડનું પાણી તેજ અખાતમાં લઈ જાય છે. પણ અહિંથી આગળ દક્ષિણમાં જતાં પશ્ચિમઘાટ આવે છે. તે મુંબાઈ ઈલાકાના નાકારિની, અને મહેલા ભાગની ઉચ્ચ ભૂમિની વચ્ચે ઊંચી આડ થઈ ઉભે છે. માટે એ મહિલા પ્રદેશનું પાણી આખે મૂલક ઓળગતું ઊગમણે દિશાએ વહે છે. એ પાણી કઈ ઠેકાણે ડુંગરમાળાની આસપાસ વીંટળાતું, અને કોઈ જગ્યાએ તેઓની વચ્ચેની ખીણમાં થઈધમતું આગળ જાય છે. મુંબાઈ ભણુને પવન પશ્ચિમઘાટ પર

Page #30
16 દેશનું વર્ણન. વરસાદ આણે છે, તેનું પાણે એ રીતે બંગાળ ઉપસાગરને જઈ મળે છે. મદ્રાસ ઈલાકાની ત્રણ મોટી નદીઓ-ગોદાવરી, કૃષ્ણ અને કાવેરીનાં મૂળ અત્રે મુંબાઈ કાંઠાના પીડામાં છે, અને વચગાળાના વિશાળ ઉચ્ચ પ્રદેરામાં થઈ હિંદને પૂર્વ કિનારે આવેલા સમુદ્રમાં તેઓ મળે છે. દક્ષિણ ઉરચ પ્રદેશનાં વન–અસલના સંસ્કૃત કવિઓએ કહ્યું છે કે, આ દક્ષિણ ઉચ્ચ ભૂમિ જંગલોથી ભરપૂર છે. સાલ, અબનસ, સીસમ, સાગ, અને બીજા મોટાં ઝાડ ત્યાં હજી પુષ્કળ છે. વિશેષ કરીને ઘાટ પર જ્યાં જ્યાં છેડના મૂળ બાઝી શકે છે, ત્યાં સુન્દર વનસ્પતિ પથરાઈ રહે છે, પણ હાલ ખેડાણ થવાથી પહાડના અંદરના ભાગમાં જંગ જોવામાં આવે છે. ઘઉં, જુવાર, બાજરી, વિગેરે ઝીણાં ધાન્ય, તમાકુ, કપાસ, શેરડી અને કઠોળનો પાક આખા દેશપર થાય છે. દક્ષિણ હિંદની કાળી જમીન ઘણું માતબર છે; અને ઘાટ તથા દરિયાની વચ્ચેની નીચી જમીનમાં ફળ આપનાર તાડ વર્ગનાં ઝાડ, ડાંગર, તથા બીજા માતબર ઉપરા ઉપરી પાક થાય છે, તે નીચલા બંગાળાના પાકની બબરી કરી શકે છે. એ મહિલી ઉચ્ચ ભૂમિ પર ઘણીવાર વરસાદની તાણ પડે છે; તેથી ખેતરને પાણું પાવાની જુદી જુદી યુકિતઓ લેકે કરી છે. કેટલાક પ્રતિમાં કુવાનાં પાણી. પાય છે, કેટલાકમાં તળાવનાં અને કેટલાક ભાગમાં નદીની ખીણનાં મુખ બાંધી લઈ સરવર જેવાં બનાવી તેમાંથી પાણી ખેતરમાં લે છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ તરફના મિોસમના પવનથી થોડા માસ વરસાદ વરસે છે તેના પાણીને આ રીતે લોકો સંગ્રહ કરે છે, અને આખા વરસમાં જોઈએ ત્યારે ઉપયોગ કરે છે. જુવાર, બાજરી, રાગી, વિગેરે ઝીણું અનાજ સાધારણ લોકોનો મુખ્ય બારાક છે. ખાસ નિકાસ રૂ, અને ઘઉં છે. ઉચ પ્રદેશના ખનિજ–વળી આ ત્રિકાર ઉચ્ચ પ્રદેશમાં, અને તેમાંથી ફૂટી આગળ આવેલા ડુંગરામાં હિદની ખનીજ શેલત ભરાઈ રહેલી છે. આ પ્રદેશની ઈશાન કોરે બંગાળામાં અને મધ્ય પ્રાંતની ખીમાં કોયલાની ખાણેનો માટે રોજગાર હાલ

Page #31
બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશ. ચાલે છે. આગળ જતાં લેઢાની કાંકરી ને ચુનાના પથ્થરનાં પડને લીધે ઉદ્યમનો વધારે થનાર છે. થોડું ત્રાંબું અને બીજી ધાતુઓ પણ છે. ગળોન્ડાના હીરા ઘણા વખત લગી પ્રખ્યાત હતા. ઘણા પ્રાચીન કાળથી સેનાની રજ નદીની રેતીમાંથી જડે છે; અને હાલ મદ્રાસ અને મહેસૂરમાં સેનાની ખાણે વિદ્યાના નિયમ પ્રમાણે બાદ વાનો પ્રયત્ન ચાલુ થછે. બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશ-બ્રહ્મદેશને હાલ ઈશ્રે જે પોતાના હિંધરાજ્ય સાથે જોડી દીધા છે. એમાં ઈરાવદી નદીની ખીણુવાળે પ્રદેશ અને બંગાળી અખાતના પૂર્વ કાંઠાની પટી છે. એ ઉત્તર દક્ષિણ લે વધે છે. એની પશ્ચિમે સમુદ્ર છે. વચગાળ બરડાની કરોડ માફક ડુંગરાની હાર છે. એ ની પૂર્વ સિયામ અને ચિનાઈ રાજ્યનો પહાડી મૂલક છે. વચગાળાની ડુંગરમાળાને “મા” પર્વત કહે છે. એના ઉપર ઘાડાં વન છે; અને એ કાંઠાની પટી અને ઈરાવદીની ખીણની વચ્ચે ઉભો છે. નદીવાટે ઉત્તર તરફથી પુષ્કળ સાગ આવે છે. દરિયા કાંઠો સેંકડે ઠેકાણે ખાડીઓથી ભેદાય છે, અને કાંઠાની સપાટ જમીન તથા ઈરાદીની સપાટ ખીણમાં ડાંગરના મોટા ક્યારડા છે. ઉંચી જાતનો તમાક પાકે છે, તેની બ્રહ્મી સ્ત્રી પુરૂષો સિગાર (પાતરા વગર એકલા તમાકુની વાળેલી બીડી) બનાવી પીએ છે. વળી મદ્રાસ ઇલાકામાંથી પુષ્કળ તમાકુનાં પાંદડાં અહિં આવે છે. 1886 સૂધી બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશના ત્રણ પ્રાંત કર્યા હતા. આરાકાન એટલે ઉત્તર તરફના કાંઠાની પટ્ટીનો પ્રદેશ, પશુ અથવા મધ્યમાં ઈરાવદીની ખીણ, અને તિનાસરિમ અથવા ઈરાવદીના ડેલ્ટાની દક્ષિણે આવેલા સાંકડા દરિયાઈ પ્રદેશ અને દી. સને 1886 માં ઉપલો બ્રહ્મદેશ કે આવાનું જૂનું રાજ્ય બ્રિટિશ રાજ્યમાં ઉમેરાયું. બારાકાન, અને પિગુ પ્રાંતમાં ખનિજ તેલ (કેરોસીન) ના ઝરા છે. તેના રિમ પ્રાંતમાં કલાઈની ખાણો ઘણી છે. ત્યાંની લોઢાની કાંકરી સ્વીડનની ઉત્તમ લેહકાંકરી જેવી સારી છે. એ ઉપરાંત થોડું તેનું અને તાંબું તથા ઘણું ચોખા ચૂનાના પથ્થર છે. ચિખા અને ઈમારતી લાકડાં બ્રહ્મદેશની

Page #32
प्रकरण 2 जं. લાક. લોક વિશે સામાન્ય ચિતાર--હિંદમાં બે પ્રકારના મૂલક છે; 1 બ્રિટિશ રાજ્યના પ્રાંતિ, 2 જે દેશી રાજ્યો. ઈ. સને 1891 માં આખા હિંદમાં 28 કરોડને 80 લાખ માણસની વસ્તી હતી. રોમનું રાજ્ય પૂર્ણ કળાએ હતું ત્યારે તેની જે વસ્તી હતી, તેની બમણ કરતાં કાંઈક વધારે હાલ હિંદની વસ્તી છે. જે દેશી રાજાઓ સારી રીત રાજ્ય ચલાવવાને રાજી છે,તેઓના હક્ક ઈંજે કાયમ રાખે છે. બલકે એ રાજાઓને એમના રાજ્યના તાબાના રાજાઓ કરતાં વધારે હક્ક છે. એવા દેશી રાજાએ પડે હિંદના ક્ષેત્રફળના એક તૃતીયાંશ ભાગ પર હજી અમલ કરે છે, અને તેમનાં સંસ્થાનોની વસ્તી છ કરોડ સાઠ લાખની છે. હિંદના ક્ષેત્રફળનો બેતૃતીયાંશ ભાગ બ્રિટિશ રાજ્યમાં છે, અને આખા હિંદની વસ્તીના ભાગ ઉપરાંતનાં, એટલે 22,10,00,000 માણસે, ઈગ્રેજની સત્તા હેઠે છે. દેશી સંસ્થાનો–વાઈસરોયે તેમના દરબાર ખાતે નીમેલા ઈંગ્રેજ રેસિડેન્ટની મદદથી અને તેની સલાહ પ્રમાણે દેશી રાજાઓ પોતપોતાનાં રાજ્યોમાં અમલ ચલાવે છે. એમાંના કેટલાક લગભગ સ્વતંત્રપણે રાજ કરે છે અને કેટલાકને ઓછો અધિકાર છે. એવા ખંડીયા રાજા ઘણા છે. તિઓ પોતપોતાના રાજ્યની ઉપજ લે છે, અને લશ્કરો રાખે છે. મોટા રાજાઓને તેમની રૈયતને દેહાંત દંડ સુધીની સજા કરવાનો અધિકાર છે; સઘળા રાજાઓની સત્તા કરાર કરી બાંધી દીધી છે; એ કરારથી તિઓએ ઇંગ્રેજ સરકારની તાબેદારી કબૂલ કરી છે. હિદમાં અંગ્રેજ સરકાર સર્વોપરિ હેવાથી એ ખંડિયાં રાજ્યોને મહામહિ વઢવાઢ અથવા પરા જોડે સંધિ કરવા દેતા નથી. જ્યારે કોઈ રાજા પિતાની યિત ઉપર ગેરવાજબી અમલ કરે છે, ત્યારે બ્રિટિશ સરકાર વચમાં પડે છે; જુલમ કરનારને ઠપકો દે છે; અને જરૂર પડે તો પદભ્રષ્ટ પણ કરે છે; નબળાનું રક્ષણ કરે છે, અને સઘળે સલાહ શાંતિ રાખે છે. બાર બ્રિટિશ પ્રાંત-બ્રિટિશ રાજ્યના બાર પ્રાંત કર્યા છે. દરેક પ્રાંતને માથે ગવર્નર કે મુખ્ય અધિકારી છે. પણ એ બધા હિંદની સર

Page #33
ક્ષેત્રફળ અને વસ્તી. કારને એટલે ગવર્નર-જનરલ ઈન કોન્સિલને તાબે છે. ગવર્નર જન૨લને વૉઈસરાય પણ કહે છે. શિયાળામાં તમની રાજધાની કલકત્તામાં છે. અને ઉનાળામાં હિમાલયની પડાશમાં સિમલામાં હોય છે. હિમાલયમાં દરિયાની સપાટીથી 7,000 ફુટની ઉંચાઈએ સિમલા છે. હિંદના વૈઈસરાયની નીમણુક ઇંગ્લાંડમાં મહારાણી કરે છે. મદ્રાસ અને મુંબાઈના ગવર્નર પણ તેજ પ્રમાણે નીમાય છે; બીજ પ્રતિાના મુખ્ય અમલદારની નીમણુક હિંદના અંગ્રેજ નોકરીમાંથી લાયકાત પ્રમાણે કરવામાં આવે છે, અને તે વાઈસરાય કરે છે, પણ લેફટનન્ટ-ગવર્નરની જગા આપવામાં સ્ટેટ સેક્રેટરીની મંજૂરી લેવી પડે છે. ક્ષેત્રફળ અને વસ્તી–નીચેના બે કાંઠા પરથી પ્રથમ કટા છલા સહિત બાર બ્રિટિશ પ્રાંતિનાં ક્ષેત્રફળ અને વરતી જાણવામાં આવશે, એમાંથી એદન અને આન્દામાન ટાપુઓ બાદ કર્યા છે; બીજું, દેશી - સ્થાનના તેર વિભાગ અને તે દરેકની વસ્તી તથા ક્ષેત્રફળ પણ જાણ્યામાં આવશે. પહેલા કઠામાં ઈ. સને 1891 માં વસ્તીની ગણત્રી થઈ તે પરથી બ્રિટિરા હિદની વસ્તીના આંકડા આપ્યા છે, એમાં એન અને આન્દામાન બેટની વસ્તી જણાવી નથી. કાઠાની નીચે ટૂંકી નોંધ આપી જણાવ્યું છે તે પ્રમાણે કેટલાક નવા પ્રાન્તમાં બરાબર ગણી થઈ શકી નથી, તિને લીધે ત્યાંની વસ્તીમાં કાંઈક આંકડા ઉમેરવા પડયા છે. આ આંકડા ઉમેરી અને એદન તથા આન્દામાન ટાપુઓની વસતી બાદ કરીએ તો ઈ. સને 1891 માં બ્રિટિશ હિંદની વસ્તી બધું મને બાવીસ કરોડ ને સવાદસ લાખ હતી. બીજા કોઠામાં આપેલા વસ્તીના કુલ આંકડામાં જે દેશી રાજ્યોમાં ગ--- પુત્રી થઈ શકી નથી તેની વસ્તીના આંકડા ઉમેરી લેવા જોઈએ. કાઠાની નીચે ટૂંક નોંધ આપી વધારી લેવાની સંખ્યાના આંકડા આશરે લખ્યા છે. એ ઉમે કરી લેતાં ઈસને 1891 માં દેશી રાજ્યની ખરી વસ્તી લગભગ છ કરોડ પિસાત લાખ થવા જાય છે. બ્રિટિશ હિદની બાવીસ કરોડ સવાદસ લાખ માણસની વિરતીમાં આ સંખ્યા ઉમરતાં ઈ. સને 1891 માં હિંદના બ્રિટિશ અને દેશી સંસ્થાનોની વસ્તી (દન અને આન્દામાનની બાદ કરતાં) 28 કરોડ ને 80 લાખ હતી.

Page #34
કોટા સુદ્ધાં બ્રિટિશ હિંદના બાર પ્રાંતિ (1891). છે. કુલ વસ્તી પ્રાંતનાં નામ એમાં આપેલાં દેશી રાજધા બાતલ કરતાં ક્ષેત્રફળ રસ માઈલ. દરરસ માઈલે માણસની સંખ્યા, 1891 માં. ચીફ કમિશનરનતાબે) ર૪૧ 1,7,53,3,4,54, રપ૪) '1, ર૬,૫૦,૮૩ ,૬૯,૫,૦૮૫પરર .436 1 મદ્રાસ ઇલાકો, ... . ૩,૫,૩૦,૪૪૦..રાપર ક ... ... ... ... ...1,41,189. ... 2 મુંબઈ ઈલાકે. . ર૬ો ૧પ૦ મુંબઈ . 77,275 1 ર રા 1,19, 1 1 .88 27,04 0 ** 11deg સિંધ.... ૪૭,૮પર 28,71,7 "" 3 બંગાળા ઈલાકે (લેફટનન્ટ-ગવર્નરને તાબે)......... 1,51,543.. .. .. 7,13,46,987 - - ક - 4 પંજાબ ઈલાકા (લેફટનેન્ટ-ગવર્નરને તાબે). ... ... .188 1,10,667... ... ...2,00,66,847 | * 5 વાયવ્ય પ્રાંતો (લેટિનેન્ટ-ગવર્નરને તાબે)... ૮૩,ર૮ી . 6 અયોધ્યા (આઉદ) માંત(ચીફ કમિશનરને તાબે) ર૪,ર૧૭૧ 7 મધ્ય પ્રાંતા ( ચીફ કમિશનરને તાબ ). . ... ...6,51 ... ... ...૧,૭,૮૪,ર૯૪.....૧ર૪ 8 બ્રહ્મદેશને મુલકt (ચીફ કમિશનરને તાબે)... ઉપલા બ્રહ્મદેશ * * * --- 41,68,4485 નીચલા બ્રહ્મદેશ .. * 87 95 1,5, 46,58 ૬ર૭ " deg પર ) . 9 આસામ ( ચીફ કમિશનરને તાબે) ... ... ... ... ... 49,004)... ... ... 54,76,833 .. ...111 લોક. ' ' ર૯,૪૬,૯૩૩ 35. 36,5,560 { પર . ૪પ * એન બાદ કરતાં. એનનું ક્ષેત્રફળ 75 ચોરસ માઈલ. વતી 44,079. * બ્રહ્મદેશમાં કેટલાંક પત્રકે નાશ થયાં. હપર આવેલા મલકમાં વસ્તીની એક ગણત્રી થઈ નહતી, આ બે બાબતના પેઢામાં આશરે 1,16,491 ને વધારા કરવો જોઈએ.

Page #35
..... 2006 28 97,491 | *** 10 વરાહ ( કમિશનરને તાબે).* ... 11 અજમેર-મેવાડ ( કમિશનરને તાબે). ૧ર ફ( કમિશનરને તાબે).... * * 17, 10 ... ... 2.711 * 1,583 | : ..163 ,, ર૦૦ ...19 * 542,358 .. 1,99, w ... ર૭, ર૭૦ : : : કરો . : બ્રિટિશ હિંદને માટે કુલ.. . 9,61,994 ... રર,૧૧,૧૩,૨૬૪ 229 an 11 139 -132 - 293 : : : : : : : : : : : ! : : : : : : : : : , હિંદનાં રાજ્યના જથા. હિંદનાં ખડિયાં રાજ્યોના તિર જથા (1891). 1 રજપૂતસ્થાન .. ...1,20,16,12... 2 હૈદરાબાદ (નિજામનું રાજય.) . " 11537,04... 3 મધ્ય હિંદ એજંસ અને બુંદેલખંડ... ૧,૦૩,૧૮,૮૧ર.. 4 વડાદરા .. 5 હે સૂર. . 176 6. કાશ્મીર - . . ૫૩,૫ર.. . 31 મુંબઈ સરકારને તાબેનાં દેશી સંસ્થાનો. ... .... 80,59,98... 116 ૮મદાસ સરકારને તાબેનાં દેશી સંસ્થાને. ... ૩૭,૦૦,૬રર. 385 9 બંગાળા સરકારને તાબેનાં દેશી સંસ્થાના. . ૩ર૯૬,૩૭૯.... 10 પંજાબ સરકારને તાબેનાં દેશી સંસ્થાને ૪ર૬૩, 280.. * 111 11 વાયવ્ય ખાતાની સરકારને તાબેનાં દેશી સં. ....... .. 5,19ii.. 7,92,491).. પપ * વરાડમાં છ પેલા જીલ્લામાં છે. કરારપ્રમાણે જિજને ખવય આપવું જોઈએ તેને પટ તથા બીજા દેવાને પેટ હેદરાબાદના નિજામે એ છ જીલ્લા ઇ જને વહીવટ કરવાને સોંપ્યા છે. * કવેઢા બાદ કરતાં બ્રિટિશ બલૂપીસ્તાનમાં નેવી તેવી ગણત્રી થઈ તે પરથી ત્યાંની વસ્તી 1,45,417 હતી. ભીલ વિગેરે નહીં ગણાયવા તે ખરે ર,ર૪૧.

Page #36
હિંદનાં ખડીયાં જેના તર કથા (1891). જ્યારે સંસ્થાનના જથાનું નામ ક્ષેત્રફળ | કુલવસતી 1891 માં. દર રસ માઈલ માણસની સંખ્યા રસ માઈલ. ૧ર મધ્ય પ્રાંતની સરકારને તાબેનાં દેશી સંસ્થાનો... ... ... ર૯,૪૩૫. . . .. ર૧,૬૦,૫૧૧... 73 13 શાન સંસ્થાના (નાકાંઓ વિગેરે.)... ૨,૯૯ર... * * * હિંદનાં ખંડિયા રાજયના કુલ આંકડા. f ..... ...5,95,313 .6,60,50,479. 110 બ્રિટિશ અને દેશી હિંદ સંસ્થાનોની વસતીના ઉપલા કોઠામાંના આંકડા ફેંચ અને પિર્ટુગીઝના કબજાના ભૂલકના આંકડા ઉમેરીએ તો એદન અને આજામનના ટાપુ બાદ કરતાં આખા હિદદેશના આંકડા મળશે. ક ક્ષેત્રફળ દર રસ માઈલે વતી. ચોરસ માઈલ માણસની સંખ્યા બ્રિટિશ હિંદ (1891) 9,61,994... ... .રર,૧૧,૧૩,ર૬ક... ...રર૯ ખંડિયા રાજય એજન ... * 5,95,313 ... *** ..6,60,50,479... ...11 પિોર્ટુગીઝનાં સંસ્થાનો (1881)... 1,086 4,81,467 મુખ્યત્વે કસ્બા ફેંચે સંસ્થાના (1891)... * 178. ૨,૮૨,૯ર૩ મા કે પરામાં *** *** વસ્તી છે. બ્રિસ્વદેશ સુદ્ધાં આખા હિંદના કુલ આંકડા .. ...... ...1558,571 |... ... ... ર૮,૭૯,૨૮,૧૩૩ ...184_ * શાન સંસ્થાન નહિ ગણાયલા તે આશરે 3,72,969 મણિપુરના પત્રકો ત્યાં તોફાન ઉઠયું તેથી બળીગયાં. સિમિતી વસ્તી આશરે 30,458.

Page #37
ઘણી ધીચ વસ્તીવાળા છલા. 23 વસ્તીનું ઘાડાપણું–બ્રિટિશ હિંદમાં ઘણું ઘાડી વસ્તી છે. કેટલાક ભાગમાં તો એટલી બધી વસ્તી છે કે યિતને બેડવા સારૂ પૂરતી જમીન પણ મળી શકતી નથી. બ્રિટિશ પ્રાંતમાં દર ચેરસ માઈલ જમીનપર સરાસરી 228 માણસનું પોષણ થાય છે. ખડિયાં રાજમાં દર ચેરસ માઈ લે 110 માણસનું પોષણ થાય છે. એટલે ત્યાં બ્રિટિશ રાજ્યના અર્ધાથીએ ઓછા માણસનું ગુજરાન દર ચોરસ માઈ લે મળે છે. બ્રહ્મદેશ ને આસામના બહાર રહેલા પ્રાંતિ બાદ કરીએ તો બ્રિટિશ હિંદમાં દરરસ માઈલે સરાસરી ૨૭૯માણસ છેમાટે દેશી રાજ્યોની ફ્રાન્સમાં દર ચોરસ માઈલ માત્ર ૧૮૭માણસ હતાં. ઘાડી વસ્તીવાળા ઈગ્લાંડમાં દર ચોરસ માઈલે ર૦૦ આદમી ગણાય છે, એટલા બધા લોકો ત્યાં ગામડાંમાં રહી ગુજરાન મેળવતા નથી; ઘણાક તો હુન્નરનાં કારખાનાં, ખાણું કે શહેરના ઉદ્યમ વડે પેટ ભરે છે, એઉપરથી હિંદની વસ્તી કેટલી બધી ઘાડી છે તે હવે બરાબર સમજાશે. હિંદમાં મેટાં શહર થોડાં છે.– ઈંગ્લાંડની પેઠે હિંદમાં મોટાં નગરે ઘણું નથી. સને ૧૮૯૧માં ઇંગ્લાંડ અને વિલ્સની વસ્તીનો લગભગ અધ ભાગ વીશ હજાર કરતાં વધારે વસ્તીવાળાં શહેરમાં વસતો હતો. પણ તે વખતે બ્રિટિશ હિંદમાં વસ્તીને માત્ર એક વીસાંશ ભાગ એવાં નગરમાં રહેતો હતો, હિંદલિતો ગામડાંવાળ માટે મૂલક છે. જે કઆ કહેવાય છે તેઓ માત્ર ગામડાંના જથા છે. અને તેની વચમાં આવેલાં ખેતરોમાં લોકો ઢેર હાંકી આણે છે, અને ખેતી તથા કાપણું કરે છે. ઘણી બીચ વસ્તીવાળા જીલ્લાહિંદમાં ખેડુતોની ઘાડી વસ્તી જેવામાં આવે છે. જ્યાં એક એકર દીઠ એક માણસ અથવા એક ચોરસ માઈલ 640 માણસ કરતાં વધારે છે, ત્યાં તેમને જમીનમાંથી પટપુરતું મેળવવું પણ કઠણ પડે છે. પણ શહેરની પડાશામાં અથવા ખેતરને પાવાને પુરતું પાછું મળી શકે છે તેવા ભાગમાં આ મુશ્કેલી જણુતી નથી. એમ છતાં હિંદમાં લખે ખેડુતોમાંનાં દરેક અર્ધા એકરપર જેમતેમ કરીને નિર્વાહ કરે છે; એવા જીલ્લાઓમાં જ્યારે વરસાદ થોડા ઇંચ છે પડે છે ત્યારે લોકો બહુ આપદા ભગવે છે, અને જ્યારે

Page #38
24 . લાક, બહુજ ઓછા વરસે છે ત્યારે હજારો આર્મી દુકાળથી મરી જાય છે. જમીનથી પિષણ થઈ શકે તેથી વધારે આદમી છે તેમાં કેટલાક ભાગમાં પુષ્કળ રસાળ ભૈય છે છતાં તેને ખેડનારા નથી. ઈંગ્લાંડમાં ઘાડી વસ્તીવાળા ષાગમાંથી નીકળી આછી વસ્તીવાળા ભાગમાં લેક ખુશીથી જઈ વસે છે. પણ હિંદમાં તે ખેડુત પિતાનાં ખેતરે છોડતા નથી. પોતાનાં ઘરમાં પણ દીકરા થાય તે આખા કુટુંબનું ગુજરાન તે ખેતરોની ઉપજ વડે થતું નહીં હોય તો પણ બધા દીકરાને ખેતરે વહેંચી આપે છે. જ્યાં એડવાને જોઈએ તેટલી પુષ્કળ જમીન મળે ત્યાં હિંદના ખેડુતિ જઈ વસે તે તેમનું બહેતર થાય, તથા તેમની હાલત સુધારવાને અને દુકાળ અટકાવવાને સરકાર ઘણો પ્રયત્ન કરી લાભ આપી શકે તે કરતાં તેમને વધારે લાભ થાય. લકનું એક જગાએથી બીજી જગાએ જવું-હિંદને બેડુત પોતાના બાપદાદાના વતનમાં પડી રહે છે તે કંઈ મૂર્ખાઈને લીધે નથી. અસલના વારામાં એક ગામથી બીજે ગામ જતાં તેને ઘણું મુશીબત નડતી, તથા ઘણી ધાસ્તી રહેતી. માલ લાવવા લઈ જવા કાજે ગાડાંને જવાના રસ્તા જાજ હતા. હિંદના ઘણે ભાગમાં તો લશ્કરને જવાને મુખ્ય રસ્તે થઈ માલ લઈ જવામાં આવતો. પણ અંગ્રેજી અમલની સ્થાપના પહેલાં એક સેકા લગી દેશી રાજ્યનો અંધેર કારભાર ચાલ્યા તે વખતમાં કોઈપણ રસ્તે થઈને મુસાફરી કરવી ઘણું જોખમ ભરેલી હતી, કારણકે રસ્તામાં ચેરનો અને હથિયારબંધ લૂંટારાનો ભય રહે. તે કાળમાં રેલ્વે અને આગબોટ હિંદમાં બીલકુલ જાણવામાં નહતાં. આ જમાનામાં તો લેકેને એક જગાએથી બીજી જગાએ લઈ જનાર એ બે મુખ્ય સાધનો છે, ને તે આપણું વખતમાંજ હિંદમાં દાખલ થયાં છે. રસ્તા, રેલ્વે અને આગાટને લીધે ઘાડી વસ્તીવાળા ભાગમાંથી નીકળી જ્યાં ફાલતુ જમીન હોય ત્યાં પિતે જઈ શકે છે, એવું હાલ હિંદના ખેડુતો પહેલ વહેલું જાણવા લાગ્યા છે. તેએને ધીમે ધીમે પણ ચોકસ રીતે એ બાબતની સમજણ પડવા માંકી છે. અને તેથી સંખ્યાબંધ બે કૃતિ મધ્યપ્રાન્તના, ઉત્તર તથા પૂર્વ

Page #39
ખેડુતની ગુલામગીરી રદ કરી. બંગાળાના, અને આસામના આછી વસ્તીવાળા ભાગમાં જઈ વસવા લાગ્યા છે. ભમતા ખેડુતોની ખેતીની શત-ઘણુક ડુંગરેપર અને સરહદપર આવેલા પ્રદેશમાં ખપ કરતાં એટલી બધી વધારે જમીન છે કે તેનું ગત આવતું નથી. કોઈ કસવાળી જમીન પરનું જંગલ કાપી નાંખી ત્યાં પહાડી લેક થોડાં વરસ વસે છે. દરમ્યાનમાં ઉતાવળે એક પછી એક પાક પકવી તે જમીનને નાકૌવત કરે છે. પછી તેઓ ત્યાંથી જતા રહે છે, અને તે જગાએ પાછું જંગલ થાય છે. એવી જમીનનું ગણત લેવામાં આવતું નથી. પણ જે રાજ્યના રક્ષણમાં એવા ભટકતા પહાડી માણસો રહે છે તેને તિઓ કુટુંબદીઠ માથા આપે છે. એ ભમતા ખેડુતોની સંખ્યા વધે છે ત્યારે તેઓ ભટકવું છેડી દઈએક જગામાં રહી ખેતી કરે છે. આખા બ્રહ્મદેશમાં આ બંને રીત જેડ જોડે ચાલુ છે. પણ હિંદની ઘાડી વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં ભટકાઉ ખેડુતો' રહ્યા નથી. ત્યાં ખેતી કરનાર પ્રત્યેક કુટુંબ એકજ જગાએ પેઢી દર પેઢી ઘણે કાળ વસે છે. ગણોત માં વધારો–આજથી સે વરસ પર તો બંગાળાની જમીન ખેડવાને જોઈએ તેટલા ખેડુત નહતા. તેથી જમીનદારલેક ખેડુતને થોડું ગત લઈ જમીન પર વસવાને લલચાવતા; પણ હમણું ખેડુતો એટલા વધી ગયા છે કે કેટલાક જીલ્લામાં તેઓ મેં માગ્યું ગણેત આપી જમીન રાખે છે. માટે ગણતનો દર વધારે વધી જતા અટકાવવાને સરકારે કાયદા કર્યા છે. લાંબી મુદતના ખેડુતોનો ખેતર ઉપરનો હક એ કાયદામાં કબુલ રાખ્યા છે. એવા વંશપરંપરા બેડનારા ખેડુતો કનેથી કેરટ વાજબી ગણોત ઠરાવે કરતાં વધારે લઈ શકાય નહિ. પડતની ગુલામગીરી રદ કરી–જાના વખતમાં વસ્તી ઓછી હેવાથી પ્રત્યેક ખેતી કરનાર કુટુંબ જમીદારને ઘણું ઉપયોગી હતું. હિંદના ઘણું ભાગમાં કોઈ ખેડુત ગામમાં આવી એકવાર વચ્ચે એટલે તેને ત્યાંથી પાછા જવા દેતા નહીં. ડુંગરી મૂલકોમાં ભમતા ખેડુતો હજી છે, તેમાંના કોઈને ત્યાંને રાજા તે મૂલકમાંથી નીકળી જવા દેતો નથી; કેમકે દરેક કુટુંબ માથા આપે છે તેનું નુકસાન રાજા વેઠી શક્તિો નથી. કેટલાક પ્રાંતોમાં નીચલા વર્ગોના ખેડુતો જમીન પર ગુ

Page #40
લોક. લામ થઈ રહેલા ઇગ્રેજના જોવામાં આવ્યા. બંગાળાના અનિકોણમાં એવા ખેડુત ગુલામોને છોડવવાની કોશિસ ઈમેજ અધિકારીઓએ કરી તિથી બંડ જેવું કાંઈ થયું હતું. પહેલાં જેઓ ગુલામ હતા તેઓના વંશજો હજી હયાત છે. પણ હવે તેઓ સ્વતંત્ર છે. લાકના વાર પ્રકાર:-આગળના યુરોપી ગ્રંથ કરનારા એવું લખે છે કે હિંદમાં બે જાતના લક-હિંદુ અને મુસલમાન વસે છે. પણ વધારે બારીક નજરથી જોતાં માલમ પડે છે કે એ દેશમાં નીચલા ચાર પ્રકારના લેક વસે છે. 1. અનાર્ય જાતિ, એમને કેટલાક મૂળવતની કે ભૂમિયા કહે છે, ને એમની સંખ્યા સને 1872 માં વરતીની પહેલી ગણત્રી વખતે બ્રિટિશ પ્રાતમાં 1,80,00,000 (એક કરોડ એંશી લાખ) હતી. 2 જે. આર્ય કે સંસ્કૃત ભાષા બોલનારી જાત; એ હાલ બ્રાહ્મણ અને રાજપૂત કહેવાય છે, ને એમની સંખ્યા 1,60,00,000 (એક કરોડ સાઠ લાખ છે). 3. મિશ્ર જાતિના લોકઃ એ હાલ ઘણું કરીને હિંદુના નામથી ઓળખાય છે, ને આર્ય તથા અનાર્ય બને, કે એકલા અનાર્યમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા છે; એમની સંખ્યા 12,10,00,000 (બાર કરોડ દશા લાખ છે). 4 . મુસલમાન વર્ગ; એઓ ઈ. સ. ૧૦૦૦ને સુમારે હિંદમાં આ વવા લાગ્યા ને એમની સંખ્યા 1872 માં 4,50,00,000 (ચાર કરોડ પચાસ લાખ) કરતાં વધારે હતી. એમ સઘળા મળી છે. સને 1872 માં 20,00,00,000 (વીશ કરોડ) માણસની વસ્તી બ્રિટિરા હિંદમાં હતી. ત્યારપછી બ્રિટિશ હિંદની વસ્તી વધી છે. ઈ. સને 1891 માં 22 કરોડ 10 લાખની ઉપર થઈ હતી. એ વધારો ઉપર કહેલા ચારે પ્રકારના લોકોમાં થયેલું જણાય છે. પણ પાછલા વીરા વર્ષમાં ઘણું ખરી અનાર્ય કે મૂળવતનીઓની જાતિ હિંદુ ધર્મમાં મળી ગઈ છે, તેથી વસ્તીપત્રકમાં તેઓ હિંદુ તરીકે નોંધાયા છે. હિંદુનાં ખંડિયાં રાજ્યમાં ઉપલી ચાર જાતિના મળી 6,60,00,000 (છ કરોડ સાઠ લાખ) માણસની વસ્તી છે. પરંતુ દરેક વર્ગની સંખ્યા કેટલી તે જણાઈ નથી. એતિહાસિક સમય પહેલાંની બે મુખ્ય જાત-હિંદુમાં મૂળ આર્ય અને અનાર્ય એવી બે મુખ્ય જાતિ હતી. તેથી આપણે આ પ્રાચીન લોક વિષે બરાબર માહિતી મેળવવા કશિશ કરવી જોઈએ. છેક

Page #41
ઐતિહાસિક સમય પહેલાની બે મુખ્ય જાત. ર૭ પુરાતન કાળની હિંદની આછી પાછી હકીકત પરથી જણાય છે કે ત્યાં મૂળે બે જાતના લેક હતા, તેઓ જમીનને માટે વઢવાડ કરતા. એમાંની એક જાતના લેક ગોરી ચામડીના હતા. તે કાળમાં થોડા વખત પહેલાં તેઓ વાયવ્ય ખૂણાના ઘાટોને રસ્તે આવ્યા હતા. આ લેાકો પોતાને આર્ય એટલે ઉત્તમ ફળના કહેતા.તિઓ ઉમદા ભાષા બોલતા, અને પતાના ઉપર પ્રસન્ન રહે એવા બળવાનદેવને પૂજતા. આ આર્યો હિંદમાં બ્રાહ્મણ તથા ૨જપૂત નામે ઓળખાયા. બીજા લેક હલકી જાતના હતા. તેઓ ઘણા વખતથી આ દેશમાં રહેતા હતા. એકને પાછળથી આવનાર શ્રેષ્ઠ આર્ય લેકોએ પર્વતામાં નસાડી દીધા, અથવા પોતાના ગુલામ બનાવી સપાટ પ્રદેશમાં રહેવા દીધા. આ બે જાતિના શુદ્ધ વંશજેની સંખ્યા મેળવી જેમાં હાલ બલગભગ સરખી જણાય છે. હાલની હિંદની વસ્તીનો મેટો ભાગ બીજી વચલી ન્યાતિથી બનેલા છે.એ સધળી ન્યાતો મુખ્યત્વે કરીને બેમાંની વધારે જંગલી અનાર્ય જાતમાંથી પેદા થઈ છે. આગળ આપણું જાણવામાં આવશે કે ઈ. સનના આરંભને સુમારે સિથિાન નામે ત્રીજી જાત હિંદમાં આવી. તેણે ઘણું જાણવાલાયક પરાક્રમો કર્યો છે. એમના પછી એક હજાર વરસે મુસલમાન આવ્યા.

Page #42
प्रकरण 3 जुं. અનાર્ય લાક. અનાર્ય કે મૂળ વતનીઓ-હિંદની જૂનામાં જૂની વસ્તીમાં જુદી જાદી કોમના લેક હતા. એ લેકને પોતાનું અમુક જાતિનામ ન હતું, નથી એ અનાર્ય કે મૂળવતનીઓ કહેવાય છે. તેઓ પોતાની પાછળ કઈ જાતના લેખ મૂકી ગયા નથી. ખરું જોતાં તિઓને અક્ષરનું કે ચિત્રલિપિનું જ્ઞાન ન હતું. તેમના કરેલાં કામોમાંથી માત્ર પથ્થરના બેડાળ ચક્કરે, સીધાં ચલાં, અને માટી તથા પથ્થરના ઢગલા મારી કરેલી કબરો - જસુધી રહ્યાં છે. યુરોપના મૂળવતનીઓની પેઠે તિઓ એ કબર નીચે મુડદાં વાટતા. એ સમાધે તળેથી નીકળેલી ચીજે જતાં માલુમ પડે છે કે નક્કી નહિ કરી શકાય એવા ઘણું પ્રાચીન કાળમાં તેઓને સારાં ઘાટીલાં, પાતળાં ને કઠણુ માટીનાં વાસણુ બનાવતાં આવડતાં લડાઈમાં તેઓ લોઢાનાં હથિયાર વાપરતા, અને તાંબા તથા સેનાનાં ઘરેણાં પહેરતા. આ પ્રાચીન કબ બનાવનારી વધારે જાની નીશાની જોતાં એવું સાબીત થાય છે કે તેઓ અગાઉ થઈ ગયેલી ઘણી પુરાતન જાત પરથી ઉતરેલા હતા. હિંદમાં જે લોક એમની પહેલાં વસતા હતા તેઓ ધાતુથી અજાણ હતા. સુરોપના ઉત્તર ભાગમાંથી હાલ મળી આવે છે તિવી સફાઈદાર ચકમકની ફરશી અને પથ્થરના કારીગરીવાળાં બીજાં હથિયારવડે તિઓ શિકાર તથા લડાઈ કરતા. એમની પણ પહેલાં વધારે અને સુઘડ જાતો થઈ ગઈ હતી. તે લોકનાં બનાવેલાં કઠણ પથ્થરના છરા તથા ચકમકની કઢંગાં હથિયારે નર્મદાના પ્રદેશમાંથી મળી આવે છે. એ ઘણું જૂના વખતના "પાષાણયુગ અને ત્યારપછીના ધાતુયુપ* વીત્યા પછી ઘણા કાળે હિંદમાં આર્ય લોકો આવવા માંડ્યા અને એ નવા આવેલા લકો મૂળવતનીઓને મારી હઠાવા લાગ્યા. આર્ય કે અનાર્ય લકનું નીચે પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. છતલા આર્ય લકા જાના વતનીઓને દસ્યુ એટલે દુશ્મન અને દાસ એટલે ગુલામ કહેતા. ઉત્તરના વધારે ઠંડા પ્રદેશમાંથી આર્યલોક હિદમાં આવ્યા, અને તિઓ પોતાની ગોરી ચામડીનું અભિમાન રાખતા. સંસ્કૃતમાં રંગને માટે * જે જૂના વખતમાં લોકો માત્ર પથ્થરના ઓજાર વગેરે પ્રથમ બનાવી જાણતા તેને - પાણયુગ કહે છેતેમ જે સમયમાં માત્ર ધાતુની ચીજો પ્રથમ કરતા શીખ્યા તેને ધાતુયુગ કહે છે

Page #43
29 વધારે સુધરેલી અનાર્થી જાતો. વર્ણ શબ્દ છે તેનો અર્થ પાછળથી જાતિ કે ન્યાત થઈ ગયા. ઓછામાં ઓછાં 3,000 અથવા 4,000 વરસ પહેલાં વેદ રચનારા અસલના આર્ય કવિઓએ પોતાના પ્રતાપ દેવોની સ્તુતિ કરતાં કહ્યું છે કે “તમે ( દેવોએ) દસ્યુને હણું આર્ય વર્ણનું રક્ષણ કર્યું, તથા કાળી ચામડી (વાળી જાત) ને આર્ય પુરૂષને તાબે કરી', તેઓ કહે છે કે મોટા પરાક્રમી દેવતાઓ તફાની આખલાની પેઠે ધસી આવી કાળી ચામડીને વીખેરી નાંખે છે.” વળી સુંદર ચહેરાવાળા આર્યલકા મુગલના જેવી સપાટ શીકલવાળા મૂળવતનીઓને તિરસ્કાર કરતા વિદમાં એક કવિએ અનાર્ય લોકને નાક રહિત અથવા ચપટા નાકવાળા' કહ્યા છે. બીજે કવિ પોતાના દેવન સુંદરનાકવાળા' કહી તેમની સ્તુતિ કરે છે. વેદના સમય પછી ઓછામાં ઓછાં એક હજાર વર્ષ મહાન સિકંદરની સવારી હિંદમાં આવી ત્યારે પણ એશિઆની કેાઈ અનાર્ય જાતની તિજ પ્રકારની બદશી કલ જોઈ તેના સાથીઓએ ટીકા કરી હતી. ખરેખર વિદના બન્નેમાં તે આ મૂળવતનીઓ સંબંધી તિરસ્કાર ભરેલાં વચનો પુષ્કળ માલમ પડે છે. “યજ્ઞમાં વિઘ કરનારા', “માંસના ખાઉધર', “કાચું ખાનાર', “બંધન વગરના', યા નહિ કરનારા', દેવ વગરના” અને “ક્રિયારહિત,' એ પ્રમાણે વચનો છે. વખત જતાં આ અણઘડ લોકોને જંગલમાં હાંકી કહાડયા, પછી તેનું એથી પણ વધારે નઠારું વર્ણન કર્યું છે; અને આર્ય કવિ અને ગેરેએ તેમને, રાક્ષસ અને દૈત્યનાં નામ આપ્યાં. જેમ પ્રાચીન જર્મન ભાષામાં શત્રુ કે વેરીને માટે જેલ હતો તે ઉપરથી ઈગ્રેજીમાં “ફન્ડ' એટલે શેતાન' શબ્દ થયો,તિમ એ અનાર્યલોકનું જાતિ નામ જે “દસ્ય' એટલે ‘દુશ્મન”તેનો અર્થ ભૂત, પિશાચ કે દૈત્ય થયો. વધારે સુધરેલી અનાર્યો જાત-એમ છતાં પ્રાચીન હિંદમાં સધળી અનાર્ય જાતિ જીગલી હોય એવું સંભવે નહિં. દસ્યુ અથવા અનાર્ય લોક પિસાદાર હતા એવું આપણે જાણીએ છિયે. વિદના મોમાં કહ્યું છે કે તેમની પાસે ગઢ અને કિલા હતા. આર્યલોકે પાછળથી અનાર્ય લોક સાથે સંધિ કરી; અને હિંદનાં કેટલાંક મિટાં બળવાન રાજ્યો પર - નાર્ય રાજા રાજ કરતા. વળી અનાર્ય લેક ધર્મક્રિયા રહિત ન હતા, કે પરલોકની આતુરતા વગરના નહતા. એક જૂના સંસ્કૃત પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે

Page #44
30. અનાર્ય લોક. એલેકે મુડદાંને, વસ્ત્ર, ઘરેણું અને ભેટ કરેલી ચીજે વડે શણગારે છે; એમ કરવાની મતલબ એજ કે તેઓ પરોક પામે.” બાળ પથરાની સમાધની નીચેથી કાંસાના, તાંબાના, અને સેનાના કકડા નીકળે છે, તે એ ઘરેણું છે. દક્ષિણ હિંદમાં આર્યલેકે સ્વારી કરી તેનું વર્ણન રામાયણ નામે સંસ્કૃત વીરરસ કાવ્યમાં છે, તેમાં એક અનાર્ય સરદારે પિતાની જાતના લોક વિશે કહ્યું છે કે તેઓ “ભયંકર રીતે ઝડપથી દોડનારા, લડાઈમાં પાછી પાની આપે નહિ એવા, અને રૂપે ઘેરા ભૂરા રંગના વાદળ જેવા છે.” હાલના અનાર્ય લેક-આજ કાલ એ અસલી લેકની કેવી સ્થિતિ છે તેનું અવલોકન કરીએ. આર્યલોકે આવી સપાટ પ્રદેશમાંથી હાંકી કહાડયા પછી, જેમ મરી ગયેલાં જનાવરોનાં અવયવો ડુંગરની ગુફામાં પડી રહે છે,તિમ તિઓ પર્વતમાં સંતાઈ રહ્યા છે. એ પ્રમાણે હિંદ માણસજાતનું મોટું સંગ્રહસ્થાન છે. અહિં ઘણી અધમ સ્થિતિમાં ડૂબી રહેલા માણસેથી તે ઊંચામાં ઊંચી અવસ્થાએ પહોંચેલા સઘળી તરેહના માણસોનો ચિતાર મળે છે. નમૂનાને ઠેકાણે આ સંગ્રહસ્થાનમાં સૂકાં હાડકાં નથી, પણ જીવતી જાતો છે, ને તેઓમાંની દરેક જાત પિતપતાની વિચિત્ર રૂઢીઓ અને ધર્મક્રિયા પાળે છે. આન્દામન બેટના રહીશા-સઘળાથી અળગા રહેલા આન્દામન બેટના હીરો અથવા બંગાળી અખાતના અનાર્ય લોક મનુષ્યવર્ગમાં સૌ કરતાં વધારે જંગલી છે. અરબ તેમજ આગલા વખતના પૂરેપના વહાણવટીઓએ તેમને કતરીઆ હોંવાળા ને માણસખાઉ કહ્યા છે. સને 1815 માં અંગ્રેજ અમલદારને એ બેટમાં થાણું બેસાડવા મિકલ્યા ત્યારે ત્યાં માણસના માંસનું ભક્ષણ કરનારા નાગાલોક તેમના જોવામાં આવ્યા. તેઓ આનંદના દિવસમાં શરીરે રાતી મટાડી ચાળતા, અને દીલગીરીના વખતમાં ડીલે કાળી માટીના લેપ કરતા. ખુશી અને સ્નેહદેખાડતી વખતે તેઓ રડવા જે શોર કરતા. તેમનાં નામ સામાન્ય જાતિવાચક હતાં. જનમ થતાં પહેલાં તેમનાં નામ પાડવામાં ફેલાવનારી કોઈ મિલી શકિતને તેઓ દેવી તરીકે માનતાત ઉપરાંત ઈશ્વર

Page #45
વૈધ્યાચળમાં વસનારા અનાર્ય લોક. 31 સંબંધી તમને વધારે સમજણન હતી. પાંચ વરસ સુધી અંગ્રેજ અમલદારોએ તેમને મેળવી લેવાને ઘણા પ્રયત્ન કર્યા હતા, પણ દરવખતે તેમના પર તીરને માર પડવાથી તેઓ નિષ્ફળ થયા હતા. પાછળથી થાણાની નજીક છાપરીઓ બાંધી ત્યાં એમાંના ગરીબ લોકને રાખી બરાક તથા એસિડ આપવાની સવડ થી તિથી ધીમે ધીમે તેઓ હળી ગયા અને શાન્ત પડા. મદ્રાસ ઇલાકાના ડુંગરી માણસે - મદ્રાસ ઇલાકાના દક્ષિણ ભાગમાં અનામલે નામે ડુંગરે છે, તેમાં ઘણુંક અનાર્ય જાતિ વસે છે. પુલી અર નામે લાંબા વાળવાળા ને જંગલી દેખાવના લોક જંગલની નીપજનો, ઉંદરનો કે તિમનાથી પકડી શકાય તેવાં બીજાં નાનાં જનાવરોનો આહાર કરી ગુજારો ચલાવે છે. તેઓ દેને પૂજે છે. મુન્દર કરીને બીછ જાત છે તે કઈ ઠેકાણે ચોકસ ઘર કરીને ન રહેતાં પોતાનાં ઢેર લઈ છેક અંદરના ભાગના ડુંગરમાં ભટકે છે. તિઓ કોતરોમાં કે પાદડાંની મરડીમાં રહે છે, અને એકજ જગામાં ભાગ્યે એક વરસથી વધારે ટકે છે. જરા ઊંચી જાતની રહી ગયેલી જાતમાં જાડા હેઠ અને ટૂંકા શારીરવાળા કદર (ડુંગરોના ધણી) લેક છે. તિઓશિકારવા પિતાનો નિર્વાહ કરે છે, અને તેમનાથી વધારે જંગલી જાતિ પર કાંઈક અમલ ચલાવે છે. પ્રાચીન અનાર્ય કે મડદાં દાટી ઉપર પથ્થરની સમાધિ કરી છે. તેને ક્રિએન અને દોમેન કહે છે. એવી સમાધે આ ડુંગરોમાં ઘણું છે. હિંદના નૈર્ગદત્ય ખૂણાના નૈરનામે ડુંગરી લોકમાં ઘણા ધણી કરવાનો જૂનો રિવાજ હજી ચાલુ છે. એ રિવાજ પ્રમાણે એક બૈરીને ઘણું ઘણું હોય છે, અને હરકેઈમાણસની મિલકતનો વારસતિના દીકરાને ન મળતાં તેની બેનનાં છોકરાંને મળે છે. હિંદને સામે છેડે હિમાલયના અનાર્ય લકમાં પણ આ રિવાજ ચાલતો જણાય છે. વિંધ્યાચળમાં વસનારા અનાર્ય ક.-ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદની વચ્ચે આવેલા હારબંધ પર્વતામાં ઘણું વગડાઉ જાતિ વસે છે. એ જંગલી જાતિમાં સૌથી વધારે જાણીતી કદાચ ભીલ જાતિ છે. એ જાતના લોક નર્મદા નદીની છેક ઉત્તરે ઉદેપુર સંસ્થાનથી મુંબઈ ઇલાકાની ખાનેદરા એજન્સી લગી ગયેલા વિંધ્ય પર્વતામાં રહે છે. તેઓ

Page #46
અનાર્ય લોક બકરાં અને ઘેટાંનાં ટોળાં લઈ જંગલના પહાડી પ્રદેશોમાં ભટકતા ફરેછે. તેઓ શિકારવડે તથા જંગલની કુદરતી નીપજ જેમતેમ કરીને પિતાનું ગુજરાન ચલાવે છે. ઉદેપુર સંસ્થાનમાં તેઓ નાનાં ઝુંપડાં બાંધીને વસ્યા છે. આખા ગામ પર દુશ્મન એકદમ છાપો મારી ન શકે એટલા માટે દરેક ઝુંપડું જુદી જુદી ટેકરી પર બાંધેલું છે. અમુક એક કુટુંબ પકડી શકાય; પરંતુ તિ કીકીઆરીઓ કરે છે, તે પરથી બીજા લકાને ભયની ખબર પડે છે, અને થોડી વારમાં લડાઈની બૂમ એકટેકરીથી બીજી ટેકરીએ પોંચી જાય છે, તેથી કરીને અર્ધા નાગા જેગલી લેકોનાં ટોળાં તે હુમલે કરનારને મારી કાઢવાને હથિયારબંધ નીકળી પડે છે. અંગ્રેજ અમલ થયાં પહેલાં ભીલ લોકો ઘણે દૂર સુધી જઈ ગામે લુટતા અને બાળી દેતા. એ તિતિઓ આસપાસના પ્રદેશમાં વસનારાને ઘણે ત્રાસ આપતા, ત્યારે દેશી રાજ્યકતીઓ વખતે વખતે ભીલ લેકેની ખુની કતલ કરીને વેર વાળતા. સને 1818 માં ઈસ્ટ ઈડિયા કંપનીને થડમાંનો મુંબઈ તાબાને ખાનદેશ જ મળ્યા, ને તણે ભીલ લેકેપર પહેલી ચડાઈ કરી તેનું પરિણામ દુઃખદાયક નીપર્યું. કંપનીના લશ્કરનાં અધે માણસ જંગલોમાં તાવથી મરણું પામ્યાં. ત્યાર પછી તરત જ સર જેમ્સ ઐયામે એ જંગલી જાતિને વશ કીધી; તિણે તેમને ઉજાણીઓ ખવરાવી તથા વાઘના શિકાર કરાવી તેમની જોડે દોસ્તી બાંધી. શિકારી પશુઓને શોધી કહાડવામાં તેની સાથે નવ ભીલ લડવૈયા નિરંતર રહેતા, તેમની મદદથી એક ભીલ પલટણ તેિણે ઉભી કીધી. એ પલટણમાં સને 1827 માં છર્સે માણસે હતા, અને તેઓ ઇંગ્રેજ સરકારની વતી બહાદુરીથી લડ્યા હતા. આ વફાદાર ભીલેએ પોતાના વધારે જંગલી જાતિભાઈઓને લૂટફાટ કરતા અટકાવ્યા; અને તિઓ એટલાતિ વિશ્વાસુ નીવડયા છે કે ખાદેશની પોલીટીકલ એજન્સીના મોટા પ્રદેશમાં હાલ તેમને પોલીસના સિપાઈની તથા ત્રીજોરીના પહેરેગીરની નોકરી પર રાખ્યા છે. મધ્ય ભાગના અનાર્ય લિક-મધ્ય પ્રતિની વસ્તીમાં ઘણે ભાગે અનાર્ય લોક છે. કેટલીક જગામાં તિઓની અરધો અરધ વસ્તી છે. તિઓમાં સૌથી અગત્યની જાત ગાંડ નામે છે, તે થોડી સુધરેલી

Page #47
હિમાલયની જાતો. છે; પરંતુ વધારે વગડાઉ જાતિ તિ જંગલ છેડતી નથી, અને શિકાર વડે ગુજારે ચલાવે છે. એમાંની કેટલીક જાતિ થોડાં વરસપર ચકમકના તીર વાપરતી એવું કહેવાય છે. તિઓ બહુ જબરાં કામઠાં વાપરે છે. એ કામઠાને પગેવતી ઝાલી બે હાથે પણછ અથવા દોરી ખેંચી તીર ફેકે છે. તેમનું ફેકેલું તીર હરણના શરીરને આરપાર વધી શકે છે. મારી લોક ઘાસનાં ઝુંપડામાં રહે છે, અને અજાણ્યા માણસને આવતા દેખી નાસી જાય છે. વરસમાં એકવાર તે જગાના રાજતરફથી એક માણસ તેમની પાસેથી ખંડણી લેવા આવે છે. ખંડણીમાં તેઓ જંગલની નીપજ આપે છે. એ ખંડણું ઉઘરાવનાર માણસ તેમનાં ઝુંપડાંમાં ન પિસતાં ઢોલ વગાડે છે ને પછી સંતાઈ જાય છે. શરમાળ મારી લક બહાર નીકળી પોતાને જે આપવાનું હોય છે તે ઠરાવેલી જગાએ મૂકી જાયછે, ને પછી પિતાને સંતાઈ રહેવાની જગામાં પાછા જતા રહે છે. પાંદડાં પહેરનારી ઓરિસ્સાની જાત–આગળ ઈશનમાં આવેલાં ઓરિસાનાં ખંડીયાં સંસ્થાનેમાં એક ગરીબ જાત વસે છે, તિમાં દશ હજાર માણસ છે, ને તેનું નામ જીઆંગ કે પતુઓ (પાંદડાં પહેરનાર) છે. થોડા વખત પહેલાં તેમનાં બૈરાં નવસ્ત્રાં ફરતાં, કે ફકત મણકાની થોડી માળા પહેરતાં, અને તેની આગળ તથા પાછળ પાંદડાને એકેક ગુચ્છા લટકાવતાં. સને 1871 માં ઈગ્રેજ અમલદારે એટોળીનાં બધાં સ્ત્રી પુરૂષોને એકઠાં કરી બોધ કર્યો, ને ભાષણ પૂરું થયા કેડે સ્ત્રીને પહેરવાને લૂગડાંને અકેક કકડા આપ્યો. એ નવાં લૂગડાં પહેરી તેઓ હારબંધ સલામ કરતાં તે અમલદારની આગળથી ચાલ્યાં ગયાં, ને છેવટે પોતાની કમ્મરેથી ઉતરેલાં પાંદડાંના ગુચ્છાને એકઠા કરી ઠાવકે મહેડે બાળી નાંખ્યા. તેમની કને લૂગડાંને બદલે ફક્ત એ ગુચ્છા હતા. હિમાલયની જાતિ - હિંદની ઉત્તર સીમા પર જતાં હિમાલયના ઢાળ ઉપર ને નાકાં આગળ ઘણું જાતના વગડાઉ અનાર્ય લેક વસે છે. આસામના કેટલાક ડુંગરી લેકની બોલીમાં ગાઉ કે તેના જેને ખીએ કઈ જમીનનું અંતર જણાવનાર શબ્દ નથી પણ રસ્તે ચાલતાં તમામ કેટલે ખાધે કે પાન કેટલાં ચાવ્યાં ઉપરથી કેટલું ચાલ્યાતિ ગણે છે.

Page #48
34 , અનાર્ય લોક કામ કરવું તમને ગમતું નથી. ઘણું કરીને તેઓ વિકરાળ, કાળા ને ઠીંગણું છે. તેમને પેટ પૂરતું ખાવા મળતું નથી. આગલા વખતમાં આ સામની ખીણમાં ગામડાં લૂટીતિઓ જેમ તેમ કરી ગુજારો કરતા. હમમાં સીમાડાને બદાબસ્ત રાખવાનું પોલીસના જેવું કામ તમને સેંડું છે, તે બદલ દર વરસે તેમને કપડાં, ચાંચવા અને અનાજ મળે છે. પૂર્વ તેઓ કેવાં નબળાં કામ કરતા હતા તે એ લોકના નામ પરથી જણાઈ આવે છે. આસામમાં અકસ નામે એક જાત છે,તિમાં બેટોળીઓ છે. તેમાંની એકના નામનો અર્થ “હજાર ચૂલાને ખાનાર થાય છે અને બીજીના નામનો અર્થ ‘કપાસના ખેતરમાં સંતાઈ રહેનારા ચોર' છે. વધારે સુધરેલી અનાર્ય જાતિ-હાલ પણ માણસ જાતના સુધારાની શરૂઆતની સ્થિતિમાં રહેલી ઘણીજ અનાર્ય જાતિ છે. એવી સ્થિતિમાં રહેલી જાતિનું વર્ણન ત્રણ હજારથી વધારે વરસપર વેદના કવિઓએ કરેલું છે. પરંતુ કેટલીક જાતિમાં કાંઈક સુધારો થયો છે, અને તમના સંસારમડળનું બંધારણુ પણ કાંઈક સારી ઢબનું છે. અને નઘડ જાતિની પેઠે આ ઉચી જાતિ પણ આખા હિંદપર ચોમેર વીખરાયેલી છે. પરંતુ તેમાંની સંતાલ અને કંધ એ બે જાતને કે હેવાલ માત્ર અત્રે આપીશું. સંતાલ લાક-નીચલા બંગાળામાં ગંગાના પ્રદેરાને સીમાડે આવિલા ડુંગરોમાં સંતાલ લેક વસે છે. સપાટ ભૂમિના લોકનાં ગામોથી તેમનાં ગામ જુદાં છે, અને તેમની વસ્તીની સંખ્યા શુમારે દશ લાખ માણસની છે. રિકારી જંગલી લેકની ઘણી રૂઢીઓને હજી તેમણે છેડી નથી, તપણુ તિઓ હળવડે ખેડતાં શીખ્યા છે, અને કસબી ખેડુત બની એકજ જગામાં વસ્તી કરી રહ્યા છે. દરેક ગામનો વહિવટ ત્યાંને મુખી પટેલ કરે છે. ધારવા પ્રમાણે તે ગામ વસાવનાર મૂળ પુરૂપનો એ વંશજ છે. એ મુખીના હાથ નીચે એક મદદગાર પટેલ છે, અને એક પગી કે એકીદાર છે. ગામના છોકરાના અમલદાર નિખા હોય છે, અને તેઓને ઉપરી અને તેને મદદગાર એ બેની પૂર્ણ આજ્ઞામાં પરણતાં સૂધી તેમને રહેવું પડે છે. હિંદુલકની પેઠે એ લેકમાં જ્ઞાતિભેદ નથી. ઘણું ખરું તેઓ પોતાની સાત શાખા ગણે છે,

Page #49
સંતાલ લાકનો ધર્મ. 35 અને તેઓને પોતાના મૂળ પૂર્વજના સાત પુત્રોથી ઉત્પન્ન થયેલી માને છે. આખું ગામ ભેગું થઈ સાથે ઉજાણું કરે છે, શિકારે જાય છે, અને દેવલૂજન કરે છે. જાતિબંધન એવું જબરું છે કે ગુનેહગારને નાત બહાર મૂકો એજ માત્ર સંતાલલાકમાં સજા હતી. ભારે ગુનેહ કરનારને ગામમાં આગપાણીની બંધી કરી જંગલમાં એકલોકહાડી મિલતા. નાતવાલાએ ખુલ્લી રીત સમાધાન કરતા તો નાના અપરાધ માફ કરવામાં આવતા. સમાધાન કરવાને માટે અપરાધીઓએ બધા ગામને ઉજાણી આપવી પડતી તથા સર્વને સારૂ ચોખાનો દારૂ મસ પરે પાડ પડતો. સંતાલ લાકની ક્રિયાઓ–એ લાકમાં બાળલગ્ન થતાં નથી. પદરથી સત્તરવરસ લગીની ઉમરે જુવાન સ્ત્રી પુરૂષો પોતાને મનગમતાં લગ્ન કરવા જેવડાં થાય છે, ત્યારે પરણે છે. લગ્નક્રિયા કરી રહ્યા પછી કન્યાને પિયેરીયાં જેને સંબંધ તૂટ છે એવું જણાવવાને માટે તેનાં સગાં બળતા અંગારાને સાંબેલાવતી કરે છે, પછી પાણી છાંટીને હલાવી નાંખે છે. સંતાલ લેક પોતાની સ્ત્રીઓને માન આપે છે, અને પહેલીવારની સ્ત્રી વાંઝણી હોય તોજ ખીજી પરણે છે. તેઓ પતાનાં મડદાંને અમુક ક્રિયા કરી બાળે છે. મડદાંના માથાની પરીના ત્રણ કકડા દાદરા નદીમાં નાંખે છે. તેઓ એ નદીને પવિત્ર માને છે. સંતાલ લિકનો ધર્મ –વિદના મંત્ર કરનારા જે બળવાન અને હિતકારી દેવને પૂજતા હતા, તિવા દેવો સંતાના જાણવામાં નથી, તો એક સર્વશક્તિમાન ને કલ્યાણકારી દેવા માણસજાતનું પાલણ કરે છે તે વાત તેમનાથી કેમ સમજાય ? હિંદુ અને મુસલમાને એ મારી ઠેકીને હાંકી કહાડેલા સંતાલ લોક સમજતા નથી કે કાઈદેવ તેિમનાથી વધારે બળવાન હોય તે કંઈ પણ જાતનું દુઃખદેવાની ઈચ્છા કેમ ન કરે. કોઈ છટાદાર બેલનાર પાદરી પ્રતિદેવ વિશે તેમને બાધ કરતો હતો. તેને એક સંતાલે કહ્યું કે ત્યારે તે સમથે એક દેવ મને ખાઈ જાય તો હું શું કરું ? સંતાલ ધારે છે કે પૃથ્વી રાક્ષસથી ભરપૂર છે ને તેમની ઇતરાજ ન થાય તેટલા સારૂ તે બકરાં, કૂકડાં અને મરઘડાને તેમને ભેગ આપે છે. પોતાના પૂર્વજોના ભૂત, પ્રિત,નદીના પીશાચ, વનનાં ભૂત, કૂવામાંના વિતાળ, પર્વત પરના રાક્ષસે વિગરે બીજા ઘણું અદશ્ય જીવોને સતિષી

Page #50
અનાર્ય લાક. ખુશી રાખવા જોઈએ એવું તેઓ માને છે. આસપાસ ઉગી ગામને છાયા આપનારા સાલના ઝાડામાં એવા જીવો વસે છે એમતિઓ ધારે છે. ગમે તે ઝાડમાં ગામનાં ભૂતિ વસતાં હેય તને તિખવા રહી જાય નહીં માટે કેટલાંક ગામડાંના લેક દરેક ઝાડની આસપાસ નાચે છે. સંતલાનો ઈતિહાસ–ગયા સૈકાના લગભગ છેવટના ભાગ સ્ત્રધીમાં સંતાલ લેક પાસેના પ્રદેશો લૂટી ગુજારે કરતા. પરંતુ બ્રિટિશ એ મલ નીચે તેઓ નરમ પડી ઠરીઠામ ખેતી કરે છે. તેમની અને નીચલા પ્રદેશના ગામના લેકની વચ્ચે ટંટા થતા અટકાવવાને અંગ્રેજ અમલદારે સને 1832 માં સીમાડે પથરા દટાવ્યા; પરંતુ નાણું ધીરનારા એ લકની મધ્યે ઉતાવળા જઈ રહ્યા, અને ભેળા ડુંગરીલેકે દેવાદાર થઈ ગયા. સગાંવહાલાંના પાકા નેહને લીધે ગામ છોડી નાસી ન ગયા, ને હિંદુ વ્યાજના દાસ જેવા થઈ ગયા. ગરીબ સંતાલને દરવરસે પિતાનો તમામ પાક લેણદારને આપો પડે છે, અને તેની પાસે માત્ર કુટુંબને મુશ્કેલીથી ચાલી શકે તેટલું ખાવાનું રહે છે. તે મરી જતા ત્યારે તેના દીકરી બાપનું ત્રણ આપવામાં ઘણું આબરૂ માને છે. 1848 માં ત્રણ ગામના તમામલેક નિરાશ થઈ પિતાનાં ખેતરો છેડી જંગલમાં નાશી ગયા. સને 1855 માં તીર કામઠાં સહિત ત્રીસ હજાર સંતા પિતાની હાલત ગવરનર જનરલને જણાવવાને કલકત્તે આવવા નીકળ્યા, તેમાં પહેલ વહેલો તો ઠીક બંદોબસ્ત રહ્યા પણ મજલ લાંબી હતી અને ખાવાનું, જોઈએ તે મળ્યું નહીં ત્યારે તેઓ ભૂખને લીધે ચેરી કરવા લાગ્યા. તેમની અને પોલીસની વચ્ચે કજીએ થયો અને એક અઠવાડીઆમાં તેઓએ હુલડ કર્યું, ને હથિયાર વાપરવા લાગ્યા. એ ફિતુર સરકારે તડયું, પણ તેમાં એ લોકેની ભારે કતલ થઈ. સરકારે તેમની ફરિયાદ ધ્યાન દઈને સાંભળી અને બ્રિટિશ અધિકારીની દેખરેખ નીચે ઘણું સાદા પ્રકારને રાજ્યવહિવટ તેમને બાંધી આપ્યા. હાલ તિઓ આબાદ છે. તેઓ શરમાળ અને વહેમ હવામી હરિકેનવી વાર્થી ડરે છેસને ૧૮૮૧માં વરતીપત્રક કર્યું તેની સામતિમાંનાં થાપાક હથિયાર લઈ ઉઠ્યા હતા,

Page #51
કંધ લોકોની વઢવાઢ અને સજાની રીત. કિંધ અથવા કોંધ લેક–ધિ શબ્દનો અર્થ પર્વતવાસી છે. એમની આશરે એક લાખ માણસની વસ્તી છે. ઓરિસ્સાને કાથી ઉભા જંગલથી છવાયેલા પડે છે, તેમાં તેઓ વસે છે. રાજ્યવહિવટને માટે દરેક કુળમાં વડિલના હાથમાં સત્તા રાખવી વાજબી ગણે છે. કટુંબમાં બાપને હાથે ખરેખર બધે અધિકાર છે. તેની હયાતીમાં ઉમ્મરે આવેલા દીકરાનો મિલકતપર જરાખે હક્ક નથી. પણ પોતાની ખાઈડી અને છોકરા સાથે દીકરો બાપને ઘરમાં રહે છે, અને માટીના જે રાંધે તે સઘળાં જમે છે. ટાળીમાં વડા કંબના ઘરમાં જે વડા કરે હેમંતે આખી ટોળીનો મુખી છે. જે તે હેદાને લાયક ન હોય તો લોકો તેને કહાડી મૂકી તેની જગાએ તેિના ક્કાકા કે નાનાભાઈને નીમે છે. ટાળીમાં જે વડા હોય તેમને ભેગા કર્યા વિના એ મુખી કોઈ પ્રકારનાં કામ હાથે ધરતિ નથી. કંધ લોકોની વઢવાઢો અને સજા કરવાની રીતે સને 1835 માં અંગ્રેજે ઓછા સખત કાયદા દાખલ કર્યો ત્યાં સૂધી કધલોકમાં ખુનને બદલે ખુન કરવાનો ધા હતા. ભરનાર આદમીના કુટુંબીઓ ખુન કરનારનો જીવ લેવાને બંધાયેલા હતા, પણું તે જે અનાજ અથવા પશુ આપી મરનારના કુટુંબને રાજી કરે તો પછી વેર વાળવામાં આવતું નહિં. જે માણસ બીજાને જખમી કેરે તેણે તેને સાજો થતાં લગી પાળવો જોઈએ. એરેલો માલ પાછા આપવો અથવા તેનું મૂલ ભરી આપવું, પણ જે કિધમર બે વાર ચેરી સાબીત થતી તેને નાત બહાર કાહાડી મૂકવામાં આવે. તે તેમાં મેટામાં મોટી સજા એ જાતની હતી. વાંધા પતાવવાને અરસપરસ યુદ્ધ કરવા, અથવા હથિયારબંધ ટળીઓની મેડી મારામારી થતી, અથવાઉકળતા તિલથી કે તપાવેલા ઢાથી ધીજ કરતા, કે કીડીના દરઉપર કે વાક્યના ઉપર કે ધીલોડીના ચામડા પર સેગન ખવરાવતા. અરે મુખ્ય માણસ અપુત્ર મરી જાય તો તેની જમીન ગામના બીજા વડીલ પુરૂષોને વહેચી આપવામાં આવતી, કેમકે સ્ત્રીને જન્મીન રાખવાનો અધિકાર નથી તેમ જે હેધ પિતાની મેળે જમીનનો અયાવ કરી શકે નહિ તેને પણ તે રાખવાનો હક નથી.

Page #52
. 38 અનાર્ય લોક. કંધ લોકની ખેતી-હિંદુલક એક ઠેકાણે વસી ખેતી કરે છે, અને ઓછા સુધરેલા અનાર્ય લાક ખેતીનાં ઠામ થોડે થોડે કાળે બદલે છે. કંધ લેકની ખેતીની રીત વચલા રસ્તાની છે. જેમ ઓછા સુધરેલા અનાર્ય લોક જંગલના કોઈ ભાગ બાળી તેમાં થોડા પાર્ક કરી બીજા ભાગમાં તેવુંજ કરવા ઉપડી જાય છે તેમ કંધ લેક કરતા નથી. વળી હિંદુઓ વંશપરંપરાતિના તિજ ખેતરે ખેડે છે. તિમ પણ કંધ લેાક કરતા નથી. જમીનનો કસ ઉતરી ગયેલ જણાય ત્યારે તેને છેડી તેઓ બીજી જગાએ જઈ વસે છે. કેટલીક જગામાં તમને એ નિયમ હતો કે દે વરસે ગામની ભય તજી બીજી જગામાં જઈનવું ગામ વસાવવું. કંધ લેકનાં લગ્ન, કન્યાહરણ– ઉજાણીમાં કે જમણવારમાં લોકમળ્યા હોય ત્યારે કન્યાને જોર જુલમથી ઉપાડી જવી એ કંધ લકનું લગ્ન છે. વરનો બાપ તે કન્યાનું મૂલ આપે છે, ને ઘણું ખરું પોતાના દીકરાથી કેટલેક વરસે મિટી ને મજબૂત કન્યા પસંદ કરે છે. એ પ્રમાણે એ જાતમાં આશરે ચૌદ વરસની ઉમ્મરે છેકરી પરણે છે, અને દશ વરસની ઉમ્મરે છેક પરણે છે. વર માટે થઈ તેની જોડે રહી શકે ત્યાં સૂધી વહુ સસરાના ઘરમાં નોકર તરીકે કામ કરે છે. બાઈડી ઘણું કરીને ભાયડાને વશ કરી તેના પર ઘણું સત્તા મેળવે છે. જીવતી બાઈડીએ એની રજા વિના ભાયડે બીજી બૈરી કરી શકે નહિ. કંધ ગામના દાસ.–ખેતી અને લડાઈ એ બે વાનાં કરવાં કંધને ગમે છે. બીજી બધાં કામને તેઓ ધિક્કારે છે. દરેક ગામની જોડે નાના ઝુંપડાંની એક હાર હોય છે, તેમાં વધારે નીચ વરણના લક રહે છે. એ લકને જમીન રાખવાની, લડાઈમાં જવાની અથવા ગામની દેવપૂજામાં સામીલ થવાની મના છે. આ ગરીબ લોક ગામમાં ગંદું કામ કરે છે, તથા તિઓ વણકર, લુહાર, કુંભાર, ભરવાડ અને કલાલનાં કામ પણ વંશપરંપરા ક્યાં જાય છે. તેમની જોડે કે ભલાઈથી વર્તે છે, અને વરો થાય તેનું જમણ તેમને માટે પાછળ રાખવામાં આવે છે. પરંતુ તેઓ કદી ઉંચ વરણમાં દાખલ થઈ શકતા નથી. જે કામ તિઓ કરે છે તે કરવાથી કંધ પતિત થયો ગણાય છે, ને તેમનું રાંધેલું પણ કંધથી ખવાય નહિ. સપાટ પ્રદેશમાંથી આર્ય લેકે લેકને પાછા હઠાવી

Page #53
ત્રણ અનાર્ય કુળ. 38 ડુંગરોમાં હાંકી કહાડડ્યા તે વખતે ડુંગરમાં વસનારી કોઈ વધારે અનાડ જાતમાંના એ લોક હશે એવું ધારવામાં આવ્યું છે. કંધ લોકને નરમેધ– સંતાલ લોકની પેઠે કંધ લેકમાં પણ ઘણે દેવો છે. તેમનામાં ગોત્ર દે, જ્ઞાતિ દેવો, કુળ દેવ, દૈત્યો અને ઘણુક મિલા દેવ છે. પરંતુ ભૂદેવ કે પૃથ્વી દેવ એમનો મિટ દેવ છે, અને તે સૃષ્ટિમાં સધળું ઉત્પન્ન કરનાર છે. વરસમાં બે વાર વાવણી કરતી વેળા અને કાપણી કરતી વેળા તથા મોટી આફત કે દુકાળને વખત આ ભૂદેવને માણસને ભેગ આપતા. ધ લેકના દરેક ગામની પાસે નીચ વરણના લિક વસતા હતા. તેઓ એ ભેગને માટે સપાટ પ્રદેશમાંથી માણસને એવી લાવવાનું કામ કરતા. બ્રાહ્મણ અને કંધ એ બે જાતને ભેગમાંથી બાતલ કરી હતી. બીજી હરકોઈ જાતનો આદમી એ બળિદાનને સારૂ ખપે એ ધારે હતો. અસલ નિયમ એ હતિ કે ભેગને કાજે આણેલા આદમીનું મૂલ આપવું જોઈએ.તેને ગામમાં લાવતા, તે વખતે દરેક ઘરને ઊમરે માનસહિત તેને મિષ્ટાન્નનું ભોજન કરાવવામાં આવતું, અને એ પ્રમાણે વધ કરવાનો દિવસ આવતાં સુધી તેની પરોણાચાકરી થતી. જે દહાડે ભોગ આપવાની ક્રિયા કરી તેને મારી નાંખતા તે વેળા કંધ લેકતિના કાન આગળ બૂમ પાડી કહેતા કે “અમે કીમત આપી તને આ છે તેથી અમારે માથે પાપ નથી.” ગામનાં ખેતરોમાં નાખવાને તેના માંસની અને લોહીની વહેંચણ કરતા. બ્રિટિશ રાજયમાં કંધ લેકની હાલત—ઈ. સ. 1835 માં કંધ લોક આપણે રાજ્યમાં દાખલ થયા ત્યારથી એ લોકમાં માણસના ભાગની બંધી કરી છે. તેમના ડુંગરાઓમાં સડકો કરી છે, અને ગુજરીઓ ભરાય છે. તેમનાં રીત રિવાજમાં અંગ્રેજ અમલદારે જેમ બને તેમ થોડે હાથ ઘાલે છે. હાલ કંધ લેક શાંત અને આબાદ થયા છે. ત્રણ અનાર્ય કુળ.– ત્રણ હજાર વરસની પહેલાં આર્ય લોક આ મૂલક પર ચડી આવ્યા ત્યારે તેમણે એ જુના લેકને જોયા હતા. હાલ પણ એ લેકે આખા હિંદમાં છૂટક છૂટક વીખરાયેલા દેખાય

Page #54
અનાર્ય લાક. છે. તેઓ ઇતિહાસના કાળની પહેલાં જે લક હતા તે પરથી ઉતરી આવેલા છે. એ જુના લેકે ક્યાંથી આવ્યા હશે ? તેમની કને લખેલા હેવાલ નથી. તેમની દંતકથા પરથી કાંઈજ હકીકત મળતી નથી. પણ તેમની બેલી પરથી જણાય છે કે તિઓનાં ત્રણ કુળ છે. એક કુળ, તિબેટ અને બ્રહ્મદેશમાંથી ઈશાન ખૂણને માર્ગ હિંદમાં આવેલું. તેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી જાતિ આજે પણ હિમાલય પર્વતની તળેટીમાં વસે છે. બીજું કુળ કેલરી (કોળી) છે. તે પણ ઈશાનના ઘાટને રસ્તે બંગાળામાં પડેલું જણાય છે. હિંદનો જે અર્ધ ભાગ દક્ષિણમાં આવ્યો છે તેની ત્રણ બાજુવાળી ઉચ્ચ ભૂમિથી ઈશાનના પહાડામાં મુખ્યત્વે કરીને તેમનો વાસ છે. ત્રીજું દ્રાવડ કુળ છે તે સામે પડખે વાયવ્ય કાણુના ઘા માર્ગે પંજાબમાં પડેલું જણાય છે. ત્રણ ખૂણેયા ઉચ્ચ ભૂમિના દક્ષિણ ભાગમાં હિંદને દક્ષિણ છેડે કન્યાકુમારી સુધી હાલમાં તેઓની વસ્તી છે. અનાર્ય લિકનાં લક્ષણ-અનાર્ય જાતિ જેડે ભલમનસાઈએ વર્તવાથી તેઓ ઘણું કરીને સાચા, નિમકહલાલ અને માયાળુ માલુમ પડે છે. પહાડોમાં વસનારા લોક સારા સિપાઈ થઈ શકે એવા છે, ને સપાટ પ્રદેશમાં ચોર જાતિ છે તેઓ પણ ખબરદાર પોલીસનું કામ કરે એવી છે. જે ફેએ દક્ષિણ હિંદ અંગ્રેજને જીવી આપ્યું તેના સિપાઈ મદ્રાસ ઇલાકાની અનાર્ય જાતિના હતા. જે પ્લાસીની લડાઈથી બંગાળા દેશ છતાય તેમાં પણ તેઓ લડ્યા હતા. બહાદુર ગુર્નાલોક હિમાલયની એક અનાર્ય જાતમાંના છે. તેમની પલટણે 'હિદી ફેજમાં છે, અને તેઓ ઘણી બહાદુર ગણાય છે. થોડા વખત પર અફઘાનિસ્તાનમાં તેમની પલટણોએ ઘણું માન મેળવ્યું હતું. અનાર્ય લાકેાનું ભવિષ્ય-દુનિયાના ઘણું દેશોમાં જંગલી જાતિને સુધરેલી જાતિએ કચરી મારી છે, અથવા મારી નાંખી છે. મેકિસકે તથા પિરૂના મૂળ વતનીઓની, ઉત્તર અમેરિકાના રાતીચામડીવાળા લેકિની, અને ઓસ્ટ્રેલીયા તથા ન્યુઝીલાંડના મૂળ રહેવાશીઓની ઘણે ભાગે એજ દશા થઈ છે. પરંતુ હિંદની અનાર્ય જાતિ ઈગ્રેજી અમલમાં ઘટવાને બદલે આબાદ થતી જાય છે. તેમના

Page #55
અનાર્ય લોકોનું ભવિષ્ય. પતિમાં અને જંગલમાં થઈને રસ્તા કહાડયા છે, તથા ડુંગરેમાં બજાર ભરાય છે, તિથી નિર્વાહ કરવાની નવી જોગવાઈ તમને મળી છે. સને 1872 તથા સને 1881 નાં વસ્તીપત્રક પરથી જણાય છે કે બીજી હિંદી કામના કરતાં તેમનામાં છોકરાંની સંખ્યા વધારે છે. તેઓ ધનવાન થતા જાય છે તેમ હિંદુ રિવાજો દાખલ કરતા જાય છે, અને તે એમાંના ઘણું લેકે દર વરસે હિંદુ ધર્મમાં આવે છે. બીજા લોકો પિતનો ધર્મ છાડી ખ્રિસ્તી ધર્મમાં દાખલ થાય છે, અને એવું સંભવે છે કે જે અનાર્ય જાતિ પિતાના મૂળ રિવાજોને અને ધર્મક્રિયાઓને હજી વળગી રહી છે તેમાંની બે ત્રણ જમાના પછી માડીજ જાતે રહેશે. ઘણુ અનાર્યોને સને 1881 તથા 1891 નાં વસ્તીપત્રકામાં * હલકી વર્ણના હિંદુઓ તરીકે ગણ્યા છે. 1872 માં વસ્તીપત્રકમાંથી મૂળ રહીશોના આંકડા 26 પાને અને બીજે સ્થળે આપ્યો છે, તે કરતાં સને 1881 ની વસ્તીપત્રકમાં શુદ્ધ મૂળ ભૂમિયાઓની સંખ્યા ઘણી જ થોડી બતાવેલી છે. એનો ખુલાસે એ છે કે મૂળ ભુમિયાએ હિંદુ જોતામાં મળી જતા જાય છે. વળી સને ૧૮૭ર માં જાદા પ્રકારની વણું કરવામાં આવી હતી, અને તેને લીધે 1881 ની વસ્તીપત્રક કરતાં સને 1872 માં મૂળ ભૂમિયાએ વધારે સંપૂર્ણ રીત જાતવાર જણાઈ ખાવતા હતા.

Page #56
પ્રવેરા 4 થું. હિંદમાં આર્ય લોક. આર્યકુળઘણા જૂના વખતમાં વાયવ્ય ખૂણેથી હિંદના મૂળ વતનીઓમાં કોઈ વધારે સુધરેલી જાતના લોક આવી વસેલા હતા એમ જણાય છે. મહાન આર્ય કે ઈડ જમનિ કુળ જેમાં બ્રાહ્મણ, ૨જપૂત, અને ઇંગ્રજ એ સર્વે અવતર્યા છે, તે કુળમાંના એ લક હતા. એમનો મૂળવાસ મધ્ય એશિઆમાં હશે એમ જણાય છે. એ મૂળ રહેઠાણમાંથી એ જાતની કેટલીક શાખાએ પૂર્વભણું ચાલી અને કેટલીક પશ્ચિમ ભ| ગઈ. પશ્ચિમ તરફ ગયેલી શાખાઓમાંની એકે આયેન્સ અને સ્માર્ટ વસાવ્યું, અને ત્યાં તે શીક પ્રજાને નામે ઓળખાઈ. બીજી એક શાખા આગળ ઈટાલીમાં ગઈ અને ત્યાં સાત ડુંગરી ઉપર નગર બાંધ્યું, તે વધીને પાદશાહી રામ શહેર બન્યું. ઇતિહાસના કાળની અગાઊ એજ શાખાની એક ટુકડીએ પેનમાં જઈ રૂપાની ખાણે બેદી; અને ઈંગ્લાંડમાં પણ અસલના વખતમાં કોઈ આર્ય ટાળી વેલાની ગુંથેલી નાવડીમાં બેશી માછલાં પકડતી, અને કાર્નવાલની કલાઈની ખાણ બેદતી માલૂમ પડે છે. એ દયાન મધ્ય એશિઆના મૂળ વાસમાંથી આર્ય કુળની બીજી શાખાઓ પૂર્વ તરફ ગઈ હતી. હિમાલયના ઘાને માર્ગે જબરી ટોળીઓ પંજાબમાં પેઠી અને હિંદમાં સઘળે ફરી વળી. એ ટોળીઓમાં મુખ્યત્વે બ્રાહ્મણ અને રજપૂતિ હતા. પૂર્વમાં અને પશ્ચિમમાં આર્ય ટળી ગઈ તે બંનેએ ત્યાંના જે લોકો પાસે જમીન હતી તેના પર પોતાની સત્તા બેસાડી. પ્રાચીન પૂરેપના ઈતિહાસમાં ભૂમધ્ય સમુદ્રના કાંઠાની આસપાસ આર્ય લોક વસતા હતા એવી વાત છે; અને એમાંના પશ્ચિમ તરફ ગયેલા લોકો સુધારો, તિનું નામ જ અર્વાચીન સુધારો. તેમજ આર્યકળની પૂર્વમાં ગયેલી જે શાખાઓ હિંદમાં વસી તમને ઇતિહાસ એજ હિંદનો ઈતિહાસ છે.

Page #57
યૂરોપ અને હિંદના ધર્મનાં સામાન્ય મૂળ. પિતાના મૂળ સ્થાનમાં આર્ય લાકેની હાલત-મધ્ય એશિઆના મૂળ રહેઠાણમાં કુલીન આર્ય જાતિની કેવી હાલત હતી તે વિષે થોડુંક જાણવામાં આવ્યું છે. પૂરેપ અને હિંદમાં એ જાતના લોક જઈ વસ્યા તેને ઘણે કાળ થયો છે, તો પણ તેમની ભાષાઓમાં અમુક શબ્દો છે, તે પરથી પંડિત અનુમાન કરે છે કે તેઓ પોતાનાં ઢેર સહિત ઘાસવાળા અરણ્યમાં ભટકતા, અને અનાજના પાક કરવાને તેમાં લાંબા વખત સુધી મૂકામ કરતા. ઘરકામ સારૂ ઘણાંખરાં પશુઓ પાળતા હતા, લોઢું તેમના જાણવામાં હતું, લૂગડાં વણવાના અને સીવવાના હુ તિમને આવડતા હતા, તેઓ લૂગડાં પહેરતા, અને અન્ન રાંધીને ખાતા. સમશીતોષ્ણુ કટિબંધમાં રહેતા હતા તેથી તેઓ ઘણુ મહેનતુ હતા. ત્યાં તેમને ટાઢ વાતી હતી એ વાત એકળની પૂર્વ અને પશ્ચિમ શાખાઓના લેકને યાદ હતી એવું જણાય છે. હિંદના ગરમ પ્રદેશમાં આવે કવિઓએ વેદની પ્રાર્થનામાં “રાd ની ફરર' કહી લાંબું આવરદા માગ્યું છે, એટલો સે શિયાળા સુધી જીવવાનું માગ્યું છે. પૂરેપની અને હિદની ભાષાઓ આર્ય વાણીની માત્ર જુદી જાદી બાલીઓ છેઃ-ગ્રીક તથા શમન લેકના તેમજ અંગ્રેજ તથા હિંદુના પૂર્વ એશિખામાં ભેગા રહેતા હતા. તેમની બાલી જુd નહતી, અને દેવ પણ જુદા નહતા. પૂરેપની અને હિંદની ભાષા એ ઉપલક જોતાં તે એકએકથી ઘણું જુદી દેખાય છે, પરંતુ તેઓ મૂળની આર્ય ભાષામાંથી નીકળેલી બોલીઓ છે. કુટુંબવ્યવહારના સંબંધના સાધારણ શબ્દોને આ કહેવું વિશેષ રીતે લાગુ પડે છે. બાપ, મા, ભાઈ, બેન, અને વિધવાનાં નામ, ગંગા, ટેબર અને ટેઈમ્સને કાઠે બેલાતી ઘણું ખરી આર્ય ભાષાઓમાં મળતાં આવે છે. ઉદાહરણું–અંગ્રેજી શબ્દ “Úટર " એટલે “દુહિતા,” એ બેલ લગભગ બધી ભાષામાં છે, તે આર્યન ધાતુ “દુધુ જેનું સંસ્કૃતમાં “કુ'દેહવું, એવું રૂપ છે, તેમાંથી બન્યો છે. એપરથી અસલ જ્યારે આર્ય કુટુંબમાં બાળક દીકરી દોહવાનું કામ કરતી હતી તે કાળ યાદ આવે છે. યૂરોપ અને હિંદના ધર્મનાં સામાન્ય મૂળ-યુરોપ અને

Page #58
હિંદમાં આર્ય લાક. હિંદના પ્રાચીન ધર્મનું મૂળ એકજ હતું. આપણું સામાન્ય પૂર્વ મધ્ય એશિખામાં વસતા હતા, ત્યારે પવિત્ર પુરાણકથા સાંભળેલી તે પસ્થી કેટલેક દરજે આ ધમ બન્યા હતા. દિના કેટલાક દેવો ગીસના અને મને જે દે હતા તે હતા, અને આજે પણ કલકનાના બ્રાહ્મણે, ઈંગ્લાંડના પ્રોટેસ્ટંટ પાદરીઓ, તથા પીરના કોમોલિક પાદરીઓ પરમેશ્વરને જે નામથી ભજે છે તે તમે એક પ્રાચીન આર્ય શબદ (દેવ, પ્રકાશનાર ) પરથી થયેલ છે. હિંદી આવું ગમન-આર્યકુળની હિંદી શાખા અગ્નિકાણુ તરફ આગળ વધી અને નવા ઠેકાણુમાં આવી રહી એ વાત વેિદના મંત્ર ઉપરથી જણાય છે. ખાઈબર ઘાટની ઉત્તરે કાબુલમાં તે હતી એમ આરંભના મંત્રો પરથી જાય છે. પછીના મંત્રો પરથી માલૂમ પડે છે કે એ શાખા ગંગા સૂધી પહોંચેલી હતી. વચગાળાના ભૂલક જીતતા છતતા તો આરળ વધ્યા તે સંબંધી લગભગ દરેક હકીકત વેદના મંત્રમાં મળે છે. પંજાબની પાંચ નદીઓ નિરતર પાણીથી ભરપૂર રહેતી તેથી પોતાની ભટકતી ગેવાળની અસલ હાલત છોડી દઈ એ આર્ય લેક એક જગામાં રહી ખેતી કરવા લાગ્યા. જે નદીઓને લીધે તેઓ પોતાની સ્થિતિમાં આ માટે ફેરફાર કરી શક્યા તે નદીઓની સ્તુતિ વેદના કવિઓએ કરી છે. કદાચ આવો ફેરફાર હરકોઈ પ્રજાના સુધારાને માટે ઘણું જરૂર છે. એ કવિઓએ પ્રાર્થના કરતાં કહ્યું છે કે “બકીર્તિમાન, ધન આપનારસિંધુ અમારું કહેવું સાંભળે ને મેટાં ખેતરને પાણીથી સાળ કરે.” જે પહાડની શાખાઓની વાટે તેઓ હિંદમાં આવ્યા અને જેની દક્ષિણ તળેટી ઉપર ઘણા વખત સુધી રહ્યાતિહિમાલય પર્વતની મજબૂત છાપ તેમની યાદદાસ્તપર પડી. “જે પહાડની મોટાઈ બરફવાળાં શિખરે, સમુદ્ર, અને ઉંચે આકાશમાં રહેલી નદી જણાય છે તેની” સ્તુતિ વેદના કવિઓએ કરી છે. હિંદમાં આવ્યા છે પણ આલોક પોતાનું ઉત્તરનું મૂળ રહેઠાણુ કદી ભૂલ્યા નહતા. વિ અને ગબ્ધ (શાનાર) ત્યાં વસતા, ત્યાં માણસને સ્વર્ગથી છટાદાર વાણી મળતી, ને હિમાલય પર્વતમાં ઊંયે દેને તથા શુરવીને વસવાને સ્વર્ગ છે, ત્યાં ભલા અને શુરા માણસને સદા આરામ મળે છે એવું તેઓ માનતા

Page #59
ગષ્યદ. સદ–આર્ય લોક પ્રથમ પંજાબમાં આવી વસ્યા તે હકીકત જણાવનારૂં સદનું પુસ્તક છે. આ પૂજ્ય મંત્રગ્રંથ ક્યારે બન્યા તે જાણવામાં આવ્યું નથી. ધર્મચુસ્ત હિંદુઓ માને છે કે તે અનાદિ છે, અથવા ઓછામાં ઓછાં ઈ. સનની પહેલાં 3,001 વરસપર બનેલો છે. પણ એ વાતની સાખીતિ નથી. ખગોળવિદ્યાને આધારે કરેલી ગણત્રી પરથી યુપી પંડિતો અનુમાન કરે છે કે ઈ. સનની પૂર્વે. સુમારે 1,400 વરસ ઉપર એ ગ્રંથ તૈયાર થતા હતા. પણ અગાઉ થઈ ગયેલી બિના પાછળથી ગણી વેદમાં દાખલ કરી હોય એવું સંભવે છે તેથી વેદને સમય નક્કીપણે કહી શકાય નહિ. ઈ. સનની પહેલાં છઠ્ઠા સૈકામાં બોદ્ધ ધર્મને ઉદય થયો તિની પહેલાં ઘણું વખતથી વેદધર્મ ચાલતો હતા, એટલુંજ આપણે જાણીએ છીએ. દસંહિતા એ ઘણે પ્રાચીન કવિતા ગ્રંથ છે એમાં 1,017 સૂતા (પ્રકરણ) છે, ને તે સૂકતમાં 10,580 મંત્ર છે. એ મંત્ર પરથી જણાય છે કે સિધુને કાંઠે વસેલા આયેકમાં ઘણું ટાળીઓ હતી. તે વખતે મહામહે વઢતા, ને વખતે સંપ કરીને કાળી ચામડીના અસલ વતનીઓની સામે થતા. પાલ્લા વખતમાં જાતીનો જે અર્થ થયો છે, તે અર્થ તે સમયમાં ન્યાતી નહતી. પ્રત્યેક કુટુંબમાં જે પિતા હય તિજ પોતાના ઘરનો પુરોહિત (ગેર) હતો. ટાળીને નાયક પિતા તરીકે અને પુરોહિત તરીકેનું કામ કરતો. પણ મોટા પર્વ પર યજ્ઞયાગની ક્રિયામાં જે ઘણે હોશિયાર હોય તેને લોકની વતી યજ્ઞ કરવાને તે નીમતિ રાજા નીમવાનું કામ પણ શાકને હાથ હતું એવું જણાય છે. રાજાને તેઓ વિ૫તિ કહેતા. વિ૫તિ એટલે વસનારાનો મુખી કે ઉપરી. જુની ફારસી બાલીમાં અને વિસાયિતિ કહે છે, અને પૂરેપના મધ્ય ભાગમાં લિષ્ણુએનિયાની બોલીમાં " વીઝ પતિ રૂપે એ નામ આજે પણ હયાત છે. સ્ત્રીને દર ઊંચા હતા. વેદનાં કેટલાંક અતિસુંવર સૂતો આબરૂદાર સ્ત્રીઓ અને રાણુઓનાં રચેલાં છે. લગ્ન એ એક જાતને પવિત્ર સંબંધ ગણુતિ વરવહુ બનેધરનાં ધણી (દમ્પતી) હતાં, અને દેવની ઉપાસના જેડ કતાં. વરના મડદા વિધવાને બાળવાને. ચાલ નહતા. એ ચાલ

Page #60
હિંદમાં આર્ય લોક. વિદના મામાં પણ કહ્યું છે એવું પાછળથી બ્રાહ્મણે મન્ચોના અર્થ મરડી મરડી ઠરાવે છે, પણ તેના અતિ તદન ઉલટા થાય છે. શોક કરનારી વિધવાને વેદમંત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે. “ઊઠ બાઈ ઊઠ, આ જીવતા જગતમાં આવ, અમારી પાસે આવ, તારા ધણી પ્રત્યે તે તારે સ્ત્રીધર્મ બજાવ્યો છે.” વિદથી જણાતિ આર્ય લોકો સુધારો-વેદના આર્યોમાં લુહાર, કંસારા, સેની, સૂતાર, હજામ અને બીજા કારીગરો હતા. તેઓ રથમાં બેસી લડતા, અને છેડે પણ ખાશી રીતે ચઢતા. એ વખતે લડાઈમાં હાથી વાપરવામાં આવતા નહિ. તિઓ ખેડુત બની રહ્યા હતા, હળવડે ખેડતા હતા, ને ગામ કે નગરમાં રહેતા હતા. એમ છતાં પોતાનાં ઢાર અને કોઠાર સાથે લઈ ફરતા ફરવાની રીત તેમણે રાખેલી હતી. એ વખતમાં પશુ એતિમનું મુખ્ય ધન હતું, અને દંડ આપવાનું નાણું પણ એજ હતું. લાટિન ભાષામાં “પેસ” એટલે પશુનું ટોળું એ શબ્દ હતિ,તિ પરથી નાણાને માટે “પેષુનિયા” શબ્દ નીકળે, તે વાત એપરથી યાદ આવે છે. વેદમાં વિગ્રહને માટે એક શબ્દ છે. તેને મૂળ અર્ધ ગાય મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે. હાલના હિંદુઓ ગોમાંસ ખાતા નથી, પણ વેદના ઓયે તે ખાતા હતા, સામ નામે છાડને દારૂ બનાવી વિતા, અને દેવોને ખાવા પીવાને માટે તેજ આકરા પદાર્થો ધરાવતા. પાછળથી આવેલા પોતાની જાતના કે એમને હાંકી કહાડવાથી એ જબરા આર્ય લોકો ઉત્તર હિંદમાં પૂર્વ તરફ આગળ વધ્યા. અહિં તેઓ આગલા કાળી ચામડીવાળા દેશીઓને હાંકી કહાડતા કે દાસ કરતા. એક નદીના પ્રદેશમાંથી બીજી નદીના પ્રદેશમાં બધા લેક ઘર ઉપાડીને સાથે જતાઘરને મુખી પોતેજ યોધે, ખેડુત, અને ગેર હતો, તે પોતાની સાથે સ્ત્રી, હૈયાં છોકરાં, અને ઢેર લઈ ઉપડી જતો. વેદના દેવ–આ ખુલ્લા દિલના લેકે પિતા પર અને પોતાના દેવપર ઘણે ભરેસે રાખતા. બીજી જીત મેળવનારી પ્રજાની માફક તેઓ હારેલા લોક કરતાં પોતાને ચડીયાતા માનતા, અને પોતાના દેને પણ તેમના દેવના કરતાં ઉત્તમ ગણુતા. ખરેખર આવી જાતનો ઉત્તમ ભાસે હરકોઈ પ્રજાને ફતહ મેળવવાને કામનો છે.

Page #61
વેદમાં પરમેશ્વર વિષે વિચાર. 7, કદરતની મોટી શક્તિઓને તેઓ દેવ માનતા. દેવ શબ્દ સંસ્કૃત ધાતુ ‘હિ એટલે “પ્રકાશવું તે પરથી થાય છે, માટે એને શબ્દાર્થ પ્રકાશ પામનાર છે. તેઓ સ્વર્ગપિતાને પૂજતા હતા. એના સંસ્કૃતમાં "' રમમાં ‘દિઈસ પિતરકે “પિતર,” ને થીસમાં “ઝીએસ " નામ હતાં. વળી તેઓ ઘેરી લેતાં આકાશને ભજતા. તેને સંસ્કૃતમાં “વન, લાટિનમાં “ઉરેનસ અને ગ્રીક ભાષામાં “ઓરેનસકહે છે. દર ચોમાસામાં અમૂલ્ય વરસાદ વરસે છે, તેના પર હજી પણ સુકાળ કે દુકાળનો આધાર છે. એ વરસાદ આણનાર પાણીની વરાળ તેજ ઈન્દ્ર છેઈન્દ્રના સૌથી વધારે મંત્રો છે. જેમ જેમ એ વતનીઓને પોતાની ખેતીના નવા ધંધાને માટે મોસમના વરસાદની અગત્ય વધારે જણાતી ગઈ તેમ તેમ વેદના દેવામાં ઈન્દ્રની પદવી વધતી ગઈ, ને આખરે સઘળા દેવામાં તે મુખ્ય ગણ્યો. “એ ઈન્દ્ર તને દેવા પહોંચતા નથી ને માણસે પણ પહોંચતા નથી. તું બળમાં બધાને જીતે છે.' એવો એક ઈન્દ્રનો મંત્ર છે. મોની સંખ્યા જોતાં કદાચ ઇન્દ્રથી ઉતરત અગ્નિ છે. લાટિનમાં એને ઈનિસ કહે છે તે “સઘળા દેવાથી નાનો’ ને “સંપત્તિનો માલિક તથા આપનાર છે. તોફાનના દેવો મરતો (પવન) છે; તેઓ “પર્વતને ધ્રુજાવે છે ને વનને તોડી કકડા કરે છે.” ઉષા તે “કુળવાન પ્રભાત, આપણા પર જુવાન વહુની પિઠ પ્રકાશે છે, ને દરેક પ્રાણીને પોતાના કામ પર જવાને જગાડે છે.” ગ્રીકમાં એને ઈસ' કહે છે. ઉષાની આગળ ઉતાવળે જનારા સવાર “અવિન ' એ સૂર્યોદયના પહેલાં કિરણે છે; તેઓ “તજના ધણી” છે. સૂર્યબિંબ ( સૂર્ય પત), વાયુ, મિત્ર (એટલે તડકે અથવા મિત્રના જે દિવસ), યજ્ઞના કામનો કેફીને ઉભરાતો સેમરસ, અને બીજા ઘણાકની વેદમાં સ્તુતિ કરી છે. સઘળા મળીને આશરે તેત્રીસ દે છે, તેમાંના “અગિયાર (ઉપર) દેવલોકમાં વસે છે. અગિયાર પૃથ્વી પર, અને અગિયાર અધર વચ્ચમાં રહી પ્રકાશે છે.' વેદમાં પરમેશ્વર વિષે વિચાર-હિંદમાં આવી વસેલા આર્યોએ પોતાના પ્રકાશમાન દેવાની પ્રીતિ સારી પેઠે મેળવી હતી. તે તેમની પાસે રક્ષણ માગતા ને તે મળશે જ એવી તેમને ખાત્રી હતી. વળી

Page #62
48 : હિંદમાં આર્ય લાક. પૃથ્વી અને આકાશની શોભા અને અકળિત રચનાથી તેમનાં મન પર ઊંડી અસર થતી. ખરે અષ્ટિની ભારે ખૂબીથી તેમનું મન બહુ ભરાઈ જતુ તિથી પિતાના પ્રકાશમાન દેવોમાંના હરકેઈની તે સ્તુતિ કરતા, તે વેળા તો કોઈ બીજા દેવને તેમને ખ્યાલ થતો નહિ તેને જ સર્વોપરિ સમજી તેની પ્રાર્થના કરતા મોટા દેવામાંના દરેકને જેમાં પરમેશ્વર કહેલા એવા મન્નેનાં ઉદાહરણ આપી શકાય. “ઓ ઈન્દ્રદેવ કે માણસે તને પહોંચી શક્તા નથી. એક બીજા મન્ટમાં સામને, “સ્વર્ગ અને પૃથ્વીને રાજા તથા સર્વને જીતનાર ' કહ્યા છે. વરૂણ વિષે પણ કહ્યું છે કે “સ્વર્ગ, પૃથ્વી, સર્વનો તું પ્રભુ છે; સઘળા દે તથા સઘળા માણસે તેને તું રાજ છે " માટે વેદના કવિઓમાં જેઓ વધારે જ્ઞાની હતા તેઓ એક દેવ પૂજનારા કહેવાય, પણ હમેશા તેને તેજ દેવ પૂજતા એમ તે નહિ. વેદને મા - “આરંભમાં હિરણ્યગર્ભ ઉદય પામ્યો. જે છે તિ સધળાને તે એક પેદા થયેલ પ્રભુ છે. તેિણે પૃથ્વી અને આ આકાશ સ્થાપન કર્યા. કયા દેવને અમે અમારે હવિ અર્પણ કરીએ (ભાગ ધરાવીએ)?' જે પ્રાણદાતા છે, જે બળદાતા છે, જેની આજ્ઞા સર્વ પ્રકાશમાન દે માન્ય કરે છે, જેની છાયા અમરપણું છે, જેની છાયા મિોત છે. ક્યા દેવને અમે અમારે હવિ અર્પણ કરીએ? “જે પોતાનો શનિવડે શ્વાસ લેતા અને જાગ્રત થતા જગતને રાજા છે, જે માણસ અને પશુ સર્વપર અમલ કરે છે.' કયા દેવને અમે અમારે હવિ અર્પણ કરીએ? ‘જેના વડે આકાશ પ્રકાશ પામે છે અને પૃથ્વી દૃઢ છે, જેના વડે સ્વર્ગ, બલકે ઊંચામાં ઊંચું સ્વર્ગ સ્થાપન થયું છે, જેણે અજવાળું અને હવા જોઈએ તે પ્રમાણે આપ્યાં. ક્યા દેવને અમે અમારો હલિ અર્પણ કરીએ?” જેણે પોતાના બાળવડે પાણીનાં વાદળાં ઉપર પણ જોયું, જે પોતે બધા દેવાથી શ્રેષ્ઠ એક પરમેશ્વર છે. ક્યા દેવને અમે અમારા વિશે અર્પણ કરીએ? ડાં બાળવાને ચાલ–મુળ વતનીઓ પોતાનાં મુડદાન

Page #63
પાછલાં વેદશાસ્ત્ર ભયમાં કે પથ્થરની બેડાળ ઘેરે નીચે દાટતા. પણ હિંદમાં તેિમજ ચીસ અને ઈટાલીમાં આર્ય લેકે મુડદાને ચીતામાં બાળતા. મરનારનું કલ્યાણ થાય એવું કેટલાક સરસ મંત્રોમાં જણાવ્યું છે. જા તું, પ્રાચીન રસ્તે થઈને જા; જે જગાએ આપણું પિતૃ ગયા છે ત્યાં તું જા; પૂર્વજોને મળજે. યમ રાજાની મુલાકાત લેજે; તારાં પાપ તજીને સધામ જા.કઈ દેહમાં ભળી જા; પ્રકાશમાન વસ્ત્રવાળું રૂપ ધારણ કર.” “જેને માટે અમૃતની નદીઓ વહે છે તેમની કને એને જવા દે જેઓએ સમાધિવડે જય મેળવ્યો છે તેમની પાસે એને જવા દો જેઓ અગોચર વસ્તુ ભણે પિતાના વિચાર દઢ કરી સ્વર્ગ ગયા છે, જેઓ યુદ્ધમાં બળવાન છે, જે વીરેએ બીજાને માટે પ્રાણુ બોયા છે, જેમણે પિતાનું દ્રવ્ય ગરીબને આપ્યું છે, તેમની પાસે એને જવા દો” પુનર્જન્મનું મત એ વખતમાં નીકળ્યું નહતું. ચિતાની આસપાસ કિંડાળું વળી ઋષિઓ મન્ત્ર ભણતા અને ખાતરીથી માનતા કે મરનાર સ્નેહી પાધરે આનંદની સ્થિતિએ પહોંચ્યા છે અને તેની પહેલાં મરી ગયેલાં વહાલાંને ભેળે થવા નક્કી તે ગયા છે. પાછળના અથર્વ વેદના એક મન્ત્રમાં કહ્યું છે કે –“તુ અમને સ્વર્ગ લઈજા. ચાલે આપણી સ્ત્રીઓને અને બાળકોને જઈ મળીએ.” “દહના ઉપાધિ પાછળ મૂકી જવાથી લંગડાપણાની અને વાંકાચુંકાં અવયવની ખામી વિનાના આ પણ સ્નેહીઓ સ્વર્ગમાં આનંદ વસે છે ત્યાં આપણાં માબાપને અને આપણું છોકરાને જોઈએ " “પાણી છાંટનાર દેવતા તને ઉપર લઈ જાઓ, હવામાં થઈ તેમની ઉતાવળી ગતિવડ ( જતાં) તને શીતળ કરો અને ઝાકળ વડે તને છાંટો.” “એને લઈ જાઓ, એને તેડી જાઓ, એને એની સંપૂર્ણ બુદ્ધિ સહિત પુણ્ય લોકમાં જવા દો.” જે અંધારી ખીણુતિની આસપાસ બેહદ આવી રહેલી છે તે - ળંગી એજન્મ આત્મા સ્વર્ગે ચઢે. જેને પાપના ડાઘા લાગ્યા છે તેના પગ ધૂઓ; તેને બે પગે ઉપર જવા દે. અંધકારને ઓળંગી ઘણું દિશામાં આશ્ચર્ય સહિત જતા અજન્મ આત્માને ઉપર સ્વર્ગે જવા દે.” પાછલાં વિદ શાસ્ત્ર - આગળ વખત જતાં જૂની મંત્રસંહિત

Page #64
હિંદમાં આર્યલોકએટલે નાદથી કામ ચાલ્યું નહિ; તેથી ક્રિયા કરવાના બીજા ત્રણ શ્રેય ઉમેરાયા. એ પ્રમાણે ચાર વેદ થયા. જે ધાતુ પરથી લાટિન વીડીયરી' એટલે જેવું; ચીક “આઈડા' નું સામાન્ય કૃદન્ત પીડ-એનઈ એટલે જાણવું અને ઈ છે “ઉવિમકે “ઉવિટ” થયા છે. તે ઉપરથીજ વિદ” શબ્દ થયા છે. બ્રાહ્મણોનો ઉપદેશ એ હતો કે વિદ ઈશ્વરપ્રેરિત છે અને ઈશ્વરનું જ્ઞાન’ એ એ શબ્દનો અર્થ છે. પ્રથમ બાદ હતો તેમાં સૌથી સાદા મનૅ હતા. સમયાગને સારૂ ટ્વેદના મન્ટોને ખીજે સામવેદ બન્યા. ત્રીજે યજુર્વેદ છે એમાં મોટા યજ્ઞ વખત ભણવાના નાદના મખ્યો છે, અને ગવ વા પણ છે. એના બે વિભાગ છે તેનાં નામ કૃષ્ણ યજુર્વેદ અને શુક્લ યજુર્વેદ છે. વેદને અને જે મંત્રો બહુ જાના વખતના નથી તે તેમજ બીજા ઘણા પ્રાચીન અને પાછળથી બનેલા મન્ઝ મળી ચેથા અથર્વ વેદ થયે છે.* બ્રાહ્મણ નામે ગ્રંથો– ચારેમાંના દરેક વિદના સંબંધમાં બાહ્મણનામે ગ્રંથો છે. તેમાં યજ્ઞ અને પુરોહિતને કરવાના કામનો ખુલાસો આપે છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો પણ ચાર વિદની પિઠે ઈશ્વરની વાણી ગણાય છે. એ વેદ અને બ્રાહ્મણે હિંદના ઈશ્વરદત્ત ગ્રંથ છે. એ સઘળાને યુતિ કહે છે. શ્રુતિ એટલે ઈશ્વર પાસેથી સાંભળેલી બાબત. વિદમાં હિંદુઓને માટે ઈશ્વરપ્રેરિત છેદ છે, અને બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં તે લેકને માટે ઈશ્વરપ્રેરિત ધર્મમત જણાવ્યું છે. એમાં પાછળથી સૂત્રો ઉમેરવામાં આવ્યા છે. સૂત્રો એટલે કાયદા અને ક્રિયા વિષે ટુંકાં અને અર્થવાળાં વાની “દિરડીએ.' એ પછી ઉપનિષદો બન્યાં, એમાં પરમેશ્વર અને આત્મા સંબંધી વિચાર છે. ત્યાર પછી આરણ્યક એટલે અરણ્યમાં રહેનાર જોગીઓને માટે Jય થયા. વચમાં ઘણો વખત ગયા પછી પુરાણે કે “જાની કથાઓનાં પુસ્તકો થયાં, પણ વેદ અને બ્રાહ્મણની પેઠે એ સઘળાં ઈશ્વર " અથર્વ વેદના કેટલાક મિત્રો જમનિ અને લિથુનિયાના જૂના મને મળતા છે, અને આર્ય કળની હિંદી તથા યુરેપી શાખાએ પોતાના સામાન્ય મૂળવાસ તજી છૂટી પડી તે સમયની પહેલાં ઘણા જૂના કાળથી એ મને ઉતરેલા હોય એમ લાગે છે.

Page #65
પ૧ ચાર નાતો. પ્રેરિત કે પરમેશ્વરથી સાંભળેલી યુતિ કહેવાતાં નથી. એ તો માત્ર સ્મૃતિ એટલે ‘સભરેલી બાબતો' કહેવાય છે. ચાર નાતે બની –એ દરમ્યાન ચાર નતિ થઈ હતી. પંજાબની પાંચ નદીઓના પ્રદેશમાં અસલ વસેલા આર્ય લાકમાં ઘરને મુખ્ય પુરૂષતિજ ખેડૂત, યોક અને પુરોહિત કે ગોર હતો. પરંતુ જે બુદ્ધિમાન કુળમાં વેદના મો રચાયેલા હતા કે હેડે ભણવામાં આવેલા હતા તેમને યજ્ઞ કરવાનું કામ આસ્તે આસ્તે રાજાએ હમેશા સંપતા ગયા. એ રીતે ગેરને વર્ગ ઉત્પન્ન થયો હશે એમ સંભવે છે. આ વધારે મૂલક જીતતા ગયા તેમ નસીબદાર યોદ્ધાઓને બીજાઓથી વધારે જમીન મળી. એ જમીન પોતાને હાથે ન ખેડતાં તેઓએ છતાયલા અનાર્યો પાસે ખેડાવી. એ રીતે ચાર નતિ બની. પહેલી ગરની એટલે બ્રાહ્મણનો. બીજી લડવૈયા કે રાજાની સાથે લડાઈમાં જનારા સાથીઓની. એમને રજપૂત કે ક્ષત્રિી કહેતા, અને એને શબ્દાર્થ “રાજકુળના' એ થાય છે. જે આર્ય લેકે ખેતીનું કામ કરતા હતા તેની ત્રીજી નાત થઈ. જૂનું વિશ્વ નામ હતું તજ એમણે પિતાને માટે રાખ્યું “જિ” મૂળ પરથી વૈશ્ય શબ્દ બન્યો છે. વિદની શરૂઆતમાં બધા લોકનું એ નામ હતું. શૂદ્ર કે છતાયેલા અનાર્ય કોની ચાથી નાત થઈ. એ દાસ કે ગુલામ બન્યા. પહેલી ત્રણ વણું આર્ય વંશની હતી, અને તેમને દિજ એટલે બે વાર જન્મેલા એવું માનવંતું નામ આપવામાં આવ્યું હતું. તેઓને યજ્ઞ વખત હાજર રહેવાનો અધિકાર હતો. એ ત્રણેને પૂજવાના પ્રકાશમાન દેવો એકજ હતા. કાળા વર્ણની દાસ જાતિ વિદમાં કહી છે, તેને શૂદ્ર ગણે છે. તેઓ એકવાર જન્મેલા' કહેવાતા. તિઓની અને જીત મેળવનાર આર્ય દિની વચ્ચે અન્તર હતા, એવું એકવાર જન્મેલા બે વચનપરથી અને બીજાં તિરસ્કાર ભરેલાં વચન પરથી જણાઈ આવતું. દેશના મોટા યજ્ઞ થતા ત્યાં તમને આ વવા દેતા નહિ અને યજ્ઞની પછી જમણવાર થતી તેમાં પણ તેઓને દાખલ કરતા નહિ. દાસપણામાંથી તેઓ કદી છૂટી શકે નહિ, અને ખેતરનાં મહા મહેનતનાં અને ગામનાં કઠણ અને ગંદાં કામ તમને કરવાં પડતાં.

Page #66
પર હિંદમાં આર્યલક. બ્રાહ્મણે લોકનું ઉત્તમપણું સ્થાપન થયું–ચાર વર્ણોમાં બ્રાહ્મણ એટલે ગેર કે ઊંચી પદવી મિળવી. પણ હિદની પ્રજામાં સઘળાથી ઊંચા ગણાવવામાં તેમને ક્ષત્રિય એટલે લડવૈયા લોક ડે લાંબી વાર ઝગડે કરવો પડેલો જણાય છે. ઈશ્વર તરફથી અમને ઊંચી પદવી મળી છે એ બંધ કરી તેઓએ પાછળથી ઉપરીપણું નક્કી કીધું. તેમણે જણાવ્યું કે બ્રહ્માએ સૃષ્ટિ કરી ત્યારે તેના મુખમાંથી બ્રાહ્મણ નીકળ્યા, બાહુમાંથી ક્ષત્રિય, જાગકે પેટમાંથી વિશ્ય અને ચરણમાંથી શુદ્ર નીકળ્યા. આ ગાથા ઘણે દર ખરી છે; કેમકે હિંદી પ્રજામાં બ્રાહ્મણેમાં ખરેખરૂં બુદ્ધિબળ હતું, ક્ષત્રિયો હથીઆર પકડી લડનારા હતા. વિશ્ય અભ ઉપજાવનાર હતા, અને શુદ્ધ પગતળે દબાયલા દાસ હતા. ગમે તેમ હોય તો પણ બ્રાહ્મણે એ ઊંચી પદવી મેળવ્યા પછી તેનો ઉપયોગ ડહાપણુથી કર્યો છે. વિદના જૂના વખતથી તેઓ સમજ્યા હતા કે જેઓ ધર્મગુરૂની ઉત્તમ પદવી ગતિમણે સંસારનો વૈભવ છાડી દે જોઈએ. ધર્મગુરૂનું કામ માથે લેતાં બ્રાહ્મણેએ રાજ્યપદ ઉપરથી પોતાને હક છેડી દીધા. પ્રજાને સીધે માર્ગે દેરવવાને અને રાજાઓને સલાહ આપવાને ઈશ્વરે તમને ઠરાવેલા હતા, પરંતુ તેઓ પડે રાજ થઈ શકે નહિ. જેમ સેવા કરવી એ શૂદ્રની ફરજ હતી, જમીન ખેડવી અને સાધારણ જાતના વેપાર અને હુભર કરવા એ હતો, અને દેશના દેવને તિખવા એ બ્રાહ્મણનું કર્તવ્ય હતું. બાહ્મણના ચાર આશ્રમ - દરાજ બ્રાહ્મણને અમુક કર્મ, ક્રિયા, અને અભ્યાસ એ ત્રણ વાનાં કરવાં પડતાં. તેમના આખા જન્મારાના ચોખા ચાર આશ્રમ ઠરાવેલા હતા. તેઓ જન્મે ત્યારથીજ ધર્મકાર્યના ખરા અધિકારી બ્રાહ્મણ કહેવાતા નહિ. બાળપણું પુરું થયે તમને જઈ દઈ દિજ કરતા ત્યારે જ તેઓ ખરા બ્રાહ્મણ થતા. કોઈ મોટી ઉમરના ગુરૂની પાસે રહી વિદ પાઠ કરવામાં, અગ્નિની સંભાળ લેવામાં અને તે ગુરૂની સેવા કરવામાં તેમનું નાનપણું અને જુવાનીનો પહેલો ભાગ નીકળી જતા. આ બદ્મચર્ય આશ્રમને લાંબા અભ્યાસ પૂરો થયા પછી તે બીજા એટલે

Page #67
હમણના બ્રાહ્મણે. પર ગૃહસ્થાશ્રમમાં દાખલ થતો. હવે તે લગ્ન કરી ગૃહસ્થના ધર્મ બજાવતા. કુટુંબકબીલે ઊછેરી રહ્યા પછી, અને દુનિયાને પૂરે અનુભવ મિળવ્યા પછી તે જેગી થઈ વનમાં રહેવા જતા. એ ત્રીજે કે વાનપ્રસ્થાશ્રમ હતો. વનમાં કંદમૂળ અને ફળફળાદિ ખાઈ તે પોતાનાં ધર્મકાર્ય વધારે ભાવથી કરતા. ચોથા આશ્રમમાં તે સંન્યાસી થતા. એ વખતે તે સંસારપરથી મન તદન કહાડી નાખતા; અને દેહના સુખદુઃખ તથા કોઈ પણ આશાની દરકાર ને રાખતાં બ્રહ્મમાં મળી જવા તરફ પિતાનું મન લગાડવાનો પ્રયત્ન કરતા. આ ચોથા આશ્રમમાં વગર માગે જે મળે તે વિના બીજું કાંઈત ખાતા નહિ, અને સંસારની માયામાં ફસી ન જવાય તે માટે હરકેાઈ ગામમાં એક દિવસથી વધારે વાર રહેતા નહિ. બ્રાહ્મશોને સારૂ આવી ઉત્તમ પ્રકારની જીદગી ઠરાવેલી હતી અને હિંદના અસલ ગ્રંથ જતાં માલૂમ પડે છે કે તેઓ ઘણે ભાગે એવી ઉત્તમ રીત જંદગી ગાળતા. આખી જીદગીમાં શુદ્ધ બ્રાહ્મણ પૂરી પરહેજગારી પાળતા, દારૂ પીતા નહિ, સાદું ભોજન જમતા, અને મનની ઈચ્છાઓને દબાવતા. લડાઈના તોફાનથી તે વેગળા રહેતા; કેમકે લડવું એ તેમનું કામ ન હતું. પ્રાર્થના કરવી, પિતાના વિચાર, અભ્યાસ અને ધ્યાનમાં લગાડવા એજ તેમનું ખરું કામ હતું. એક બ્રહ્મા કહે છે કે આ જગત કેવું છે? કોઈ ઝાડની ડાળી પર પક્ષી રાત્રે બેસે છે ને સવારે ઊડી જાય છે તે ડાળી જેવું છે.' હમણાના બ્રાહ્મણો–દુનિયાના ઇતિહાસના આગલા વખતમાં જે બ્રાહ્મણવર્ગ હતિ તમને ખાસ નિયમ એ હતો કે પિતાની જાતને સુધારી તથા ઈન્દ્રિયોને દાબમાં રાખી જીંદગી પૂરી કરવી. હિંદના હાલના બ્રાહ્મણોમાં ત્રણ હજાર વરસ થયાં નિયમિતપણું અને જાતકેલવણું પરંપરાથી ઉતરી આવ્યાં છે; અને તેને લીધે એ લોકો વર્ગ આસપાસની વસ્તીથી કેવળ જાદે જણાય છે. કાંસારંગી ગાલવાળા, મિટા અવયવવાળા તથા ફુરસદ ચાહનાર આર્યકુળના ૨જપૂત કે ક્ષત્રી એટલે લડાયક જાત અને બ્રાહ્મણ વચ્ચે જેમ તફાવત છે, તેમ કાળી ચામડી, ચપટું નાક, જાડા હોઠ, કાં શરીર તથા બંદુકની ગેળી જેવાં માથાંવાળા નીચ અનાર્ય કે અને બ્રાહાણ વચ્ચે પણ ભેદ છે. એ તફાવત

Page #68
54 હિંદમાં આવેલો. હરકેઈ જતો આવતા મુસાફર પારખી શકે છે. સુંદર ઘાટીલા હેઠ અને નાક, ગેરું મુખ, ઊંચું કપાળ અને કાંઈક નાળિએરના આકારની બેપરીવાળ બ્રાહ્મણ પોતાનામાં મૂળથી સુધરેલા આચારવિચાર છે એવું માને છે. ઉપલા બંને વર્ગોના માણસેથી તે નખ પડે છે. હથીઆર ન વાપરતાં માત્ર પરંપરાની કેળવણી અને નિયમિતપણુના જેરથી આખા દિશાપર અમલ જમાવનારાઓમાં બ્રાહ્મણને દાખલો જાણુતિ છે. એક પછી એક એમ જાતજાતના લેક હિંદપર સવારી કરી ફરી વળ્યા, રાજ્યવંશો ઉદય થયા અને અસ્ત પામ્યા, ધ દેશમાં ફેલાયા અને નાશ પામ્યા, પરંતુ ઈતિહાસની શરૂઆતના કાળથી બ્રાહ્મણે તો શાતપણે પિતાનો અમલ ચલાવ્યા જાય છે. તેઓ લેકને વશ રાખે છે, એને લોક તમને પૂજે છે, તથા બીજી પ્રજાએ તેમને હિંદના સઘળા લકમાં ઉત્તમ ગુણવાળા માને છે. બ્રાહ્મણએ બીજા લોકોને ફાયદા કર્યા હતા તેને લીધે ઘણે ભાગે આ સત્તા તમને મળી છે. તેમણે પોતાના આર્ય દેશી ભાઈઓને માટે ઉત્તમ ભાષા અને વિદ્યા રચી. બ્રાહ્મણે ગેર અને જ્ઞાની હતા, એટલું જ નહિ પણ તેઓ પોતાના દેશના કાયદા બાંધનારા, વિદ્વાન, અને કવિ હતા. અસલના વતની છે એટલે હિંદના ડુંગરોમાં અને વનમાં વસનારી જાતિ પર તેમને દર વધારે જાણતા હતા. ચકમક અને પાષાણયુગના બાકી રહેલા આ જંગલી લેકીને તેમણે અસલના વખતમાં ધાતુ અનેદ સંબંધી જ્ઞાન આપ્યું. બ્રાહ્મણોની ધર્મવિદ્યા-બ્રાહ્મણે મહામહે સમજવા લાગ્યા કે વિદના મિત્રામાં જણાવેલા જૂનાદે પરમેશ્વર ન હતા; એ દેતા કવિએ કધેિલા હતા. કારણ કે, જ્યારે તેમણે એ વિશે વિચાર કર્યો ત્યારે તેમને માલમ પડ્યું કે, સૂરજ, પાણીની વરાળ, ઘેરી લેતું આકાશ, વાયુ અને ઉષા (પ્રભાત) એમને દરેક દેવ જુદો સરજનહાર થઈ શકે નહિ; પરંતુ એ સઘળા કોઈ એક મૂળ કારણમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા હોવા જોઈએ. વિના દેને જાહેર તિરસ્કાર કરી તેમણે બીજા અજ્ઞાન કેને ગભરાવી દીધા નહિ. વેદનાં “પ્રકાશમાન દેવ ઈધરી શક્તિની સુન્દર લીલા દેખાડનાર હતા એવું તિઓ માનવા લાગ્યા. અને તેથી તેમને નામે વિનયપૂર્વક યજ્ઞ કર્યા ગયા. પરંતુ બ્રાહ્મણે પોતાની જ્ઞાતિમાં પરમેશ્વર

Page #69
બ્રાહ્મણોનું તત્ત્વજ્ઞાન. પપ એકજ છે એવો બાધ કર્યો. બાકીના બીજા કાને ચાર નાતો, ચાર વિદ, અને ઘણા દેવો માનવા દીધા. એમ છતાં બ્રાહ્મણોમાં જેઓ ઉડ વિચાર કરી શકે એવા હતા તેમની સમજમાં આવ્યું કે આરંભમાં એક નાત, એક વેદ અને એક પરમેશ્વર હતો. હિંદુના ત્રણ મુખ્ય દેવ-અસલ વિદમાં ઘણું જૂદા જુદા દેવો એટલે ‘પ્રકાશનાર' હતા તેને બદલે પરમેશ્વર એક છે એ ઉડા વિચાર પાછળથી ઉત્પન્ન થયે. તે પરમેશ્વરના પ્રહ્મા એ સરજાવનાર,વિષ્ણુએ પાલન કરનાર, અને શિવ એ નાશકર્તા અને ફરીને પેદા કરનાર એવા ત્રણ મોટાં સ્વરૂપ માન્યાં. આ ત્રણે સ્વરૂપને મળતા દેવો વિદમાં હતા, અને હિંદુઓમાં એ ત્રણ હજી લગી મુખ્ય દેવ ગણાય છે. એ ત્રણમાંના પહેલા બ્રહ્મા કે સરજાવનારના સ્વરૂપની બરાબર સમજણ નહિ પડવાથી તે લોકમાં પ્રસિદ્ધ નથી. ત્રણમાંના બીજ દેવ વિષ્ણુ વધારે કામના અને કલ્યાણ રનારા હતા. એના દશ અવતાર થયલા કહેવાય છે. મતલબ કે તિ સ્વર્ગમાંથી દુનિયા પર દશ વાર આવીને રહ્યા હતા. ત્રણ દેવમાંના ત્રીજા શિવ નાશ કરનાર અને ફરીને ઉત્પન્ન કરનાર દેવ છે, અને તેથી કરીને અમુક અવસ્થાનું બદલાવવું અને અમુક નવા ભવમાં પિસવું તેનું નામ મરણ છે, એવું શ્રદ્ધાવાન લોક માને છે. હાલ હિંદુઓના મુખ્યદેવ અને દિવીએ તે આ વિષણુ તથા શિવનાં જાદાં જુદાં રૂપો છે. બ્રાહ્મણનું તત્વજ્ઞાન–એ રીતે બ્રાહ્મણે હિંદી કેને માટે ધર્મ રચ્યા. ત્યાર પછી તત્વજ્ઞાનનાં શાસ્ત્રો બનાવ્યાં તે છ છે. એને દર્શન એટલે જ્ઞાનનાં દર્પણ કહે છે, ને તેઓ ઈ. સનની પહેલાં - છાંમાં ઓછાં 500 વરસ પર રચાયાં હતાં. બ્રાહ્મણે વિદ્યાનો પણ શોધ કર્યો હતો. ઈ. સનની પૂર્વે સુમારે 350 વરસપર પાણિનિએ સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ કર્યું હતું. તે હજીપણું સંસ્કૃત ભાષાના અને ભ્યાસનો મૂળ પાયે છે. આ બાબતમાં મન અને ગ્રીક લકથી અને ગયા સકા સુધીમાં હરકેઈ યુરેપી પ્રજાથી બ્રાહ્મણે ઘણા આગળ વધ્યા હતા. એમની સંસ્કૃત એટલે શુદ્ધ કરેલી ભાષા માત્ર પંડિત લકના વાપરવામાં આવતી. એ ભાષાનું વધારે સાદું રૂ૫ પ્રાકૃત ભાષા હતી. સાધારણ કે પ્રાકૃત ભાષા બોલતા. આ જાની પ્રાકૃત પરથી

Page #70
હિંદમાં આર્યલક. હાલની હિંદની બેલી નીકળી છે. બ્રાહ્મણે તે હમેશા સંસ્કૃતમાં લખતા. વખત જતાં એ ભાષા બોલતી બંધ પડી, અને તેથી સાધારણુ લોકો સમજી શક્યા નહિ. ધર્મના ગ્રંથો માત્ર બ્રાહ્મણોજ વાંચી શકતા કે નવા રચી શકતા; એ પ્રમાણે હિંદમાં વિદ્યા માત્ર એમનામાંજ રહી. હિદની વિદ્યા–ઈ-સન પહેલાં રપ૦ વરસ જેટલા જુના વખતમાં બે પ્રકારના મૂળાક્ષર હિંદમાં વપરાતા હતા. પરંતુ બ્રાહ્મણે પિતાની પવિત્ર વિદ્યા લખી રાખવા કરતાં મુખ પાઠથી ચાલુ રાખવાને વધારે પસંદ કરતા. સારા બ્રાહ્મણને વેદ અને બીજા ગ્રંથ મિઠે કરવાના હતા. આ કરવું વધારે સહેલું હતું; તેનું કારણ એ કે તે બધી વિવા ક (કવિતા) માં લખેલી હતી. બહુ પ્રાચીન કાળમાં વિદના મિત્રો રચાયા પછી શુદ્ધ, સાદું અને થોડામાં ઘણું સમાય તેવું ગદ્ય પાહાણેએ પત્રમાં પુસ્તકો રચ્યાં, અને હિંદમાં ગવ લખવાને હુનર ધણુ વખત સુધી જતા રહ્યા. બ્રાહ્મણનું જયોતિષશાસ્ત્ર –વરસે વરસ ય કરવાના યોગ્ય દિવસ મુકરર કરવાને બ્રાહ્મણે આકાશના પદાર્થોની ગતિનું અવલોકન કર્યું. ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં વિદના કવિઓએ શૌર વરસને ઠીક વાર કર્યો હતો. તેમણે વરસના 360 દહાડા ઠરાવ્યા હતા અને દર વરસે સવાપાંચ દિવસ એમાં ખુટે તેને માટે દર પાંચ વરસે એક અધિક માસ ઠરાવ્યો. તમને ચંદ્રની કળાનું, ગ્રહોની ગતિનું, અને રાશિચક્ર તથા રાશિઓનું જ્ઞાન હતું. ઈ. સ. પહેલાં 327 માં ચીક લોક ભરતખંડમાં આવ્યા ત્યારે બ્રાહ્મણે ખગોળવિદ્યામાં ઘણું આગળ વધ્યા હતા, તોપણ એ નવા આવનાર કનેથી વિદ્યા શિખવામાં તેઓ લજવાયા નહિ; અને બ્રાહ્મણની ખગોળવિવાની પાંચ પતિમાંની એક રોમક કે ગ્રીક શાસ્ત્ર કહેવાય છે. પણ આગળ જતાં આ બાબતમાં હિંદુઓ ચીક લકથી ચઢિઆતા થયા. બ્રાહ્મણ જોષીઓની કીત્ત પશ્ચિમ તરફ ફેલાઈ અને ઈ. સને 800 ને સુમારે તેમના ગ્રંથોના તરજુમા અરબેએ કર્યો ને તે માર્ગ તેઓ યુરોપમાં

Page #71
હિંદુવૈવક વિવાની પડતી. પ૭ પહોંચ્યા. ઈ. સન 1000 માં મુસલમાનો હિદને લૂટવા અને ઉજડ કરવા લાગ્યા, ત્યારપછી બ્રાહ્મણોની વિવાની પડતી થઈ. તોપણ વખતે વખતે હિંદુ ખગેળવેત્તા ઉત્પન્ન થતા તેમનાં બાંધેલાં માનમન્દિરો આજે પણ કાશીમાં અને બીજે ઠેકાણે લેવામાં આવે છે. સને 1702 માં પ્રખ્યાત ફ્રેંચ ખગેળવેત્તા ડીલા રે તારાની યાદી પ્રસિદ્ધ કરી હતી તેને હિંદી ખગોળવેત્તા રાજા જયસિંહે સુધારી હતી. બ્રાહ્મણોનું વેદ્ય શાસ્ત્ર-બ્રાહ્મણોએ પિતાને માટે વિદ્યકશાસ્ત્ર પણ રહ્યું. જેમાં તેમણે પોતાના વાર્ષિક યરાના દિવસે ઠરાવવાને આકાશી પદાર્થોનો અભ્યાસ કર્યો,તિમ યામાં યોગ્ય દેવોને જનાવરના જૂદા જૂદા ભાગનું બલીદાન આપવાને માટે તેનો વધ કરવાનું તેઓ શીખ્યા. એ પ્રમાણે તેમણે શારીરવિવાનો આરંભ કર્યો. વવકવિદ્યાને તેમણે ઉપવેદમાં એટલે પાછળથી થયેલી ઈશ્વરપ્રેરિત વિદ્યામાં ગણી. જનાવરોનાં મડદાંને ચીરવામાં પ્રાચીન બ્રાહ્મણે દોષ ગણુતા નહિ. વળી તેઓ માંસને બદલે પાટલા પર મીણના થર કરીને, તથા છોડવાની ડાખળીઓ વડે, વિદ્યાર્થીઓને શરીર છેદવાની યુક્તિઓ શીખવતા. બોધમતના રાજાઓએ માણસને અને પશુને સારૂ દવાખાનાં અને પાંજરાપોળ આખા હિંદમાં સ્થાપી હતી. ત્યાં રોગપરીક્ષાનું અને તેને મટાડવાના ઉપાયનું જ્ઞાન મળતું. વિદ્યકવિવામાં બ્રાહ્મણોએ ગ્રીક લોક પાસેથી કાંઈ જ્ઞાન મેળવ્યું નથી, પણ બીક લકને તેમની પાસેથી મળ્યું છે. ઈ. સ. 1800 ને સુમારે સંસ્કૃત પુસ્તકનાં ભાષાંતર અરબી ભાષામાં કરી અરબ કે તેમાંથી બ્રાહ્મ ની વેચકવિવા લીધી. 17 મા સૈકા સુધી યુરોપમાં વૈદ્યકવિવા અરબી ગ્રંથ પરથી શીખાતી. ત્યાં વચલા કાળમાં વિકવિવાપર પુસ્તક લખાયાંતિમાં ઘણીવાર હિંદી વેવ ચરકના લખાણમાંથી પ્રમાણ આપવામાં આવ્યાં છે. ઈસુ ખ્રિસ્તની પહેલાં એ ચરક થઈ ગયા હોય એવું ધારવામાં આવ્યું છે. હિંદુ વિદ્યકવિદ્યાની પડતી-બુદ્ધિધર્મ જતો રહી હાલનો ચાલિતિ હિંદુધર્મ ઈ. સ. 600 થી 1000 સુધીમાં સ્થાપન થયો, ને તેની સાથે નાતનું બંધન બહુ સખત થયું. તે વખતથીજ બ્રાહ્મણો લાહી

Page #72
58 હિંદમાં આર્યલોક. અને મુડદાલ ચીજને અડવામાં વધારે છીટ માનવા લાગ્યા. વિય એટલે બેડુત જ્ઞાતિની મા અને બાહ્મણ બાપથી ઉત્પન્ન થએલી Rવ નામે નીચી નાતને તેમણે વિશ્વને ધંધે આપ્યા. મડદાંને અડકવાથી અને “મુએલા બળદને ચીરીને જેવા વગેરેની' ક્રિયાથી એ વેવ જ્ઞાતિ પણ વધારે વધારે વેગળી રહેવા લાગી. વાઢકાપની વિદ્યામાં ચતુરાઈમેળવવાને મડદાં ચીરવાની તો પહેલી જરૂર છે. બુદ્ધિધર્મ પડી ભાગતાં ધર્માદા દવાખાના બંધ પડ્યાં તેથી પણ હિંદની વૈવક વિઘાને ઘણું નુકશાન થયેલું હશે. મુસલમાને ઈ. સને 1000 થી દેશ છતવા લાગ્યા ત્યારથી નવા મતના પરદેશી વૈ દાખલ થયા. સંસ્કૃત પુસ્તકોના અરબી તરજુમામાંથી તેઓ એ વિદ્યા ભણ્યા હતા. હિંદુસ્તાનના મુસલમાન પાદશાહે તથા અમીર ઉમરાવોનો આશ્રિય માત્ર મુસલમાન હકીમોને જ મળવા લાગ્યો. હ૬ - ઘકવિવાની પડતી વધતાં વધતાં એટલી બધી વધી કે અતિ એ વિવા ગામડિયા વિદ્યાને હાથ જઈ પહોંચી. એમના જ્ઞાનમાં થોડા જેવા તવા સંસ્કૃત કિ, વસાણાંની યાદી, જદુના છુમંતર, અપવાસ, અને ઊંટવેદું માત્ર રહ્યું. એવા વિદ્યને બંગાળામાં કવિરાજે કહે છે, પણ બ્રિટિશ સરકારે સ્થાપેલી વિકશાળામાં (મેડીકલ કોલેજમાં ) હવે ઘણું હિંદુ વિદ્યાર્થીઓ ભણે છે, અને એ પ્રમાણે એ વિવાને ફરી ઉદ્ધાર થવા માંડે છે. હિંદી સંગીતશાસ્ત્ર–બ્રાહ્મણેમાં પિતાની સંગીત કળા પણ હતી. ઈ. સનની પૂર્વ ઓછામાં ઓછાં ચારસે વરસ પર તેમણે સાત સૂર કલ્પલા,તિ ઈરાનમાં થઈ અરબસ્તાનમાં ગયા; અને ત્યાંથી ઈ. સનના 11 મા સિકામાં પૂરેપના ગાયનશાસ્ત્રમાં દાખલ થયા. મુસલમાની અમલમાં હિંદુ ગાયનની પડતી થઈ. જૂદી ઢબનું ગાયન શીબેલા યુરોપી લેકને એ મીઠું લાગતું નથી, કેમકે એમાં સૂર અને પેટાસૂરના ઘણા જુદા જુદા વિભાગ કરેલા છે. પરંતુ એ રચવામાં બ્રાહ્મણોએ ઘણું બુદ્ધિ દાખવી છે, અને વિદ્યાતવાર નિધા રાખી જતાં એ શાસ્ત્ર મનોરંજક છે. હાલના સમયમાં સ્વદેશહિતકારી દેશી ગૃહસ્થાએ હિંદી સંગીતને ખૂબ તાજું કર્યું છે, અને લાખા હિંદી લેક એ ગાયનથી આનંદ પામે છે.

Page #73
બાબાની કવિતા. પ૯ aહાણના કાયદા એટલે ધર્મશાસ્ત્ર - શાહ્મણે એ કાયદાને ધર્મનો એક વિભાગ તરીકે ગણ્યા છે. ઈ. સ. પહેલાં આશરે 300 વરસપર રચાયેલાં ગૃહ્યસૂત્ર નામે પુસ્તકો એમનું જૂનામાં જૂનું ધર્મશાસ્ત્ર (કાયદો) છે. ઈ. સન પહેલાં સુમારે 400 વરસ પર બનેલી મનુસ્મૃતિમાં ઉત્તર હિંદના બ્રાહ્મણોની રૂઢી એને સંગ્રહ કરે છે. બીજા પ્રખ્યાત સંગ્રહનું નામ યાજ્ઞવલક્યસ્કૃતિ છે. તે મેડો બનેલો છે; તે કદાચ ઈ. સનની પછી ર૦૦ વર્ષો પર બન્યા છે. આ સ્મૃતિઓ અને તેઓ ઉપર લખાયેલી ટીકાઓને આધારે હિંદુઓને ઘરવહેવાર હજી લગી ચાલે છે. એમણે કાયદાની ત્રણ શાખા કરી છે તેનાં નામ; (1) આચારધ્યાય—ઘર અને સંસારના અધિકાર અને કર્તવ્યા; (2) વ્યવહારાણાય-ન્યાય પ્રકરણ; (3) પ્રાયશ્ચિત્તાધ્યાય-ધર્મને લગતાં પાપના પ્રાયશ્ચિતિ કરવાની ક્રિયા અને તપ. એ શાત્રામાં લગ્ન, વારસો અને આહાર વિષે ઘણુ નિયમ છે. જાદી જૂદી નતિ વચ્ચે કન્યા આપલે કરવાની અને સાથે બેસી જમવાની બંધી કરીને તેઓએ નાતાને ભળી જતી અટકાવી છે. હિંદુઓએ તેમને ઈશ્વરી કાયદા જેવા ગણું માન્યા. પ્રાચીન હિંદને સુધારો કરનારા બ્રાહ્મણેએ આ ધર્મશાસ્ત્ર લાકમાં ફેલાવ્યાં. પરંતુ ખરું જોતાં તેઓમાં માત્ર ઉત્તરના બ્રાહ્મણ રાજ્યની રૂઢીઓનધેલી છે, અને હિંદની બધી જાતને તેઓ લાગુ પડતાં નથી. શ્રેષ્ઠ સ્મૃતિકાનું મત એવું છે કે હિંદના દરેક પ્રાન્તમાં ત્યાંના રીતરિવાજે એટલે દેશાચાર પાળવા જોઈએ, અને એ પ્રમાણે તેઓ અનાર્ય લાકેના રિવાજો અને ધારાને ચાલવા દેવાની રજા આપે છે. ઉદાહરણ-બ્રાહ્મણોમાં સ્ત્રીને બે વર હોય તો લાજી મરવાનું થાય, પણ દક્ષિણ હિંદના નર અને બીજી અનાર્ય જેતામાં એમ કરવાનો ચાલ છે. માટે તે સશાસ્ત્ર એટલે કાયદા પ્રમાણે છે, અને એ ધેરણ પ્રમાણે એ લોકોમાં વારસાના ધારા ચાલે છે. બ્રાહ્મણોની કવિતા–બ્રાહ્મણે હિંદુ લેકનાં પવિત્ર ધર્મપુસ્તકોના રચનારા તથા રક્ષણ કરનારા, તત્વજ્ઞાન તથા શાસ્ત્રવિદ્યાના જાણનાર અને કાયદા બનાવનાર હતા એટલું જ નહિ, પણ તેઓ તેમના કવિએ પણ હતા. તેમણે ઈતિહાસ લખ્યા નથી, પરંતુ અસલના વિગ્રહે, અને આર્ય

Page #74
હિંદમાં આર્યલોક. વિદ્ધાનાં ચરિત્રો વીરરસકાવ્યમાં વર્ણવ્યાં છે. એ કાવ્યમાં બે ઘણાં પ્રખ્યાત છે. તેનાં નામ (1) મહાભારત કે દિલ્હીના ભૂપતિઓને હેવાલ અને (2) રામાયણ કે આર્યલેકે દક્ષિણપર કરેલી સ્વારીનું વર્ણન. મહાભારત -આ ગ્રંથ કવિતામાં લખેલે છે, અને એમા પુરાતની વાતને મિટો સંગ્રહ છે. એમાંની કેટલીક કથા વિદના મંત્રોના જેટલી જૂની છે. એની મુખ્યવાર્તાને સમય ઈ. સનની પહેલાં 1200 પછીનો નથી, પણ એ વાર્તા ત્યાર પછી એક હજાર વરસે હાલ છે તિવા આકારમાં જેડી કહાડી હોય એવું લાગે છે. મહાભારતમાં 2,20,000 લીટીઓ છે, એ જાણું તેના કદને વિચાર મનમાં આવશે. હિંમરના લીડમાં પૂરી 16,000 લીટીઓ નથી, અને વર્ઝલના ઈની અડમાં 10,000 થી ઓછી લીટીઓ છે. મુખ્ય કથા– મહાભારત પુસ્તકમાં મુખ્ય વાત તો ભાગ્યેજ ચોથા ભાગ રોકે છે; તે આશરે 50,000 લીટીઓમાં સમાયેલી છે. ચંદ્ર વંશના બે કુટુંબ દિલ્હીની પાસેના કેટલાક મૂલકને માટે વત્યા તેનું ખ્યાન એમાં છે. એ બંને કઓ ભારતના રાજકુળમાં એકબીજાના પિત્રાઈ હતાં, અને બે એક જ ઘરમાં ઉછરેલાં હતાં. પાંચ પાંડવિ પાંડુ રાજાના પુત્રો હતા. શાપ થવાથી એ રાજા રાજપાટ પિતાના ભાઈ ધૃતરાષ્ટ્રને આપી હિમાલયમાં વનવાસ કરી રહ્યા અને ત્યાં મૃત્યુ પામ્યો. એની રાજધાની હસ્તિનાપુર એટલે હાથીનગર હતું. તેનું ખડેર દિલ્હીની ઈશાને 57 મૈલપર ગંગાના જૂના માર્ગની પાસે દેખાડવામાં આવે છે. પાંડુને ભાઈ ધૃતરાષ્ટ્ર તેને ઠામે રાજ્ય કરવા લાગ્યો. એ ભાઈને 100 દીકરા હતા. તેમણે કુરૂ નામે પૂર્વજ પરથી કરવામાં ધારણ કર્યું. ધૃતરાષ્ટ્ર પોતાના પાંચ ભત્રીજા વિશે પ્રમાણિકપણે વાલીનું કામ બજાવ્યું, નેતિમાંના વડાને કુળના રાજ્યને યુવરાજ એટલે વારસા નીમ્યા. પોતાના કુંવરને રાજ્ય ગાદી ન આપતાં ભત્રીજાને આપી તે માટે તે કેવો દુભાયા ને નારાજ થયા; એથી તે કોરવ અને પાંચ પાંડવની વચ્ચે કઓ ઊઠો તેની કથા મહાભારતનો મુખ્ય ભાગ છે. મહાભારતને સાર–સે કોરએ પોતાના બાપને પાંડવોને વનમાં મોકલવાની જરૂર પડી, અને વનમાં જઈને ઝુપડામાં પાંડે

Page #75
મહાભારતનો સાર. રહ્યા તેને કપટ કરી બાળી નાંખ્યું. એ આગમાંથી બચી પાંડવો પાહ્મણને વેષે અહિતહિ ભટકવા લાગ્યા. તેવામાં દ્રોપદરાજાને દરબારે સ્વયંવર થતો હતો ત્યાં તેઓ ગયા. ભેગા થયેલા રાજારાણું હથીઆર વડે કે ધનુષ્યવડે પોતાનાં પરાક્રમ દેખાડે અને તેમાં જે તે તેને કન્યા વરે તેને સ્વયંવર કહે છે. જે ધનુષ્ય હરીફોમાંથી કઈ વાળી ન શકહ્યું તે પાંડમાંના અને વાળ્યું, ને દ્રોપદીએ તેને વરમાળા આરોપી. એ કુમારી પછી પાંચે ભાઈની પત્ની થઈતેમના ભલા કાકા ધૃતરાટ્ટે તેમને પાટનગરમાં બેલાવી કુટુંબના રાજ્યને અર્ધ ભાગ આપ્યો. ને બાકીને અધે પિતાના પુત્રને સારૂ રાખે. પાંડ ઈન્દ્રપ્રસ્થનામે નવું નગર વસાવી ત્યાં રહેવા ગયા, એ ઇંદ્રપ્રસ્થ પછી દિલહી કહેવાયું. ત્યાંનું જંગલ સાફ કરાવી તેમણે નાગ લોકને એટલે જંગલમાં વસનારી જાતિને હાંકી કહાડી. થોડા કાળ સુધી બંને વચ્ચે સલાહ રહી. યુધિષ્ઠિર (લડવામાં દૃઢ) પાંડવોમાં વડા ભાઈ હતા તેને કોરએ જુગટુ રમાડ્યું, તેમાં તેણે પોતાનું રાજ્ય, પિતાના ભાઈએ, પંડ, અને છેલ્લે દ્રોપદી એ સર્વે બોલું. પરંતુ ધૃતરાષ્ટ્ર એમ દુષ્ટ રીતે મેળવેલું સઘળું પાંડવોને પાછું અપાવ્યું. વળી કોરએ યુધિષ્ઠિરને વ્રત રમવાને ફસાવ્યા, તેમાં તે ફરીને રાજ્ય હાર્યા ભાઈઓ તથા પત્ની સહિત તણે બાર વરસ સુધી દેશનિકાલ ભગા . દેશનિકાલની મુદત પૂરી થતાં પાંચ ભાઈઓ કે જ સહિત પોતાનું રાજ્ય છતી લેવાને આવ્યા. ઘણીક લડાઈઓ થઈને દેવ અને દેવાંશી વીરો યુદ્ધમાં સામિલ થયા, તથા અતિ એ કેરવ રણમાં પડશે, અને પાંડવોના મિત્રો અને સગાઓને પણ કાળ થયો. માત્ર પાંચ ભાઈ બચ્યા. તેમના કાકા ધૃતરાષ્ટ્ર આખું રાજ્ય તેમને હવાલે કીધું. લાંબા વખત સુધી રાજ ભેગવી પાંડ યશ પામ્યા; અને મોટો અશ્વમેધ કરી ચક્રવત મહારાજાધિરાજ પદ મેળવ્યું. પણ તેમનો આંધળે અને ઘરડો કાકો પોતાના સે દીકરાની કતલ કરવાને માટે તમને સદા મહેણું માર્યા કરતો. આખરે પોતાના જીવતા રહેલા પ્રધાનો, પોતાની વૃદ્ધરાણું ને તેની ભેજાઈ (પાંડવોની મા) ને જોડે લઈત વનમાં જઈ રહ્યા. અહિં આ ઘરડા ખરાં આદમી દવ સળગવાથી

Page #76
હિંદમાં આર્ય લોક બળી મુ. પાછળથી પાંચ ભાઈઓને મન ખેદ અને પશ્ચાત્તાપ થયો તેથી રાજ્ય છોડી દઈ દી તથા એક નિમકહલાલ કૂતરે છે લઈઓ મેરૂ પર્વત પર ઈન્દ્રનું સ્વર્ગ છે ત્યાં જવા સારૂ હિમાલયમાં ગયા. ત્યાં ઉપર ચઢતાં આ શોકાતુર વટેમાર્ગે એક પછી એક મરશુ પામ્યાં. માત્ર મોટા ભાઈ યુધિષ્ઠિર અને તેને કૂતરે સ્વર્ગના ઝાંપા સુધી પહોંચ્યા. ઈન્દ્ર તેિને અંદર પેસવાનું કહ્યું. પણ યુધિષ્ઠિરે કહ્યું કે મારી ગુજરી ગયેલી સ્ત્રી તથા ભાઈઓ વિના એકલો નહિ પેલું. ઈન્દ્ર તેની પ્રાર્થના કબુલ રાખી; પણ યુધિષ્ઠિરે કહ્યું કે મારા કૂતરાને જોડે આવવાદિતો અમે અંદર આવીએ. ઈન્દ્રના પાડીને સ્વર્ગનું જેવુંતેવું દર્શન કરાવ્યા પછી તેને નરકમાં નાંખ્યાં. ત્યાં તેણે પોતાના ઘણાક સાથીએને દુઃખમાં પડેલા જોયા. સ્વર્ગમાં જઈ એકલા સુખ ભોગવવા કરતાં એ લોકની સાથે રહી દુઃખમાં ભાગ લેવાનો તેણે ઠરાવ કર્યો. આ છેલ્લી પરીક્ષામાં બરાબર ઉતર્યા પછી તેને માલૂમ પડવું કે એ સર્વ માયા છે. પછી સધળા ભેગા થઈ સ્વર્ગમાં પિઠા. અહિં તેઓ ઇંદ્રની પાસે નિરંતર સુખ ચેનમાં રહે છે. મહાભારતને બાકીને ભાગ–હસ્તિનાપુરમાં રાજ્યને માટે થયેલા ઝગડાનો હેવાલતિ માત્ર મહાભારતના ચોથા ભાગમાં સમાઈ રહે છે. બાકીના ભાગમાં ત્યાર પહેલાંના વખતની કથા, દેવોની વાતો, ને ક્ષત્રીની ફરજે. તેમાં વિશેષ કરીને બ્રાહ્મણોને માન આપવાનીતિમની ફરજે સમજાવવાને ધર્મના વિષયો પર બેધ છે. એકંદર જોતાં મહાભારત એ ઉત્તર હિંદના શૂરવીર લેકના વખતના જ્ઞાનનો ભંડાર છે. રામાયણ-એહિંદુઓનું બીજું વીરરસ કાવ્ય છે; અને એમાં આર્ય લોકો દક્ષિણમાં ગયાતિનું વર્ણન છે. એ વાલ્મીક કવિનું રચેલું છે; અને એની મુખ્ય વાર્તા બની તેનો સમય જેવી તેવી ગણત્રી પ્રમાણે સુમારે ઈ. સ. ની પહેલાં 1000 વર્ષ પર છે. પણ હાલ છે તે આકારમાં એ ગ્રંથ રચાયાને ઈ. સ. પૂર્વે ઘણું સૈકા થયા નહિ હોય. એમાંના કોઈ ભાગ મહાભારતની પહેલાંના બનેલા હશે; પણ આ ગ્રંથન સંગ્રહ તો તે પછીના વખતમાં થયો હોય એવું દીસે છે. રામાયણમાં સુમારે 48,000 લીટીઓ છે.

Page #77
આલાક દક્ષિણભણી જાય છે. રામાયણનો સાર - મહાભારત જેમ ચંદ્રવંશને પ્રખ્યાત કર્યો છે તેમ રામાયણે હાલના દ પ્રાંતની રાજ્યધાની અયોધ્યા છે, ત્યાંના સૂર્યવંશને ઈતિહાસ વીરરસ કવિતામાં વર્ણવ્યા છે. એ પ્રમાણે અસલના મુખ્ય દેશની હદપર પૂર્વ અને પશ્ચિમ તરફ સામસામે આવેલાં પ્રખ્યાત બે રાજ્યની કથા એ બે કાવ્યોમાં સાચવી રાખી છે. રામાયણના આરંભના પુસ્તકોમાં અયોધ્યા કે ઓદના રાજા દશરથના વડા કુમાર શમના ચમત્કારિક જન્મ અને બાળપણનું વર્ણન છે. સીતા સ્વયંવરમાં મળેલા રાજારાણાએ શિવના મોટા ભારે ધનુષને વાંક વાળવાને મથન કીધું તેમાં રામ ફાવ્યા, ને સીતાને પરણ્યાતિનું વર્ણન છે. વળી તેમના બાપ દશયે તમને ગાદીના વારસ ઠરાવ્યા, તે હકીકત પણ છે. જમાનામાં ખટપટ ચાલી તેનું પરિણામ એવું થયું કે દશરથની સર્વથી નાની રાણુએ એ ઠરાવ રદ કરાવ્યો, પોતાના કુંવર ભરતને યુવરાજ નીમાવ્યો, અને રામ અને તેની વહુ સીતા મૈદ વરસ લગી વનવાસ કરવાને ગયાં. દેશ નિકાલ થયેલું તે જેડું દક્ષિણ જતાં પ્રયાગ (હાલના અલાહબાદમાં) ગયું, તે વખતે અલાહબાદ તીર્થ થઈ ચુક્યું હતું. અહિથી નદીપાર ઉતરી બુંદેલખંડના જંગલોમાં વાલ્મીકિના મઠમાં તિઓ જાય છે. તેઓ જ્યાં રહેલાં તે જગે આજે પણ અહિંના એક ડુંગર પર બતાવવામાં આવે છે. એવામાં રામના પિતાને કાળ થાય છે. ઠરાવ પ્રમાણે રાજ્ય સૌથી નાનાભાઈ ભરતને મળે છે, પણ વડા ભાઈપર પ્રેમ રાખનાર ભરત તે લેવાની ના કહે છે, અને ખરા વારસ રામને પાછા આણવાને તેની પાછળ જાય છે. અને ભાઈ વચ્ચે પ્રેમની મારામારી ચાલે છે અને આખરે ચાદ વરસનો વનવાસ પૂરો થાય અને રાજ્ય લેવાને રામ પાછા આવે ત્યાં સુધી તેને નામે બાપદાદાના રાજ્યના વહીવટ કરવાને ભરત કબુલ કરે છે, અને અયોધ્યા તરફ પાછા ફરે છે. આર્ય લાક દક્ષિણભણું જાય છે.–રામાયણમાં અહિંસુધી જ અયોધ્યાના દરબારને લગતી વાર્તા વર્ણવી છે. ત્રીજા પુસ્તકમાં મુખ્ય કથાને આરંભ થાય છે. છેક દક્ષિણને રાક્ષસ કે મૂળવતની રાજા રાવણ સીતાની ખૂબસુરતીની કીર્તિ સાંભળી મોહ પામે છે, અને રામ

Page #78
હિંદમાં આર્યલોક. જંગલમાં ગયા છે, તેવામાં તેના આશ્રમમાં આવી સીતાનું હરણ કરી જાય છે. તેને પોતાના મંત્રેલા રથમાં બેસાડી આકાશ માર્ગે લંકામાં લઈ જાય છે. પછીનાં ત્રણ પુસ્તક (ચોથા, પાંચમા, અને છઠ્ઠા) માં સ્ત્રો બઈ બેઠેલા રામે તેને પાછી આણવાને કરેલી સ્વારીનું વર્ણન છે. દક્ષિણ હિંદની મૂળવતની જાતિ જોડે મળી જઈશમ મ ટું લશ્કર ભેગું કરે છે. એજાતને વાનર અને રીંછના નામ આપ્યાં છે. હિંદુ અને લંકાની વચ્ચે સામુદ્રધુની છે, તેને વાનર સરદાર હનુમાન કૂદી જઈ કદી સીતાને મળે છે; અને છલંગ મારી પાછા આવી મને ખબર કહે છે. પછી સાંકડા સમુદ્રપર વાનરસેના પૂલ બાંધે છે. એને હાલની ભૂગોળવિવામાં આદમને પૂલ કહે છે. એ પૂલ પર થઈ શામ લંકામાં જાય છે. અને દેત્ય રાવણને હણી સીતાને છોડવે છે. રાવણના મહેલમાં રહી તે વખતે પતિવ્રતા ધર્મ પાળ્યો હતો એવી ખાત્રી કરી આપવાને સીતા અસલનો રીત પ્રમાણે અનિમાં પ્રવેશ કરે છે. પ્રકાશતવનો દેવ અનિ પતે તેને બળતી ચિતામાં ચલાવી તેના ઘણીની પાસે તેડી જાછે. દેશવટાનાં ચાર વરસ પૂરાં થયેથી રામ અને સીતા વાજતે ગાજતે અયોધ્યામાં પાછાં આવે છે. ત્યાં તેમણે સારી રીતે રાજ કરી કીર્તિ મેળવી. હિંદના ચક્રવર્તી રાજા તરીકે રામે અશ્વમેધ કર્યો પરંતુ દેશમાં દુકાળ પડવાથી રામે ધાર્યું કે રાજકુળમાં કેઈએ કાંઈ ગૂને કર્યો હશે તેને લીધે ઈશ્વરે આવી સજા કરેલી હોવી જોઈએ. પછી સીતા લંકામાં તેના હરણ કરનારના કબજામાં હતી, ત્યારે પતિવતા રહી ન હોય અને તેના મનમાં સંદેહ ઊો તે ઉપરથી તેણે તે પતિવ્રતા સ્ત્રીને કાઢી મૂકી. તે બાઈ ભટકતી વાલ્મીકિને આશ્રમે ગઈ અને ત્યાં તેને બે પુત્ર સાંપડયા. સેળ વરસ દેશવટે ભગવ્યા પછી રામ પસ્તાઈને તેની જોડે મનાયા અને છેવટે રામ સીતા અને તેનાં સંતાન ભેગાં થયાં. પછીથી થયેલા વીરસ કા –મહાભારત અને રામાયણમાં ગાથાઓ ઘણી છે, તો પણ તેમાં હિંદના મધ્ય દેશના મહારાજાઓના ઈતિહાસ, તેઓના કુટુંબના કજીઆ, અને તેમનાં પરાક્રમ વર્ણવ્યાં છે. પછીથી થયેલાં વીરરસ કાવ્યમાં યોદ્ધાનાં ચરિત્રાને બદલે દેવોની કથા

Page #79
શકુન્તલા. વધારે આવતી જાય છે. તિઓમાં રઘુવંશ અને કુમારસંભવ પહેલી પદવીએ છે.તઓને રચનાર કાલિદાસ કહેવાય છે. અયોધ્યાના રાજા રધુના સૂર્યવંશની અને મુખ્યત્વે કરીને તેના વંશજ રામની કીર્તિ રધુવંશમાં ગાઈ છે. કુમારસંભવમાં યુદ્ધના દેવ ( કાર્તિકેય ) ના જન્મનું વર્ણન છે. આ બંને કાવ્યો તેમના હાલના રૂપમાં ઈ.સ. પૂર્વે 350 વરસ પહેલાં રચાયેલાં હોય એમ લાગતું નથી. સંસ્કૃત નાટક-ઘણું જ વખતમાં બલકે વિદના ક્રિયામાં થયા તે વખતમાં મૂગે હેડે ચાળા કરી નાચવાની જંગલી રીત હતી તે ઉપરથી ગ્રીસ અને પ્રેમની પેઠે હિંદમાં પણ વેષ કાઢી નાટક કરવાની રીત નીકળેલી જણાય છે. નર” એટલે નાચનાર એના ઉપરથી સંસ્કૃત શબ્દ “ના” બન્યો છે. પરંતુ જૂના સુધરેલા વખતમાં બનેલા નાટકો હાલ આપણી પાસે છે તે સઘળાં ઈ. પૂ. પહેલા સેકો અને ઈ. સ. પછી આઠમે સકે એ બેની વચ્ચેના વખતમાં રચાયેલ જણાય છે. પાછલા વખતમાં થયેલાં બે વીરરસ કાવ્યને બનાવનાર કાલિદાસ હતા એમ આગળ કહેવામાં આવ્યું છે. તેજ કાલિદારૂ સંસ્કૃત નાટકનો પિતા છે. હિંદુ દંતકથા એવી છે કે ઈ. સ. પૂ. પ૭ માં ઉજનનો રાજા વિક્રમાદિત્ય હતો, તેના દરબારમાં નવ રત્ન હતાં. તેમાંનું એક રત્ન કાલિદાસ હતો. પણ ખરું પૂછે તો વિક્રમાદિત્ય નામના ઘણુ રાજા થઈ ગયા છે; અને જે વિક્રમાદિત્યના વખતમાં કાલિદાસ થઈ ગયા, તે તિ ઈ. સ. ના છઠ્ઠા સૈકામાં માળવામાં જ કરતો હતો. રાકુન્તલા–કાલિદાસનું સૌથી વધારે પ્રખ્યાત નાટક અકાલ કે “દેવયેલી વીંટી " નામે છે. પ્રાચીન વીરરસ કાવ્યની પેઠે એને રચનામાં રાજદરબારને અને વનમાં આવેલા =ષિ આશ્રમનો વિષય છે. ઉત્તમ ચંદ્રવંશને પૂર્વજ દુષ્યત નામે રાજા હતો. તે જંગલમાં - હેનાર કોઈ બ્રાહ્મણની શકન્તલા નામે સ્વરૂપવાન કન્યાને પરસે છે. રાજનગર ભણું પાછા ફરતા પહેલાં પોતાના પ્રેમની નિશાની દાખલ પિતાની વહુને એક વીંટી આપે છે. પણ શકુન્તલાને એક બ્રાહ્મણને શાપ લાગ્યો હતો, તેથી તેણે તે વીંટી ઈ અને તે પાછી જડતાં સુધી

Page #80
66 હિંદમાં આર્ય લાક. તેનો વર તિને ઓળખી શક્યો નહિ. શકુન્તલાને પિતાના એકાંતવાસમાં દીકરો અવતરે છે, અને પિતાને તથા પુત્રને રાજા ઓળખે માટે તે વિના દરબારમાં જાય છે. પણ રાજા તેને ઓળખતિ નથી. ઘણું બેદ અને બહુ દુઃખને અને તે વીંટી જ છે, અને શકુન્તલા પિતાના ધણીને જઈ મળે છે. તેનો પુત્ર ભરત મિટો થયા પછી પ્રતાપી નીવડે છે. મહાભારતમાં જે ચંદ્રવંશનાં પરાક્રમ વર્ણવેલાં છે, તેનો મુખ્ય સ્થાપનાર એ ભરત હતો. સીતાની પેઠે શકુન્તલે પણ પતિવ્રતા હિંદુનારીનો ઉત્તમ નમૂનો છે; અને તેને પ્રેમ તથા તેનો ખેદ કદાચ 1800 વરસ લગી હિંદના લોકોને મનગમતી અદ્ભુત કથામાં વર્ણવ્યા છે તેને હાલના જમાનાના યુરોપના કવિરાજ ગેએ પોતાના એક કાવ્યમાં ઉતાર્યો છે. બીજાં નાટક-બીજાં નાટકોમાંના એકનું નામ મૃચ્છકટિક અને થવા “રમકડાં ગાડી " છે. આ દશ અંકી નાટક છે. નિરપરાધીનું ઉગરવું અને અપરાધીનું સજા પામવું એવી કેાઈ જુની બાબત પર તે લખેલું છે. વળી નળ અને દમયંતી કે " જુગારી રાજા અને તિની પતિવ્રતા નારી" નામનું બીજું એક નાટક છે. હિંદના છાપખાનામાંથી દર વરસે ઘણાં નાટકો પ્રગટ થાય છે તેમાંનાં ઘણાં ખરાં મહાભારતમાંની કે રામાયણમાંની કેાઈ કથાને આધારે રચાયેલાં હોય છે. પશુવાર્તા-જૂના વખતથી પશુઓની કહાણીઓ હિંદમાં લેકને ઘણું ગમે છે. સંસ્કૃત પંચતંત્રને કે પશુવાર્તાના પુસ્તકનો તરજુમો છેક ઇ. સના છઠ્ઠા સૈકામાં ફારસી ભાષામાં થયો હતો. તેની મારફતિ એ વાર્તાસંગ્રહ રેપમાં ગયો. આજે ઈંગ્લાંડમાં અને અમેરિકામાં પ્રાચીન હિંદની પશુની વાતો કહેવામાં આવે છે, તે ત્યાંનાં લેકને બહુ ગમે છે. સંગીત કવિતા –દેવોના અને યોદ્ધાના વીરરસ ઈતિહાસ ઉપરાંત બ્રાહ્મણેએ ઘણાંક ધર્મવિષય ઉપર કાવ્યો રચ્યાં છે. એમાં ગીતગાવિંદ એટલે “દેવીગેવાળનું ગીત” એ નામે છે, તે અતિસુંદર છે. ઈ. સ. ૧૨૦૦ને સુમારે જયદેવે તે રચયું છે, ધર્મની બાબત ઉપરના મોટા ગ્રંથ પુરાણે કહેવાય છે, તે કવિતામાં લખેલા છે. તેઓનું વર્ણન આગળ ( ૮મા પ્રકરણમાં ) કરવામાં આવશે.

Page #81
બ્રાહ્મણોની સત્તા. બ્રાહ્મણની સત્તા–બ્રાહ્મણે ઘણુ ભણેલા હોવાથી તેમના મંડજળની પદવી ઊંચી હતી. એ વાત લક્ષમાં રાખવાથી તેમના લાંબી મુદત સૂધી રહેલા અમલનું તથા હાલમાં ચાલતી સત્તાનું કારણ સમજાશે તેમના ગિાર તરીકેના ઉપરીપણું ઉપર વારેવારે હુમલા થયા છે. લગભગ એક હજાર વરસ સુધી તો બા લાકને ભારે પડે છે. એમ છતાં 2500 વરસ થયાં હિદમાં બ્રાહ્મણ ગ્રંથો રચનારા, વિદ્વાને, હિંદ રાજ રાણાના મંત્રી અને હિંદુલાકના શિક્ષક છે. જે કેળવણી અને વિદ્યાને લીધે આટલી લાંબી મુદતથી તેમને ઉપરી સત્તા મળી હતી તે કેળવણું અને વિદ્યા મેળવવાને એકલી તેમની જ નાતને હક હતો, તે હાલ બંધ પડે છે. હમણાં મહારાણીની દરેક વર્ગની ને દરેક જાતની તમામ હિદી પ્રજા કેળવણી અને વિદ્યા મેળવી શકે છે.

Page #82
प्रकरण 5 मुं. બુદ્ધધર્મ ઈ. સ. પૂર્વે 543 થી ઈ. સ. 1000 સુધી બુદ્ધિધર્મને ઉદય ઈ. સ. પૂ. પ૪૩–ઈસ. પૂ. 600 વરસ પર બ્રાહ્મણને પોતાની સત્તા સારા પાયા ઉપર સ્થાપના કરી હતી. ત્યાર પછી હિંદમાં એક નવો ધર્મ ઉત્પન્ન થયો. એ ધર્મની સ્થાપનાર ગોતમ બુદ્ધ નામે પુરૂષ હતા, તે પરથી તેનું નામ બુદ્ધધર્મ પડવું. એક હજારથી વધારે વર્ષ સૂધી આ નવો ધર્મ બ્રાહ્મણુ ધર્મનો બરાબરીએ હતા. ઈ. સનના નવમા સૈકાને સુમારે તેને હિંદમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા. તોપણ તેને માનનારા હજી પચાસ કરોડ માણસો એશિઆમાં છે, અને દુનિયામાં બીજા હરકોઈ ધર્મને માનનારની સંખ્યાથી એને માનનારની સંખ્યા વધારે છે. ગોતમ બુદ્ધની વાર્તા તિનું પર્વ ચરિત્ર–ગતમ એ કપિલવસ્તુના રાજા શુદ્ધોદનનો એકને એક કુંવર હતિ. પાછળથી એનું નામ બુદ્ધ એટલે જ્ઞાની પડ્યું. સુદ્ધોદન રાજા શક્ય લોકપર રાજ્ય કરતો હતો, અને તેનું રાજ્ય કાશીની ઉત્તરે 100 મિલપર હતું. ત્યાંથી હિમાલયનાં બરફવાળાં શિખરો નજરે પડતાં હતાં. રાજાની મરજી કુવરને પોતાના જે શુરવીર બનેલો જોવાની હતી, પરંતુ બાળ કમાર પિતાના સંબતીઓની રમતિમાં ભળતો નહિ અને મહેલના બાગને ખૂણેખાંચરે ભરાઈ એકાંતમાં પોતાનો વખત ગુજારતો હતા. એમ છતાં જ્યારે તે પુખ્ત ઉમરના થયા ત્યારે બહાદુર અને હથીયાર વાપરવામાં ચતુર માલુમ પડ્યો. સ્વયંવરમાં તે બધા સામાવાની આ રાજાને હરાવી સ્ત્રી પર થોડા વખત લગી તેણે સંસારનાં સુખ ભોગવ્યાં તેવામાં તેણે પોતાના નાનપણના ધર્મસબંધી વિચારો વિસારી દીધા. તે રથમાં બેશી શહેરમાં જતો ત્યારે ઘરડા, રોગી અને મુડદાં જોઈને તેના મન પર અસર થતી; અને એક સાધુનું ચિત્ત શાંત જોઈ તેને અદેખાઈ આવતી. સંસારનાં દુઃખ, શોક અને સ્થિતિના ફેરફારને લીધે એ સાધુના આત્મા પર કોઈ અસર થતી

Page #83
બુદના વનવાસ. નહિ. ગૌતમની સ્ત્રીને એક પુત્ર થયો. ત્યાર પછી તેને બીજું કાંઈ છોકરું થયું નહતું. આ નવું દીકરારૂપી બંધન પિતાને સંસારમાં બાંધી રાખશે એ ડર લાગવાથી ત્રીસ વર્ષની ઉમરે ગોતમ જંગલમાં જઈ એક ગુફામાં વસ્યા. એવી વાત ચાલે છે કે તે પોતાની સ્ત્રીના દીવાવાળા ઓરડા આગળથી પાછા ફરી ચાલ્યા ગયા, ને તેમાં જવાથી નવા જન્મેલા બાળકની મા ઉધમાંથી જાગે, માટે જતી વેળા બાળકને છેલ્લું વહેલું લાડ લડાવવાની ઈચ્છાને પણ દબાવી દઈ તેણે અંધારામાં ઘેડ દોડાવી મુક્યા. અંધારી રાતે ઉદાસોમાં મુસાફરી કર્યા પછી પોતાને નિમકહલાલ ધેડાવાળા સાથે આવ્યો હતો તેને પોતાનો ધેડે ને ઘરેણાં આપી બાપની કને પાછા મોકલ્યા જાતિ ક્ષત્રી હોવાથી તેણે લાંબા કેશ રાખ્યા હતા તે તેણે કાતરી નાંખ્યા તથા માર્ગમાં કોઈ ગરીબ માણસ મળ્યો તેને પોતાનો દરબારી પિશાક ઉતારી આપી તેનાં ફાટાંતૂટાં લૂગડાં લઈને પહેર્યા. આ રીતે ઘરબાર વગરનો ભીખારી બનીને તે એકલો ચાલ્યા. આમ દરબારી ઠાઠ, વહાલી વહુ, અને નવો અવતરેલ દીકરે તજી ચાલ્યા જવું એ “મહારાગ્ય” છે, અને તે ખુધર્મ પુસ્તકનો પ્રિય વિષય છે. બુદ્ધનો વનવાસ, 30 થી 36 ની વય થોડા વખત લગી ગૌતમ પટના પ્રાંતમાં બે બ્રાહ્મણ મુનિઓની કને અભ્યાસ કર્યો. તેમણે તેને બંધ કર્યો કે આત્માની શાંતિ શરીરને કષ્ટ આપવાથીજ થાય છે. પછી તે ગયાની પાસે વધારે ધાડા જંગલમાં જઈ વસ્યા. ત્યાં છ વરસ લગી પાંચ શિષ્યોની જોડે તપ કરીને તેણે શરીરને સૂકવી નાખ્યું. હાલનું બુદ્ધગયાનું દેહેરું એ લાંબા તપનું ઠેકાણું દેખાડે છે. પરંતુ અપવાસ અને શરીરને કષ્ટ આપવાથી તેને મનની શાંતિ મળી નહિ. પણ ઉલટ ધર્મસંબંધી નિરાશામાં તે ડૂળ્યો. બૌદ્ધધર્મગ્રંથમાં લખ્યું છે કે એ સમયમાં માણસ જાતનો દુશ્મન માર નામે દુષ્ટદેવ દેહ ધારણ કરીને તેની સાથે કુસ્તી કરતા હતા. પોતાનું બધું તપ કાંઈ કામનું છે કે નહિ એવા સદેહથી તે અકળા અને શરીરે સુકાઈટિકા પડેલ આ જોગી બેભાન થઈ પૃથ્વી પર પડશે. જ્યારે તેને ભાન આવ્યું ત્યારે તેના મનને કલેશ જતો રહ્યો હતો. પહાડની ગુફામાં દેહદમન કરવાથી મુકિત મળતી નથી, પણ માણસ જાતને ઉત્તમ રીતે વર્ત

Page #84
બુદ્ધ ધર્મ. વાને ઉપદેશ કરવાથી મળે છે એવું તેને જણાવ્યું તેથી તેણે તપ છોડી દીધું. તેના પાંચ શિષ્યો આથી ત્રાસ પામી તેને તજી જતા રહ્યા, અને વનમાં તે એકલો પડશે. રાક્ષસે અગ્નિની જેત જેવાં હથિયારે સહિત તેની આસપાસ ભમ્યા કરે છે, અને તે શાંતિમાં વડ નીચે બેઠા છે એવું સ્વરૂપ બોક્રશાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે. જંગલમાંની આ માયામાંથી નીકળી તે બહાર પડો એ વેળા તેની શંકાએ શમી ગઈ હતી; અને તે ફરીને ઊઠી નહિ. પતિ શું કરવું તે હવે તેના સમજવામાં સ્પષ્ટ આવ્યું. ત્યાર પછી તે બુદ્ધ (એટલે જ્ઞાની) નામે ઓળખાય. બુદ્ધનો જાહેર ઉપદેશ, 36 થી 80 ની વય સુધી–મોટા કાશી નગરની પાસેના સૂગ વનમાં બુદ્દે પિતાનો જાહેર ઉપદેશ શરૂ કર્યો. બ્રાહ્મણે જેમ પવિત્ર જ્ઞાતિના એક બે શિષ્યોને બંધ આપતા તેમાં ન કરતાં તેણે સધળા લેકને બંધ કર્યો. પહેલ વહેલાં તેણે સાધારણ વર્ગના આદમીને બંધ કરી શિષ્ય કર્યા. તેમાં સર્વથી પહેલા તો સ્ત્રીઓને ઉપદેશ કીધા. ત્રણ માસ પછી સાઠ ચેલા તેિની પાસે ભેગા થયા. એમને તેણે પાસેના દેશોમાં આ શબ્દો કહીને મોકલ્યા - હવે તમે જાઓ અને સર્વોત્તમ શાસ્ત્ર શીખવો. વરસમાં આઠ મહિના ઉપદેશ કરવાને તે પ્રવાસ કરતા, અને ચોમાસામાં એટલે વરસાદની ઋતુમાં, તે કોઈ એક મુકરર જગામાં રહેતા ત્યાં વાંસની ઝાડીમાં નીતિની ઝુપડીમાં લોકનાં ટોળેટોળાં તેને બેધ લેવામાં આવતાં તેમને ઉપદેશ કરતો. જે પાંચ જના શિષ્યા જંગલમાંથી ખરેખરી સંકટની વેળાએ તેને છોડી જતા રહ્યા હતા, તેઓ પાછા આવ્યા. રાજા, રાણા, વેપારીએ, કોરીગરો, બ્રાહ્મણે, તારવીઓ, ખેડૂતો, શુદ્ર, ઊંચી પદવીની કલીન નારીઓ, અને કરેલાં પાપને પસ્તાવો કરનારી સ્ત્રીઓના ભળવાથી તેના શિષ્યોમાં ઉમેરો થયો. બહાર, અધ્યા, અને વાયવ્ય પ્રાતિની પાડાના જીલ્લાઓમાં બુદ્દે ઉપદેશ કર્યો. પોતાના બાપના મહેલ માંથી તે પેડેસ્વાર થઈ નીકળ્યો ત્યારે તે પ્રતાપી તરૂણ રાજકુમાર હતા. હવે મેલાં પીળાં વસ્ત્ર પહેરેલાં, માથું મુંડલું ને હાથમાં ભીક્ષા લેવાનું dબ રાખેલું, એવો તે ભટકતા ઉપદેશ કરનારને વિષ લઈ મહેલમાં પાછા આવ્યો. ધરડા રાજાએ બહુ માનથી તિને ઉપદેશ સાંભળ્યો.

Page #85
કર્મને નિયમ. 71 બુદ્ધ ગયો તે વેળા જે કંવરનો જન્મ થયો હતો તે તેને શિષ્ય થયા. જેના ઓરડાના ઉમરા આગળથી તે અંધારામાં નીકળી ગયો હતો તે વહાલી વહુ પ્રથમ થયેલી બોદ્ધ આરજાઓમાં દાખલ થઈ. બુદ્ધનું મરણ અને તિના છેલા બાલ-બુકે પોતાની ઉમરના ત્રીસમા વરસમાં મહા વૈરાગ્ય લીધો. પિતાની જાતિ લાંબા વખત સૂધી તૈયારી કર્યા પછી છત્રીસ વરસની વયે તેણે જાહેર બોધ કરવા માંડયો અને ચુંમાળીસ વરસ લેકને ઉપદેશ કર્યો. પોતાના મિતને સમય પહેલાંથી જણાવતી વખતે તેણે પિતાના શિષ્યને આ પ્રમાણે કહ્યું - ઉમંગી થજે, વિચારવંત થ, પવિત્ર થજે, તમારા પોતાના હૃદય ઉપર ચેકસ નજર રાખજે (એટલે કે તેને આડે રસ્તે જવા દેતા નહિ ); જે આદમી શાસ્ત્ર પ્રમાણે દૃઢતાથી વર્તે છે, નીતિ પાળે છે, અને હિંમત હારતા નથી તે સંસારરૂપી સાગર તરશે, અને તેના સંતાપનો અંત આવશે. વળી તેણે કહ્યું કે દુનિયા બેડીથી સજડ જકડાયલી છે. જેમ કોઈ વૈવ દેવી એસિડ લાવીને બચાવે તેમ હું તને મુક્તિ આપું છું. મારી શિક્ષા ધ્યાનમાં રાખજે. બીજી બધી વસ્તુઓ બદલાય છે, પણ એ બદલાતી નથી; હું તમને કાંઈ વધારે નહિ કહું હું જવાને ઇચ્છું છું. હું નિર્માણ, એટલે સદા આરામ ઇચ્છું છું,’ ઉપદેશ કરવામાં અને એક રડતા શિષ્ય હતો તેને દિલાસો આપવામાં તેણે રાત ગાળી. એક હેવાલ પ્રમાણે તેના છેલ્લા બેલ આ હતા –ખંત રાખી તમારે મિક્ષ મેળવો. સાધારણ દન્તકથા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. 543 માં વડની છાયા તળે એંશી વરસની ઉમરે શાંતપણે તિન કાળ થયા, અથવા પાછલી શોધ પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. 478 માં તેનો કાળ થે. - કર્મનો નિયમ– બુદ્ધની ફતહનું કારણ એ છે કે તેણે લોકને આત્માના કલ્યાણને રતિ દેખાડો. તને બેધ એ હતો કે મિક્ષ રસ્તો સઘળા માણસને સરખે ખુલ્લો છે; અને કોઈ કલ્પિત દેવને સતિષ્યાથી આત્માનું કલ્યાણ થતું નથી, પણ પોતાના આચરયુથી થાય છે. એમ તેણે ય બંધ પાડડ્યા, પરમેશ્વર અને માણસની વચ્ચે મધ્યસ્થ રહેનાર ગુરૂ તરીકે બ્રાહ્મણો દાવ રાખતા હતા તે રદ કર્યો. તેણે ઉપદેશ કર્યો કે આ ભવમાં, બધા પાછલા ભ

Page #86
બાદ મતનું ધર્મ ફેલાવવાનું કામ. વમાં, અને હવે પછી થવાના તમામ ભવમાં પિતાની કરણી (કર્મ ) પ્રમાણે માણસની હાલત (સારી નઠારી ) હોય છે. માણસ જે વાવે તે લણે હરકોઈ ભુડા કામને માટે સજા થયા વિના રહેતી નથી. અને ભલા કામથી શુભ ફળ મળ્યાવિના રહેતું નથી. એમ છે તિ ગુરૂથી કે પરમેશ્વરથી કરેલા દરેક કર્મનું પરિણામ અટકાવી શકાતું નથી. આ ભવમાં દુઃખ પડે કે સુખ મળે તે પાછલા ભવમાં કરેલાં કર્મનું અમુક પરિસુમ છે. અહિં આ જન્મમાં કર્મ કરીશું, તે પ્રમાણે આવતા જન્મમાં સુખ કે દુઃખ પામીશું. કોઈ પ્રાણી મરી જાય છે, ત્યારે પિતાનાં પુણ્ય કે પાપ પ્રમાણે તે વધારે ઊંચી કે વધારે નીચી અવસ્થામાં જ છે. પાછલા તમામ જન્મમાં કરેલાં કર્મોનો કલ સરવાળે મળીને પાપ કે પુણ્ય બંધાય છે. એમ ભૂત, વર્તમાન, અને ભવિષ્યકાળમાં આપણું સઘળું કલ્યાણ આપણા હાથમાં છે, એવું જે ધર્મમાં જણાવ્યું છે તેમાં વ્યક્ત ( સગુણ) પરમેશ્વરની થોડીજ ગરજ છે. આત્માનું નિર્વા (છૂટી જવું–બુનું મત એવું હતું કે જીવતર થોડું કે ઘણું દુ:ખભરેલું હમેશ હાયજ; અને દરેક સારા માણસને હેતુ એ છે કે જન્મમરણની પીડાથી છૂટી વિશ્વના અ ભામાં પોતાના નોખા આત્મા ભેળી દેવો. આનું નામ “નિર્વાણ.” એનો શબ્દાર્થ “વિરામ” થાય છે. કેટલાક પડિત ખુલાસે કરે છે કે જેમ દીવો હોલવાઈ જાય છે તેમ આત્માનું ફેલાઈ જવું તેનું નામ જ નિર્વાણ બીજાઓ કહે છે કે માણસના પ્રત્યેક જન્મનાં પાપ, પરિતાપ, અને સ્વાર્થનું શમી જવું તેજ નિર્વાણું, એટલે આત્માનો છેલો વિરામ, છે. ભાવિક બોદ્ધ આ દુનિયામાં પવિત્ર ધ્યાનમાં રેહેવાની દશાએ પહેંચવા પ્રયત્ન કરે છે અને પરલોકમાં પિતાને નિરંતર શાંતિ મળે એવી આશા રાખે છે. બુદ્ધને ઉપદેશ એ હતો કે જીવતરમાં સદાચરણે ચાલવાથી એ હેતુ પાર પડે છે. બ્રાહ્મણના યજ્ઞને બદલે તેણે માટી ત્રણુ ફરજે બતા છે. તેનાં નામ-૧. સંયમ (કે ઈન્દ્રિાપર કબજે), 2. બીજા મનુષ્યપર હેતભાવ, 3, બધાં પ્રાણુઓના જીવને માન. - બદ્ધોનું ધર્મ ફેલાવવાનું કામ - બુદ્દે પોતાના શિષ્યોને બંધ

Page #87
અશોક. ર્યો કે તમારે પોતે સત્ય માર્ગે ચાલવું એટલું જ નહિ, પણ બધા માયુસેને એ પ્રમાણે ઉપદેશ કરે. મૂળથીજ બાદમાર્ગમાં ધર્મ ફેલાવવાનું કામ ચાલ્યું છે. બુદ્દે ઉપદેશવડે ધર્મ ફેલાવવાને પ્રથમ ઘણું કામ કીધાં, તેમાંનું એક છે કે તેણે સાઠ શિષ્યોને બંધ કરવાને મોકલ્યા. બધી પ્રજાઓમાં મફત ઉપદેશ કરવા જવાને માટે તેણે જતીઓનો પંથ સ્થાપ્યો બ્રાહ્મણે એ તો આર્ય જાતિમાંના દ્વિજ લેકને જ ધર્મક્રિયા કરવાનો અધિકાર આપ્યો. પણ બાદમાર્ગ તો એ જિવ અને નીચલી નતિના તમામ લેકને માટે હતો એટલુંજ નહિ, પરંતુ હિંદની અનાર્ય જાતિ અને છેલ્લે આખા એશિઆની વસ્તીને માટે પણ હતો. પહેલી અને બીજી સભા-ઈ. સ. પૂ. 543 માં બુદ્ધિનો કાળ થયા ત્યારે તેનાં વચન એકઠાં કરવાને તેના પાંચસે શિષ્યો પટનાની પાસેની એક મિટી ગુફામાં ભેગા થયા. આ પહેલી બોદ્ધ સભા હતી. તેમણે પોતાના ગુરૂના ઉપદેશના ત્રણ વિભાગ પાડીને તે ગાયા. બુદ્ધ પિતાના શિષ્યોને કરેલાં વચન; તેની નીતિના નિયમ; અને તેના માર્ગના મત. બુદ્ધના ઉપદેશના એવા ત્રણ સંગ્રહ થયા; બોદ્ધ સમાને માટે જે બેલ છે તેનો શબ્દાર્થ “ડે ગાવું છે. સો વરસ પછી તિના મતને બરાબર વળગીને ચાલનારાઓ અને ઓછા વળગીને ચાલનારાની વચ્ચેના વાંધા પતાવવાને ઈસ. પૂ. 443 માં સાત શિષ્યોની બીજી બાદ્ધ સભા મળી. શાક–એ પછીના બર્સે વરસમાં બિદ્ધ મત ઉત્તર હિંદમાં ફેલાયા. આશરે ઈ. સ. પૂ. 257 માં મગધ કે બહાર રાજા અશોક એ પંથમાં ભળી તેનો હોંસલે ભક્ત થયો. સિકંદરની છાવણીમાં આવેલા ચંદ્રગુપ્તની વાત આગળ કહેવામાં આવશે. એ ચંદ્રગુપ્તને પત્ર અશોક હતો. એવું કહેવાય છે કે તેણે 64,000 બાદ ગારજી અને આશ્રય આપ્યો હતો, તેણે ઘણું મઠ ( અપાસરા ) સ્થાપેલા કહેવાય છે, અને તેનું રાજ્ય આજે પણ મડપ્રદેશ ( વિહાર કે બિહાર) કહેવાય છે. પછીના વખતમાં રાજાધિરાજ કૉન્સ્ટટાઈને ખ્રિસ્તિ ધર્મને માટે જે કર્યું તે અશોકે બૌદ્ધ ધર્મને સારૂ કર્યું–તેને તેણે રાજ્ય 10

Page #88
74 બૌદ ધર્મ. પર્મ કર્યો. એ પાર પાડવાને તેણે પાંચ ઉપાય રચ્યા. (1) બોદ્ધમાગેનો નિર્ણય કરવાને સભા કરી; (2) તેનાં મૂળતત્વોનાં જાહેરનામાં પ્રગટ કર્યો. (૩)તને ચખે રાખવાની તજવીજને વારતે અધિકારી નીમ્યા. (4) તેના મતનો ફેલાવો કરવાને સાધુઓ મોકલ્યા; (5) ૌદ્ધધર્મશાસ્ત્રનું સપ્રમાણુ સંશોધન કર્યું. અશોકનાં કૃત્યો–ઈ.સ. પૂ. ર૪૪માં અશોકે એક હજાર વડીલોની ત્રીજી બોદ્ધ સભા પટનામાં બોલાવી. બોદ્ધ જતીનું પીળું વસ્ત્ર ધારણ કરી નઠારા માણસોએ બુદ્ધના બેધને નામે પોતાના મત પ્રગટ કર્યા હતા. આ પાખંડીમત હવે સુધર્યું અને ખરું જોતાં દક્ષિણ એશિખામાં બાદ માર્ગ અશોકની સભાના વખતથી ચા છે. આ સભાની પહેલાં અને પાછળ તિણે પિતાના આખા રાજ્યમાં એ પંથના મુખ્ય સિદ્ધાન્તો કેટલાંક આજ્ઞાપત્રોમાં પ્રસિદ્ધ કર્યા. રાજાના આ આજ્ઞાપત્રોમાંના ચાળીસ હજીલગી આખા હિંદમાં તંભેપર, ગુફાઓમાં, અને ખડકો ઉપર કોતરેલાં છે. ન્યાય અને ધર્મ ખાતે એક પ્રધાન નીમી તેિણે તિના હાથ નીચે એક ખાનું સ્થાપ્યું. ધર્મ શુદ્ધ રહે માટે તત્પર નજર રાખવી, અને તેનો ફેલાવો કરવાનો રસ્તો દેખાડો એતિનું કામ ઠરાવ્યું. રસ્તા પર કૂવા ખોદાવવા અને ઝાડપાવવાં એવીતણે ગોઠવણ કરી.તેણે માણસને માટે ધર્મશાળા અને જનાવરને કાજે પાંજરાપોળ કરાવી. કુટુંબની રહેણી ઉપર અને લોકની નીતિ ઉપર તપાસ રાખવાને તથા તરૂણ માણસને અને સ્ત્રીઓને ભણાવવામાં ઉત્તેજન આપવાને તિણે અમલદારો નીમ્યા. તમામ માણસ જાતને બેક ધર્મમાં આણવા એ મારી ફરજ છે એમ અશોક ધારતો. મ્લેચ્છના દેશોમાં છેક દૂરની હદ સુધી જઈ બધા નાસ્તિક લેકમાં દાખલ થઈ ધર્મનો ફેલાવો કરવાને તેણે કેવી રીતે સાધુઓ મિકલ્યા તે પર્વત પરના લેબમાં નોંધેલું છે. એ સાધુઓએ ક્ષત્રી, બ્રાહ્મણ અને ભીખારી, ત્રાસ આપનાર અને ધિક્કારવા યોગ્ય લોક, એ સર્વ સાથે પોતાના મૂલકમાં અને પરદેશમાં સરખી રીતે ભળી તેમને ઉત્તમ વાત શીખવી. પણ તમને એવો હુકમ હતો કે તમારે કેને બેધથી વશ કરી ધર્મ બદલાવ, તરવારથી બદલાવવો નહિદુનિયા પરઉપદેશ વડે ફેલાયેલા

Page #89
બેદ મત પ્રજાને સામાન્ય ધર્મ. ધર્મમાં સૌથી ઘણેજ વધારે ફેલાયેલોતિ બોદ્ધ ધર્મ હતિ. બીજા ધર્મના લકે કરતાં એ ધર્મના લેકે પરધર્મના કેપર વધારે મીઠી નજરે જેતા હતા. વળી અશકે પોતાના ધર્મને ફેલાવો કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો એટલું જ નહિ, પણ તેણે તેના મતાને શુદ્ધ રાખવાના ઉપાય કર્યો બિહાર (બહાર ) માં તેના રાજ્યની મધ્ય ભાગની માગધી ભાષામાં તિણે બૈદ્ધ ધર્મ શાના ગ્રંથને શુદ્ધ પાઠ મેળવી સંગ્રહ કર્યો. આ ભાષાંતર બે હજાર વરસ થયાં દક્ષિણના બેક્ટોનું ધર્મપુસ્તક છે. કનિક–બોદ્ધ મતની એથી અને છેલ્લી મિટી સભા સિથિઅને રાજ કનિશ્યના આશ્રય નીચે મળી હતી. એ રાજ વાયવ્ય હિંદમાં સુમારે ઈ. સ. 40 માં રાજ્ય કરતો હતો. એણે ધર્મપુસ્તકોનું ફરી શોધન કર્યું, અને તિબેટ, તારી, અને ચીનના ઉત્તર બેંક ધર્મીઓ પાસે ધર્મપુસ્તક છે તે એનું કરાવેલું ભાષાંતર છે. એ દમયાન બૌદ્ધ ધર્મના ઉપદેશકે આખા એશિઆમાં બધ કરતા હતા. ઈ. સ. પૂ. રજને સુમારે અશોકનો પુત્ર દક્ષિણના બને માટે તેના પિતાનું કરેલું પવિત્ર ધર્મપુસ્તક સિંહલદ્વીપમાં લઈ ગયે, ને ત્યાંથી બ્રહ્મદેશ અને પૂર્વ કે પેલગોના ટાપુઓમાં તે પાછળથી ફેલાયું. ઉત્તરના દ્ધને માટે કનિષ્કની સભાએ ઠરાવે ગ્રંથ ઈ. સ. 65 માં ચીન દેશમાં રાજ્યધર્મ થશે, અને તિબેટથી જાપાન સુધી ઉત્તર બાદમાર્ગીઓ હજી લગી તેને માને છે. બદ્ધ પંથની ક્રિયા અને મતિ પશ્ચિમ ભર્યું પણ ગયા, અને ખ્રિસ્તિ ધર્મની શરૂઆતમાં તે પંથ ઉપર તેમની અસર થઈ. બોદ્ધ મત પ્રજાને સામાન્ય ધર્મ –એ પ્રમાણે અશોકની અને કનિષ્કની સભાઓએ ક્રમાર્ગને રાજ્યધર્મ બનાવ્યો. એ ધર્મમાં નાતના ભેદ કહાડી નાખ્યા નથી. ઉલટું તેમાં તિ માબાપની આજ્ઞા પાળવી અને સર્વ માણસ અને જનાવ પર માયા રાખવી, એની સાયે બ્રાહ્મણને અને ધર્મગુરૂઓને પૂજ્ય માનવા એને ત્રણ મોટી કરમાંનો એક ગણાવી છે. એમ છતાં બુદ્દે માણસ જાતના વિભાગ નાત પ્રમાણે નથી કર્યા, પણ તેમના પુણ્ય પ્રમાણે કર્યા છે. તેણે તેની સાંભળનારાને સદાચરણ પાળવાનું કહ્યું છે; દેને ભેગ આપવા ના

Page #90
બૌદ્ધ ધર્મ, કહી માટે બોદ્ધધર્મ માનનારા દેશમાં લેકે યજ્ઞને બદલે મરી ગયેલા સંતોની જાળવી રાખેલી ચીજની જાહેર પૂજા કરે છે. એ ધના પવિત્ર મકાન મૂળમાં દેવનાં દહેરાં નહોતાં. તે તો જતીઓ અને આ રજાઓને રહેવાના અપાશારા હતા, ને તેમાં ઘટ અને જપમાળાઓ હતી અથવા એ મકાનો ધર્મ સ્થાપનારના એકાદ દાંત કે હાડકા ઉપર તેની યાદગીરીમાં બાંધેલી દેવડીએ હતી. બુદ્ધની હયાતીનો ઈનકાર–એક તરફથી બુદ્ધના જીવન અને મરણ સંબંધી અભુત વાતો ચાલે છે, અને બીજી તરફથી એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે બુદ્ધ જાતિ થયોજ નથી. બુદ્ધના જન્મનો નક્કી કાળ ઠરાવી શકોક્તિ નથી. અમે દંતકથા પરથી તેનાં વરસ આપ્યાં છે. કેટલાક પંડિત કહે છે કે બોદ્ધમાર્ગ માત્ર કપિલના સાંખ્યમતને આધારે થયેલે છે. તેઓ કારણ બતાવે છે કે બુદ્ધનું જન્મનગર કપિલવસ્તુ “કપિલને વામ” કેવળ જોડી કહાડેલું છે; કપિલમતમાં માયા કે ભ્રાન્તિવાદ છે તે પરથી બુદ્ધની માનું નામ માયા દેવી ઠરાવ્યું છે; અને બુદ્ધિ એ નામ પણ કઈ પુરૂષનું નથી, તને અર્થ માત્ર “જ્ઞાન” છે. આ ધારણ વિષે જે એટલું જ માત્ર કહીએ કે બહંમત કોઈ એક માણસથી એકાએક ઉપન્ન થયેલ નથી, પરંતુ તેની પહેલાં બહાર પડેલા બ્રાહ્મણના તત્વજ્ઞાન અને ધર્મ ઉપરથી રચાયેલ છે, તો તે ખરું છે, પણ એ ધારણું બાંધનારાઓ લેકને કરેલ બુદ્ધિનો ઉપદેશ અને તેના સુંદર જીવનથી થયેલી કાયમ અસર એ બે મિટી બહધર્મ વિષેની દંતકથાને લગતી બાબતો લક્ષમાં લેતા નથી. બ્રાહ્મણધર્મ કદી નાશ થવો ન હ તૈ– બાદમાર્ગે બ્રાહ્મણધર્મને હિંદમાંથી હાંકી કાઢશે નહતિ. એ બે ધર્મો એક હજારથી વધારે વર્ષ સૂધી, ઈ. સ. પે 250 થી સુમારે ઈ. સ. 1000 લગી, જોડે ચાલ્યા. અર્વાચીન હિંદુધર્મ એ બેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. હિંદનાં કેટલાક રાજ્યમાં કેટલાક સમયમાં બદ્ધ માર્ગ ચાલતો હતો. પણ બ્રાહ્મણધર્મને હરકોઈ સમયે નાશ થયો નહતો, અને આખરે બ્રાહ્મણોએ બુદ્ધને પોતાના દેવ વિષ્ણુનો નવમો અવતાર માન્યો. બાદમાર્ગના મઠ અને બ્રાહ્મણધર્મના દેવ જોડે જેડે બાંધેલાં ઈ. સ. 800 તથા ઈ. સ. 630 માં (ચીનથી આવેલા ) જાત્રાળુઓના જોવામાં આવ્યાં હતાં.

Page #91
શલાદિત્યની બેરાત. શીલાદિત્યની સભા, ઈ. સ. ૧૩૪-અને ઉદાહરણ એ છે કે ઉત્તર હિંદમાં એ છેલ્લી (634) સાલમાં શીલાદિત્ય નામે પ્રખ્યાત બોદ્ધ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એ રાજા ઇ. સ. ના સાતમા સૈકાનો જાણે અશોક હોય એમ જણાય છે ; દાન આપવું અને ધર્મનો કેલા કર, એ બાદ્ધ મતની બે મોટી ફરજે છે, તે તેણે બરાબર બજાવી. ઈ. સ. 630 માં સાધારણ સભા બોલાવી તિવડે તેણે બોદ્ધ ધર્મને ફેલાવો કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. એ સભામાં એકવીશ ખંડિયા રાજા પોતપોતાના રાજ્યના અતિ વિદ્વાન દ્ધ સાધુઓ અને શાહ્મણે સહિત આવ્યા હતા. પરંતુ એ રાજાને હેતુ એકલા બેદમાર્સનો નિર્ણય કરવો એવો ન હતો. એ વખતના હિંદના બંને ધર્મો વિષે તમાં કામ ચાલ્યું. પ્રથમ તેમાં બાદ પડિતાને અને બ્રાહ્મણોને વિવાદ થયો. પછી કનિશ્યના ઉત્તર ગ્રંથને માનનારા અને અશોકના . દક્ષિણ ગ્રંથને માનનારા એ બે બાદ્ધ પંથોની વચ્ચે વાદ ચાલ્યા. ગુરૂ એના મત જેમ ચેખા ન હતા, તમ લેકની ધર્મક્રિયાની રીત પણ ચેખી ન હતી. સભાને પહેલે દિવસે મોટા ભભકાથી બુદ્ધિની મૂર્તિની સ્થાપના થઈ. બીજે દિવસે બ્રાહ્મણોના સૂર્ય દેવની મૂર્તિની પધરામણી કરી, અને ત્રીજે દિવસે હિંદુના શિવની મૂર્તિ બેસાડવામાં આવી. શીલાદિત્યની ખેરાત - શીલાદિત્ય હર પાંચ વર્ષે પોતાના રાજ્યખજાનાનું દાન કરી દેતા. અલ્લાહાબાદની પાસે ગંગા જમનાનાં જળને સંગમ થાય છે, તે મેદાનમાં તે મહારાજાના બધા રાજા રાણાને અને લોકનાં ટોળાંને પંચોતેર દિવસ લગી જમાડવામાં આવતાં તેનું વર્ણન ચીના જાત્રાળ હિઊએન સાંગે કહ્યું છે. શીલાદિત્ય પોતાના મહેલની તમામ દાલત લાવી બ્રાહ્મણને તથા ખાદ્ધ જતીઓને, સાધુને, અને બીજા ધર્મવાળાઓને (પરમાર્થીઓને ), અન્તર ગણ્યાવિના આપી દેત. એચ્છને છેલ્લે દહાડે પોતાના અંગનાં આભૂષણ અને રાજ્યપોષાક ઉતારી પાસે ઉભેલાને આપી દઈ પુરાતન કાળમાં બુદ્ધની પેઠે શીલાદિત્ય કઈ ભીખારીનાં ચીથરાં પહેર. આ ક્રિયાથી બુદ્ધના મહા ત્યાગને તે ઉજવતો અને સાથે સાથે વ્યાહ્મણે એ કહેલું મોટું કર્તવ્ય જે દાન પણ કરતા.

Page #92
બૌદ્ધ ધર્મ નલન્દને અપાશે.—ગયા પાસે નાલન્દનો વિશાળ અપાસરો ને એક વિદ્યામંદિર હતું. એ જોઈને મધ્યયુગના સૂરોપના બ્રિતિ મઠ (આખીઓ) અને મહા વિદ્યાલય યાદ આવે છે. બોક્કમતની 18 શાખાઓના દશ હજાર જતી અને નવા શિષ્ય અહિં ધર્મવિવા, તત્વજ્ઞાન, કાયદા, વિદ્યા, વિશેષ કરીને વૈદ્યકવિદ્યા ભણતા હતા, અને ભક્તિ કરતા હતા. ઉદાર રાજાઓની તરફથી ભેજન મળતું તથી તેઓ વિદ્યા ભણી ત્યાં નિરાંતિ રહેતા. બૌદ્ધધર્મના આ મુખ્ય આશ્રમ પરથી પુરા મળે છે કે તે ધર્મ હિંદના બે વિરોધી માર્ગમાંને એક હતો. એક વેળા ટુંક મુદતમાં (સુમારે ઈ. સ. ૬૪૦માં) બોજ માર્ગના શત્રુઓએ ત્રણવાર એ મઠનો નાશ કર્યો હતો. બ્રાહ્મણ ધર્મો જય, ઈ. સ. 700 થી ૯૦૦ઈ. સ. 700 થી 900 ની વચ્ચે બ્રાહ્મણ ધર્મમાં સુધારો કરનારા ઘણું થઈ ગયા. 800 વર્ષ પછી તિ બ્રાહ્મણ ધર્મ ધીમે ધીમે જેર પર આવ્યો. ધર્મશોધક એટલે સુધારે કરનારા બ્રાહ્મણોની ઉશ્કેરણ થી થયેલા ઉપદ્રવનું ઝાઝું જ્ઞાન કહાણુઓ ઉપરથી મળે છે. ઠામ ઠામ ને પીડા કરવામાં આવતી તે પણ તેથી બુદ્ધ ધર્મની પડતી થઈ નથી; એ પડતી તો કંઈક ભાગે એ ધર્મ જીર્ણ ( જૂન) થવાથી તથા કઈ ભાગે ધર્મસંબંધી નવા વિચારે ઉત્પન્ન થવાથી થઈ છે. તરવારથી સામાન્ય રીતે એ ધર્મને દબાવી દીધેલ હોય એમ લાગતું નથી. દશમા સેકામાં કાશમીર અને ઓઢીઆ (ઓરિસ્સા) જેવાં સરહદનાં રાજ્ય એ ધર્મને વળગી રહ્યાં હતાં; અને મુસલમાનો પૂરેપૂરા આ ભૂમિમાં આવ્યા તે પહેલાં કે તેને માને લગભગ મૂકી દીધા. દેશનિકાલ થયેલ બોદુ ધર્મ, ઈ. સ. ૮૦૦પાછલાં એક હજાર વર્ષમાં બિાદમાર્ગને હિંદી જન્મભૂમિમાંથી કાઢી મૂકે છે; તપણુ પોતાના વતનમાં તેને જે ફતહ મળી તેથી વધારે મિટી ફતેહ તેણે પરમુલકમાં મેળવી છે. માણસ જાતના લગભગ અર્ક ભાગને માટે તેણે અક્ષરવિદ્યા અને ધર્મ એ બે વાનાં ઉત્પન્ન કર્યા, અને આરંભમાં ખ્રિસ્તિ ધર્મ ઉપર તેણે જે અસર કરી તેને લીધે તેણે માણસ જાતના

Page #93
જૈનમાર્ગ. બાકીના અર્ક ભાગના ધર્મમાં ફેરફાર કર્યો છે. પચાસ કરોડ માણસ, અથવા દુનિયાની વસ્તીના સેંકડે 40 આદમી હજી બુદ્ધના મત પાળે છે. અફગાનિસ્તાન, નેપાળ, પૂર્વ તુર્કસ્તાન, તિબેટ, ભાંગેલિઆ, માન્યુરી આ, ચીન, જાપાન, પૂર્વ આર્કિપેલેગ, શિયામ, બ્રહ્મદેશ, સિંહલદ્વીપ, અને હિંદ એટલા દેશો તેના પ્રતાપી વિજયના ચક્રમાં કોઈ એક અથવા બીજે વખત હતા. હાલના રૂશ મહારાજ્યની સીમાથી માંડીને પાસિફિક મહાસાગરના ટાપુઓ લગી એક લીટીમાં સાથે સરસાઈ કરનારા એક પછી એક એમ ઘણું ધર્મ છેડે મારામારી કરી છે, અને તેમની પાછળ પતે ટકી રહ્યો છે. હાલના વખતમાં દુનિયામાં મેટા ત્રણ ધર્મે છે, તમને એક એ છે, અને બાકીના બે ખ્રિસ્તિ અને મુસલમાની ધ છે. ત્રણે પિકી સૌથી વધારે માણસ બૌદ્ધધર્મમાં છે. જેનમાર્ગ–હિંદમાંથી પણ બોદ્ધમાર્ગ છે ક જતા રહ્યા નથી. તેના ઉત્તમ મતિમાંના ઘણુ મત હજી હિંદુ ધર્મમાં ચાલુ છે. વળી જેન નામે એક ખાસ પંથ તેની પાછળ રહ્યો છે. એ પંથમાં આશરે પંદર લાખ માણસ છે. જ્યાં તેમના મતને વેદનો મત મળતા ન હોય ત્યાં બોદ્ધ લેકની પેઠે તેઓ વિદને પ્રમાણ માનતા નથી; યજ્ઞનો તિરસ્કાર કરે છે, ને કઠણ નીતિ પાળે છે; પોતાની આગલી અથવા પાછલી સ્થિતિપર કોઈ બહારના દેવની અસર થતી નથી, પણ પોતાનાં કર્મની અસર થાય છે એવું તિઓ માને છે. માણસની કે પશુની હત્યા કરવાની મના કરે છે. જેના લકે કાળના વિભાગ કરે છે, તેને યુગ કહે છે. તેઓ વીરા અને પૂજે છે. અને એટલે સિદ્ધ થયેલા સન્ત પુરૂષો. એવા જીનો ગયા યુગમાં ચોવીસ થયા હતા, ચાલુ યુગમાં એવી થયા છે, અને આવતા યુગમાં એવીશ થશે. તેનાં દહેરાંમાં એ સિદ્ધાની માણસથી ઘણા મિટા કદની મૂર્તિઓ ઉભી કરેલી હોય છે. ઝાડીવાળા પતિ ઉપર અને રમણીય એકાન્ત જગામાં તેઓ તીર્થની જગે પસંદ કરેછે; અને તે પર ધોળા આરસના સફેદ ચળકતી છાનાં સુન્દર નકશીદાર દેવળ બનાવે છે. જેનો ઘણું કરીને વેપારી કે સરાફ હોયછે.તિ

Page #94
જૈનધર્મ એના દાનની હદ નથી; અને જૂના વખતમાં જનાવરો ઉપર દયા કરનારા બોદ્ધ લેકે હિંદનાં ઘણું શહેરોમાં પાંજરાપોળ કરી ગયા છે તેને મદદ આપનારાઓમાં મુખ્ય એ લોક છે. બ્રહ્મધર્મ કરતાં જૈન ધર્મ વધારે જાને છે, તથા બુકનું મત જનમતને મળવું છે એમ તેઓ કહે છે તેનો કંઈ પૂરાવો છે. હિંદમાં બૌદ્ધ મતની હાલના વખતમાં સત્તા–બાલ્કમત હજી લગી બ્રદેશના લોકોનો ધર્મ છે, અને ત્યાં ત્રીસ લાખ માણસે, અથવા વરતીનો ભાગ એમ માને છે. પ્રાચીનકાળથી દધર્મના મઠો સાધુઓને માટે અપાસરા તરે છે અને જુવાનોને માટે શાળાએ તરીકે વપરાય છે; અને હમણું, આખા બ્રહોદેશમાં અંગ્રેજ સરકાર તરફથી જે પદ્ધતિ પર કેળવણી અપાય છે તેનું ધેરણુ એ પરથી લીધેલું છે. બ્રિટિશ હિંદના બાકીના મૂલકમાં મુખ્યત્વે બ્રહ્મદેશની પડાશમાંના બંગાળ ઈલાકાના જીલ્લાઓમાં અને હિમાલય પર્વતની આધેની ખીણમાં આશરે 1,33,000 શુદ્ધ દ્ધ લોક છે. ધીમે ધીમે બદ્ધધર્મ નીચલા બંગાળામાં દાખલ થતો જાય છે અને બોદ્ધ - કનાં વર્તમાનપત્ર કલકત્તા અને બીજી જગામાં પ્રગટ થાય છે. જેના મત કે જે હિંદી બાદમતને મળતિ ધર્મ છે તે વિષેની હકીકત ઉપલી કલમમાં આપી છે; તોપણ બોદ્ધધર્મમાંની કેટલીક ઉમદા બાબતો કોઈ અમુક નાતમાં નહિ પણ બધા હિંદુ લેકના ધર્મમાં દાખલ થયેલી જે- . વામાં આવે છે. મનુષ્ય માત્ર એક કુટુંબના ભાઈ છે એ સિદ્ધાન્ત, જે નવા પ્રગટ થતા દરેક હિંદુથની શરૂઆતમાં ફરી ફરીને સમજાવવામાં આવે છે તિ; નાતના ધારાને લીધે દુઃખી થતી બાઈડીએને, વિધવાઓને, તથા નાત બહાર થયેલાઓને હિંની મોટી વિષ્ણવ જાતિ તરફથી આશ્રય મળે છે તે; ઈંગ્લાંડમાં ગરીબને પાળવાના કાયા છે, તેને બદલે હિંદમાં બધાં માણુસને દાન આપવાને જે ચાલ છે ત; અને સધળા જોડે નરમાશ રાખવાની રીત છે તે સર્વ બાદ્ધધર્મમાંની બાબતો છે. અર્ધા કટાક્ષમાં હિંદુને “કોમળ અંતકરણના” (માઈડ) એવું વિશેષણ અંગ્રેજીમાં લગાડવામાં આવે છે તે તેમની દાન આપવાની અને નરમાશ રાખવાની રીત જોતાં ઘણે દર ખરું છે. |

Page #95
प्रकरण 6 हूं. હિદમાં ગ્રીક લિક, ઈ. સ.પ. 327 થી 161 સૂધી. હિંદના ઈતિહાસનાં બહારનાં સાધન-ઈ.સ. 5. 327 માં રીક સવારી આવી ત્યારથી હિંદનો પરદેશી સાથેના સંબંધનો ઈતિહાસ શરૂ થાય છે. ઘણા જુના વખતથી હિંદ અને ભૂમધ્ય સમુદ્રની વચ્ચે કાંઈક આડકતરો વેપાર ચાલતો હતો. કલાઈ અને હિંદી વેપારની બીજી જણસે તેઓનાં સંસ્કૃત નામથી હિંમરના જાણવામાં હતી અને હિબુના બાઈબલ (ધર્મપુસ્તક) માં હિદમાં પેદા થતી વસ્તુઓનાં નામ છે તેની લાંબી યાદી કરવામાં આવી છે. હિંદ વિષે ખાસ કહેનાર થીક ઈતિહાસમાં પહેલે માઈલેતસ નગરને હકાતિઓસ હતો (ઈ.સ. પ. 540-486). હૈ- - રોડટસને સિંધુ નદી સુધીની માહિતી હતી (ઈ.સ. ૫.૫૦),અને વેવ કસીઅસ (ઈ. સ. પૂર્વે 401) ઈરાનમાં રહી આવ્યાથી હિંદમાં નીપજતી વસ્તુઓ, તેનાં રંગ, વણાટકામ, વાંદરા, અને પોપટ સંબંધી માત્ર થોડી હકીકત આણી. પણ ઈ. સ. પૂ. 327 માં માસેદન (મક૬ની ખા)ના પાદશાહ મહાન સિકંદરની જોડે ગયેલા ઈતિહાસક્ત અને વિદ્વાનોએ સિંધુની પૂર્વના હિંદની હકીકત - યુરોપને પ્રથમ જણાવી. સિંકદરની સવારી–ઈ. સ. પ૩ર૭ ની સાલના પહેલા ભાગમાં મહાન સિકંદર હિંદમાં પડે; અટકથી ઉપલા ભાગમાં નદી ઓળંગી અને વચમાં આવેલા તાકસીલી લેકાના ભૂલકમાંથી લડ્યા વગર કૂચ કરી ઝલમ (હયડાપેસ) ને કાંઠે પહોંચ્યા. પંજાબ નાનાં નાના રાજ્યોમાં વહેંચાઈ ગયેલું તેના જવામાં આવ્યું, એ રા એક એકપર અદેખાઈ કરતાં હતાં અને તેમાંનાં ઘણાંક ચઢાઈ કરનારની સામા થવાને બદલે તેને મળી જવાને ઈચ્છતાં હતાં. આમાં પિરસના સ્થાનિક રાજા તેની સામા કલમ ઉતરતી વેળાએ થયેતેને ઠેકાણે રથને ગણીએ તો ચાલતા સેકામાં પંજાબનો રા 11

Page #96
જ રણજીતસિંહ થઈ ગયે તેના જેટલી જ એ પિરસની હતી. સિકંદરે પડે લખેલાં પ પરથી લુટાર્કે એ લડાઈનું આબેહુબ વર્ણન કર્યું છે. હાલમાં ચિલિયનવાળાની રણભૂમિ છે, તેની પશ્ચિમે સમારે ચોદ મલપર ઝેલમ નદીના એક વાંકપર પિતાના લશકરને ગ્રીક રાજાએ ગોઠવ્યું, અને રાત્રે પવનનું તોફાન ચાલતું હતું તેને લાભ લઈ પાર ઉતર્યો. પિરસે પિતાના રથ ઉતાવળે મોકલ્યા, તેઓ કાંઠા પરના કાદવમાં ચાંટી ગયા. પછી યુદ્ધ થયું તેમાં તેના હાથીએ ગીક ફેજની સામે ન થતાં પાછા વળી, પોતાની સેનાને પગ તળે કેચરી નાંખી. લડાઈના આરંભમાં તેને કંવર પડશે. પિસ પડે જખમી થઈને નાઠે; પણ તાબે થવાનું કબુલ કરવાથી તેને તેના રાજ્યપર બહાલ રાખ્યો અને પોતાને જીતનારને, તે વિશ્વાસુ મિત્ર થયો. આ જીતની જગા પર સંભારણાને માટે સિકંદરે બે શહેર વસાવ્યાંએક ઝલમને પશ્ચિમ કાંઠે (હાલના જલાલપુરની પાસે) બુકેફલા (એ નામ તેને વહાલ ધેડે એ સંગ્રામમાં કતલ થયો હતો તેના પરથી તેણે પાડવું) અને બીજું નદીની પૂર્વ બાજુએ નિકાય, હાલનું સિકંદર પંજાબમાં નાના પરસના રાજ્યમાં થઈ અનિકેણમાં અમૃતસર ભણી સિકંદર ચાલ્યો અને પછી આથમણી દિશાએ થોડાક પાછા વળી સંગળનામે જગા આગળ કાથે ખાઈ લેક જોડે વઢવાને ગયા, અને આિસ ( હયાસીસ) નદીએ પહોંચ્યા. અહિં હાલના સામ્રાએનની રણભૂમિથી થોડે છે. તેણે પોતાની વિજયી સેનાને મુકામ કરાવ્યો. તેણે ગંગાએ જવાનો વિચાર કર્યો હતો; પણ પંજાબના ઉનાળાના તાપથી તેનું લશ્કર નબળું પડી ગયું હતું, અને નેત્રંત્ય ભણીથી વાતા મિસમના પવનના તફાનથી લશ્કરનાં માણસનાં દિલ નાઉમેદ થયાં હતાં, તેની પૂઠે દેશી જાતિ વઢવાને ઊઠી ચુકી હતી; અને હિંદના એક છેડા પર આવેલા આ પ્રાંતની પણ હદ ઉતરી ગયા વિના આ દિગ્વિજયી મહારાજાને પાછા ફરવું પડયું. અહિંથી ગંગાસૂધીમાં વચ્ચે સતલજ નદી, પંજાબના પૂર્વ જીલ્લા, અને મોટી જમના નદી હતાં. એકજવાર હાર ખાધાથી તેના સૈન્યને નાશ થઈ

Page #97
સિકંદરની સ્વારીના પરિણામ. જત; ઝેલમને કાંઠે થયેલા સંગ્રામમાં જે તેને પરાજય થયો હેલ, તો પહાડાના ઘાટની અફગાન સરહદ પર કે ચીક પહોંચ્યા ન હોત એવું સંભવે છે. અતિ પિતાના માણસેના ખૂમાટને તાબે થઈને તેમને ઝલમ નદીપર પાછા લઈ ગયા ત્યાં ફેજના 8,000 જેદ્દાને હોડીએમાં બેસાડી નદીના નીચલા ભાગ તરફ દક્ષિણ પંજાબમાં થઈ સિંધભણુ મોકલ્યા; અને બાકીના લશ્કરના બે ભાગ કરી કાંઠે કાંઠે પગરસ્તે કુચ કરી. સિંકદર સિંધમાં દેશના લોક સામા થયા, અને ગ્રીકસેના જેલી જમીન પર છાવણુ કરતી તેટલી જ જમીન તેિમના કબજામાં હતી. હાલની પેઠે તે વારે પણ દક્ષિણ પંજાબની રાજધાની મુલતાન શહેર છેતું. અહિં તેને માલ્વીલોક જડે યુદ્ધ કરવું પડ્યું અને એ શહેર લેતાં સખ્ત ઘા વાગ્યા. તેની ખીજવાએલી ફેજે ત્યાંના દરેક આદમીની કતલ કરી. વધારે નીચાણમાં જ્યાં પંજાબની પાંચ નદીઓનો - ગમ થાય છે, ત્યાં તેણે લાંબે મુકામ કર્યો. અહિં સિકંદ્રિના નામે નમ: વસાવ્યું તેને હાલમાં ઉષ્ણ કહે છે. આસપાસનાં સંસ્થાનોને તાબેદારી કબુલ કરાવી ત્યાં રક્ષણ માટે એક ફજ અને ક્ષત્રપ (સૂ) પિતાની પાછળ મૂકી તેણે લાંબી મુદત ટકે તિવી ગ્રીક સત્તાનો પાયે ન. ખે. ત્યાંની મોટી નદીઓમાં ચાલે તેવાં વહાણો બંધાવી તેમાં બેસી તિ સિંધમાં થઈ દક્ષિણ ભણી ચાલ્યો અને નદીમાર્ગ સમુદ્રતીરે - હોંચ્યા. તેણે નદીના ત્રિકોણાકાર પ્રદેશને મથાળે એક શહેર નવું બાંધુ ફરીથી વસાવ્યું. એ શહેરનું નામ પતલ હતું, અને હૈદરાબાદ નામ તે હજીલગી સિંધની રાજધાની છે. સિંધુના મુખ આગળ તેણે પલીજવાર ભરતી ઓટને ભવ્ય દેખાવ દીઠી. પોતાની સેનાના એક ભાગને તેણે વહાણુમાં બેસાડીને નીઆર્કસની સરદારી નીચે ઈરાની અખાતના કાંઠાને માર્ગ મોકલી. બાકીનાને પોતે દક્ષિણ બલુચિસ્તાન અને ઈરાનની વાટે સુસા શહેરમાં લઈ ગયા. રસ્તામાં અને પણીની તંગીથી ભારે નુકસાન વેઠી ઈ. સ. પિ. કરપ માં તે ત્યાં પહો.. સિકંદરની સવારીનાં પરિણામ–પંજાબમાં અને સિંધમાં છે વરસ લડાઈ ચલાવી, તેમાં સિકંદરે એકે પ્રાંત કબજે કર્યો નહિં;

Page #98
હિંદમાં ગ્રીક લાક. પરંતુ તેણે બીજા અધિપતિઓ જોડે દસ્તીના કરાર કર્યા, શહેરે વસાવ્યાં, અને નગરના રક્ષણ માટે લશ્કર મૂક્યાં. પિતાનો પક્ષ કરનારા હદના રાજાઓને ઘણેક મૂલક આપ્યો; દરેક નાના દરબારમાં જીકની તરફેણ કરનાર પક્ષ થયો હતો; અને પશ્ચિમે અફગાન સરહદથી પૂર્વે બીઆસ નદી સુધી તથા દક્ષિણે સિંધમાં નદીના ડેલ્ટા લગી, ઘણેક ઠેકાણે ફેજનાં થાણાં બેસાડ્યાં, તે ઉપરથી એ પાછો આવવાને હતો એવું ખુલ્લું જણાતું હતું. તેની સેનાનો ઘણે ભાગ બાકઆિમાં રહ્યા અને ઈ. સ. 5. 323 માં સિકંદરનું મૃત્યુ થયું, ત્યારપછી તેના રાજ્યના હિરસા પાડયા તિમાં સિરિયાના રાજ્યના સ્થાપનાર સેલ્યુકસ નિકાટરના ભાગમાં બાકઆિ અને હિદ રહ્યાં. ચંદ્રગુપએ ર્મિયાન હિંદમાં એક નવી રાજસત્તાનો ઉદય થયા હતા. સિકંદરનો મુકામ પંજાબમાં હતો ત્યારે હિંદના જે સાહસિક માણસ તેને જઈ મળી પોતપોતાને માટે રાજ્ય મેળવવાને સારૂ કે સામોવડિયાનો નાશ કરવાને કાજે યુક્તિ કરતા હતા, તેમાં ચંદ્રગુપ્ત નામે પુરૂષ હો. તે ગંગા નદીના પ્રદેશમાંથી દેશવટે પામેલ હતો, અને તેણે કાંઈક નાશી ભરેલું કામ કરેલું દીસે છે. બી ખાસ કોઠે કંટાળેલા ચીને અગ્નિકોણના દોલતવાળા પ્રાંતો જીતવાની તદબીરવડે લલચાવવાનો તેણે પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ સિકંદર પડે તેનાઉપર ગુસ્સે થે, તેથી તેને છાવણમાંથી નાશી જવું પડયું (ઈ. સ.પ. 326). પછીનાં વરસમાં અંધેર ચાલ્યું, તેમાં મગધ કે બિહારમાં નંદ વંશને નાશ થવાથી તેણે લૂટારૂ ટેળાઓની મદદથી પોતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું. ઈ. સ. પ. 316 માં તે વંશની રાજ્યધાની પાટલીપુત્ર (હાલમાં પટના)નો તેણે કબજે કર્યો; ગંગાના પ્રદેશમાં તેણે પિતાની સત્તા સજડ થાપી, અને વાયવ્ય દિશામાં આવેલાં ગ્રીક અને દેશી બને પ્રકારનાં સંસ્થાનોને પોતાની સર્વોપરિ સત્તા કબુલ કરવાની જરૂર પડી. સિકંદરના મરણ પછીનાં અગીઆર વર્ષમાં ગ્રીક સરદાર સેલ્યુકસ સિરિયાનું રાજ્ય જીતવાના કામમાં મ હતિ, તેવામાં ઉત્તર હિંદમાં ચંદ્રગુપ્ત બાદશાહી ઉભી કરવાપર મંડ્યો હતો. સેલ્યુકસે સિરિયામાં ઈ. સ. 5 312 થી 280 સૂધી રાજ્ય કર્યું, અને ગંગાના પ્રદેશ

Page #99
ઈ. સ.પિ. 300 માં હિંદની હાલત. માં ચંદ્રગુપ્ત ઈ. સ.પ. 316 થી 292 લગી રાજ્ય કર્યું. ઈ. સ.પ. 312 માં એ બે અધિપતિઓએ પોતપોતાના રાજ્યની સીમા એકમેકને અડ આણી મૂકી. બન્નેએ સલાહ કરી રહેવું કે લડવું એનો તમને નિશ્ચય કરવાનો હતો. અંતે સેલ્યુકસે કાબુલની ખીણમાં છતિલો મૂલઇ તથા પંજાબ હિંદી મહારાજા ચંદ્રગુપ્તને વેચાણ આપ્યાં, અને તેને પોતાની દીકરી દીધી. વળી તેણે ઈ. સ. 5 306 થી ર૯૮ સુધી ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં ગ્રીક એલચી રાખ્યો હતો. બેગાને સે કરેલું હિંદનું વર્ણન-પ્રખ્યાત મેગેશ્યને સતિજ આએલચી હતો. ઈ. સ.પ. 300 થી ઈ. સ. 1700 સુધીના બે હજાર વરસમાં યુરોપના લોકને હિંદના હેવાલ મળ્યા છે તે સર્વમાં કદાચ એને લખેલ હેવાલ શ્રેષ્ઠ છે. તે કહે છે કે લેકની જ્ઞાતિ ચાર ન હતી, પણ સાત હતી–તિઓનાં નામ; તવજ્ઞાની (ફિલસુફ ), ખેડુત, ભરવાડ, કારીગ, યુદ્ધ કરનારા, દેખરેખ રાખનારા, અને રાજમંત્રીઓ. તવજ્ઞાની બ્રાહ્મણ હતા, અને તેમના જન્મારાના ચાર આશ્રમ ઠરાવેલા છે તે એણે વર્ણવ્યા છે. બ્રાહ્મણ અને શ્રમણ વચ્ચે તફાવત મેગારને જણાવ્યું છે, તે પરથી કેટલાક વિદ્વાનો અનુમાન કરે છે કે બદ્ધ શ્રમણુંકે જતીઓને વર્ગ અશકની સભાની પહેલાં પચાસ વરસ ઉપર જાણતો હતો. પરંતુ શ્રમણમાં તો ઘણું કરીને પહેલા અને ત્રીજા આશ્રમના બ્રાહ્મણે પણ વિદ્યાર્થી અને વનવાસી છેવાથી ગણતા. દેખરેખ રાખનારા, એટલે મિગાસ્યનેસના છઠ્ઠા વર્ગના લાક સુનીતિ ઉપર તપાસ રાખનારા બૌદ્ધ હતા એવું માનવામાં આવ્યું છે. અરિઅને એમને એપિસ્કોપોઈ નામ આપ્યું છે. એ ગ્રીક શબ્દ ઉપરથી અંગ્રેજી “મિરાપ '( આત્માપર તપાસ રાખનાર) બન્યા છે. ઈ. સ.પ. 30 માંહિદની સંસારી હાલત–હિંદમાં ગુલામગીરી નહિ હતી તિ, તથા સ્ત્રીઓનું પતિવ્રતાપણું, અને પુરૂષોની બહાદુરી જેઈ આ ગ્રીક એલચી આનન્દ અને આશ્ચર્ય પામ્યા. એશિઆના બીજા બધા લોકેથી તિઓ પરાક્રમમાં ચડિયાતા હતા. તિમને બારણે તાળાં વાસવાની જરૂર પડતી નહિ; એથી વધારે સારું એ હતું કે કઈ હિંદનો વતની કદી જૂઠું બેલતિ જાણુતા નહિ. તેઓ

Page #100
હિંદમાં ગ્રીક લોક. નિશે નહિ કરનારા, ઉગી, ખેતી કરવામાં સારા, અને હુનરમાં ચતુર હતા. ભાગ્યેજ કદી અદાલતમાં દાવો લડવા જતા, ને પોતાના દેશી રાજના અમલ નીચે શાંતિમાં રહેતા. રાજાવડે ચાલતા રાજ્યવહિવટની રીત વર્ણવી છે તિ મનુસ્મૃતિમાં લખેલી રીતને લગભગમળતી છે. આગામ્યનેસ કહે છે કે હિંદમાં 118 રાજા હતાંએમાંનાં કેટલાંક ચંદ્રગુમના પાદશાહી રાજ્યની પેઠે બીજા તાબાનાં રાપર ઉપરી શું ભાગવતાં હતાં. હિંદના ગામની ગોઠવાયુનું ખ્યાન એણે ઠીક કર્યું છે; પ્રત્યેક ગામ આ ગ્રીકને સ્વતંત્ર પ્રજાસત્તાક રાજ્ય જેવું જણાયું. ડુિત (વિજ્ય) લોક યુદ્ધના કામથી અને સરકારી નોકરીમાંથી બાતલ રખાયલા મેગેયેનસના જોવામાં આવ્યા; હિંદના રંગ (રંગ આપનારા પદાર્થો ), રેસા, વણાટકામ, અને ( જનાવરી, વનસ્પતિની, અને ખનિજ) ઉપજનાં નામ તેિણે આપ્યાં છે. હાલની માફક વર્ષ તુના વરસાદ ઉપર ખેતીનો આધાર હતિ; પાક ઓછા ઉતરવાને હોય તો તેને જોઈતો બંદોબસ્ત અગાઉથી કરવાના હેતુથી વરસાદનો વરે જોવાનું ખાસ કામ બ્રાહ્મણો કરતા. તે કહે છે કે જે જોષોનો વર્તારે પડે છે ત્યારપછી જીવતાં સૂધી બીલકુલ બેલતિ નથી. પાછલા સમય માં થયેલી ગ્રીક સવારીઓ.--સિકંદરના વખત પછી ગ્રીક લેકે હિંદમાં કોઈ મોટે મૂલક જી નહિં. સેલ્યુકસના પત્ર આન્ટિક ઈ.સ. પ . ૨૫૬માં ચંદ્રગુપ્તના નામાંકિત પિત્ર બાદ રાજા અશોક જોડે કરાર કર્યો. હિમાલયના વાયવ્ય કોણે માકટિઆ દેશમાં ગ્રીક લેકે બળવાન રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. પછીના સે વરસમાં આ રાજ્યના પાદરાહ પંજાબ પર સવારીએ માતા, એમાંની કેટલીક ઈસ. પ. 181 થી 161 સુધીમાં ઉગમણી દિશાએ મયુરા લગી અને કેાઈ અયોધ્યા સુધી પહોંચેલી અને દક્ષિગુ ભણી સિંધ અને કછ પર્યત ગયેલી, પરંતુ તેમણે કેાઈ રાજ્ય સ્થાપ્યું નહિ; અને તેમની પાછળ તમને આવી ગયાની નિશાની દાખલ તેમની ખ લવિઘા, અને તેમનું સુન્દર કોતરકામ માત્ર રહેલું છે. ઈ.સ. 5, 250 પછી પ્રથમ બનેલાં બૌદ્ધ પૂતળાંના ચહેરા બહુ રૂપાળા ગ્રીક ઘાટના છે, અને ઘણું જૂના હિંદુ દેવળોમાં નકશીકામ છે તે પણ તિજ ઘાટનું છે. ગ્રીક સત્તાની આ એધાણી પણ ધીમે ધીમે ઘસાઈ ગઈ, પિયુ હિંદનાં સંગ્રહસ્થાનો માં હિંદી-ગ્રીક કોતરણના નમૂના આજે પણ નજરે પડે છે.

Page #101
- વિરાળ 7 . લિથિઅને લોકની સવારીએ. - ઈ. સ. પ. 100 થી ઈસ. 500 સૂધી. મધ્ય એશિઓમાં સિચિન લા–ઈ. સ. 5. ઉપરાંત વરસથી ગ્રીક કે બાટ્રિઅન રાજ્ય તરફની હિંદ ઉપર સવારીઓ બંધ પડી; પરંતુ ત્યારપછી થોડા વખતમાં ઉત્તરભણીથી કેઈ નવી જાતના લોક ચઢી આવવા લાગ્યા. તેઓ મધ્ય એશિખમાંથી આવ્યા, અને કેાઈબાબર નામ ન હોવાથી શક (સિથીયન) કહેવાય છે. તેમનામાં ઘણી જાતિ હતી. હિંદના અને ચીનના ઈતિહાસને જોડનાર સાધન તરીકે એ લકે છે. મધ્ય એશિઆની પશ્ચિમ બાજુએ આર્ય લેકેની શાખાઓ કદાચ ઈ. સ. પિ. 3,000 વર્ષની પૂર્વે એક તરફ પૂરેપમાં અને બીજી તરફ હિંદમાં ગઈ તેમ મધ્ય એશિયામાં આર્ય લેકના જૂના રહેઠાણની પૂર્વ દિશાએ વસનારા શક લોકોનાં ટોળાં હિંદ અને ચીનમાં ગયાં. એમની સવારીઓ ઘણા કાલ લગી જારી રહી. કેટલાક કહે છે કે બુદ્ધ પડે શક હતિ. ઈ. સનના આરંભની પહેલાંનાં સે વરસમાં એ સવારીઓનું જોર વધારેમાં વધારે હતું. એક હજારવરસ કેડે જંગીસ (ચંગીસ ) ખાન અને તિમૂર જેવા નાયકની સરદારી નીચે ઘણીક ચઢાઈઓ થઈ તેથી કરીને ઉત્તર હિંદમાં ઘણે વિનાશ થયો, તથા અંતે મુગલ રાજ્યની સ્થાપના થઈ. એવી જાતની ચઢાઈઓમાંની આ સ્વારીઓ પહેલી હતી. ઉત્તર હિંદમાં સિથિઅને હિમાલયની વાયવ્ય કેણુમાં આવેલા બાફઆિના રાજ્યમાંથી ગ્રીક રાજવંશને ઈ. સ. 5. 126 માં સજાતના તાતાર કે શક લેકે હાંકી કાઢેલે કહેવાય છે. ત્યાર પછી થોડા વખત માં એ પર્વતના ઘાટને માર્ગે તેઓ પંજાબમાં ધસી આવ્યા, અને ત્યાંના બાકૃઅિન ગ્રીક સંસ્થાને જીતી લીધાં. ઈસ્વી સનની શરૂઆતને સુમારે ઉત્તર હિંદમાં અને તેની પેલીમેરના પાસેના મૂલકોમાં તેમણે બળવાન રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. ઈ. સ. 40 માં

Page #102
સિથિઅને લોકની સવારીઓ. ચથી દસભા બેલાવનાર કનિશ્ક એ રાજ્યને તેથી પ્રખ્યાત રાજા હતા; તેની રાજ્યધાની કાશ્મીરમાં હતી, પણ તેને અમલ દક્ષિણમાં આગ્રા અને સિંધથી હિમાલયની ઉત્તરે યાર્કેદ અને એકંદ લગી હતો. એ છતતો છતત ચીન સુધી ગયેલું જણાય છે. ચીનાપટી નામે પંજાબમાં એક નગર હતું, તેમાં એ રાજાએ ચીનના સાન અવેજીઓને રાખેલા હતા,એમ એ નગર છસે વરસ પછી ઈસ. 30 માં બતાવવામાં આવ્યું હતું. હિંદમાં અશોક પછીના ગાદીપતિઆના તાબાનાં બાદ્ધધર્મી રાજ્યો ઉત્તર હિંદનાં શક રાજ્ય સાથે જોડાજોડ આવી ગયાં. શક લોક બોદ્ધધર્મી થયા, પણ તેમણે તે મતમાં ફેરફાર કર્યો. એનું પરિણામ પાછળ કહી ગયા પ્રમાણે એવું થયું કે ઈ. સ. પૂ 24 માં અશકની સભાએ જે પ્રકારને બદ્ધ ધર્મ ની કીધો તે હિંદના દક્ષિણ દેશોમાં મન; ઈસ. ૪૦માં કનિષ્કની સભાએ જે પ્રકારને બોદ્ધ ધર્મ નકકી ઠરાવ્યો તે હિંદની ઉત્તરે મધ્ય એશિઆથી જપાન લગી શક પ્રજાઓએ માન્યો. હિંદમાં હજી સુધી રહેલી શક જાતિ–હિંદમાં શક રાજા થઈ ગયા તેઓમાં સર્વથી નામાંકિત કનિશ્ક હતો. પરંતુ શક લાકનાં બીજે ઘણાં થાણાં હતાં. ખરે, શક લોકની એટલી મોટી સંખ્યા હિંદમાં આવેલી મનાય છે કે સરહદના પ્રતિની હાલની વસ્તી માં વાવ્યાં માણસો તે જાતનાં છે. દાખલા તરીકે છે. અને દાહે નામ બે બની શક જાતિ મધ્ય એશિઆમાં પા પાસે રહેતી હતી અને તે બેઉ જોડે હિંદમાં આવી હશે એવું સંભવે છે. પાખની વસ્તીમાં લગભગ અદ્ધ ભાગ જાટ લેકે છે. તેઓ આ પુરાતન ગટે જાતની ઓલાદના છે એવું કેટલાક પંડિતનું મત છે; અને તેમનો માટે વિભાગ છે નામે છે, તે દાહે જાતમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે. કેટલીક રજપૂત જાતિના પૂર્વજો શક લેક હતા એવું દેખાડવાની કોશિરા કેકલાક વિદ્વાન કરે છે. એ તો ગમે તેમ હોય, પણ એટલું નકકી છે કે ઈસ્વી સનની પૂર્વે પહેલા સેકાથી તે ઈસવી સનના પાંચમા સેકા સુધીમાં શક લેક ઘણીવાર હિંદઉપર ચઢી આવ્યા હતા. રાજા વિક્રમાદિત્ય ઈ. સ. પૂ. પ૭.-એ લાંબી મુદતમાં એક

Page #103
રાજા શાલિવાહન ઈ. સ. 78. લોકને કાઢી મૂકવા પ્રયત્ન કરી કેટલાક હિંદી રાજાઓએ કીર્તિ મેળવી છે. તેમાં સર્વથી પ્રખ્યાત માળવામાંની ઉજન નગરીના રાજા વિક્રમાદિત્ય છે. હિંદમાં મોટા મોટા શક એટલે ઇતિહાસની સા ગણવાના ક્રમ છે, તેમાં એક એણે મેળવેલી છતના માનને અર્થે ચલાવ્યા હોય એવું મનાય છે. એ ક્રમને સંવત્ કહે છે, અને તે ઈ. સ. પૂ. 57 થી શરૂ થાય છે. એનો સ્થાપનાર હજી લગી વિક્રમાાિ oi " એટલે શક કને અરિ કહેતાં શત્રુ, એ નામે ઓળખાય છે. તે જેમ મહાવીર તેમજ વિદ્વાન રાજા હતા. તેણે પોતાની કને તે કાળના કવિઓ અને તત્વજ્ઞાની પંડિતને બેગા કર્યા હતા. એમાંના મુખ્ય વિદ્વાનો વિક્રમાદિત્યની રાજસભાના એટલે દરબારના “નવરત્ન” કહેવાતા.તેઓ એટલા બધા પ્રખ્યાત થયા કે પાછલા વખતમાં સર્વોત્તમ સંસ્કૃત કાવ્યગ્રંથો કે નાટક, અને તત્ત્વજ્ઞાન અથવા વિદ્યાના પુસ્તકોમાંનાં ઘણું પુસ્તકોના રચનારા તે આ ગણાયા, પરંતુ તે પુસ્તકોની ઇબારત તથા હકીકત દેખાડી આપે છે કે તેઓ બહુ જુદે જુદે કાળે બનેલાં હોવાં જોઈએ. ખહું એ છે કે “વિક્રમાદિત્ય” એ કીનામ કે ખિતાબ છે, ને એનો અર્થ “પરાક્રમનો સૂર્યજ” થાય છે. એ ઉપનામ હિંદના ઈતિહાસમાંના કેટલાક મહીપતિઓએ ધારણ કર્યું છે, પરંતુ ઈ. સનની પૂર્વના પહેલા સકામાં જે વિક્રમાદિત્ય થયો ત એ સઘળાથી મેટો હતો. શક કિનાં ટોળાંના મારમાંથી સ્વદેશનો બચાવ કરવાથી મોટો,વિદાનને આશ્રય આપવાથી માટે, અને પોતાની યિતઉપર રૂડી રીત રાજ્ય કરવાને લીધે પણ તે મિટિ હતો. રાજા શાલિવાહન ઈ. સ. ૭૮.-આસરે સો વરસ પછી બીજે શુરવીર હિંદી રાજા શક લોકની સામો ઉઠે, તેનું નામ શાલિવાહન હતું. ઈ. સ. ૭૮માં તેના માનની ખાતર શક નામે બીજે સને સ્થાપવામાં આવ્યું. ઈ. સ. પૂ. 57 માં શરૂ થયેલ સંવત, અને ઈ. સન 48 માં શરૂ થયેલા શક, એ બને હિંદમાં ઈતિહાસની સાલો ગણવાની હજ પ્રસિદ્ધ રીત છે. પછીથી શક લોકની સામા થનારા–એ પછીનાં પાચસે વરસમાં હિંદનાં મોટાં ત્રણ રાજ્ય 12

Page #104
90 સિદ્ધિ અને લોકની સવારીએ. કુળોએ શક લોકોની સામે ઝગડે ચાલૂ રાખે. ઈ. સ. ૬૦થી 235 સધી મુંબઈની વાયવ્ય કોણમાં શાહ કુળના રાજા ખમલ કરતા હતા. ઈ. સ. 30 થી 400 લગી અયોધ્યા અને ઉત્તર હિંદમાં ગુપ્ત કાળના રાજાઓને હાથ રાષાધિકાર હતો, એ વેળા હુંણુ કે શક લેકની નવી ધાએ આવી તેમને જીતેલા દીસે છે. ઇ. સ. 480 થી ઈ. સ. 722 સુધી અને ત્યારપછી પણ વલ્લભી રાજાને હાથ કચ્છ, માળવા અને મુંબઈ ઈલાકાની વાયવ્ય આવેલા પ્રાંતિ હતા. ઈ.સ. 535 ને સુમારે ગ્રીક વેપારીઓએ લાલ સમુદ્રમાં સાંભળેલું કે ઉત્તર હિંદમાં હાણુ નામે પ્રજ બળવાન છે. વલભીના રાજદરબારને અને ત્યાંના લકનો હેવાલ હિંઓએન સ્વાંગ નામચીનાઈ જાત્રાળુએ પૂરે આપ્યો છે (ઈ. સ. 630-640). ત્યાં રાજ્યધર્મ બોદ્ધ હતા, પણ પાખંડીઓ (એટલે બ્રાહ્મણે ) પુષ્કળ હતા દ્ધ મતવાળામાં બે પક્ષ હતા; એક શક રાજવંશીઓને ઉત્તર સંપ્રદાય, અને બીજે દક્ષિણ અથવા અશોકને સંપ્રદાય, ઈ સનના આઠમાં સકામાં સિંધ ઉપર ચઢી આવેલા પ્રથમના આર એ વલ્લભી રાજ્યને ઉથલાવી નાંખેલું છે.

Page #105
प्रकरण 8 मुं. હિંદુમતની વૃદ્ધિ ઈ. સ. 700 થી 1500 લગી. - હિંદના કિનાં ત્રણ મૂળ –હિંદના લોક મધ્યે ત્રણ જાતિ છે તેમનું આપણે અવલોકન કરી ગયા. એમાં પહેલી જાત અનાર્ય (અનાડી) કે જનામાં નાના રહેવાસીની હતી. વખતે એમને અસલ કે પ્રથમના વતની કહેવામાં આવે છે. બીજી આર્ય જાત, એ ઇતિહાસના કાળની પૂર્વે મધ્ય એરિઆમાંથી હિંદમાં આવી. ત્રીજી શાક કે તાર જાત. ઇતિહાસનો આરંભ થવા માંડ્યા પહેલાં તેઓ હિંદમાં આવવા લાગ્યા હતા, પરંતુ પાછળથી ઇસ્વી સનની પૂર્વેને પહેલે સકે અને ઈસ્વી સનનો પાંચમો સકો એ બેની વચ્ચેના વખતમાં તેઓનાં ધાડા બહુ મેર આવ્યાં. આ દરેક જાતને પોતપોતાની રૂડી અને ભાષા હતી, તથા ધર્મ હતો. આર્ય અને અનાયે લોક-અનાર્ય એક શિકાર વડે ગુજરાન ચલાવનારા હતા. સંસાર વ્યવહારની બાબતમાં કેટલાક લગ્નની અસલ રીત પ્રમાણે વર્તતા. એ રીત એવી હતી કે બે કે વધારે ભાઈઓ વચ્ચે એક વહુ હોઈ શકે, અને કોઈપણ માસનો વારો પોતાના છોકરાને ન મળતાં બેનનાં છોકરાંને મળે. દાનને પૂજવા અને જનાવર તથા માણસોના ભોગ આપી મેલા પાપી છના કોપથી ઉગરવું એ તેમને ધર્મ હતો. એવા અને તેઓ દેવ કહેતા. શિકારવડે ગુજરાન કરી જંગલી અવસ્થામાં આર્ય લોક રહેતા તેમાંથી વહેલા સુધરીને અર્ધી ઠરીઠામ સ્થિતિએ પહોંચ્યા, અને જમીન ખેડવાનો તથા ઢોર પાળવાનો ધંધો કરતા થયા. સંસારી બાબતમાં એક નારીને એકજ ધણી હતો; અને રીત રીવાજો અને દાયભાગ વારસાના કાયદા હાલ હિદમાં ચાલે છે તેવાજ લગભગ તે કાળે તે ખામાં હતા. પ્રકાશિત અને હિતકારી દેને પૂજવા એ તમને ધર્મ હતો. શકલોક–પહેલી બે જાતિની વચ્ચેની હાલત ત્રીજી જાત એટલે શક લકની હતી. ઇતિહાસના કાળની પૂર્વે આવેલા ઘણા જૂના શક લોક

Page #106
હિંદુમતની વૃદિ. અનાર્ય તેના જેવાજ જંગલી હશે ખરા, અને આપણે જેને હિંદના મૂળ વતની કહીએ છીએ તેમાં કોઈ ભાગ એમને હશે એમ સંભવિછે. પણ ઈ.સ. પૂ. 12 થી ઈસ. 800 લગીમાં શકલેકનાં ટેળેટોળાં હિંદમાં ધસી આવ્યાં. તેઓ અનાર્યની પેઠે શિકાર પરજ ગુજારે કરનારા ન હતા, અને આર્ય લકની પેઠે ખેતી કરનારાઓ ન હતા. તેઓ ભરવાડ કે ગાવાળી આ હતા, અને મધ્ય એશિઆનાં મેદાનમાં પોતાનાં ઢેરે સહિત ભટકતા, અને યુદ્ધ કરવામાંજ હોંશિયાર હતા. આર્યનાં સુધારાનાં કામે–એ પ્રમાણે હિંદમાં સુધારો કરવાનાં સાધન પૂરાં પાડનારા આય ક હતા. તેમની વિશ્ય નામે એક વર્ષે જમીનને ખેડાતી કરી. ક્ષત્રિય નામે બીજી વણું અણુસુધરેલા અનાર્ય લકને છત્યા; અને બ્રાહ્મણ નામે તેમની ત્રીજી જ્ઞાતિએ ધર્મ અને વિદ્યા ઉત્પન્ન કર્યો. અસલના બ્રાહ્મણ ધર્મમાં નીચ જાતિને કાંઈ લખવી નથી; પણ આગળ કહી ગયા તેમ ઈ. સ. પૂ. પ૦૦ ને સુમારે હિંદુ ધર્મપરથી બોદ્ધ નામે વધારે મોટો ધર્મ નીકળ્યો હતો. ઉચી આર્ય જાતના સંબંધમાં અસલના અનાર્ય લોકને આણવાનું શ્રેમ એ નવા પંથે બહુ કર્યું, અને ઈ. સ. પૂ. 126 થી ઈ. સ. 400 સુધીમાં શક લેક હિંદમાં આવ્યા, તેમણે આ ધર્મ કબૂલ રાખ્યો. માટે હિંદની જાતિને એકત્ર કરનારું પહેલું મોટું સાધન બૌદ્ધ ધર્મ હતિ. અનાર્ય, આર્ય અને સક લકને સરખી રૂઢીઓ અને સરખા ધર્મવડે સાંધી એક પ્રજા બનાવવાનું કેટલુંક કામ તે ધર્મ કર્યું. તેનું એ કામ પૂરું થતાં પહેલાં તેને હિંદમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યો. બ્રાહ્મણ–એ કામ બ્રાહ્મએ જારી રાખ્યું. એ પ્રાચીન જ્ઞાતિ વૈદ્ધ મતની ચઢતીના સમયમાં પણું ઉચે દર રહી હતી. તેને તિ માર્ગના પડી ભાગવાથી કુલ સતા મળી. ઈ.સ. ૬૪૦માં જે ચીને હિંદમાં જાત્રા કરવા આવ્યા હતાં તેણે બ્રાહ્મણો (તિના લખવા પ્રમાણે પાખંડીઓ) પોતાની સત્તા પાછી સ્થાપવા લાગ્યા હતા તેનું વર્ણન કર્યું છે. એ વેળાએ પણ બ્રાહ્મણોના દેવળાની સામા બોદ્ધ મતિ બહુ મુશીબતથી ટકી રહેતા. ત્યાર પછીનાં બસે વરસમાં આસ્તે આસ્તે જાહ્મણની વધારે ચઢતી થતી ગઈ. એ બે ધર્મના ઝગડાને લીધે બેધ

Page #107
જ્ઞાતિભેદનો પાયો. 93 કરનારા એક પછી એક મહાન બ્રાહ્મણો પ્રગટ થયા. એમાંના કેટલાકનાં ચરિત્ર લગભગ બુદના પોતાના ચરિત્રનાં જેવાં પૂબી ભરેલાં છે, એમાંનો પહેલે આચાર્ય કુમારિલ, બિહારને પવિત્ર બ્રાહ્મણ હતા. ઈસ્વી સનના આઠમાં સકામાં તેણે ઉપદેશ કરવા માંડશે. વેદપ્રમાણે જને મત એ છે કે સઘળું સર જનાર પરમેશ્વર સગુણ છે. આ મતને તણે બંધ કર્યા બાદ ધર્મમાં સગુણ ઈશ્વર માન્યો ન હતો. પાછલી એક કથા એવી છે કે કુમારિલે બાદ મતની વિરૂદ્ધ ઉપદેશ કર્યો એટલું જ નહિ, પણ બદ્ધ લોકના ઉપર જુલમ કરવાનું દક્ષિણ હિંદના કેઈ - જના મનમાં ઉતા, એવું કહેવાય છે કે આ રાજાએ પોતાના સેવકોને હક્કમ કીરો કે બા માર્ગી ઘરડાં માણસ અને નાનાં છોકરાં હિંદના દક્ષિણ છેડાથી હિમાલય પર્યત જ્યાં હોય ત્યાં તેમને મારી નાખે. જે તમને નહિ મારે તેને મારે, પણ હિમાલયથી કન્યાકુમારી સુધી જાલમ કરવાની સત્તા જેને હાથ હોય એવો રાજા એ કાળે હિંદમાં ન હતા. દક્ષિણ હિંદના ઘણા રાજામાંના કોઈ એકે પોતાના સંસ્થાનમાં ભૂલમ ગુજારેલો તેને રજનો ગજ કરે એ હેવાલ છે. બાદ માર્ગ નાશ પામવા માંડયો હતો, તથા હિંદની જાતોની એક ગાંઠ કરવાને બ્રાહ્મ એ ન ઈલાજ કર્યો હતો, એ બે કારણેથી તેમને (બ્રાહ્મણને) ફતેહ મળી. એ નવી એક ગાંઠ કરવાને ઈલાજ તે હિંદુ ધર્મ હતિ. હિંદુ ધર્મનો બેવડા પાય-હિંદુ મતનાં બે સ્વરૂપ છે, સંસારી બંધારણ અને ધર્મબંધન. સંસારી બંધારણનો આધાર જ્ઞાતિભેદ ઉપર છે; અને તેનાં મૂળિયાં હિંદના લોકોની મૂળ જાતિમાં ઊંડાં રહેલાંછે. બોદ્ધ ધર્મને એકતરફથી બ્રાહ્મણોના વિદિક ધર્મને અને બીજી તરફથી અનાર્ય લેકની જંગલી વિધિઓને મળતો કરી દેવાથી હિંદુ ધર્મબંધન ઉત્પન્ન થયું છે. હિંદુ મતનાં આ બંને સ્વરૂપનું આપણે બરાબર અવલોકન કરવું જોઇએ.–સંસારી બંધારણના રૂપનું અને ધર્મબંધનના રૂપનું. જ્ઞાતિભેદન પા –સંસારી બંધારણને અર્થે હિંદુધર્મમાં જૂના વિભાગ પ્રમાણે લોકની ફરીને બેઠવણ થઈ છે. દ્વિજમાં એટલે બેવાર જન્મેલી સ્કાર્ય જ્ઞાતિમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, અને વશ્ય, તથા એકવાર

Page #108
હિંદુ મતને ધર્મનો આધાર. જન્મેલી નાતિમાં અનાર્ય શૂદ્ર લક અને વર્ણસંકર વગૅ હતા. હિંદના લોકની આ ગોઠવણુ હજી લગી જારી રહી છે. દ્વિજ જ્ઞાતિઓ આજે પણુ જઈ પહેરે છે; અને તમને બધાને વિદના પવિત્ર ગ્રંથો ભાણવાન એ છે પણ હક છે એવું તેઓ કહે છે. એકવાર જન્મેલાને આજે પણ જઈદેવામાં આવતી નથી; અને બધા વર્ગના લોકોને વાસ્તે અંગ્રેજ સરકારે નિશાળે રથાપી ત્યાં લગી તેઓને પવિત્ર પુસ્ત ને અભ્યાસ કરવા દેતા નહિ. વળી લોકની જુદી જુદી જાતિને ધોરણે નીતિની વ્યવસ્થા કરી છે, તે પણ વિભાગ પાડનારી બીજી બે બાબતની એના ઉપર અસર થઈ છે. એ બેમાંની એકતિ લિકના ધંધે છે અને બીજીઓને રહેવાનાં ઠેકાણું છે. ઘણું પુરાતન કાળમાં પણ જ્ઞાતિઓને જુદાં જુદાં કામ સોપવામાં આવ્યાં હતાં. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વશ્ય, અને શૂદ્ર એવા તેિમના વિભાગ થઈ શકે. હિંદના જે ભાગમાં તેઓ વસે છે, તે પ્રમાણે પણ તેમના વિભાગ થયા છે. બ્રાહ્મણમાં પણ કેવળ જુદા દશ વર્ગો કે પ્રજા છે. એમાંના પાંચ બ્રાહ્મણવર્ગો કે પ્રજાઓ વિય પર્વતની ઉત્તરે રહે છે અને પાંચ દક્ષિણમાં રહે છે. એ દશમાંનો પ્રત્યેક વર્ગ બાકીનાથી પિતાને કેવળ નોખો સમજે છે, અને તે માં 1886 નેત્ર કે કોમ છે. એ જ પ્રમાણે હિંદના પ્રતિમાં વસનારા ક્ષત્રિઓ કે રજપૂતાનાં પ૯૦ ગોત્ર છે. જાતિની ગુંચવણ-એમ લેકના ચાર વર્ગો પાડીને હિંદની નાતિની ઘણું સાદી ગોઠવણ કરેલી હોય એવું ઉપર ઉપરથી દેખાય છે, પણું ખરું જોતાં તે ઘણુ ગુંચવણ ભરેલી છે; કારણ કે નાતના ભેદ ત્રણ કેવળ જુદી વ્યવસ્થાને લીધે પડે છે; એ વ્યવસ્થાનાં નામ જાતિ, ધંધે અને વસવાની જગ્યા છે. હિંદની નાતોની સંખ્યા વિષે અટકળ કરવી પણુ કઠણ છે. પરંતુ જેમને જુદાં નામ છે, અને જેઓ પોતાને નોખા વર્ગ ગણે છે એવી નાતો ત્રણ હજારથી ઓછી નથી. એ જૂજાદી નતિ મહેમાહે લગ્ન વહેવાર કરી શકતી નથી, અને ઘણું ખરી એક એકનું ખાતી નથી. સાધારણ નિયમ એ છે કે ઊંચી નાતન હિંદુ તેનાથી નીચી નાતનાએ સંધેલું અન્ન જમે નહિં. દરેક નાતે પોતાના ધંધાને વળગી રહેવું જોઈએ, એવો ધારે છે. ખરું જોતાં દરેક પ્રાંતમાં

Page #109
* જ્ઞાત એ ધંધાનું મહાજન છે. 95 પ્રત્યેક જુદા પ્રકારનો ધંધે કે હુન્નર કરનારાની જદી નાત બનાવવાનું વલણ હોય છે; પણ તે પ્રમાણે હમેશા થતું નથી, અને નતા ધણકવાર પિતાના ધંધા બદલે છે તથા નીચ જાતિ કોઈવાર સંસારમાં ઊચી પાયરીએ ચઢે છે. ઉદાહરણ, પ્રાચીન કાળમાં વિશ્વ જ્ઞાતિ જમીન ખેડનારી હતી. ઘણાખરા પ્રાંતિમાં આ મહામહેનતનું કામ છેડી દઈ હે હમણાં મોટા વેપારી અને શરાફ થયા છે. તેમના પૂર્વજે તડકામાં હળ ફેરવતા, વાવતા, અને લણતા, ત્યારથી તેમની ગોરી ચામડી, બુદ્ધિશાળી ચહેરો, અને સભ્ય વર્તણુક બદલાયાં હશે. આખા હિંદમાં આ તરેહને ધંધાને ફેરફાર આ વખતમાં થાય છે. નાત એ ધંધાનું મહાજન છે.–નાતબંધારણુથી લેકના ઉદ્યમ ઉપર પણ ઘણું સત્તા થાય છે. પ્રથમ તો દરેક નાત વેપારી મહાજન છે. પિતાના ખાસ રોજગારમાં નાતના જુવાની અને યોગ્ય કેળવણી માપવાનું કામ તે બરાબર સાધે છે; તે પિતાના ધંધાના નિયમો ઠરાવેછે; અને ઉજાણુઓ અને જ્ઞાતિ મેળાવડાથી સ્નેહભાવમાં વધારે કરે છે. મલમલ, રેશમી કાપડ, લપ, મીનાકારી હથી આરે, અને સુંદર જડાવ દાગીના વિગેરે હિંદના મેય યુગના પ્રખ્યાત માલ એ નાતો કે વેપારી મહાજનોની સંભાળથી સંપૂર્ણતા પામ્યો હતો. હિંદના ઘણા ભાગમાં એવાં મહાજન હજી વેપારના કામમાં પૂરાં મચેલાં છે. ઉદાહરણ તરીકે, મુંબાઈ ઈલાકાના વાયવ્ય પ્રતિમાં હુનર કામ કરનારાં કુટુંબના વડીલ પિતપોતાના ધંધા પ્રમાણે મહાજન બાંધી રહેલા છે. મહાજન કે નાત પિતાના આસામીઓને મહા માહે અણઘટતી પડાપડી કરતા અટકાવે છે, અને બીજા ધંધાવાળા જોડે વધે ઊઠે છે તિવારે પિતાના ધંધાવાળાની વહારે ચઢે છે. દાખલાતરીકે સને ૧૮૭૩માં અમદાવાદમાં કેટલાક કડિયા બેરોજગારી થયા. એ ધંધામાં સાધારણ રાજ ઉપરાંત સવારમાં વહેલા જઈ વધારે વખત કામ કરવાથી સવાઈ મળે છે જે આસામીઓને રાજી નહોતી મળતી તેમની ફરીયાદ પરથી કડિયાનાં મહાજને મળી ઠરાવ કર્યો કે હાલ બધાને કામ મળતું નથી માટે કોઈએ સવાઈએ જવું નહીં. તિજ શહેરમાં સને 1872 માં કાપડિયા લેકે સૂતરાઉ લૂગડાં પર આર

Page #110
હિંદુ મતને ધર્મને આધાર. દેનારાના મુસાફાનો દર એઝ કરવા માંડે. આર દે તારાના મહાજને હલકે હરે કામ કરવાની ના પાડી, અને છ અઠવાડીયાં બંધી પાળી. અંતે વધે પત્યો- બંને મહાજનોએ મળી ત્યાર પછી આપવાનો દર કરાવ્યો, અને સ્ટાંપના કાગળ પર તે કરાર કરી લીધું. તરૂણે ધંધામાં પહેલા દાખલ થાય તે વખતે ઊંચી નતિ કે મહાજનોમાં તેમની પાસેથી દાખલ કરવાની દસ્તૂરી લેવાનો રિવાજ અમદાવાદમાં છે. એ લવાજમની તથા નાતન ધારા તોડનારને દંડ કરવામાં આવે તેની ઉપજમાંથી મહાજનની ઉજાણું થાય છે, અને પિતામાંના ગરીબ કારીગરોને તથા માબાપ વિનાનાં છોકરાંને આશ્રય આપવામાં આવે છે. મહાજનને ઊપજ કરવાની ફાવતી એક રીત સુરતમાં એવી છે કે અમુક દિવસે એણે પાળ અને માત્ર એક દુકાન વાડી રાખવી. એ દુકાન ઉઘાડી રાખવાને હક હરાજ કરી તેની ઉપજમાંથી ઉજાણ કરવામાં આવે છે. એ મહાજને પોતાની કોઈ જાતને ભૂખે મરવા દેતાં નથી. આવી રીત તે એકમેકને મદદ કરનારી મંડળીની ગરજ સારે છે, અને ભીખારીનું પાલન કરવાના કાયદાનું કામ હિંદમાં બજાવે છે. નાત બહાર મૂકવાની સજાને હિંદુ ભારે માં ભારે સંસારી સજા ગણે છે. હિંદુ મતને ધર્મને આધાર-તોપણ નાતને આશરે રહેલું - સારી બંધારણ જ હિંદુમત છે એમ નહિ. એના સ્વરૂપમાં દેવપૂજાને આધારે રહેલું ધર્મનું બંધન પણ છે. જેમ હિંદના લોકની અનેક જાતો પરથી નાતો બની તેમ વિદનો ને સાદા માર્ગ, બુદ્ધિના શાંત મત, અને અનાર્ય લેકની બીહામણું ક્રિયા જાણે કુલડીમાં ગળાઈને એકરસ થયાં, અને તે મૂલ્યવાન ધાતુ અને મિલવાળા મિકરસમાંથી જુદા જુદા પ્રકારની હિંદુની દેવપૂજા બની. બોદ્ધ ધર્મની અસર- બોદ્ધ મતમાંથી દાનધર્મ કરવાને ઉમદા ચાલ હિંદુમાર્ગમાં દાખલ થયો છે એટલું જ નહિં, પણ એ માને લગતાં ધમખાતાં તથા રિવાજેનો વારસ હિંદુધર્મને મળ્યા છે. આપણું વખતમાં ઓરિસ્સામાં મઠે છે તેઓ અગિયારસે વરસપર શીલાદિત્યાના બોદ્ધ અપાસરા હતા તેની બરોબરી કરી

Page #111
હિંદુ ભક્તમાળાનું પુસ્તક શકે તેવા છે. હાલના વખતમાં સુરતના શાહુકારોનું મહાજને હુંડી પર હકસાઈ લે છે, તેમાંનો કેટલોક ભાગ પાંજરાપોળ અને આર છે. ઈ. સ.પુ. 244 માં અશોકે માંદા માણસોને અને બનાવને દવાની મદદ આપવાની યોજના કરી હતી તે ઉપરથી જ ની આ રિવાજ હજુ ચાલે છે. હિંદુ લેકના વિષ્ણુવપંથમાં ધર્મ પાળીને રહેવાની રીત બુદ્દે પડે ઘડેલા પુરાતન નિયમ પ્રમાણે છે. અગાળાનો રાજદ્રલાલ મિત્ર નામે મેટે પંડિત જાતિ ભિષ્ણવ હતો. તપશુ તે માનતિ કે જગનાથમાં રથને વધેડા નીકળે છે તે બોદ્ધ ધર્મના એવા કોઈ વધેડાની પાછળ રહેલી નિશાની છે. અનાર્ય લેકથી થયેલી અસર- હિંદુ મતના મણુક આધાર અને ઘણીક ક્રિયા હિંદના અનાર્ય લોક પાસેથી પણ આ વ્યાં છે. લાકડાંનાં ટૂંઠાંની, અણઘડ પથરાની, અને ઝાડની પૂજાતિમની તરફથી આવેલી છે. આ જાતની પૂજાનેજ ગાળાના ગામડિયા લેક ધર્મ સમજે છે. દરેક ગામડામાં પણુંખરું સિદર બગાડેલો વગર ઘડેલો પથરે કે લાકડાનું ઠું, કેરુંખવું હોય છે. ત્યાંના લેક ગામદેવ માની પૂજે છે. વખત ઝાડતો મૂકેલું માટીનું હૈયું પણ દેવની ગરજ સારે છે. નાગપૂજા અને કેટલાક હિંદુ પયામાં લિંગપૂજા એટલે ઉત્પન્ન કરનારી શક્તિના ચિહની પૂજા કરવામાં આ છે. તેનું મૂળ શોધીએતો તે કદાચ ઈતિહાસના આરંભની પૂરે પણ એશિખામાંથી આવેલા શક લોકમાં જડે. હિંદુ ભકતમાળાનું પુસ્તક-ઈ. સ. 700 થી આજસુધીમાં હિંદુ લોકમાં એક પછી એક એમ કેટલાક ધર્મ આપનારા થઈ ગયા છે. મધ્યયુગના સંતોના ચરિત્ર અને તિજના કરેલા ચમકારાની નોંધ ભકતમાળા નામે પુસ્તકમાં છે. બે ગ્રંથ ત્રણ વર્ષ વાભાછએ જેો હતો. હિંદુ ધર્મના સંતનું આ પુસ્તક પિરિય મિની “સુવર્ણ કથા” જેવું છે. એ નોંધમાં ઉપદેશહિ એ બા એકજ જાતનાં, અદ્ભુત કામ સબ ઠેકાણે વર્ણવ્યાં નથી. પ દરેકે પિતાની જીંદગીમાં પુષ્કળ ચમત્કાર કર્યો છે. એમાંમાં પધારે 13

Page #112
98 સિથિઅને લોકની સવારીઓ. મોટા પુરૂષોને ઈશ્વરના અવતાર ગણ્યા છે, અને તેમની પૃથ્વી પર આવવાની વાત જૂના વખતથી આગમચ કહેવામાં આવેલી છે. આ હિ૬ કહાણીઓમાં કેટલાકને કુંવારી કન્યાને પેટે જભેલા કહ્યા છે; કેટલાકે સિહોને જીત્યા, મુએલાને જીવતા કર્યા; તમના હાથપગ કાપી નાંખ્યા, ત્યારે પાછા ફૂટ્યાતેમને પૂરેલાં કેદખાનાંનાં બારણાં ઊઘડી ગયાં; સમુદ્ર તિમને રાખ્યા અને સહીસલામત જમીન પર પાછા મૂળ્યા; તેમજ પૃથ્વી ફાટી તમને ભાંડનારા હતા તેને ગળી ગઈ. તેમનાં જીવન અદ્ભુત હતાં અને કેટલાંકનાં મરણ ઘણું મેદ ભરેલાં હતા. શંકરાચાર્ય. ઈસનનો 3 મો સે કે-- બિહારના બ્રાહ્મણ કુમારિલ ઉપદેશકોની પંક્તિમાં પહેલા હતા. ઈ. સનના આઠમા સૈકામાં આખા હિંદમાં બૌદ્ધ ધર્મી લેક ઉપર જુલમ થયાની કલ્પિત વાત આગળ કહી ગયાતિના ઉશ્કેરનાર તરીકે એમનું નામ જણાવ્યું છે. એનાથી વધારે પ્રખ્યાત એના શિષ્ય શંકરાચાર્ય થયા ત્યારથી કાંઈક ખરો ઇતિહાસ શરૂ થાય છે. એમનો જન્મ મલબાર દેશમાં થયો હતો અને એમણે કાશમીર સૂધી પ્રવાસ કરી આખા ભરતખંડમાં ધર્મનો બાધ કર્યો. ૩ર વર્ષની ઉમરે હિમાલયમાં કેદારનાથમાં તમને દેહ પડછો. તેમણે બ્રાહ્મણના વેદાંતમતને છેલું સ્વરૂપ આપવું, અને તેને કપ્રિય કરી પ્રજાધર્મ બનાવ્યા. ઈ. સનના 8 મા કે 9 મા સૈકામાં કે આયુષ્ય ભોગવ્યા પછી તેમનો કાળ થયો ત્યાર પછી જે દરેક હિંદુથ સ્થાપન કરવામાં આવે છે તેમાં ઈશ્વરને સગુણ માન્યો હવ છે એ કહેવામાં ભાગ્યે અતિશયોક્તિ કહેવાય. તેણે એક તરફથી - ચી વર્ણના તવત્તાને અને બીજી તરફથી નીચ વર્ણના સામાન્ય લકને મનભાવતો બેધ કી. પિતાની આખી જીંદગીની મહેનતથી થયેલાં પરિણામ દાખલ તેનાં બે કામ પાછળ રહ્યા છે. એકતો જામેલે શાળાશપથ, અને બીજો લેકથી સમજાય તે ધર્મ. - શિવ અને તેની સ્ત્રીનાં સ્વરૂપ –શંકરાચાર્યના મતને અનુસરનાસ અને તેમની ગાદીએ બેસનારાને હાથે શિવપૂજન એ હિંદના બે મુખ્ય ધમાં એક ધર્મ બન્યા. સંહાર કરનાર અને ફરી ઉત્પમ

Page #113
શિવપૂજાના બે રૂ૫. કરનાર શકિતવાળા શિવ ઊંડું તત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ ગણાયા અને બાહાણેએ તેને ખાસ દેવ તરીકે જલદી માન્યા. તેમને મન તો શિવસ્વરૂપ માત જણાવનારું ચિન્હ હતું. મતને તેઓ માત્ર અવસ્થા ફેરફાર કરનારું માનતા. વળી અનાર્ય જાતિના ભયના પાયા પર રહેલા ધર્મને માટે તેનું ભયાનક રૂપ ઠીક બેસતું આવ્યું. વેદના ગર્જના કરનાર રૂદ્રદેવ અને હાલના હિંદુ દેવગણમાંના ભયંકર દેવ ભીમ આદિ નામની ટીપમાં એનું ભયાનક રૂપ કાયમ રહ્યું છે. એમ શિવને તેનાં બેવડાં લક્ષણોને લીધે ઊંચામાં ઊંચી નાતો તેમજ નીચામાં નીચી નાતા ઈશ્વર માનવા લાગી. ચાલતા સમયમાં હિંદુ ધર્મનો તે મહાદેવ એટલે પરમેશ્વર છે, તેની સ્ત્રી દેવી તે પરમેશ્વરી છે. એની પૂજાનું ચિન્હ લિંગ છે, તે ફરી ઉત્પન્ન કરનાર શક્તિની નિશાની છે. તેનું પવિત્ર વાહન આખલે પણ તિજ મતલબથી કરાવેલું છે. તેનું ત્રિશૂળ તેના દેહરાને શિખરે રાખવામાં આવે છે. તેની મૂર્તિઓમાં તેના બને સ્વભાવનાં લક્ષણ છે. ચામડી ગેરી, ઊંડા ધ્યાનમાં બેઠેલા, જમીનને રસાળ કરનાર ગંગાનું ચિન્હ મસ્તકપર, અને (પ્રજા ઉત્પન્ન કરનાર તથા આર્ય લેકની હળથી થતી ખેતીની નિશાની દાખલ) પિઠીઓ પાસે, આવું શિવનું સ્વરૂપ બ્રાહ્મણે કપે છે. ગળામાં પરીની માળા, કોટે સાપ વીંટાળેલો, વાઘનું ચામડું પહેરેલું, અને દંડને છે. માણસનું માથું, એવું શિવનું રવરૂપ વધારે જંગલી અનાર્ય લોકના સમજવામાં છે. શિવને પાંચ મુખ અને ચાર હાથ છે. એવી જ રીતે તેની સ્ત્રી દેવી પિતાનાં આર્ય કે બ્રાહ્મણ સ્વરૂપે ‘ઉમા' એટલે “તજકહેવાય છે. ઉમા કમળ, કુલીન, અને મનોહર કાન્તિવાળી દેવી છે. વળી સન્દર પણ બીવડાવતી, વાઘના વાહનવાળી, સુવર્ણ રંગની નારીના જેવા પતાના મિશ્રરૂપને લીધતિ દુર્ગા કહેવાય છે. વિકરાળ દેખાવની, લેહીથી નીગળતી, માથે સાપના મુગટવાળી, તથા પરીના હારવાળી, એવા ભયાનક અનાર્ય રૂપમાં તેનું નામ કાલિકા કે કાળી જોગણી છે. શિવપૂજાનાં બે રૂપ-શિવપૂજનની ઉત્પત્તિનાં બે મૂળ છે, તેની નિશાની એની પૂજનવિધિમાં વધારે ખુલ્લી રીતે જાળવી રાખવામાં આવી છે. વધારે વિચારવંત માણસ હજી લગી. શંકરસ્વામીની આજ્ઞા

Page #114
>> સિથિઅને કિની સવારીએ. પ્રમાણે બહારની ક્રિયાવિના મુંગા ધ્યાનવડે ઈશ્વરશક્તિની આરાધના કરે છે. સાધારણ પાઘણુ શિવલિંગને ફુલ હાર ચઢાવે છે, અથવા ચાખાનું શુનવેદ્ય ધરાવે છે. પણ નીચ જાતિ અસંખ્ય બકરાંની હિંસા કીજેના ભાગ ભયાનક કાળીને આપે છે. મરકી અને દુકાળના વખતમાં નિરાશાના આવેશમાં નીચ જાતના લોકો માણસનું લોહી ચઢાવી રમિલીમ કેપ ટાળવાનો પ્રયત્ન કરતા પણ હાલ કી મુદત થાં એ બધું પડયું છે. ઈ. સ૧૮૯૬ ના દુકાળમાં કલકત્તાથી સો સાઈલની અંદરમાં આવેલા કાળીના એક દેવળમાં ગળું કાપેલ છે માલમ પડે નહતો; તેની ઉધાડી આંખે ટકટકીને જોતી હોય તેવી હતી, અને કઠણુ થઈ ગયેલી હીવાળી જીભ દાંતની બહાર નીકળેલી હતી. વી નામે બીજા ગામમાં એ દેવીના દેહમાં મૂર્તિની આ નવા ફુલથી શણગારેલું માથું મુકાયું હતું. એ જગા કલકત્તાથી માત્ર રોય માલિમર છે, અને ત્યાં રેલ્વે સ્ટેશન છે. અનાર્ય જાતોમાં માણસનું બળિદાન આપવાનો નિયમિત રિવાજ પાછળ કહેવામાં આવ્યા છે, તેપરથી નીકળેલ આ ચાલ ખરેખર રહી ગયો છે. પ્રાચીન આર્ય ધર્મનો અસલ ભેદભરેલો પુરૂષધ કે મનુષ્યગ એ ખરેખર હશે કે બીજા અર્થમાં કહ્યું હશે, પણ તેને આની સાથે સંબંધ નથીપુરૂષધ તો ભયના પાયા પર રહેલા અનાર્ય ધર્મનો એક ભાગ છે. જેમ ગરજ વધારે તેમ શાંતિબેગ માટે આપવો એવું તે ધર્મમાં હતું. તિર શવમંચ-શિવને પૂજનાગરિ મુખ્ય પંથે એનાં ભેળસેળ સ્વરૂપ બરાબર બતાવી આપે છે. સ્માર્ત બ્રાહ્મણે શંકરના શિષ્યોના વિરાજ છે, અને દક્ષિણ હિંદમાં તેઓ આશ્રમમાં રહી પોતાની જીંદગી હજી શાંતિ અને પવિત્રતામાં કહાડે છે. દંડી સંન્યાસીએ પિતા કાળ ભિક્ષા માગવા જવામાં અને ધ્યાન કરવામાં ગાળે છે. તેમાંના કેટલાક શિવ આર્ય ત્રિપુટી (બ્રહ્મા, વિષ્ણુને રૂદ્ર) માંનું ત્રીજું રૂપ ગણી ક્રિયા કર્યા વિના ભજે છે. બીજા કેટલાક દેખીતી અનાર્ય દીક્ષા આપવાની ક્રિયા કરે છે. ભવ નામે શિવના ભયાનક રૂપને બલિ આપવામાં તેઓ શિષ્યને દીક્ષા આપતી વેળા તેના ઘુંટણ ઢીચણુ)એ એના નામથી લેહી કાઢે છે. અનાર્ય લકની મડદાને દાટવાની

Page #115
કે કઈ પવિત્ર નદીમાં નાંખી દેવાની રૂઢી બધ્ધા દંડી સંભીમજી છે. દરેક પ્રકારના સાધુઓ ગીમાં ગણાય છે. જે લાવું તજી ગુપ્તતાન મેળવી, લાંબા વખત લગી સમાધિ ચઢાવી શિવ આનંદમય એકરૂપ બની આ ભવનું ભાન ભૂલ્યા છે, તેઓથી માંડીને તે હવામાં અધર લટકી રહેવાનું કહી ઠગનારા બાવા અને ખેલ કરનારે બક લઇને ભટકનાર મદારી લગીના સાંઈ યિોગી કહેવાય છે. વમાર્ગીઓમાં દેહદમન અને યોગાભ્યાસ કરનારાથી ઉતરતા ઉત૨તા મડદાનું માંસ ખાનારા અને પોતાના તનપર છરીવતી ઘા કરનારા સુધીના અધેરીઓ છે. નીચામાં નીચા પંથો, માંસભક્ષ અને ઘાતકી પૂજનવિધિની બાબતમાં આર્ય કરતાં અનાર્ય રીતને વધારે પસંદ કરે છે. વિઘણુપૂજા-દિકથામાં વિષ્ણુને અરજ, “અછત પાલન કરનાર અને ત્રણ ડગલામાં આખું વિશ્વ રોકનાર રૂપે વર્ણવ્યા છે, ત્યારી હમેસ તે મનુષ્યના જેવા ગુણોવાળા દેવ છે. પાછળથી તેના અવતારો થયા તેથી તે માણસના સમાગમમાં આવ્યા, ને તેમને વહા મિત્ર થયા. દંતકથા પ્રમાણે વિષ્ણુ ના દશ કે બાવીસ અવતારે છે. તેમાંના છે અતિસુન્દર અવતારોને વિપૂજાને માટે પસંદ કરવામાં - વધ્યા છે. એનું કારણ મનમમતા ધર્મવિષે લેકની ખરી પ્રેરણાવ્યું છે. રામ અને કૃષ્ણને રૂપ દેહધારી વિષ્ણુના પ્રેમની અનેક ગામ થઈ. વિષ્ણુ સાતમે અવતાર રામ એ સંસ્કૃત વીરરસકા ભાયલુના નાયક છે. બીજું વીરરસકાવ્ય મહાભાસ્ત છે તેમાં આઠમા અને વતારમાં વિબ@ કૃષ્ણને રૂપે ઉદાર સાજકુંવર બન્યા છે. એ કષ્ણસંબંધી પાછળથી હિંદમાં પળેપીના ગીતગરબા બન્યાં; વિષ્ણુ પુરાણમાં તે પરખંદા પરમાત્યા કર્યા અને તે હલ હિંદુઓમાં સૈથી વધારે લોકપ્રિય દેવ તરીકે મહાલે છે. જગન્નાથ એટલે જગતનો પ્રભુ, એ નામે તે પુરીમાં પૂજાય છે, અને ત્યાંથી તેની કીત્ત દુનિયાના સુધરેલા ભાગમાં પ્રસરી છે, પરંતુ તેની રથ જાત્રામાં સંખ્યાબંધ ભલે આત્મઘાત કરે છે એવી સાધારણ વાત ચાલે છે તે કેવળ અઘટિત ને બેટી છે. વિષ્ણુ સદા તેજસ્વી અને હિતકારી દેવ છે, લવિના બીજું કાઈ મા

Page #116
102 સિથિઅને લોકની સવારીઓ. ગતા નથી, ને હત્યા કરવામાં દોષ ગણે છે. એ બાબત કેટલાક ઈંગ્રેજી ગ્રંથકએ નિન્દા લખી છે. તે સરકારી દફતરેથી અને તે સ્થળે જઈ બરોબર કરેલી તજવીજથી જૂદી પડે છે. વિષ્ણુને માનનારાઓ વિષ્ણવ કહેવાય છે. વિષ્ણુપુરાણું ઈસ૧૪૫ નિ સુમાર-વષ્ણવ મતોના સંગ્રહનું ધર્મપુસ્તક 11 મા સેકામાં બન્યું. વિષ્ણુપુરાણુ રચવાને સમય સુમારે ઈસ 105 છે, અને એ પુસ્તકના નામ ઉપરથી એવું ભાએ છે કે શેવ અને બોદ્ધ મતની સેંકડો વરસથી સાથે સાથે ચાલતી વિશુ સંબંધી પુરાણ કથાવાર્તા તેમાં દાખલ કરેલી હશે. એ પુસ્તકમાં જણાવેલા મત વિદમાંના છે. એમ છતાં તે પાધરા વિદમાંથી આપ્યા નથી, પણ બે મોટાં વીરરસકા મારફતે ગળાઈને આવેલા છે. વિષ્ણવ અને શેવ માર્ગો રચનારા બ્રાહ્મણે પોતપોતાના સરસાઈ કરનાર મતિ જણાવી 18 પુરાણો લખ્યાં છે, તેમાંનું એક એ પુરાણું છે. એ શ્રેયામાં હિંદુ ત્રિમૂર્તિમાંના બીજા અને ત્રીજા દેવાની ખાસ પ્રશંસા કરી છે. કઈમાં વિષ્ણુને સર્વથી શ્રેષ્ઠ એકદેવ કહ્યા છે, અને કઈમાં શિવને કહ્યા છે; પણ જ્યાં વધારે ઊંડાણમાં પિઠા છે ત્યાં અનાદિ એક બ્રહ્મ તરીકે એ બંને રૂપને માન્ય છે. તેમાં 15 લાખ લીટીઓ છે એમ કહેવાય છે. પરંતુ એ પુરાણોમાં વિષ્ણુપૂજા અને શિવપૂજા વિષે જે લખ્યું છે, તે બ્રાહ્મણની કલ્પનાને રૂચે તેવું છે, પણ નીચ વર્ણોના વિચારને ગમે તેવું નથી. વિણવ ઉપદેશકો–રામાનુજ, ઈ. સ. 1150. વેણુવપંથના ઉપદેશ કરનારા આચાર્યોમાં પ્રથમ દક્ષિણ હિંદના બ્રાહ્મણ રામાનુજ થયા. બારમા સૈકાને મધ્યભાગે તેમણે શૈવમાર્ગની સામા માથું ઊઠાવ્યું, અને એ મત ચલાવ્યો કે વિષ્ણુ એ જગતનું આદિકારણ અને સરજનહાર એક અદ્વિતીય બ્રહ્મ છે. આ મતને માટે દક્ષિણના ચોલા રાજાએ તેના ઉપર જાલમ ગુજારવા માંડે, કેમકે તે રાજા પોતાના તાબાના દેશમાં વસનારાં બધાં માણસોને શિવમત મનાવવાની કોશિશ કરતો હતો. એ કારણથી રામાનુજ ત્યાંથી નાશી મહેસરના જેન રાજ પાસે ગયા, અને તે રાજાની દીકરીના અંગમાં ભૂત ભરાયું હતું તેને

Page #117
કબીર. ઈ. સ.૧૭૮૦–૧૪ર. 103 કાઢવાથી રાજા વિષ્ણુવ થયો. એ આચાર્યને કાળ થયા પહેલાં એમના ભએ સાત મઠ બાંધેલા કહેવાય છે. એમાંના ચાર આજપર્યંત રહ્યા છે. રામાનંદ ઈ. સ. ૧૩૦૦-૧૪૦૦–રામાનુજ સ્વામીની પછીતમની ગાદીએ બેસનાર પાંચમા આચાર્ય રામાનંદ હતા. એમણે તેમના મત ઉત્તર હિંદમાં ફેલાવ્યા. એમની રહેવાની મુખ્ય જગા કાશીમાં એક મઠમાં હતી, પણ ત્યાં હમેશા પડી ન રહેતાં દેશદેશ પ્રવાસ કરી એછે વિણ એક અદ્રિતીય પરમેશ્વર છે એવો બેધ કર્યો. એણે બાર મુખ્ય શિષ્ય ઠરાવ્યા. તેઓ બ્રાહ્મણ કે ક્ષત્રિય નહોતા, પણ નીચવર્ણ હતા. તે મને એક ચમાર હતિ, એક હજામ હતિ, અને જે સર્વથી વધારે પ્રખ્યાત થયો તે શાળવીનો છોકરો કહેવાતા હતા. રામાનુજે મુખ્યત્વે શુદ્ધ આર્ય જ્ઞાતિઓને ઉપદેશ કર્યો અને ગ્રંથ બ્રાહ્મણોની (સંસ્કૃત) ભાષામાં લખ્યા. રામાનન્દ સાધારણ લેકેને બેધ કર્યો અને તેના માર્ગનાં પુરતકે લકની (હિંદી) ભાષામાં ચાયાં છે. ચાલતી હિંદી ભાષામાં સુધાર થયા છે, તે કંઈક ભાગે ગામડીઆ લોકનાં ગીત વડે, કંઈક ભાગે રજપૂત દરબારોના ભાટ ચારણનાં વીરરસ કવિતા વડે થયા છે, પરંતુ ઘણે ભાગે તો નવા લેકપ્રિય વિષ્ણુમાર્ગને બંધ કરવાનું વિધાની જરૂર જણાઈ તેથી થયો છે, કબીર. ઈ. સ. ૧૭૮૦-૧૪૨૦–રામાનંદના બાર ચેલામાં એક કબીર હતો, તેણે તેના મતને બંગાળામાં ફેલાવ્યાતેના ગુરૂએ જેમ બધી હિંદુ નતિને એક માર્ગમાં આણવાનો શ્રમ કર્યો તિમ તણે 15 મા સિકાના આરંભને સુમારે હિંદુ અને મુસલમાન બેઉ દાખલ થઈ શકે એવો પંથ સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કર્યો. હિંદમાં વસનાર માત્ર હિંદુજ નથી એ જઈ કબીરે એ સામાન્ય ધર્મ સ્થાપવાની કોશિશ કરી. તિના સમ્પ્રદાયના ગ્રંથમાં માન્યું છે કે હિંદુનો પરમેશ્વર છે તેજ મુસલમાનને અહલા છે. તેનું સામાન્ય નામ અંતર્યામી છે, પછી તેને મુસલમાનના અલી નામે સે કે હિંદુના રામ તરીકે ભજે. કબીરપંથના શાસ્ત્રમાં લખ્યું છે કે “અલીખે અને રામ કૃપા કરી આપણને છંદગી આપી છે, અને તેથી આપણે પણ બધા જીવ ઉપર સરખી

Page #118
104 સિદ્ધિ અને લોકની સવારીઓ. રહેમ કરવી જોઈએ. હિંદુ દર અગિયારો અપવાસ કરે છે; યુસલમાન રમાનામાં કરે છે, તમે એને માન્ય કરે છે તો બાકીના મહિના અને દહાડા કોણે કર્યું? * હિંદુના ઈશ્વરની નગરી ( ન્યારાસુસી કે કાશી), પૂર્વમાં છે. મુસલમાનના અલાનું શહેર (મા) પશ્ચિમમાં છે, પરંતુ તમારું પોતાનું હૃદય તપાસે, કેમકે મુસલમાન અને હિંદુ એ બેઉના પરમેશ્વર તિમાં છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં બધામાં એકજ છે. દુનિયાને જે ભાવિક છે તિજ અલીને પૂજનારાનો તેમજ શમને પૂજનારાને પિતા છે. તે મારે સ્તો દેખાડનાર છે,તિ મારે ગુરૂ છે.” ચૈતન્ય ઈ. સ. ૧૪પ-૧૫ર–ચેતન્યનો જન્મ સન ૧૪૮પ માં થ. બંગાળ અને ઓરિસ્સા દેશોમાં એણે જગન્નાથની ભક્તિની જેકે વેણુવા મતનો ફેલાવો કર્યો. એની આખી જીદગીમાં અદ્ભુત વાત અને ચમત્કાર થયા છે. ચારસે વર્ષ થયાં તે વિષ્ણુનો અવતાર મનાઈ પૂજાય છે. એનું જન્મચરિત્ર એના વિશેની દંતકથાઓથી એટલું બધું ભરપૂર છે કે તેમાંથી તે આચાર્યની ખાનગી હકીકતો વિષે આપણે થોડું જાણુએ છીએ. માત્ર એટલું જાણવામાં આવ્યું છે કે તે બંગાળાના નદી આ ગામમાં વસનારાઈ રાઘસુનો પુત્ર હતિ. જુવાનીમાં કોઈ પ્રખ્યાત ભક્તની બેટીને તે પર હતિ. ચોવીસ વર્ષે સંસારત્યાગ કરી ગૃહસ્થાશ્રમ તળ ઓરિસા દેશમાં ગયો અને ત્યાં પિતાને બાકીને ભવ ધર્મબોધ કરવામાં ગાળ્યો. ઈ. સ. ૧૫ર૭ માંતિ અદશ્ય થતિ પણ એના મતની પુરતી સાબીતી મળે છે. તેને અભિપ્રાય એ હતો કે બધા આદમી ભકિત કરી શકે, અને સધળી ના ભકિતથી સરખી શુદ્ધ થઈ શકે છે. સંપૂર્ણ આસ્થા અને નિરંતરભજન એ તેના પંથને મુખ્ય બંધ હતો. પૂજનક્રિયાથી નહિ પણ દવાન મોક્ષમાર્ગ મળે. ધર્મગુરૂની આજ્ઞા માનવી એ તિના પંથનું એક મુખ્ય લક્ષણ છે, પરંતુ તેણે પોતાના શિષ્યોને તાકીદ આપી છે કે ગુરૂઓને બીજા પિતા માની પૂજ્ય ગુરુવા, દેવપ્રમાણે પૂજવા નહિં. હિંદના બીજા બધા ધર્મમાર્ગોની પેઠે એના સંપ્રદાયની મેટી મતલબ પણ આત્માની મુકિત છેપૃથફ જીવને નાશ એ મુક્તિ નથી, પણ દેહના કલંક, ખામી અને દુષ્ટ વાસનાથી તદન છુટાં થવું તિજ મુક્તિ છે એવું તેનું મત હતું.

Page #119
વલભસ્વામી.. મ ચેકપંથ - પંથમાં દરેક નાના માણૂસે છે, તાપણું જે સાં આ ચૈતન્યના પ્રથમ શિષ્ય હતા તેમના વંસજેનો અમલ તે માને છેઆ પંથમાં કુંવારા અને પરણેલા બેઉ દાખલ થઈ શકે છે, બહાર ચારીએ, અને ભીખ માગતા ફરનારા વેરાગી ઓ એ માર્ગમાં છે, તોપાણુ એના ધર્મોપદેશકે ધાણું કરીને પરણેલા માણસે છે. તેઓ વિષ્ણુના અવતાર કૃષ્ણના મંદિરની આસપાસ જથાબંધ બાંધેલાં ઘરમાં પિતાના બૈરાં છોકરાં સાથે રહે છે; અને એ રીતે ઓરિસામાં એ માર્ગના મૂળ સ્થાપનાર ચૈતન્યનો ભતિ પ્રત્યેક કુટુંબમાં કરવામાં આવે છે. જમીનદારે પિતાના કુટુંબને સારૂ બંધાવેલાં અને ચૈતન્યને અર્પણ કરેલાં મંદિરમાં નિત્ય તિની પૂજા અને તેનું ભજન કરે છે. એના મરણ પછી એના પંથમાં એક પેટા પંથ નીકળ્યો તેમાં સ્ત્રીઓ પિતાની મેળે આત્મજ્ઞાન મેળવી શકે છે એવો બાધ કર્યો છે. એના મમાં કુંવારા બાવા અને કુંવારી બારીઓ રહે છે. બાવી મયે એક લટ રાખી બાકીનો ચોટલે મુંડાવે છે. બાવા અને બાવીએ ભેગા મળી વિષણુ અને ચૈતન્ય એ બંનેની સ્તુતિનાં ભજન ગાય છે અને ગાતાં ગાતાં નાચે છે. સંસારમાં રહેલાં બૈરાંને ભણુંવવાં એ બાવીઓની ફરજ છે એવું તેમના માર્ગમાં ખરેખરું જણાવ્યું છે. બંગાળામાં સારાં કુટુંબની સ્ત્રીઓને ભણાવવા સારૂ ઘણું વખત, લગી જનાનામાં માત્ર તેમનેજ દાખલ કરવામાં આવતી. આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં સ્ત્રી કેળવણીને સુધારે તેમણે દાખલ કર્યો અને તેઓ સારી કેળવણું આપતી હતી તેથી એ પંથ કલકત્તામાં ફેલાયે. વલભસ્વામી. આસરે ઈ. સ. ૧૫૨૦–ચૈતન્યના મરણ પછી વિષ્ણુભક્તિની ક્રિયા નબળી પડવા માંડી. ઈ.સ. 15202 સુમારે ઉત્તર હિંદમાં વાલભસ્વામી એવો બોધ કરવા લાગ્યા કે, જીવાત્માના કલ્યાણ માટે તપ કે કાયાકષ્ટની ગરજ નથી; હરિ મળવાને માટે નાગા અને ભૂખ્યા રહેવાની કે અરણ્યમાં વસવાની જરૂર નથી; તે તો પુષ્ટિમાર્ગમાં એટલે સંસારના સુખભાગમાં સહી મેળવી શકાય છે. રાધાકૃષ્ણુને પૂજનાર એક ધનવાન પથ જૂના વખતથી ચાલતા હતા.

Page #120
16 શિથિઅને લોકની સવારીઓ. રાધાકૃષ્ણના લલિત પ્રેમનો અર્થ ગુહા છે એવું બેશક કહેવામાં આવેજ. બાળગેપાળ એટલે ના ગોવાળીને એ રૂપે કૃષ્ણની ભકિત હિંદુ સ્ત્રીઓને એથી વધારે પ્રિય છે. “બાળદેવ' (ઇસુ ખ્રિસ્ત ) ની ખ્રિસ્તી પૂજાની અસર અજાણપણે થવાથી કદાચ એવી પૂજા નીકળી હોય ખરી. મોક્ષનું પૂર્ણ સાધન ભકિત કે શ્રદ્ધા છે એમ કૃષ્ણને પૂજનારા પયામાં વધારે મનાતું જાય છે ; એ પણ હિંદુધર્મ પર થયેલી ખ્રિસ્તી ધર્મની બીજી અસર હોઈ શકે. - કૃણુની ભકિત-ભેગવિલાસવાળા વૈષ્ણવ ધર્મને ઉપદેશ કરનાર વલભસ્વામી હતા. દિવ્ય બાળ કૃષ્ણરૂપે વનમાં ક્રીડા કરનાર કે કંજબિહારી (વિહારી ) ગોવાળ રૂપે અવતરેલા વિષ્ણુની ભક્તિનો ખાસ ઉપદેશ એણે કર્યો હતો. ઘટાદાર કુંજ, સુન્દર નારીઓ, ખેષ્ઠ ભાજન અને ઉષ્ણુ દેશમાં વસનારા લેકના ભાગવિલાસની વૃત્તિને ખીલવે તે સર્વ એ સેવામાં ભેળ્યું છે. એના પૂજનવિધિમાં દરરોજ આઠ સેવા છે, ને તેમાં સુંદર કિશોર કૃષ્ણની મૂર્તિને લાડથી નવરાવે છે, અત્તર લગાડે છે, સુશોભિત શૃંગાર અને વસ્ત્ર પહેરાવે છે, ને ઘણા કીમતી ભેગ ધરાવે છે. એની પૂર્વે થઈ ગયેલા વૈષ્ણવ આચાર્યોના સેવકે એકાંત મઠમાં રહેતા, જુજ વસ્ત્ર પહેરતા, અને ભિક્ષાવડે નિર્વાહ કરતાપરંતુ વલ્લભ કુળના ગુરૂ કીમતી વસ્ત્રાલંકાર સછ ફુલેલ તેલ અને સુગંધીદાર કપુર ચંદન વિગેરે લગાડી સેવા કરે છે. મહારાજે વણકર હજમ કે ચમાર લિકને પોતાના પંથમાં છેવાની કોશિસ કરતા નથી; પણ આ ભવ સુખ જોગવવાને માટે છે અને તીર્થયાત્રા એ નવરાશાના વખતમાં મઝા મારવાને સારૂ વેપારની જોગવાઈને કાજે જરૂરી છે, એવું માનનારા સાહુકારે અને વેપારીઓને મહેંલેવાને યત્ન કરે છે. હિંદુઓનું ધર્મબંધન-જેમ જ્ઞાતિભેદ વડે હિંદુલકના સંસાર વહેવારને પાયો ચણા છે, તેમ શિવની અને વિષ્ણુની પૂજાને લીધે તેમના ધર્મનું બંધારણ થાય છે. હિંદુ ધર્મનું ખરું મૂળ તો વદ છે, અને તે ઈશ્વરે આપેલું પ્રમાણુ ગણાય છે. પણ આપણે જોયું કે વહેવારમાં ચાલતો હિંદુધર્મ ઘણું મૂળમાંથી નીકળ્યો છે. એ સઘળા જુદા

Page #121
હિંદુઓનું ધર્મબંધન. 107 જુદા મૂળાના ભળાથી વિષ્ણુભકિત અને શિવભકિત નામે બે ભાગ ઉત્પન્ન થયા છે, તે લેકમાં વધારે મનાય છે. મસ કેળવાયેલે બ્રાહ્મણ શુદ્ધ એકેશ્વરી મત છે; ઓછા કેળવાએ જાહ્મણ ઈશ્વર - કિતના કોઈ રૂપને પસંદ કરી તેને પોતાના ઇષ્ટદેવતા તરીકે પૂજે છેસ્થિતિનું અને ફરી ઉત્પત્તિનું મૂળ હેવાથી, તથા નવા ભવમાં દાખલ કરનાર તરીકે આવકાર આપવા યોગ્ય ને ભયરહિત મૃત્યુનું ચિન્હ હોવાથી શિવ પોતાના ઉડા તવસ્વરૂપમાં માલૂમ પડે છે; તેથી સાધારણુ બ્રાહ્મણે ખાસ કરીને દક્ષિણમાંના એને ઈષ્ટદેવ માને છે અને તેના લિંગને અદશ્ય પરમેશ્વરનું ચિન્હ ગણે છે. મધ્યમ વર્ગના કે અને વેપારી મંડળ વિષ્ણુના કેઈ અવતારને ભજે છે. નીચ વણું સંહાર કરનાર શિવને કે ભયંકર કાળી જેવા તેના કોઈ નારીરૂપને આરાધે છે. પણ ઘણું કરીને દરેક કેળવાયેલો હિંદુ સમજે છે કે પોતપોતાને ઈષ્ટદેવજ પૂજ્ય છે, અને એવા પસંદ કરેલા સ્વરૂપવડે તે પરમેશ્વરને ભજે છે.

Page #122
प्रकरण 1 मुं. જથમ આવેલા વિજયી મુસલમાન, ઈ. સ. ૭૧–૧૧રહિંદુ ધર્મપર મુસલમાન લોકે કરેલી અસર-ઈ. સન 100 ને સુમારે મુસલમાની છત રૂપી જુવાળ ચડવા લાગ્યા તેમાં હિંદુ ધર્મ ડબકાં ખાધાં પણ ડબી ગયો નહિ. દક્ષિણ હિંદના ધણ ખરા લોક હજી લગીહિંદુ દેશી સાના અધિપતિઓની સંખ્યાને બહુ વધારે મોટા ભાગ હજુએ બ્રાહ્મણોની સત્તા નીચે છે. પલ્સ વાયવ્ય બાજુ માં વસનારા લેકની સંખ્યાને આસરે એક તૃતીયાંશ ભાગ - સલમાન ધર્મ માને છે. સવારી રૂપી પહેલાં માજ હમેશ એ ખૂણાપ૨ આવતાં. ગંગાના પ્રદેશના ઉપલાણના ભાગમાં કેટલીક મુસાલમાની રાજ્યધાની ઓ એક પછી એક થઈ ગઈ છે. નીચલા બંગાળાના ભેજવાળા પ્રદેશના અસલ વતની એમાંના ઘણાખરાએ મુસલમાન ધર્મ કબૂલ કર્યો છે. હિંદની કુલ વસ્તી 28 કરોડને 80 લાખ છે, તેમાં હાલ 5 કરોડ 70 લાખ મુસલમાન છે. પ્રથમ થયેલા મુસલમાન રાજ્યવંશ, ઈ. સ. ૭૧૪–૧૫ર– મુગલાઈ રાજ્યનો ઉદય થશે તેની પહેલાં ઉત્તર હિંદમાં પ્રથમ જે મુસલમાને છત કરી તેને વિષે આ પ્રકરણ છે. પરંતુ હિંદના મધ્ય યુગના ઇતિહાસમાં એક પછી એક મુસલમાની રાજ્યવંશો થઈ ગયા છે તે સર્વની અહિંસનવાર યાદી આપવી અનુકૂળ જણાય છે. હિંદમાં છત કરનારા મુસલમાનો અને મુસલમાની રાજ કુળોની સનવાર સંક્ષેપ નોધ ઈ.સ. 1001-1857- 1. ગીજની વંશ (તુર્થી). | (શાહબુદ-દીન). 1001-1186 મહમુદ ગજનવીથી | 3. ગુલામ સુલતાને (મુખ્યત્વે સુલતાન ખુશરૂ સુધી. | તુર્થી). ૧ર૬-૧ર૯૦ કુતુબઉદ-દો૨. ઘેર વંશ (અફગાન). નથી બલબન અને કૈકુબાદ સુધી. 1186- ૧ર૦ સૂધી મુહમદ ઘેરી ' 4. ખીલજી કૂળ. ૧ર૯૦–૧૩ર૦.

Page #123
મુસલમાની રાજકુલોની સવાર નાથ. 12 જ ભાલ-ઉદ-દીનથી નાસિર-ઉદ- 1556-165 મહાન બકબર. દીન ખુરાર સુધી. 16 ૦૫-૧૬ર૭ જાડઘર. પનાનાલાક કી.(પંજાબી લુક 1628-1658 શાહજહાન પદભ્રષ્ટ 17 દીયાસ-ઉદ-દીન તઘલક, થયા. 135 મુહમ્મદ તઘલક. 1658-1707 ઓરંગજેબ કે - લમગીર (લે. ૧૩પ૧ કિફજ તઘલક. 1414 એ વંશનો અંત. ૧૭૭–૧૭૬ર બહાદુરશાહ કે શાહ આલમ 1. 1398 (તિમુર [ તેમસ્વૈન ] ની 1712 જાંદાર શાહ. સરદારી નીચે મુગલો 1713-1718 ફરૂખશિયર. 1398-99 માં ચઢી આવ્યા 171-1748 મુહમ્મદ શાહ (બે તેમના ગયા પછી પંદર વર બાળ પાદશાહાની પોળ સ લગી છેલ્લા તઘલક સુલતાનના વખતમાં અને ( ઈરાની ભાદિરશાહની ચ દ્વાઈ૧૭૩૮–૧૭૩૯). 1414 માં સને હાથ અમલ આવ્યા ત્યાં સુધી ૧૭૪૮–૧પ૪ મુહમ્મદશાહનું મન અંધેરી) : રહ્યું અને અહમદશાહનું 6. સચ્ચા . ગાદીએ બેસવુ. 154 માં ૧૪૧૪-૧૪પ૦ દિલ્હીના રાજયનો પદભ્રષ્ટ થયો. એષ્ટિ થઈ ગયેલો અ. 154-159 માલમગીર રજે (અહમદશાહ દુરાની અધિકાર. ફગાને હદપ૨ કરેલી છ સ9. લોદી વંશ (અફગાન). વારી ઓ 178 થી લો . ૧૪૫૦-૧ર૬ નબળા રાજઅમલ | 159-186 શાહઆલમ અને સ્વતંત્ર રાજા થાય છે. ' નામના પાદશાહ, 8. તિસરને વંશ (મુગલ). 1806-1837 અકબર નામને ૧ર-૧પ૩૦ બાબર. પાદશાહ. ૧પ૩૦–૧પપં હુમાયુન. 1837-1857 સુહમ્મદ બહાદુરશાહ (૧પ૪ર માં બંગાળાને અ નામનો પાદશાહ. સારા ફશાન હાકેમ શેરશાહે હ- 1 અને છેલા મુગલ. પાદશાહ માયૂનને હિમાંથી કાઢી ૧૮૫૭ના બળવાની ખુશી મુકો અને પછી તેના - આપનાર શુરામાં રાજકી ક્રગાન વંશે ૧પપપ લાગી અને રાખેલો ત્યાં 1862 માં મારા મલ કર્યો.) પામ્યા.

Page #124
110 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. મુસલમાની કે ઈસ્લામી ધર્મનો ઉદય-બૌદ્ધ માર્ગને હઠાવી હિંદમાં હિંદુધર્મ જામતા હતા તેવામાં અરબસ્તાનમાં નવો પંથ ઉઠવો હતા. હજરત મુહમદે વિજયી ધર્મ ઉત્પન્ન કર્યો. એ પગમ્બરનો જન્મ ઈ. સ. 570 માં થયો અને એને કાળ 632 માં થયે તેના મુઆ પછી તે વરસમાં મુસલમાનેએ હિંદુકુરા સૂધી વસનારી એશિયાની પ્રજાઓ પર સ્વારીઓ કરી; અહિંતિમને જવું પડ્યું; ભરતખંડનો ધનવાન મૂલક ઝુંટવી લઈ પોતાને વશ રાખી શકવા જેટલું બળ મેળવવાને ઈસ્લામી ધર્મને બીજા ત્રણસેં વરસ લગી પોતાની સત્તા બરાબર જમાવવા મંડવું પડ્યું. પણ પહેલેથીજ અરબોએ એ માતબર ભૂલકર પોતાની નજર ઘાલી હતી, અને કવખતની કેટલીક સ્વારી કરી પાછળથી ભારે ઝગડા થયા તેની ચેતવણી આપી હતી. સિંધ ઉપર આરબોની સ્વાશીઓ-ઈ. સ. 647 થી 828 સૂધી. પેગમ્બર સાહેબના ભરણુ પછી પંદર વરસે ઉસ્માને મુંબઈ ઈલાકાના કાંઠા પર આવેલાં થાણા અને ભરૂચ પર દરઆઈ કાલે મોકલ્યો (ઈ સ. 647). ૬૬૨માં અને 664 માં સિંધ ભણી લૂટ કરવાને સવારીઓ ગઈ. પણ તેમાં કાંઈ વળ્યું નહિ. પરંતુ કોઈ હિંદી બંદરમાં અરબી વહાણ કબજે કર્યું હતું તેની નુકસાની ભરી લેવાને ૭૧રમાં જુવાન કાસમ સિંધ ઉપર ચઢશે. માટે જય મેળવી તેણે સિંધુના પ્રદેશમાં થાણું બેસાડવાં; પણ ત્યાંથી આગળ વધવાનો આધાર એ સરદારની પંડની હિમ્મત ઉપર હતો, માટે ૭૧૪માં તેનું મોત થવાથી મુસલમાનેથી આગળ જવાયું નહિ. છદપર આવેલા હિંદુઓની બહાદુરી જેઈને ૬મને ચકિત થયા. એક ગઢની રજપૂત કેજે તાબે થવા કરતાં સમૂળ કપાઈ મરવાનું વધારે પસંદ કીધું. તેમણે મિટી ચિતા ખડકીને સળગાવી, અને તેમાં તેમનાં બૈરાં છોકરાં પોતાની મેળે બળી મુ. પછી રજપૂત નાહી ધી એકમેકને છેલા રામરામ કહી કિલાના દરવાજ ઉધાડી બહાર આવ્યા, અને ઘેરો ઘાલનારા મુસલમાનો ઉપર ધશી એકેએક રણમાં પડ્યા. એવું કહેવાય છે કે 750 માં રજપૂતોએ મુ

Page #125
હિંદુલાકની અટકાવ કરવાની શક્તિ. 111 સલમાન હાકેમને હાંકી કાઢો. પણ ઈ.સ૮૨૮ લગી હિંદુઓને હાથ સિંધ દેશ પાછા આવ્યો નહતો. મુસલમાનો જીતવા આવ્યા તે વખતને ભરતખંડ-પંજાબમાં પગ મૂકવાનું ઠેકાણું મળ્યું ત્યાર પહેલાં ઈસ્લામી લશ્કરોએપતાની બીજના ચંદ્રવાળી ધજાને હિંદુકુશથી પશ્ચિમે એશિયામાં, આકિકામાં અને દક્ષિણ યુરોપમાં દૂરના એન તથા ગાલ ( કાન્સ) દેશો સુધી લઈ જઈ ફરકાવી હતી. પણ સિંધના રાજપુની હમણા વર્ણવી તેવી બીજી હિંદની જાતિની હિમત અને હિંદુ રાજ્યોનાં લશ્કરની સારી ગોઠવણને લીધે પંજાબમાં દાખલ થતાં તેમને આટલી બધી વાર લાગી હતી. વિંધ્ય પર્વતની ઉત્તરે આવેલી મિટી નદીઓના વિશાળ પ્રદેશમાં, ત્રણ નોખાં રાજ મંડળે હતા. વાયવ્ય કોણે સિંધુના બધા પ્રદેશોમાં અને જમનાને ઉપલાણે આવેલા પ્રતિમાં ૨જપૂત રાજા રાજ કરતા હતા. સંસ્કૃત ભાષાના જૂના કાળના મધ્ય દેશમાં કેટલાંક જબરાં પટાવત રાજ્યો હતાં, અને તિઓનો ઉપરી કનોજને રાજાધિરાજ હતા. ગંગાના નીચલાણના પ્રદેશમાં બિહાર અને તેનાથી નીચે ના કેટલાક પ્રાંતિમાં આ વખતે પાલ કે બોદ્ધ મતના રાજ્યવેરો અમલ કરતા હતા. એમનાં નામો કાશીથી માંડી બગાલી ડેટાના ધાડાં જંગવાળાં નાના ગામડાંઓમાં હાલ માલુમ પડે છે. હિદના ઉત્તર અને દક્ષિણ એ બે અર્ધ ભાગેની વચ્ચે વિંધ્યનાં વન અને પહાડોરૂપી કોટ આવ્યાં છે. એના પૂર્વ અને મધ્ય ભાગમાં વિકરાળ પહાડી જાતિ વસતી હતી. તેને પશ્ચિમ છેડે મુંબઈ ઈલાકાના કાંઠાભણે માળવાનું હિંદ રાજ્ય હતું. એ રાજ્યમાં વિક્રમાદિત્યની વિદ્યા સંબંધી મોટી મોટી વાતો ચાલતી હતી, અને ત્યાં પુષ્કળ પટાવત યોદ્ધા હતા. વિંધ્યની દક્ષિણના હિંદમાં કેટલાક શુરવીર રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેઓ મુખ્યત્વે અનાર્ય હતા, અને ચરા, વિાલા, અને પાંડ્ય નામે અર્ધા હિંદુ કે અર્ધા બુદ્ધ મહાન્ રાજાઓની હકુમત નીચે જેવા તિવા બંધનમાં રહેતા હતા. હિંદુ લોકની અટકાવ કરવાની શકિત-ચઢી આવનાર પરદેશની સામા થવાને સંપ કરવાની કેટલીક શકિત ઉત્તર અને દક્ષિણ

Page #126
૧૧ર પ્રથમ આવેમા વિજયી મુસલમાનો. તરફના દરેક રાજ્યમંડળમાં હતી; અને એ મંળાવી અને તેમાંના છૂટક છૂટક રાજાની મોટી સંખ્યાને લીધે તેમને જીતવાનું કામ થકવી નાંખે ને કંટાળો આપે તેવું હતું; કેમકે ઉપરી કે ચક્રવત મહારાજાને જીત્યા પછી તેના તાબાનાં દરેક રાજ્યમંડળ અને તેમાંના દરેક રાજાને છૂટક છૂટક જીતવાનું કામ બાકી રહેતું. તેમજ પાછથી બળવો ઊઠાથવાને દરેક મંડળની આસપાસ સધળા સહેલાઈથી ભેગા થતા 1 માં સિધમાં જ થુનો મુસલમાની રાજ્યવંરા સ્થાપવાને ભારે પ્રમત્ન કરવામાં આવ્યા છે કે નિષ્ફળ ગયા એ પાછળ કહેવામાં આવ્યું છે. ત્રણ વરસ પછી વાયવ્ય કોણથી મુસલમાનોની એક પછી એક ઘણી સવારીઓ થઈ તિથી બહુ મહેનત વડે ઈ. સ. 977 અને 1176 ની વચ્ચે સરફુદપર આવેલા પંજાબ પ્રાંતને થોડા ભાગ માત્ર ખાલસા કરી શકાય. દક્ષિણ હિંદમાં સને 1565 માં તાલિકેટનો સંગ્રામ થયો, ત્યાં સુધી હિંદુબળ પૂર્ણ તુટયું નહતું, અને ત્યાર પછી સેવરસની અંદર 1950 માં તો હિંદુસ્તાનને ફરી તારવી લાવવાના મોટા પ્રયત્નો આરંભ થશે. જે ડાયલાં મરાઠી રાજાને હાથે હિંદની સુગલ પાદશાહીને તોડી પાડનારે એ પ્રયત્ન હતો. ઈસ ૧૫૫૬થી ૧૬૫સૂધીમાં અકબરે હિન્દુ રાજારા અને રાજનીતિ જાણનાર પુરૂષોને રાજકાજમાં સાભિલ કરવાની રાજ્યરીતિ ચલાવી તેથીજ માત્ર ઉત્તરમાં તે પાદશાહી મજબુત થઈ હતી. અકબરને હાથ અમલ આવ્યો ત્યાં સુધી અને તેની કિર્દીના પહેલા ભાગમાં મુસલમાની રાજ્યનું ઉપવીપણું ૨જપૂતાએ કબુલ કરી કેટલીકવાર ઝઘડા મચાવ્યા હતા. અકબરના માણુ પછી બસેથી ઓછો વરસમાં તેની ગાદી ઉપસ્નો મુગલ પાદશાહ દિહીમાં મરાઠા હિંદુના હાથમાં પૂતળું અને કેદી બનેલો હતો. મુસલમાનની છત માત્ર અપૂર્ણ અને કી મુદતની હતી - મુસલમાનોએ હિંદને કબજે સહેલથી કર્યો એવી ક્યાં ચાલતી ધારણા ઈતિહાસમાં નોંધાયેલી હકીકતોથી ઊલટી છે. ઈસ૬૪૦માં ઉસમાને લુટ કરવાને મોકલેલી સવારથી તે 1761 માં અહમદશાહે વાળીઆની પેઠે આવીદેશને વેરાન કર્યો ત્યાં લગીના અગીઆરસે વરસમાં મુસલમાનેએ એક પછી એક ઘણી વાર ચઢાઈના

Page #127
. સબક્તિગીન, ઈ. સ. 97 113 કરી અને થોડે થોડે મૂલક છો. મધ્ય એશિઆની ઢસ્મારૂ જાતિનાં પૂર અનિકેણમાં નહિ આવેલાં તે આ સવારી રૂપે હિંદના ઇતિહાસમાં દેખાય છે. પ્રજાઓને ઉછરવાના એજ મિટા સ્થળમાંના હુણ, તુર્ક અને બીજી તાતાર જાતિનું એ જ પ્રમાણે પશ્ચિમ ભણી જવું થયું તે યુરોપના આગલા જમાનાની તવારીખમાં નજરે પડે છે. કોઈ કાળે આખા ભરતખંડની છત ઈસ્લામી ધર્મ કરી નથી. હિંદુરાજ્યવંશો અમલ વિશાલ પ્રદેશો પર સદૈવ ચાલતો હતો. મુસલમાની બળ પૂર્ણ કળાએ હતું ત્યારે હિંદુ રાજા ખંડણી આપતા અને પાદશાહી દરબારમાં વકીલ મોકલતા. આવા પ્રકારની મુગલ રાજ્યની ચઢતી દોઢસે વરસે પણ ટકી નહિ. (1560-1007). એ ટુંકી મુદતની આખર પહેલાં તો ફરી જીતવાનું કામ હિંદુઓએ શરૂ કર્યું હતું. રાજપૂત સંસ્થાનના દેશી દ્ધા અગ્નિકાણુથી દેશ દબાવતા દિલ્હી ભણી આગળ વધવા લાગ્યા હતા. વાયવ્યમાં શીખધર્મ માનનારાં સંસ્થાનો સંપ કરી લશ્કરી બળવાળું રાજ્ય ઉભું કરવા મંડ્યાં હતાં. મરાઠી રાજ્યમાં નીચલી નાતોનું લડવાનું બળ તથા બ્રાહ્મણોની રાજકારભાર ચલાવવાની શક્તિ એ બે જોડાયાં હતાં, અને હિંદનાં બધાં મુસલમાની રાજ્યો પાસેથી મરાઠા ખંડણી લેતા હતા. હાલ જે. ટલી અટકળ કરી શકાય છે, તે પરથી એમ જણાય છે કે ચાલતા સૈકાના આરંભમાં અંગ્રેજી સત્તાના જામવાથીજ મુગલાઈ બાદશાહી હિંદુઓને હાથ પાછી ગઈ નહિ. . પહેલી તુક સવારીઓ-સબકિતગીન, ઈસ ૯૭૭–જાબને સીમાડે હિંદુ અને ઈસ્લામ ધર્મો પહેલવહેલા બાઝયા તેમાં હિંદુ લકની છેડણી હતી. પઠાણ ( અફગાન ) લેક ધાડ પાડતા હતા તેથી ખીજવાઈ લહેરના હિંદુરાજ જયપાળે ઈસ૯૭૭ માં અફગાનિસ્તાનમાં આવેલા ગજનીના મુસલમાની રાજ્ય પર સવારી કરીત્યાંના સુલતાન સબક્તિગીન અને તેની વચ્ચે સખત યુદ્ધ ચાલતું હતું, તેવામાં બહુ ભારે વાવાઝોડું થયું તેનો લાભ લઈ સુલતાને હિદુરાનો પાછા જવાનો માર્ગ રોપચાસ હાથી આપ્યા, અને છુટકારાને સારૂ દંડના દશ લાખ દહમ ( અઢી લાખ રૂપીઆ ) પાછળથી મિકલવવાનું વ 5.

Page #128
114 " પ્રથમ આવેલા વિક્કી મુસલમાને. ચન દેવાથી સબક્તિગીને રાજાને પાછા જવા દીધો. એવી દંતકથા ચાય છે કે જયપાળ પાછો લાહેરમાં આવ્યાતિ વારે જમણે હાથે ઊમેલાશાહ્મણે તેને સલાહ આપી કે મ્યુચછને દંડના રૂપીઆ આ૫વાથી નામોશી લાગશે માટે ન આપવા અને ડાબે હાથે ઊભેલા ઠાકોવાએ અને ક્ષત્રી રાવરાણાએ વિનંતિ કરી કે આપેલું વચન પાળવું, અતિ સબક્તિગીને એ દંડ વસૂલ કરવાને પહાડની વાટે ચઢ આવી જયપાળને હરાવ્યા, અને પેશાવરમાં અફગાન સરદારના હાથ નીચે દશ હજાર સવારોનું થાણું બેસાડ્યું (ઈ. સન 977). ત્યાર કેડે થોડા વખતમાં સબક્તિગીનને મધ્ય એશિઆમાં યુદ્દે જવું પડ્યું,તેથી તેની સવારીના પરિણામ દાખલ આ બહારનું થાણું માત્ર હિંદમાં પાછળ રહેલું હતું. પણ એ વખતથી પઠાણને હાથ ખાઈબર ઘાટનાં બંને નાકાં આવ્યાં. મહમુદ ગજનવી, ૧૦૦૧-૧૩૦.–સને ૯૯૭માં સબતિગીને મરી ગયો, અને તેની ગાદીએ તેનો 16 વરસનો પુત્ર ગજનોને મહમુદ બેઠા. એ થરા સુલતાને તેત્રીસ વરસ રાજ્ય કર્યું, અને પિતાના નાના અફગાન રાજ્યની મર્યાદા પશ્ચિમે ઈરાનથી પૂર્વમાં પંજાબના અંદરના ભાગસૂધી વધારી. ખબરઘાટની આથમણી દિશામાં પોતાની સત્તાને જમાવવા ચાર વરસ ગાળ્યા પછી તેણે પોતાની હિંદપર કરેલી સત્તર સવારીઓમાંની પહેલી ઈસ. 1001 માં કરી. એમાંની તેર ચઢાઈઓ પંજાબને પશ્ચિમભાગ છતવાને કરી. કાશમીરપર એક સવારી કરી તેમાં ફતેહ મળી નહિ અને બાકીની ત્રણ બેડા વખત પહોંચી, પણ તે જેસ્સાભરી હતી, અને કનોજ, વાલિયર, તથા સોમનાથ એ ત્રણ દૂરનાં શહેરે લૂટવાને કરી હતી. સરહદના લાહોર રાજ્યને અધિપતિ જયપાળ ફરીને હાર્યો. બેવાર હારેલે રાજા રાજ્યો કરવાને હિંદુ રૂઢીપ્રમાણે નાલાયક ગણતા. એ ચાલને અનુસરીને પોતાના કુંવરને રાજ્ય સેંપવાની ક્રિયા કરી જયપાળ રાજ્ય સહિત ચિતાપર ચઢી બળી મુએ. એ તરફના એક બીજા રાજાએ શત્રુને તાબે ન થતાં પોતાની તરવાર વડે પિતાનો નારો કર્યો. છઠ્ઠી સવારી (ઈ. સ. ૧૦૦૮માં) કરી તે વેળા એની સામા લડાઈ કરવાના

Page #129
સોમનાથનું ખેદાન મેદાન 115 ખર્ચમાં પોતાના ભરથાને મદદ કરવાને ઉંચી કળવાન નારીઓએ પોતાનાં ઘરેણું ગળાવી આપ્યાં, અને ગરીબ બાયડીએ રૂ કાંતવાથી થયેલી કમાઈ ભરી. મોટું યુદ્ધ થયું તેમાં ઈસ્લામી ફેજનું નસીબ અણી પર આવી રહ્યું હતું. અયોધ્યા અને માળવા સૂધીના હિંદુ ભૂપતિએ ભેગા મળી લડવા આવ્યા છે એ જોઈ મહમુદે દહેશત ખાઈ પિશાવરની પાસે પોતાની છાવણીની આશપાશ ખાઈ બેદાવી મરચા બંધાવ્યા. એમાંથી એકવાર બહાર ધસી આવી ૨જપૂત સેનાપર છાપ માર્યો તેમાં તેની હાર થઈ અને વગડાઉ ઘક્કર લેકે તેની છાવણીમાં ઘુશી જઈ આસરે ચાર હજાર મુસલમાનોને વાઢી નાખ્યા. સોમનાથનું મેદાન મેદાન, ઈસ-૧૦૨૪-પરંતુ દરેક સવારીને એતિ હિંદમાં મુસલમાની સત્તાનું બળ વધતું ગયું. થાણેશ્વર અને જ ગરકેટ જેવાં હિંદુ દેવામાંથી મહમુદ બેસુમાર ધન હરી ગયા; અને સોળમી અને સર્વથી વધારે પ્રખ્યાત સવારી તેણે ગુજરાતમાં આવેલા સોમનાથના દેવાલય પર કરી (ઈ. સ. 1024). ઘણાક સિપાઈની કતલ થવાથી તેની ફેજને કેટલીકવાર પાછા હઠવું પડયું તે પણ અંતિ સોમનાથ પાટણ તેને હાથ આવ્યું. પાંચ હજાર આદમીને મુએલા મુકી હિંદુ જોદ્ધા તેમાંથી નીકળી હોડીમાં બેશી સમુદ્રવાટે જતા રહ્યા. હિંદના જુદા જુદા ભાગોમાં બાર જ્યોતિર્લિંગ હતાં તેમાંનું એક એ સોમનાથનું પ્રસિદ્ધ લિંગ હતું. પણ મહમુદે “મૂર્તિખંડન કરનાર” એવો ઈલકાબ ધારણ કરવાથી આ કાળના ફારસી ઈતિહાસ રચનારાઓએ તેની પવિત્ર ધર્મલાગણી જણાવવા સોમનાથની લૂંટસંબંધી એક કહાણી ધીમે ધીમે જેડી છે. એ બનાવ બન્યા તે વખતના લખાયલા હેવાલમાં એ લિંગને અણુધડ પથરે કહ્યું છે. એ વાત ભુલી જઈફરિસ્તા નામના તવારીખકર્તાએ જણાવ્યું છે કે મહમુદ દહેરામાં પેઠા ત્યારે પૂજારાઓએ અરજ કરી કે લિંગને સહીસલામત રહેવાદો અને તેને બદલે બહુ ભારે રકમ આપીએ લો. મૂર્તિના વેચનાર કરતાં મૂર્તિખંડન કરનારનું નામ મેળવવાને હું વધારે ચાહું છું એમ બાલી મહમુદે પિતાની ગદાનો ઘા કરી લિંગને ફાડી નાંખ્યું. તત્કાળ તિના પેટમાંથી ઝવેરનો મોટો ખજાનો નીકળ્યો. પૂજારા બહુ ધન આપવા

Page #130
116 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. માગતા હતા તેનું કારણ એથી સમજાયું, અને સુલતાનને તેની સાભારહિત ભક્તિને બદલે મળે. આ વાતનું જુઠાણું ખુલ્લું માલુમ પડ્યું છે. તિપણુ તે હજી ફરી ફરીને કહેવામાં આવે છે. દહેરાનાં બારણું તથા લિંગના કકડા મહમુદ ગજની લઈ ગયો, અને સિંધુના રણમાં પોતાની સેના સહિત નાશ પામતો પામતિ બચ્યો. પરંતુ સને 1842 માં લૉર્ડ એલબ એ “સોમનાથનાં પ્રખ્યાત સુખડનાં કમાડ” છતની નિશાની જણાવવાને આપ્યાં હતાં, અને ઉત્તર હિંદમાં ઠાઠથી દેખાડડ્યાં હતાં એવું કહેવાય છે. એ વાત પણ આ રત્ન ભરેલા લિંગની વિચિત્ર હકીકતની માફક જૂઠી છે. ઈ. સ. 1030 માં ગજની નગરમાં મહમુદને કાળ થયો. * મહમુદની સવારીઓનાં પરિણમ–મહમુદે હિંદપર સત્તર થયું કે પંજાબના પશ્ચિમ મહા ગજનીના રાજ્યને તાબે થયા, અને તેની લટનું સંભારણુ પૂર્વે કનોજ સૂધી અને દક્ષિણે ગૂજરાત લગી રહ્યું. હિંદમાં વસી રાજ્ય કરવાની ધારણા તેણે કરી ન હતી, પંજાબની હદપાર સવારી કરવામાં તેની મતલબ માત્ર આટલીજ હતી. ધર્માત્મા શુરવીર કહેડાવવું, સાહસ કામ કરવાં, મોટાં દેવાલયવાળાં શહેરો લૂટવાં અને દહેરામાંની મૂર્તિ ભાંગવી. તેનો ખરેખ હેતુ કોઈ દેશ છતવાનો ન હતો. પણ તેના બાપ સબકિતગિને જેમ પોતાના રાજ્યની હદ બહાર પેશાવરમાં થાણું બેસાડયું, તેમ તેણે ગજનીના રાજ્યની હદબહાર પંજાબ પ્રાંત જી. મહમુદ વિષે વાતો-મુસલમાન તવારીખ લખનારા તેની બહા૬રીની અને ભકિતની ઘણી વાતિ નોંધી ગયા છે એટલું જ નહીં, પણ તેની ખર્ચ કરવાની નીતિની નોંધ પણ તેમનાં પુસ્તકોમાં છે. એક દહાડે કોઈ ગરીબ બાઈડીએ ફર્યાદ કરી કે મારા દીકરાને એરોએ ઈરાકના રણમાં મારી નાંખે. મહમુદે ઘણું દિલગીરી જણાવી કહ્યું કે રાજધાનીથી એટલે બધે દૂર એવા બનાવ બનતા અટકાવવાનું કામ કઠણ છે. “તમે જેટલા ભૂલકાર બરોબર અમલ ચલાવી શકે તેથી વધારે ન રાખે.' એવું વચન કહી શીએ તેને ઠપકો દીધો. સુ

Page #131
ધરવંશ, ૧૧૫ર–૧૧. 17 લતાને તુરત તેને બક્ષીસ આપી અને તે રસ્તે થઈને જનારા કાફલાનું રક્ષણ કરવાને સવાર મોકલ્યા. કવિઓની બુજ જાણ મહમુદ તમને આશ્રય આપતિ, અને તેની ઉદારતાની ખબર સાંભળી ફિદશી તેના દરબારમાં ગયો. એ કવિનું શાહનામું એટલે પાદશાહના ચરિત્રનું પુસ્તક સાંભળી સુલતાન ખુશી થય ને તે પૂરું થયે દરેક બેત એટલે શકને માટે એક દામ (દહમ) આપવાનું વચન આપ્યું. એ વેળા સુવર્ણ દામ આપવાનો ઇરાદે હતો. ત્રીસ વર્ષપર્યત મહેનત કરી એ ઇનામ કવિએ માગ્યું. પણ સાઠ હજાર બેતિ થએલી જોઈ સુલતાને તને સેનાને બદલે 60,000 રૂપા દામ આપવા માંડ્યા. ફિદશીએ નાખુશ થઈ તેનું દરબાર તવું, અને તેના વિષે હસી ભરેલી કડવી કવિતા ડી. સુલતાન નીચ કુલની સ્ત્રીના પેટનો હતો એ બીના આજે પણ તે કવિતામાં વાંચીએ છીએ. મહમુદે આ હાંશી ભૂલી જઇને તે મહાન વીરરસ કાવ્યને યાદ રાખ્યું, તથા પિતાની હલકાઈ ને માટે પસ્તાવો કરી કવિને એક લાખ સુવર્ણ દામ (દિહીંમ ) મોકલ્યા. આ બક્ષિસ વખતસર આવી પહોંચી નહિ; કેમકે સુલતાનના માણસે સુનૈયાની થેલીઓ સહિત ફિદશીના શહેરમાં એક દર; વાજેથી પેઠા તે વેળા બીજે દરવાજેથી તેના શબને કબરસ્તાન ભણી લઈ જવામાં આવ્યું. ધરવંશ, ૧૦૫-૧૧૮૬-એફગાનિસ્તાનના પ્રાંત તરીકે પંજાબઢસે વરસ લગી મહમુદની પછીના ગાદીપતિઓને હાથ રહ્યો. અને ફગાનિસ્તાનનાં ધેર અને ગજની શહેરેની વચ્ચે ઘણા વખતથી કક્કી દુશ્મનાઈ ચાલતી હતી. ઈસ૧૦૧૦ માં મહમુદે ઘરને વશ કર્યું હતું; 1051 ને સુમારે ધારના હાકેમ ગજની જીતી ત્યાંના મુખ્ય માસેને પિતાના પાટનગરમાં ઘસડી લઈ જઈ ત્યાં તેમનાં ગળાં કાપ્યાં, અને કોટ બાંધવામાં કોલ કરવામાં તેમનું લેહી વાપર્યું. વારા ફરતી વેરનાં સાટાં કેટલીક વાર વાળ્યા પછી અંતે ૧૧૫ર માં ધારને જય થયો અને ગજનીની પડતી થઈ. મહમુદની ઓલાદનો છેલ્લે સુલતાન ખુશરૂ પોતાના રાજ્યની હદ બહારના પ્રાંતની રાજધાની લાહાર શહેર હતું તેમાં નાઠા. 1186 માં એ પણ તિની કનેથી છીનવી લીધું.

Page #132
118 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાને. ઘરના સુલતાન શાહબુદ્દીને (જે મહમ્મદ ઘોરી નામે વધારે મશહુર છે તેણે) પોતાને માટે હિંદ જીતવાનો આરંભ કર્યો. પરંતુ હિંદુ રાજ્યોમાંનું દરેક રાજ્ય ખૂબ લડ્યું, અને એ રાજ્યોને માથે અફગાન હમલા રૂપી પાણી ફરી વળ્યા પછી સાત વરસે આજે પણ તેઓમાંનાં કેટલાંક હયાત છે. મહમ્મદ ઘોરીની સામે હિંદુલોક થાય છે, ૧૧૧.-ઈસ. ૧૧૯૧માં મહમ્મદ ઘોરીએદિલ્હી ઉપર પહેલી સવારી કરી તેમાં થાણેશ્વર આગ તે છેક હાર્યો, અને સખ્ત જખમી થઈ જીવ લઈને નાઠા.તેની વિખરાયલીકેજની પાછળ ચાળીસ મેલ સૂધી ૨જપૂત સવારો દેડ્યાએ ભંગાણ પામેલી સેનાને તેણે લાહોરમાં પાછી એકઠી કરી, અને મદયા એશિઆમાંથી નવાં ઘાડાંની મદદ મેળવી ફરીને 1193 માં હિંદુસ્તાનપર ચડાઈ કરી. ૨જપૂતોમાં કુટુંબ કલહ હોવાથી તેઓ સંપ કરી તેની સામા થઈ શક્યા નહિ. માં માહિ હરીફાઈ કરનારાં હિંદુ રાજ્યોના મુખ્ય મથક દિલ્હી અને કનોજ એ બે શહેરો હતાં, અને એમાંનું દરેક ઉત્તર હિંદનાં રાજ્યો પર ઉપરીપણુનો દાવો કરતું હતું દિલ્હી અને અજમેર ઉપર રાજ્ય કરનારા ચોહાણ રાજાએ પૃથ્વીરાજા કે સાર્વભૌમરાજા એ મોટું નામ ધારણ કર્યું હતું. કનાજ નગરી જે આજે પણ ફરૂખાબાદ જીલ્લામાં ચાસ મેલપર પડેલાં રોડાં છારા ને કચરા પરથી પારખી શકાય છે, ત્યાંના રાઠોડ રાજાએ પોતાનું ચક્રવર્તીપણું જાહેર કરવાને માટે અસલના અશ્વમેધના જે એકમહૈત્સવ કર્યો હતો. એ પ્રસંગે હલકા નોકરના કામ માંડલિક રાજારા ને કરવાં પડે છે, અને તે પ્રમાણે હિંદુસ્તાનના બીજા મહીપતિએની હારે દિલ્હીના રાજાને હાજર થઈ દરવાનનું કામ બનાવવાને હુકમ થયો હતો. એ ઓચછવને પ્રસંગે કનોજના રાજાની કન્યા સ્વયંવર કરવાની હતી. તે સ્વયંવર વીરરસ સંસ્કૃત કાવ્યોમાં વર્ણવેલી રીતે થવાને હતો. એ કન્યાપર દીહીપતિને પ્રેમ હતો, પણ બીજાને બારણે દરવાન થઈને ઉભા રહેવું તેનાથી સંખાયું નહિતે આ નહિ ત્યારે તેને ઠામે તેનો ચાડીઓ બનાવી બારણે ઊભે કર્યો. સ્વયંવર કરવાને કુંવરીએ માંડવામાં આવી ચેમર બેઠેલા રાજાઓને શાંતપણે જેયા,

Page #133
રજપૂતનું બીજી જગામાં જઈ વસવું. પછી ગંભીરતા રાખી તેમની કનેથી ચાલી જઈ બારણે ઉભેલાડલ બાવલાના ગળામાં વરમાળ આરોપી. વાર્તામાં કહ્યું છે કે તત્કાળ કિહીપતિ પશી આવ્યા, અને કન્યાને પોતાની જોડે ઘોડા ઉપર બેસાડી પોતાના ઉત્તર તરફના પાટનગર ભણી ધેડે મારી મૂક્યો. અપમાન પામેલો પિતા પોતાના સન્યસહિત એમની પાછળ ગયો. દિલ્હી ઉપર બીજી મેરથી એટલે પશ્ચિમ તરફથી હુમલો કરવાને તેણે પઠાણુ (એફગાન) પાદશાહનેતડાવ્યા અને તેથી બંને હિંદુ રાજ્યનો વિનાશ થયો ૨જપૂતાનું બીજી જગામાં જઈ વસવું, 1193- કલહને લીધે રજપૂત રાજા એકસંપ કરી મહમદ ઘોરીની સામા થઈ શક્યા નહિ તેની નેંધ એ વાર્તામાં છે. તે આ બે ત્યારે કુમાર કળના રજપૂતને કબજે દિલ્હીનું રાજ્ય હતું. ચૌહાણ ૨જપૂતો અજ‘મરના ધણી હતા, અને રાઠોડ કેનેજમાં રાજ કરતા હતા. વાયવ્ય કાણમાંથી આવતી સવારીઓને અટકાવનારા કુદરતી પુસ્તા જેવાં એ રજપૂત સંસ્થાનો હતાં. દિલ્હી અને અજમેરની ગાદીઓ એ સમે એક રાજાને હાથ હતી; પણ તેના 108 પટાવત સામતિ હતા તેમાંના માત્ર 64 ઉપર કહેલી માંહમાંહેની લડાઈને લીધે રહ્યા હતા. 1193 માં અફગાને ફરીને પંજાબ પર ચઢી આવ્યા. દિલ્હી અને અજમેરને પૃથ્વીરાજ હાર્યો અને રણુમાં પડશે. તેની શ્રી રાણી તેની પાછળ સતી થઈ. મહમદ ઘોરી દિલીનો કબજે કરી અજમેર પર ચઢ, અને 1194 માં કનોજના રાજાનો તેણે પરાજય કર્યો. રણત્રમાં તેનું મુડ૬ તિના બનાવટી દાંત પરથી પરખાયું. પરદેશીને તાબે થવું નાપસંદ કરી કનોજના બહાદુર શેઠાડ રજપૂતાનાં તથા ઉત્તર હિંદનાં બીજા ૨જપૂત કળાનાં મોટાં ટોળેટોળાં પોતાના ઘરબાર છેાડી જતાં રહ્યાં. સિંધુ નદીની પૂર્વ દિશાના રણની કેરે આવેલા ભૂલકમાં જઈ તેઓ વસ્યા, અને ત્યાં લશ્કરી રાજ્ય સ્થાપ્યાં. હાલમાં એ રાખ્યા ૨જપૂત સંસ્થાનો (રજપુતાના) કહેવાય છે. ફારસી તવારીખ લખનારાએ આ સંબંધમાં ખરેખરા બનેલા બનાવાયા છે તે ઈતિહાસમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. પરંતુ પૃથ્વીરાજાના દરબારના હિંદુ ભાટે એક આખ્યાન કર્યું છે, તેમાં એના કુળની પડી ભાગવાની વાતને સ્વ

Page #134
૧ર૦ પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો દેશાભિમાનનું રૂપ આપી લખી છે. આ આખ્યાન “ચંદને પૃથ્વીરાજ રાસ” નામે કહેવાય છે, અને હિંદી ભાષામાં પ્રથમ રચાયેલાં કાવ્યોમાં એની ગણત્રી થાય છે. રાસામાં કહ્યું છે કે છેલ્લા વિનાશકારી સંગ્રામ સિવાય બાકીના તમામ યુદ્ધમાં લડવા આવેલા મુસલમાને હાર્યા હા, તેમના સેનાપતિને હિંદુઓએ કેદ પકડયો હતો અને ભારે મૂલ લઈને છેડ હતો; માત્ર રાજાઓની મહેમાહિની વઢવાટથી હિંદુપક્ષને નાશ થયો હતો. ' મુસલમાન બંગાળા દેશ છતિ છે, ૧૨૩-આ સ્વદેશાભિમાની કવિતાને કેરે મૂકી જતાં જણાય છે કે મહમદ ઘેરી પડે નૈત્યમાં કાશી અને ગ્વાલિયર સુધી પહોંચ્યો હતો. પરંતુ તેના મતિયાર ખિલજી નામે સરદારે 1188 માં બિહાર, અને 1203 માં ગંગાના ડેટા એટલે મુખ આગળના નદીપ્રદેશ સુધી નીચલો બંગાળા, એ દેશે જીતી લીધા. મુસલમાનો પાસે આવ્યા તે વારે બાગાળાના રાજા લક્ષ્મણનને બ્રાહ્મણે એ સલાહ આપી કે નદિયા નગરમાંથી જઈ બીજા કોઈ દૂરના શહેરમાં રાજધાની કરો; પણ અફગાન સરદારે આવી રાજધાની કબજે કરી ત્યાં લગી તે એંશી વરસના ઘરડા રાજાથી પોતાના મનને નિશ્ચય થઈ શક્યો નહિ. મહારાજા જમવા બેઠા હતા, તેવામાં અફગાન નાયકતિના મહેલમાં ધશ આવ્યા. લમણુસેન પાછલે બારણેથી નાઠા. પગરખાં પહેરવાનોએ તને વખત મળ્યું નહિ. ઓરિસ્સા દેશના પુરી નગરમાં જ તેણે જગભાથની સેવામાં પોતાની બાકીની જીંદગી પૂરી કરી. એ દાર્મિયાન પોરના સુલતાન મહમદ કોઈવાર અફગાનિસ્તાનમાં વઢવામાં રોકાતો અને કોઈવાર હિંદમાં સવારી કરવા આવતા. ગજની તેની રાજપાની હતી. તેને તેનાં હિંદમાં છલાં રાજ્યનો પાયો મજબુત કરવાનો વખત થોડાજ મળ્યો. પંજાબમાં વસનારી જાતો પરાજય પામી હતી, પણ વશ થઈ ન હતી. 1203 માં ઘકકર લેકે પહાડોમાંથી આવી લહેર લીધું અને આખા પ્રાંતને ઊજડ કર્યો. 1206 માં અફગાન છાવણી સિંધુને કાઠે હતી તે વારે તેજ જાતની એક ટોળીએ આ પારથી તરીને પિલે પાર જઈ તંબુમાં ઊંધેલા સુલતાનને કતલ કર્યો.

Page #135
કુતુબ-ઉદ-દોન. .. 11 - મહમદ ધિરીનાં હિંદમાં કરેલા કામો–ગજનીના. મહમદની પેઠે ધર્મની ખાતર પોતાનું પરાક્રમ તથા શુરાતન દેખાડનાર ધોરનો મહમદ ન હતો; તે તો રાજ્ય મળવાને અર્થે દેશ છતતો હતો. તેની દૂર દેશ પર કરેલી સવારીઓની મતલબ દેવાલને લુટવાની ન હતી, પણ પ્રતિો કબજે લેવાની હતી. સબક્તિગીને પાતાના બીજનીના રાજ્યની હદપર પિશાવરનું થાણું કરી રાખ્યું હતું, (ઈ. સ૦ 977); અને મહમુદે પશ્ચિમ પંજાબને છતી તેજ રા જ્યનો સમાપરને પ્રાંત બનાવ્યો હતો ( ઈ. સન 1030). ગજની તરફથી હિંદપર કરેલી તુર્કી ચઢાઈને પાછળ રહેલું પરિણામ એટલું જ હતું. પરંતુ ઘરના મહમદે પોતાની પછવાડે ચતુર મુસલમાન સરદારોના હાથ નીચે સિંધુના નદી પ્રદેશ ડેલ્ટા) થી ગંગાના નીપ્રદેશ પર્વતનો આ ઉત્તર હિંદ મૂક્યા, અને તેનું મરણ (ઈ. સ. 1206 માં ) થયું, ત્યારે એ સરદારો તે મૂલકોના પડે પણ થઈ પડ્યા. કુતુબ-ઉદ-દીન, ૧૨૦૬-૧૨૧૭-મહમદનો હિંદ ખાતને સરસ કતુબ-ઉદ-દીન હતો. તેણે હિંદના સુલતાન તરીકે પોતાની દુવાઈ દિલ્હીમાં ફેરવી, અને રાજવંશ સ્થાપન કર્યો, તે 1206 થી 1290 સૂધી ચાલ્યો. સિંધથી નીચલા બંગાળા લગીના સઘળા મુસલમાન સરદારના અને લક્ષ્મી સંપાદન કરવા આવેલા સિપાઈએના ઉપરીપણુનો દાવો કુતુબે કર્યો. ઉમદા નકશીદાર અને હિંદુ ઘાટના સુંદર સ્તંભેવાળી કુતુબ મસ્જિદ (મસીદ) ને લીધે તથા જે મિનારાપર કુરાનમાંનાં પ્રકરણે કોતરેલાં છે, અને જેનું શંકુ આકારનું શિખર જાની હિ૬ દિહીનાં ખડો કરતાં ઉંચું ગયેલું છે એવા કુતુબ મિનારવડે તેનું નામ તિની રાજધાનીમાં રહ્યું છે. તુર્કી ગુલામ તરીકે તેણે દુનિયાદારી શરૂ કરી હતી. તેની ગાદીએ બેસનારામાંના કેટલાક તેવીજ નીચ અવસ્થામાંથી પોતાની બહાદુરીને લીધે કે કાવતરાંથી ઊંચા ચઢી રાજપદ પામ્યા. એ પરથી એના વંશનું નામ ગુલામ રાજવંશ પડયું છે. હિંદમાં રહીને રાજ્ય કરનારા પહેલા મુસલમાન સુલતાનો એવંશના હતા. 1210 માં કુતુબ-ઉદ-દીન મરી ગયો.

Page #136
12 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. ગુલામ વંશ, ૧૨૦૬–૧૯૦.–જે ત્રણ સંકટો હિંદના સસલમાની રાજ્યની કેડ પહેલેથી જ લાગ્યાં હતાં અને જેથી તે રાજ્ય તૂખ્યું હતું તે સંકટો ગુલામ વંશની સામે આવી ઉભાં. પહેલું રાજ્યના નકોમાંના મુસલમાન સરદાર કે પ્રાંતિના સરસબાઓના બળવા; બીજું, હિંદુઓનાં બંડ: ત્રીજું મધ્ય એરિસ્ટ તરફથી આવતી નવી સવારીએ, મુખ્યત્વે મુગલોની. અત મશ, 1221-1236 –એ વંશમાં ત્રીજે અને સર્વેથી મોટો સુલતાન અલ્તમશ હતા. નીચલા બંગાળા અને સિંધના હાકેમો સ્વતંત્ર થઈ બેઠા હતા તેમને એણે જીત્યા. એ મુગલ સવારીથી નાશ પામતા પામતો એક વેળા બચી ગયો. ચંગી જખાનની સરદારી નીચે મુગલ કોઈ અફગાન રાજાની પૂઠે હિંદી ઘાટ એળંગી આમેર આવ્યા; પણ સિંધુએ તમને આગળ વધતા અટકાવ્યા, અને તેથી દિલ્હી ઉગરી. અતમાના મરણ પહેલાં (ઈ. સ. 1236) હિંદુઓના ઉધાડા ઝઘડા કાંઈક વખત સુધી બંધ પડ્યા હતા અને વિંધ્ય પર્વતની ઉત્તરે આવેલા દેશમાં, એટલે પંજાબ, વાયવ્ય પ્રાંતિ, અયોધ્યા, બિહાર, નીચલો - ગાળા, અજમેર, ગ્વાલિયર, માળવા અને સિંધમાં દિલ્હીના સુલતાનની વતી મુસલમાન સૂબેદારે અમલ કરતા. અલ્તમશની કારકીર્દીમાં બગદાદના ખલિફે હિંદને જુદું મુસલમાની રાજ્ય માન્યું અને દિલહીની નવી બાદશાહી કબુલ રાખી શિક્કા પાડવા (ઈ. સ. 1229). તમશનો કાળ 1236 માં થયો. ૨જીયા બેગમ, ૧૨૩-૧૨૩૯-દિલ્હીના મુસલમાની તખ્ત પર બેસનાર નારીમાં માત્ર ૨જયા બેગમ હતી. એ અતમની દીકરી થાય. કુરાન ભણેલી, સરકારી કામ કરવામાં ઉદ્યોગી, હરેક બારીક વખતે દૃઢ અને તિજદાર હોવાથી ઇતિહાસમાં તેના નામને નરજાતિનો ઈલકાબ લગાડી તેને સુલતાન ૨જીયા કહે છે. પણ તેનો સવારીના છેડાખાતાનો ઉપરી કેાઈ હબશી ગુલામ હતિ તેના ઉપર તેની મહેરબાની જેઈતના પઠાણ સરદારો ગુસ્સે થયા. સાડ

Page #137
બલબન. 13 ત્રણ વરસ દુખે રાજ્ય કર્યા પછી તેને પદભ્રષ્ટ કરી મારી નાંખવામાં આવી. મુગલોની ચઢાઈ અને રાજપૂતોનાં બંડ–ગુલામ વંશના અમલને પાયો યુગલની સવારીઓને લીધે અને ૨જપૂતોના બળવાને લીધે થોડા વખતમાં નબળા પડવા લાગ્યા. 125 માં લિએટની વાટે મુગલ બંગાળાના ઈશાન ભાગમાં ધસી આવેલા કહેવાય છે; અને પછીનાં ચુમાળીસ વરસમાં અફગાન ઘાટમાં થઈ તેઓ વારે વારે પંજાબમાં ઉતરી આવતા ( 125-1288). ઘક્કર લોકો, મેવાતના ડુંગરી લેક, વિગેરે હિદની જંગલી જાતિ લગભગ દિલ્હી લગીના પંજાબમાંના મુસલમાની રાજ્યના પ્રદેશ લુટતા. હિંદુઓના લડવૈયા લાકમાં નહિ હોલવાઈ શકે એવી તક હતી તેનાં ચિન્હો રજપૂતાનાં બંડામાંથી માલુમ હતાં. તેઓ મુસલમાની રાજ્યવંશને પહેલેથી છેલ્લે લગી હેરાન કર્યો અને તેમની પાછળ પણ કાયમ રહી. ગુલામ વંશના વખતમાં ઉત્તર હિંદ પણ મુસલમાનેથી માત્ર અધું વશ થયું હતું. માળવામાં, ૨જપુતાના (રજપૂત સંસ્થાનો) માં, બુદેલખંડમાં તથા ગંગા અને જમનાને કાઠે છેક દિલ્હી પર્યંત હિંદુ વારે વારે સામા ઊઠતા. બલબન, ૧૨૬૫-૧૨૮૭–ગુલામ વંશમાં છેલો પાદશાહ થયો તેની પહેલાના સુલતાનનું નામ બલબન હતું. એને મુગલો જોડે, જંગલી હિંદી જાતિ જડે અને રજપૂતો જોડે લઢવું પડયું એટલું જ નહિ, પણ પોતાના પ્રાંતિના હાકેમ ઉપર પણ નજર રાખવાની જરૂર પડી. મહેલ ખેતિ તુર્કી ગુલામ હતા તેમાનો તે એક હતિ. જુવાનીમાં તણે એમાંના ચાળીસ ગુલામો સાથે એકમેકને આશ્રય આપવાને તથા લાભ કરવાને કરાર કર્યો હતો. એ પ્રમાણે થએલા સપને તેડવાની જરૂર તેને ગાદીએ બેઠા પછી પડી. કેટલાક પ્રાંતાના હાકેમોને તેણે ઉધાડે છેગે ફટકા મરાવ્યા; કેટલાકના જીવ પોતાની રૂબરૂ માર મરાવીને લેવડાવ્યા; અને બંગાળાના બળવાર બેદારને જીતવા મોકલેલો સેનાપતિ ત કામમાં પાર પડશે નહિ

Page #138
જઝ : પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. માટે તેને ફરી દીધા. બલબને પડે જઈ બંગાળાના ફિરને ચતુરાઈ તથા ઘાતકીપણું વાપરી બેસાડી દીધું. હિંદુ બંડખોની ઉપર તિની સખ્તાઈ બેહદ હતી. દિલ્હીની દક્ષિણે વાતમાં એક લાખ રજપૂતાને વાઢી નાંખી તેણે તેમને લગભગ જડમૂળથી ઉખેડી નાંખ્યા. જે જંગલમાં નાશી જઈતિઓ ભરાઈ રહેતા હતા તેમને કપાવી નંખાવી ત્યાં બેડવાની જમીન બનાવી. તે વખતે મધ્ય એશિઆમાં મુગલના ધાડાંએ કરેલી ખુવારીને લીધે ત્યાંના રાજવંશીઓ અને કેવિઓ નાશી હિંદી દરબારના આશ્રમમાં આવી રહ્યા હતા. સ્વતંત્ર રા જ્યોના એકવાર ધણી એવા પંદર રાજાઓનું ગુજરાન મારી ઉદારતાથી થાય છે એવી બડાઈ બલબન મારતો હતો અને તેમણે બેયેલાં રાજ્યના નામ ઉપરથી તેણે દિલ્હીના મહેલાનાં નામ બગદાદ, ખારિજમ, ઘોર વિગેરે પાળ્યાં. સને ૧૨૮૭માં તે મરી ગયો. તેની પછી ગાદીએ બેસનાર વિખથી માર્યા ગયે, અને ગુલામ વંશને અંત ૧૨૯૦માં આવ્યા. ખિલજી વંશ, 129 -૧૩૨૦.—એ વરસમાં ખિલજીના હાકેમ જલાલુદીને (જલાલ-ઉદ-દીને) દિલ્હીની ગાદીએ બેશી સજવંશ સ્થાપ્યોતિ ત્રીસ વર્ષ પહોંચ્યા. ખિલજી વંશે મુસલમાની સત્તાન દક્ષિણ હિંદમાં ફેલાવી. જલાલુદીનનો ભત્રીજો અને તેની પછી ગાદીએ બેસનાર અલા-ઉદ-દીન અલાહબાદની પાસેના કરોનો ગવર્નર હતા ત્યારે, પિતાના સવારો સહિત વિંધ્યાચળમાં ધુ ને ત્રયુસે મિલને છેટે રહેલું ભીસા નામે બૌદ્ધ દેવળવાળું શહેર હતું તે તેણે લૂટયું. બુદેલખંડ અને માળવાના બળવાર રાજા રાણપર પોતાનું બળ અજમાવ્યા કેડે દક્ષિણ દેશ લૂટવાને મોટી સવારી કરવાનો મનસુબો અલા-ઉદ-દીને કર્યો. માત્ર આઠ હજાર ડેસ્વાર લઈલે દક્ષિણ હિંદના મધ્યભાગમાં પહોંચ્યો. માર્ગમાં તેણે જસુવ્યું કે હું મારા કાકાના દરબારથી નાશી રાજમહેંદ્રીના મહારાજની નોકરીમાં રહેવા જાઉં છું. બીજાને શરણે જવાને નાસનાર જાણી ઉદાર રાજપુત્રોએ તેના ઉપર હુમલો કયી નહિ, અને આલા-ઉદવને તે સમયે મહારાષ્ટ્રના હિંદુ રાજ્યના મુખ્ય શહેર દેવગિરિ

Page #139
અલાઉદ્દીનની દક્ષીણમાં જીત ૧રપ (હાલ દોલતાબાદ) ઉપર છાપો માર્યો. એકદમ શહેરમાં ધસી જઈ તણે જાહેર કર્યું કે આખી પાદશાહી ફેજ આવે છે તેના મોખરાનો ભાગ માત્ર લઈ હું આગળ કૂચ કરું છું. એમ કહી પુષ્કળ લુટ ભેગી કરી, અને સાતમેં મિલપર ગંગાને તીરે તેના મહાલની રાજધાની હતી ત્યાં લઈ ગયો. ત્યાર પછી તેના કાકા સુલતાન જલાલુદ્દીનને એ લુટમાંથી ભાગ આપવાની લાલચ બતાવી કર્રા શહેરમાં બેલાવ્યા અને ત્યાં ડોસો તેનો હાથ ઝાલવા જાય છે એટલામાં તેને મારી નાખ્યો. (ઈ. સ. 1295-). અલાઉદીનની કારકીર્દી, ૧૨૫-૧૩૨૫-ધમભા મુસલમાન નની પેઠે બક્ષિસ કે દાન આપવામાં લૂટને વેરી નાંખી અલાઉદ્દીને સુલતાન બની પિતાની આણ ફેરવી. એના વીસ વરસના અમલમાં મુસલમાની રાજ્યની સ્થાપના દક્ષિણ હિંદમાં થઈ. 1297 માં તેણે હિંદુઓ પાસેથી ગુજરાત ફરીને જીતી લીધું; 1300 માં મેટા ઘેરો ઘાલ્યા પછી જયપૂર ૨જપૂતો કનેથી શિક્તિમ્બુરગઢ લીધે, ચિતિરગઢ જીવી સિદિઆ રજપૂતને કેટલેક દરજે વશ કર્યા (1303) અને વિંધ્યની ઉત્તરના હિંદુઓને એમ જીત્યા પછી દક્ષિણ છતવાની તૈયારી કરી. એ મોટી ચઢાઈ કર્યાની અગાઉ ઉત્તરથી આ વતી પાંચ મુગલ સવારીઓ સામે તેને ટક્કર ઝીલવી પડી. 1295 માં મુગલ ચઢો આવ્યા તેમને તેણે પોતાની રાજધાની દિલહીન કોટની થડમાં હરાવ્યા. 1304-5 માં તેમની બીજી ચાર અવારીઓ સામે ટક્કર ઝીલીને તેમાં પકડાયેલા બધા કેદીઓને દિલ્હી મિકલી દઈ ત્યાં તેમના સરદારને તેણે હાથીના પગ હેઠે શૃંદાવી માર્યા અને વગર કસુરે સાધારણ સિપાઈઓને બકરાંની માફક કતલ કર્યા. એ અરસામાં તેના પિતાના કુટુંબમાં કેટલાંક બંડ થયાં તેઓને પણ તેણે એટલી જ ક્રૂરતા વાપરી દબાવી નાંખ્યાં–દ કરનારા ભત્રીજાને પ્રથમ આંધળા કર્યા અને પછી તેમનાં માથાં કાપ્યાં (1288-1300). તિની દક્ષિણ હિંદમાં જીત–એ પ્રમાણે ઉત્તર હિંદમાં પોતાનું કામ ઠેકાણે પાડયા પછી તેણે દક્ષિણ જીતવાનું કામ ઉપાડ્યું. ૧૩૦૩માં તેણે પોતાના ખોજા ગુલામ મલીક કાકુરને ડ્રોજ સહિત

Page #140
૧ર૬ પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાને. બંગાળાની વાટે તિલિંગાના નામે હિંદુ રાજ્યની રાજધાની વરંગુળ હતી તે ઉપર હુમલો કરવાને મોકલ્યો હતો. 136 માં કારે માળવા, ખાનદેશમાં કુચ કરી જય મેળવ્યો, અને મહારાજૂની રાજધાની દેવગિરિ છતી ત્યાંના હિંદુ રાજા રામદેવને સમજાવી સુલતાનનું ઉપરીપણું કબુલ કરવા પિતાની સાથે દિલ્હી લઈ ગયા. એ દરમ્યાનમાં અલાઉદ્દીન મેવાડના રજપૂતાને તાબે કરવાના કામમાં લાગેલ હતા. તેના ગુલામ સરદાર કાકુરે મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટક પર સવારી કરીને દક્ષિણમાં હિંદને છેડે રામસેતુ લગી પહચી ત્યાં મસ્જિદ (મસીદ) બંધાવી. હિંદમાં મુસલમાની રાજ્યનો વિસ્તાર, ૧૩૦૬–હિદને મુસલમાન સુલતાન હવે માત્ર દિલ્હીને અફગાન પાદશાહ ન હતો. મધ્ય એશિખમાંથી આવેલી ચઢાઈનાં ત્રણ મોટાં માજાએ કરીને ઉત્તર હિંદમાં મુસલમાની વસ્તી ઘણુ થઈ હતી. પહેલા કે આવ્યા તે ગજની વંશ, પછી પઠાણ (ઘણું કરીને અફગાનનામે ઓળખાતા તે) આ વ્યાતિ ઘર વંશ દર્શાવે છે, છેલ્લા મુગલે આવ્યા તેમની પંજાબ જીતવાની કોશિશ નિષ્ફળ ગઈ ત્યારે તેમાંના સંખ્યાબંધ માણસે દિલ્હીના સુલતાનોની નોકરીમાં રહ્યા. ગુલામ સુલતાનના વખતમાં એ ભાડુતી મુગલ સીપાઈઓ એટલા બળવાન થયા કે તેમની કતલ કરવી પડી (128). ઈ. સ. 1292 ને સુમારે ત્રણ હજાર યુગલો તેમનો તાર ધર્મ છોડી મુસલમાન થયા અને તેમને રહેવાને દિહીનું એક પરૂં આપવામાં આવ્યું, તે આજ પણ મુગલપુર કહેવાય છે. પછી બીજા મુગલે આવ્યા. એમણે કેટલાંક કાવતરાં કર્યા. ત્યારે અલાઉદ્દીને તેમાંના પંદર હજારને ક તલ કર્યા, અને તેમના કબીલાને ગુલામ કરી વેચ્યા (ઈ.સ. 1311). એમ ઉત્તર હિંદમાં અને તેની પિલીમેરના મૂલકમાંથી તુર્ક, પઠાણ, અને મુગલ જાતિના સિપાઈ જોઈએ તેટલા મળવાથી એની પહેલાંના સુલતાન કરતાં ઠઠ દક્ષિણમાં લશ્કરે મોકલવાને એ વધારે શક્તિમાન થયો. પણ એની ઉપરનાં પાછલાં વરસમાં ગુજરાતમાં હિંદુ લોકે બંડ કર્યું. રજપૂતોએ ચિતોડગઢ પાછે જીતી લીધો,

Page #141
તઘલક વંશ. જ અને દક્ષિણમાંનાં ઘણુંક લશ્કરી થાણુંને હાંકી કાઢવામાં આવ્યાં. 1303 માં ચિતોડગઢ છો ત્યારે તેમાંની કેજે તાબે થવા કરતા મરવું વધારે ચાહ્યું હતું. આજે પણ ગામડીઆ લાક એક જનું હિંદી ગાણું ગાય છે તેમાં રાણું અને તેર હજાર નારીઓ ચિતામાં પડી બળી મુઈ અને પુરૂષો મરણિયા થઈ ઘેરે ઘાલનારા ઉપર ધશ્યાતિ વર્ણવ્યું છે. કેટલાક શત્રુની સેનામાં થઈ અરવલ્લી ડુંગરામાં ગયા; અલાઉદીનનાં અમલમાં ૨જપૂતની સ્વતંત્રતા અટકી હતી, પણ કદી નાશ પામી ન હતી. પોતાના દીકરાને કેદ કરીને તથા પડે ક્રોધના આવેશન અને અનિયમિતપણાને આધીન થઈ અલાઉદીન 1315 માં મરી ગયો. એવું કહેવાય છે કે તેના માનીતા સરદાર કારે તેને ઝેર દીધું ધર્મભ્રષ્ટ હિંદુ પાદશાહ, ૧૩૧૨-૧૩ર-ખિલજી વંશના અમલનાં બાકીનાં ચાર વરસમાં ખરો રાજ્યાધિકાર ખુશરૂખાનના હાથમાં હતા. એ કઈ નીચી જાતને વટલે હિંદુ હતા; અને તેણે પિતાના મુરખી કાપુરની માફક લઢાઇમાં ફતેહ મેળવી, અને તેની માફક દુરાચાર કર્યો, તથા પોતાની દેખરેખ નીચે તિનું ખૂન કરાવ્યું. ખુશરૂ દુર્બસની સુલતાનનો કર્તાહ થઈ પડશે; પછી તેને મારી નાખી ગાદી બથાવી પડી. હું મુસલમાન છું એવું બહારથી જણાવ્યાં છતાં કુરાનને બેસવાનો પાટલે બનાવી તેને અપવિત્ર કરતો અને હિન્દુઓની મૂર્તિઓ મૂકી મર્યાદામાંનાં ઉપદેશ કરવાનાં આસને ભ્રષ્ટ કરત. ૧૩ર૦માં તેની ફોજે ફિતૂર કરી તેનો પ્રાણુ લીધે, અને ખિલજી વંશને અંત આણ્યો. તઘલક વંશ, ૧૩૨૦-૧૪૧૪–બળવો કરનાર લશ્કરને આગેવાન થિયાસ-ઉદ-દીન તઘલક હતા. દુનિયાદારીમાં પડી ત્યારે કુકી ગુલામ હતા. અને તે હાલતમાંથી ઊંચે ચઢતાં સરહદના પંજાબ પ્રાતિને હાકેમ થયે હતિ. એના સ્થાપેલા તઘલક વંશને માથે 1398 ના વિમુર (મલેન) ના હુમલાનાં પાણી ફરી વળ્યાં, તો પણ એ વિશે છેલ્લું વરસ લગણ જેમ તિમ ટકી રહ્યો. પિયાસુદીને (ઈસ

Page #142
૧ર૮ પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. 1320-1325) રાજધાની દિલ્હીમાંથી કાઢી ત્યાંથી ઊગમણી દિશાએ ચાર મલપર કરી, અને તેનું નામ તુઘલકાબાદ પાડ્યું. - મહમ્મદ તઘલક, ૧૩૨૪-૧૩૫૧-તેનો દીકરો અને તેની પછી ગાદીએ બેસનાર મહમ્મદ તઘલક પૂરો પ્રવીણુ, વિદ્વાન, હીમતી સરદાર અને સન્ત પરહેજગાર હતો. પણ તેનો સ્વભાવ રહેવાથી તે ઘાતકી ન્યાયાધીશ હતા અને માણસનાં દુઃખની તેને દરકાર ન હતી. અરણ્યમાં વસનારી જાતિ તરફથી એ સ્વભાવ કદાપિ તેનામાં જન્મથીજ આવ્યો હશે. કોઈ સહજ સામું થાય કે ગાંડા ક્રોધના આવેશ તેનામાં ઉભરાઈ આવ. પંજાબ ઉપર મુગલે વારેવારે ધસી આવતા તેમને નાણું આપી પાછા કાઢવામાં તેણે અલાઉદ્દીને ભેળો - રેલે ધનભંડાર ઊડાવી નાંખ્યો. એથી ઉલટું વળી લોભના જુસ્સામાં ઈરાનપર સવારી કરવાને ફેજ જમાવી અને એક લાખ લશ્કર ચીન જીતવાને કહ્યું. ઈશનપર ચઢવાને એકઠી કરેલી સેનાએ પગાર નહિ મળવાથી વિખરાઈ જઈ એનાજ ( તઘલકના ) મૂકે વટયા, ચીન પર મોકલેલું લગભગ બધું લશ્કર હિમાલયના ધામાં નાશ પામ્યું. દક્ષિણ હિંદમાં મોટી છતા કરવાની તણે યોજના કરી અને દેવગિરિમાં વસવાને સારૂ દિલ્હી માં રહેનારા લેકને તે ઘસડી ગયો. દેવગિરિનું નામ તણે દેલતાબાદ પાડ્યું. તે દિલ્હીથી આઠમેં મૈલને છેટે છે. બિચારા દુઃખી થતા લેકની અરજી સાંભળી બે વાર તેમને પાછા દિલ્હી જવા દીધા, અને દિલ્હીમાંથી નહિ નીકળે તેને મિતની સજા ફરમાવી બે વાર ત્યાંથી પાછા જવાની જરૂર પડી. એમ બળાત્કારે દેશાંતર કાઢેલા લકને એક વાર દુકાળનો ભારે મારે ચાલતો હતો તેવામાં પોતાનાં ઘરબાર મૂકી જવું પડ્યું હતું. હજાર નગરવાસો મરી ગયા અને આખરે સુલતાનને એ પ્રયત્ન છેડી દેવું પડશે. ખજાનો ખાલી કરી નાંખીને એણે ત્રાંબાનાણું બરીથી ચલાવી રાજાના પીતળને લોકના રૂપા બરાબર કરવા માંડ્યું. એજ સકામાં ચીન જીતનાર યુગલ ફેબ્લેખાને પોતાનો પહેલાં થઈ ગયેલા ચીની મહારાજાએ કાગળની ને કહાડેલી તે - લાવી હતી અને તેઓની ખરાબ નકલ કેખાતુએ ઈરાનમાં દાખલ

Page #143
પ્રાંતિનાં બંડ. 129 કરી. તઘલકના બલાત્કારે ચલાવેલાં નાણુને અા એનો મિળેજ જલદી આવ્યો પરદેથી વેપારી એ માલ વગરને પીતળના સિક્કા લીધા નહિ, વેપાર બંધ પડે, અને સુલતાનને કરવેરાને પેટે પિતાનાજ હલકા મૂલનાં નાણું લેવાં પડ્યાં. પ્રાંતોનાં બંડ. ૧૩૩૦-૧૩૫૧–એ દમિયાન જુદા જુદા પ્રાતિ દિલ્હીના તાબામાંથી નીકળી જવા લાગ્યા. ૧૩૨૪માં મહમદ તઘલક ગાદીએ બેઠે ત્યારે હિંદમાં ત્યાં સુધીમાં થયેલું મોટામાં મોટું મુસલ - માની રાજ્ય તેને હાથ આવેલું હતું. પરંતુ ઈસ્લામ ધર્મને માટે તેને નામાં હઠીલી હોંસ હોવાથી તેણે હિંદુ રાજ્યવંશી પર તથા હિંદુ અમલદારે પર ભરોસે રાખ્યો નહિ; એ કારણથી જેમને રાજ્યના કાયમપણની દરકાર નહિ એવા પરદેશથી આવેલા સાહસિક મુસલમાનેને તમામ મિટા હાદા આપવા પડશે. એ સમયના ઈતિહાસમાં એક પછી એક થયેલાં ઘણું બંડ નોંધાયેલાં છે. સુલતાનની તાબેદારીમાંથી નીકળી ગયેલા રાજના એક ભાગને છતી ફરીને તાબે કરે એટલે બીજો ભાગ બળવો કરી છૂટો પડે. તેના ભત્રીજાએજ માળવામાં દંગ કર્યો. તે પકડાયાથી સુલતાને તેની ચામડી ઉતરાવી નંખાવી (1338 ). પંજાબના હાકેમે બળવો કર્યો (1338), તે બેસાડી દઈ બળવો કરનાર સરદારને ગરદન માર્યો. નીચલા બંગાળાના ને કોરે માંડલ કાંઠાના મુસલમાન સૂબેદારે તે તે પ્રતાના ધણું થઈ પડ્યા (સુમારે 1340 માં), અને તેમને સુલતાન વશ કરી શક્યો નહિ. કર્ણાટક અને તિલિંગાનાના હ૬ રા એ પાછાં સ્વતંત્ર થઈ જઈ પોતાના રાજ્યમાંનાં મુસલમાન થાણું ઉઠાડી મૂક્યાં (1344). દક્ષિણના મુસલમાન ગવર્નરોએ પણ બળવા કર્યા; અને ગુજરાતમાંના લશ્કરે ફિસાદ મચાવ્યો. દક્ષિશુમાંના રાજદ્રોહીઓ ઉપર વેર વાળવાને મહમુદ તઘલક કેજ લઈને ધાયો, પણ તેમનો રંગ ડિવાનું કામ ભાગ્યે પૂરું થયું તેવામાં ગૂજરાત, માળવા અને સિંધમાં ફિતુર ઉઠયાં. સિંધુના નીચલા પ્રદેશમાં બંડખોરોની પાછળ પડી તેમને નસાડતો હતો ત્યારે 1351 માં તે મરણ પામ્યો. 1

Page #144
130 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. મહમ્મદ તઘલકને કરવેરા લેવામાં ભૂલમ–વસૂલાતના નિયમ કરાવનારા હિંદના મુસલમાન બાદશાહમાં મહમ્મદ તઘલક પહેલો હતો. ગંગા અને જમના વચ્ચેના દેશમાં તેણે જમીન વે વધા કેટલાક જિલ્લામાં દશ ગણે અને કેટલાકમાં વીસ ગણો કર્યો. ખેડુતો પોતાનાં ગામોને જંગલ થવા દઈ કર ઉઘરાવનારાથી નાઠા, અને લૂટારૂ ટાળાં બન્યાં. શિકારને વાસ્તે ઠરાવી રાખેલી હદમાં જેઓ પાસે તેમને સુલતાન ક્રૂર સજા કરતા. માણસેને શિકાર કરવાની યુકિત તેણે રચી. માણસ જાતની ક્રૂરતાના ઇતિહાસમાં એની બરોબરીને બીજે દાખલ નથી. મોટા પ્રદેશને તેણે પોતાનાં લશ્કરવતી ઘેરી લીધે, અને પછી હુકમ આપ્યો કે એ ચકરાવાને મધ્ય ભણું ના કરતાં જવું અને તેની અંદર જે હેય (બહુધા નિરપરાધી ગામડિયા લેક હતા ) તેમને સઘળાંને જંગલી પશુની માફક કતલ કરવા.” આ પ્રકારનો શિકાર એકથી વધારે વાર કર્યો હતા; એક પ્રસંગે તો મોટા કનોજ શહેરમાં કતલ કરાવી બધા લોકને મારી નખાવ્યા. આવાં કચકચાટ ભરેલાં કૃત્યોને લીધે વખતસર દુકાળ પડશે; એ વેળા દશમાં ભારે દુઃખ પડ્યાં તેનું વર્ણન થઈ શકતું નથી. ફિરજ શાહ તઘલક, ૧૩૫૧-૧૩૮૮–એના દીકરા ફિરજ તપલકે દયાળુપણે રાજ કર્યું. પરંતુ બંગાળા અને દક્ષિણમાં મુસલમાની રાજ્યાનું સ્વતંત્રપણું તને કબૂલ કરવું પડયું. શરીરના વ્યાધિ અને દરબારમાં થતાં કાવતરાંની પીડા પણ તેણે ઘણું ભેગવી. તેણે સાર્વજનિક બાંધકામ ઘણાં કર્યા–ખેતીને સારૂ પાણી લેવાને નદીઓમાં પાળ બંધાવી, તળાવ ખોદાવ્યાં, મુસાફરખાનાં, મદિ , મસા, દવાખાના અને પૂલ બંધાવ્યાં. જમનાની જૂની નહેર કરાવી એ તિનું સર્વેથી મોટું કામ છે. પર્વતમાંથી જ્યાં જમના નીકળે છે ત્યાંથી તિનું પાણી એ નહેરમાં લીધું, અને ખેતરોને પાણી પાવાને બદલી ખાડીઓ વડે જમનાને ધગર અને સતલજ સાથે જોડી દીધી. એ નહેરનો કેટલોક ભાગ બ્રિટિશ સરકારે ફરીને બંધાવ્યો છે. તે તેના બંને કાંઠા ઉપરના ભૂલકને ફળવંત કરે છે. પણ મુસલમાનના

Page #145
131 દક્ષિણના હિંદુ રાજયો બળવા અને હિંદુના બંડથી તઘલક વંશનું જેર ઉતાવળે નરમ પડી ગયું, અને તેથી હિંદ સહેલથી 1388 ની મોટી મુગલ સવારીનો ભંગ થયું. તિમુર (તિમલૈન) ની સવારી, ૧૩૯૮-એ વરસમાં તાર્તરીનાં એકઠાં મળેલાં ઝેળાને લેઈતિમૂર તિમલૈન) અફગાન ઘાટની વાટે હિંદપર પશી આવ્યા. દિલ્હીના કોટની થડમાં સુલતાન મહમ્મદ તઘલકને હરાવી તે રાજધાનીમાં પઠે. પાંચ દહાડા સુધી કતલ ચાલી; મડદાંના ઢગલાથી કેટલાક મહેલામાં ચાલવાની જગા રહી નહિં. તિમૂર એ શાંતપણે જોયા કર્યું, અને ફતહની ખુશાલીમાં ઉજાણું કરી. જમનાને તીરે ફિરૂજશાહની આરસની મસીદમાં પ્રથમ પરમેશ્વરની આભારપૂર્વક સ્તુતિ કરી તિમૂર ૧૩૮૮ના વરસને છેલ્લે દિવસે પાછા જવાને ઉપડશે. ગંગા ઓળંગાને મરતમાં ભારે કતલ ચલાવી અને ત્યાંથી પછી હરદ્વાર ગયો. ત્યારકો ડુંગરાની તળેટીની કેરે પશ્ચિમભણું કૂચ કરતા મધ્ય એશિઆમાં ગયો (1398). ઉજડ કરેલાં શહેરે ઉપરાંત તિમૂરે પોતાના બળની બીજી કોઈ નિશાની હિંદમાં પાછળ મૂકી નહિ. મહમ્મદ તઘલક ગૂજરાતમાં જઈ ભરાઈ બેઠો હતો તે તિમૂર ગયા ત્યારે ત્યાથી છાન માનો પાછો આવ્યો અને ૧૪૧ર લગી તેણે માત્ર નામનું રાજ્ય કર્યું. સેયદો અને દીઓ–૧૪૧૪માં તઘલક ઓલાદનો અના આવ્યા. સૈયદ વો 1414 થી 1450 સુધી અને અફગાન(પઠાણ) : જાતના ભેદી વંશે 1450 થી 1526 લગી રાજ્ય કર્યું. તે પણ આ સુલતાનોમાંના કેટલાકનો અમલ માત્ર દિલ્હીની આસપાસ થોડા ગાઉ સુધી ચાલતો હતો; અને એ બધા વખતમાં હિંદુ રાજ્યવશીઓ અને મુસલમાન હાકેમ હિદના ઘણા ભાગમાં ખરેખર સ્વતંત્ર હતા. ૧૫ર૯ માં બાબરનો સરદારી નીચે મુગલોએ સવારી કરી તેથી લોદી વંશની આખર આવી. દક્ષિણનાં હિંદુ રા –બાબરે મુગલ બાદશાહી સ્થાપી તેને છેલ્લે બાદશાહ બ્રિટિશ સરકારનો નજર કેદી થઈ 1862 માં રંગુનમાં મરી ગયો. એ બાદશાહીની વાત કર્યા પહેલાં આપણે

Page #146
૧૩ર પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાનો. વિંધ્ય પર્વતની દક્ષિણે આવેલાં હિંદુ અને મુસલમાની રાજ્ય પર નજર કરીએ. ચેર, ચાલ અને પાંડય એ ત્રણ પ્રાચીન રાજ્ય દ્રવિડ દેરામાં હતાં, અને તેમાં તામિલ બેલી બેલનારા લોક વસતા હતા. એમાંના સાથી મિટા પાંડ્યની રાજ્યધાની મદુકામાં હતી, અને તેને પાયે ઈ. સ. પહેલાં 4 થા સિકામાં નંખાય જણાય છે. એલ રાજ્યનાં મથક કેબનમમાં અને તાંજોરમાં હતાં. મહેસૂરમાં તાત્કદ નામે નગર હતું, તે ઈ. સ. 288 થી 900 સૂધી ચિર રાજ્યની રાજ્યધાની હતીહાલ એ શહેર કોરીની રેતીમાં દટાઈ ગયું છે. પાંડથ વંરાના 116 મા રાજાને 1304 માં મરી કરે મારી પાડશે. પણ છેક દક્ષિણમાં મુસલમાનો પોતાનો અધિકાર સ્થાપન કરી શક્યા નહિ, અને 18 મા સેકા સુધી પુરાતન પાંડશે રાજ્યપર કેટલાક એક પછી એક હિંદુ રાજવેરો. એ મદુરામાં રહી લાગલગાટ અમલ કર્યો. મદુરાની ગાદીએ જેમ લાગલગાટ વંરા પરંપરા રાજા થયા તેમ કઈ પૂરેપના રાજ્યની ગાદીએ થયા નથી. વંશાવળી બનાવનારાના રાજ્યભકિતભાવે કરીને ખેંધી રાખવાથી રાજ્યાસને બેસનારા અધિપતિઓ ની પાછળ બે હજાર વર્ષ લગીની પેઢીનાં નામ જાણવામાં આવે છે. નાના વંશે ઉપરાંત ચેર અથવા અસુર અને ત્રાવણકોરના રાજ્યાસને થયેલા પચાસ રાજા ગણ્યા છે, અને ચાલની ગાદીએ છાસઠ ગણ્યા છે. * વિજયનગરનું રાખ્ય-પરંતુ દક્ષિલુ હિંદને ખરે ઈતિહાસ તો વિજયનગર કે નરસિંહ નામે હિંદુ રાજ્યથી શરૂ થાય છે, ઈ. સ. 1118 થી 1565 સુધી. મદ્રાસ ઇલાકામાં તુંગભદ્રા નદીને જમણે વીરે બેલારી જીલ્લા માં એના પાટનગરનાં ચિન્હો હજી લગી જેવામાં આવે છે. દેવાલયોનાં, કિલ્લા કોટનાં, તળાનાં અને પૂનાં માટી ખરે છે, ને તેમાં તરસ અને સર્વેિ વસે છે. હિંદ દ્વીપકઉપના દક્ષિણ ભાગપર ઓછામાં ઓછાં ત્રસેં વરસ લગી વિજયનગરે અમલ કર્યો. દક્ષિણના મુસલમાન સુલતાન જેડે બરોબરીઆ તરીકે ત્યાંના રાજ સંધિવિગ્રહ કરતા. દક્ષિણનાં મુસલમાની રાખ્યો–ઓલા-ઉદ-દીને કરેલી છતનું

Page #147
બ્રાહ્મણ વંશ. 133 પરિણામ એ થયું કે દક્ષિણ હિંદમાં સુલતાન ઉત્પન્ન થયા (13031305). કેટલાક મુદત સુધી લડાઈને ઘેટાળે ચાલ્યા પછી દક્ષિણ હિંદમાં મુસલમાની અમલ ચલાવનાર બ્રાહ્મણ રાજ્ય ઊભું થયું. મહમ્મદ તઘલકના અમલમાં (1325-1351 ) કોઈ પઠાણું સરદાર જાફરખાન દિલ્હીની કેજને હરાવી દક્ષિણ મુસલમાન સુલતાન બન્યો. જુવાનીની શરૂઆતમાં કઈ બ્રાહ્મણને ત્યાં ગુલામ હતો ત્યારે તે બ્રાહ્મણે તેના ઉપર માયા કરી હતી અને આગળ મોટી પદવીઓ ચઢવા છે એવું ભવિષ્ય વહ્યું હતું. તે પરથી કરે છેહ્મણપદ ધારણ કર્યું અને તેની પછી તો બેસનારાને તે વારસામાં આપ્યું. બ્રાહ્મણી વંશ-બારાણીવંશનો ઉદય ઘણું કરીને 1347 માં થયેલે કહેવાય છે, અને તે 178 વરસ એટલે ૧૫ર૫ સુધી ચાલ્યો. તેની રાજ્યધાનીઓ અનુક્રમે ગુલબર્ગ, વરંગુલ અને બિડર હતાં. એ ત્રણે શહેર હૈદરાબાદના મૂલકમાં છે. હાલના વખતના નિજામના રાજ્યની મર્યાદાને એ બ્રાહ્મણી રાજ્યની મર્યાદા જેવી તેવી મળતી આવે છે. જ્યારે એ રાજ્ય પૂર્ણ કળાએ હતાં ત્યારે ત્યાંના સુલતાન અર્ધી દક્ષિણ દેશ ઉપર દક્ષિણે તુંગભદ્રાથી ઉત્તરે ઓરિસા, અને પૂર્વે મછલીપટનથી પશ્ચિમે ગોવા લગી, અધિકાર ચલાવવાને દાવો કરતા, તે પણ તેમનો ખરો અમલ એથી ઘણું ઓછા પ્રદેશ પર ચાલતા હતા. દિલ્હીની ગાદીની સામે પ્રથમ ઝગડો કરવામાં તેમને દક્ષિણ હિંદમાંનાં વિજયનગર અને વરંગુલનાં હિંદુ રાજ્યોની મદદ હતી. પણ એ બ્રાહ્મણીવંશની કારકીર્દીને વધારે મોટે ભાગે વિંધ્યની દક્ષિણે હિંદુ પક્ષને તોડવાને મુસલમાની સત્તા વાપરવામાં નીકળી ગયો હતો. બીજા રાજ્યો સાથે સંપ અને વિગ્રહ કરવાથી, બંને રીતે એની મુસલમાન અને હિંદુ વસ્તી ભેળસેળ થઈ ગઈ. ઉદાહરણ, માળવાના સુલતાને બ્રાહ્મણી રાખ્યા ઉપર સવારી કરી તેમાં બાર હજાર પઠાણ અને રજપૂત લશ્કર હતું. વિજયનગરના હિંદુ રાજાએ પોતાની ફેજમાં પઠાણ સિપાઈઓને નેકર રાખ્યા હતા, અને તેમના પગારને પટે તેમને જમીન આપી

Page #148
134 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાને. હતી, તથા તેમને મસીદ બંધાવી આપી હતી. તેમ બીજી તરફ ઘાઘણી લકરના સેનાપતિઓ ઘણીવાર મુસલમાન થયેલા હિ૬ હતા. બાહ્મણી લશ્કરો જાતે પહુ બે વિરૂદ્ધ પંથના મુસલમાનોનાં બન્યાં હતાં. એક પંથ શિયા, તેમાં મુખ્યત્વે ઈરાની તુર્ક કે મધ્ય એશિઆના તાતાર હતા. બીજે પંથ સન્નીને, તેમાં દક્ષિણ હિંદમાં જન્મેલા મુસલમાને, અને તેમની જડ નેકરીઆત હબસી સિપાઈબા હતા. આ બે મુસલમાની પાની ચડસા ચડસીથી ઘણુંવાર ઘાદાણું ગાદી જોખમમાં આવી પડતી હતી. ૧૯૩૭માં બીજા એલાઉદ-દીનનાં વખતમાં એ વંશ પૂર્ણ કળાએ પહોંચ્યા, અને 1488 અને ૧રપ ની વચ્ચે મહિના કુસંપને લીધે તે રૂટી ગયે. દક્ષિણનાં પાંચ મુસલમાની રાખો, ૧૪૮૯-૧૯૮૮-બાહ્યણી વંશના કકડા થયા તેમાંથી દક્ષિણમાં પાંચ મુસલમાની સ્વતંત્ર રાજ્ય બન્યાં. તેઓનાં નામ (1) અદીલશાહીવંશ; એની રાજ્યધાનો થિજાપુરમાં હતી, અને તે 1488 માં તુર્કસ્થાનના સુલતાન બીજા અમુરથના એક દીકરાએ વસાવી હતી. મુગલ પાદશાહ ઔરંગજેબે 1986-88 માં એ રાજ્યને જીતી લઈ પોતાના રાજ્યમાં ભેળી ઘઉં. (2) તુબશાહીવંશ; એની રાજ્યપાની ગોëદા નગર હતું. અને તે 1512 માં કઈ સાહસિક વર્ષોમાને વસાવ્યું. એને પણ રંગજેને જીતી લઈ પોતાની પાદશાહમાં સામિલ કરી દીધું (16871688). (3) નિજામશાહ વંશની રાજધાની અહમદનગર 1480 માં વસું; અને તે બંધાવનાર વિજયનગરના દરબારમાં મુસલમાન થયો બ્રાહ્મણ હતા. મુગલ પાદશાહ શાહજહાને 1936 માં એ રાજ્યને નાશ કર્યો. (4) ઈમાદશાહી વંશને અમલ વરાડમાં હતા, અને તેનું પાટનગર ઈલિચપુર પણ 1484 માં વિજયનગરના કોઈ હિંદુએ વસાવ્યું હતું. એ રાજ્યને 1572 માં અહમદનગરના રાજ્ય (13) જીતી લીધું. (5) બારીદશાહીવંશ; એનું પાટનગર બીદરતે કઈ મુકી કે ગૅજીઅન ગુલામ વસાવ્યું (142-1488). એને કબજે થોડે મૂલક હતો, અને તેને સીમાડા નક્કી થયેલ ન હતા; 169 પર્યત એ સ્વતંત્ર હતું. ૧૯૫૭માં ઔરંગજેબે બીદર ગઢ લીધે.

Page #149
પ્રાંતાની સ્વતંત્રતા. 135 વિજયનગરના હિંદુ રાજ્યનું પડી ભાંગવું –દક્ષિણ હિંદમાંના મુસલમાની રાજ્યવંશોનો ઈતિહાસ વર્ણવ એ આ પુસ્તકનો હેતુ નથી. અકબર તથા તેની પાછળ થયેલા પાદશાહના સમયમાં ઉત્તરમાં મુગલ બાદશાહીની દૃઢ સ્થાપના થઈ ત્યાં લગી તેઓ પિતાની સ્વતંત્રતા જાળવી શક્યા. કેટલાક વખત સુધી વિજયનગરના હિંદુ રાજ્યની સામે તેમને ઝઘડો કરવો પડશે, પણ 1565 માં સંપ કરી તેઓ તેિની સામે વઢયા. વિજયનગરની હદમાં બળવો ઉઠવાથી તેમને મદદ મળી. 1565 માં તાલિકેટના સંગ્રામમાં તેમણે વિજય નગરના રાજાને હરાવ્યો. એ લડાઈમાં વિજયનગરના મોટા હિંદુ રાજ્યને અન્ત આવ્યો, પરંતુ તેના માંડલિકે અથવા નાયકે પોતપતાના મહાલો કે જાગીરોનો કબજે રાખી શક્યા, અને દક્ષિણના મુસલમાની સુલતાનો એ રાજ્યને કેટલેક ભાગ માત્ર ખાલસા કરી શક્યા. મદ્રાસ ઇલાકાના પ્રખ્યાત પાલેગારે અને હાલના મહેસ્રરના મહારાજા એ નાયકોના વંશજ છે. વિજયનગરનો એક રાજકમાર ચંદ્રગિરિમાં નાઠે અને ત્યાં તેણે રાજ્યવંશ સ્થાપ્યા. તેણે 1639 માં પોતાની પૂર્વની ઉપરી સત્તાને અધિકાર વાપરી ઈગ્રેજને મદ્રાસ વસાવવાને જગા આપી. એજ મોટા ક વંશજ હેવાને દાવો રાખનાર એક બીજે ફટાયો હજી પણ વિજયનગરના ખંડિયેરની પાસે વસે છે. તે અનર્ગુડીનો રાજા કહેવાય છે, ને નિજામને ખંડણ ભરે છે. મુસલમાની સમયમાં દક્ષિણ હિંદના હિંદુ રાજા રાણા સ્વતંત્રતા ભોગવતા હતા તેનો દાખલે જોઈએ તો મંજરાબાદનું કુટુંબ છે. 1387 થી 1799 સૂધી એ નાનકડા રાજ્યવંશે સ્વતંત્રતા ભોગવી. પ્રાંતની સ્વતંત્રતા-૧૩૪૦ માં નીચલા બંગાળાએ દિલહીની તાબેદારી છેાડી દીધી. તેના મુસલમાન હાકેમ ફકીર-ઉદ-દીને પોતે સુલતાન થઈ પડી ગડ શહેરમાં રાજ્યપાની કરી અને પોતાને નામે સિક્કા પાડયા. 1538 સૂધીમાં બંગાળામાં એક પછી એક વીસ સુલતાને અમલ કર્યા હતાત્યાર પછી હુમાયુએ થોડાક વખત લગી તેને સુગલ પાદશાહીમાં ભેળી દીધું. 1576 માં અકબરે એ

Page #150
136 પ્રથમ આવેલા વિજયી મુસલમાને. રાજ્યનો નક્કી અંત આણું તેને ખાલસા કરી દીધું. એ જ પ્રમાણે પશ્ચિમ દિમાંના મોટા પ્રાંત ગુજરાત સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય બન્યું હતું, અને તે 1371 થી બમેં વરસ લગી ટકી રહ્યું. 1573 માં અકબરે તેને કર્યું. માળવાના મુસલમાન હાકેમ પણ આપ અખત્યારી થઈ સુલતાન બન્યા હતા. 1531 માં એ રાજ્યને ગુજરાતના સલતાને જતી પોતાના રાજ્યમાં જોડી દીધું. સેના અને લાદીવિશના પહેલા રાજાના તોફાની અમલમાં ગંગાના પ્રદેશના મધ્યભાગે આવેલા જઉનપુર અને તેની જોડે વારાણસીના મૂલક પણ 1393 થી 1478 સુધી સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય રહ્યાં. દિલ્હીમાં પહેલા થયેલા રાજ્યની નબળાઈ–પ્રથમ થયેલા દિલ્હીના મુસલમાન હાકેમની સ્થિતિ ઘણું મુશ્કેલી ભરેલી હતી. તુર્ક, પઠાણ, અને તાતાર લોકનાં ધાડાં ડુંગરી ઘાટને માર્ગે એક પછી એક ઉતરી આવી તેમની પહેલાં આવેલા પોતાના ધર્મવાળા સવારી કરનારા કનેથી હિંદ છીનવી લેતાં. એ કારણથી દિલ્હીનું રાજ્ય ત્રણુ પ્રકારના સંકટથી સદા ધેરાયલું હતું. પહેલું, મધ્ય એશિઆમાંથી ચઢી આવનારા મુસલમાનોની નવી સવારીએ; બીજું, હિંદની અંદરના ફિતૂરી સુસલમાન સરદારે અથવા હાકેમ; ત્રીજું, પ્રથમ થયેલા દિલ્હીના હાકેમ હિંદુઓની જે જાતિનાં મન મેળવી લીધેલાં નહિ અથવા જેમને કચરી નાખેલી નહિ તે જાતિ. દિલ્હીના રાજ્યની મૂળની નબળી સ્થિતિ મટાડવાનું તથા હિંદુઓને રાજ્ય કારભારમાં સામિલ કરી પરદેશથી ચઢી આવનારા મુસલમાનેને તથા રાજ્યમાં વસનારી અતિ બળવાન સલમાન પ્રજાને અંકુશમાં રાખવાનું કામ મહાન અકબરને માટે રહ્યું હતું.

Page #151
प्रकरण 10 मुं. મુગલ વંશ, ઉપર-૧૭૬૧બાબર, ૧૪૮૨-૧૫૩૦-૧૫૨૬માં બાબર હિંદ ઉપર ચઢી આવ્યો ત્યારે ઉપર કહ્યું તિમતિણે કેટલાક મુસલમાન સુલતાન અને હિંદુ રાજાની વચ્ચે દેશ વહેંચાયેલો ઠે. ઈતિહાસમાં પ્રખ્યાત દિલ્હીના રાજ્યનો જે છેડા ભાગ રહ્યા હતા તે ઉપર લોધ ઓલાદનો અફગાન (પઠાણ) સુલતાન આગ્રામાં રાજ્યપાની કરી અમલ કરતા હતા. બાબર (શબ્દાર્થ સિંહ)ને જન્મ 1482 માં થયો હતો, અને તિમૂર તારથી છઠ્ઠી પેઢીએ હતો. જકાર્તી નદીને કાંઠે નાનકડું ફર્ધનનું રાજ્ય હતું તેની ગાદીએ બાર વરસની નાની ઉમરે પોતાના બાપની પછી બેઠા (1884). અભુત સાહસ ર્યા પછી તેણે 1497 માં તિમલેનના વંશની રાજ્યધાની સમર્કદ જીતી લીધું. બળવાખોરોએ તેને હરાવ્યા અને આસિસ નદીના પ્રદેશમાંથી કાઢી મૂક્યો ત્યારે 1504 માં તેણે કાબુલનું રાજ્ય કબજે કર્યું. હિંદી ઘાટેની અફગાન બાજુએ બાવીસ વરસ સુધી પોતાના બળમાં વધારો કરીને રસ્તે 156 માં પંજાબ પર ઘસારો કર્યો, અને પાણીપતના રણમાં તિણે દિલ્હીના સુલતાન ઈબ્રાહીમ લાદીને હરાવ્યું. ખવચીન કાળમાં હિંદનું (નસીબ ) ભવિષ્ય નક્કી કરનાર ત્રણ મોટા સંગ્રામ 1526, 1556, 161 માં એજ રણક્ષેત્રમાં થયા તિમાંનો આ પહેલો હતા. દિલ્હીમાં પેઠા પછી મુસલમાનોએ તેનું ઉપરીપણું સ્વીકાર્યું, પરંતુ ચિતોડના રજપૂતોએતિના ઉપર તરતજ હુમલો કર્યો. એ જાતિઓ અને જમીર, મેવાડ, અને માળવાપર પોતાનો અમલ બેસાડો હતો અને હવે તેઓ હિંદુમહારાજ્ય સ્થાપન કરો એવું ભાસવા લાગ્યું. આગ્રાની નજીક કૃતિહપુર સીક્રીના રણમાં બાબરે તેમને ૧૫૨૭માં હરાવ્યા. એ દહાડે બાબર મોટા ભયમાં સપડાયો હતો તે માટે, તથા તેણે આખરનો વખત પાસે જઈ દારૂને કદી અડવું નહિ એવી બાધા રાખીને સારૂ એ જુહ યાદ રાખવા જોગ છે. દક્ષિણ પંજાબમાં સુલતાન લગી અને ગંગાના પૂર્વ પ્રદેશમાં બિહાર પર્યત તેણે પોતાનો અમલ ઉતાવળે ફેલાવ્યો. આ 18

Page #152
138 મુગલવંશ. ગ્રામાં બાબર 1530 માં મરણ પામ્યા, ત્યારે તેના રાજ્યનો વિસ્તાર મધ્ય એશિઓમાં આમુ નદીથી નીચલા બંગાળામાં ગંગાના ત્રિકોણ પ્રદેશની હદ સુધી હતો. હુમાયુન પાદશાહ ૧૫૩૦–૧૫૫–તેનો દીકરો હુમાયુન હિંદમાં તેની ગાદીએ બેઠા. પણ તેને પોતાના ભાઈ અને હરીફ કામરાનને કાબુલ અને પશ્ચિમ પંજાબ આપવાં પડયાં. એમહદમાં જીતેલા મૂલજ્જર અમલ કરવાનું કામ હુમાયુનને હાથ આવ્યું, અને તેના બાપને જે મૂલકમાંથી મદદ મળતી તે અફગાનીસ્થાન અને પંજાબના સીમાડાનો મૂલક તેજ વખતે તેના હાથમાંથી ગયા. પ્રથમ ચઢી આવેલા અફગાનોના વંશજો હિંદમાં ઘણા વખતથી વસ્યા હતા, તેઓ હિંદુઓ કરતાં પણ બાબરનાં નવા મુસલમાન ધાડાને વધારે દેષ કરતા. બંગાળાના હાકેમ શેરશાહની સરદારી નીચે દશ વર્ષ સુધી લડી તેમણે હુમાયુનને હિંદમાંથી કાઢી મૂકો. સિંધના રણમાં થઈ ઈનિભણું તે નાસતો હતો ત્યારે અને મરકેટના નાના ગઢમાં તેને પ્રખ્યાત પુત્ર અકબર અવતય (૧૫૪ર ). રિશાહ પાદશાહ થઈ બેઠા, પણ કાલિંજરના ડુંગરી ગઢપર હુમલે કરતાં તેનું મૃત્યુ થયું (1545). તેનો શાહજાદે તેની ગાદીએ બેઠા, પણ બંગાળામાંના અફગાન કુળનો ત્રીજો પાદશાહ શરરાહનો પત્ર અમલ કરતા હતા ત્યારે માળવા, પંજાબ, બંગાળા, વગેરે પ્રાંતિએ બળવા કર્યા, અને હુમાયુન પાછો આવ્યો. એ વેળા ચાદ વરસની ઉમ્મરના અકબરે પાણીપતના રણમાં મરણ થઈ લડી અફગાનને હરાવ્યા(૧૫૫૬). હિંદનું રાજ્ય હવે આ છેલ્લીવારનું અફગાને હાથથી જઈ યુગલોને કબજે આવ્યું. શેરશાહને વશ જેકે નીચલા બંગાળામાં થોડા વખત ટગુમગુ રહે તોપણ દિલ્હી અને ઉત્તર હિંદમાંથી નાબુદ થયે. હુમાયુને પિતાનું કાબુલનું રાજ્ય ફરીને મેળવી થોડા માસ પર્યત પાછા દિલહીમાં અમલ કર્યો, પણ 1556 માં તેને કાળ થયો. અકબરની કારકીર્દીનો વરસવાર સાર, 1556-1605. ૧૫૪ર. જન્મ, સિંધના અમરકેટમાં. 1556. પાણીપતની લડાઈમાં અફગાને છતી પોતાના પિતા હુમાયુનને કાજે દિલ્હીના તખ્ત પાછું મેળવે છે; (એ જુદ્ધમાં

Page #153
મહાન અકબર. 139 વાસ્તવિક સેનાપતિ મરામખાન હતો ). થોડા મહીનામાં બાપની પાછળ પાદશાહ થાય છે. એ સમ ભરામખાન રાજાના તરફથી રાજ્ય ચલાવે છે. 1560. રાજ્યવહીવટ પિતાને હાથ લે છે. બેરામ બંડ કરે છે તેના પરાજય કરી તેને માફી બક્ષે છે. 156. અકબરનો ભાઈ હાકીમ જે તેનો હરીફ હતો તેની પંજાબ ઉપર સવારી અને તેને પરાજય 1562-1568, ૨જપૂત રાજાને મુગલપાદશાહીના તાબેદાર કરે છે. 157-1573. ગૂજરાતમાં ઝગડા અને તેનું પાદશાહીમાં ફરીને જોડાવું. 1576, બંગાળ ફરીને જીતી લે છે, અને તે દેશ છેલ્લી વાર પાદ શાહીમાં જોડાઈ જાય છે. 1581-1593 ગુજરાતમાં ફિક્તર. એ પ્રાંતને છેલ્લીવારને 1593 માં વશ કરવામાં આવે છે. 1586. કાશ્મીર જીતી લે છે. તેનું છેલ્લું બડ 152 માં બેસાડી દેવામાં આવ્યું. 152. સિંધ છતી લેઈ સગલ રાજ્યમાં ભેળી દીધુ. 1584. કંદહાર તાબે કર્યું અને વિંધ્યની ઉત્તરેથી તે કાબુલ અને ક દહાર લગી યુગલ રાજ્યને મજબુત કર્યું. 155. શાહજાદા મુરાદની સરદારી નીચે દક્ષિણમાં અહમદનગર ઉપર કરેલી સવારીમાં અકબરની ફેજ ફતેહ પામી નહિ 1599. અકબરે પડે અહમદનગર ઉપર ખીજ ચઢાઈ કરી. તે શહેર લીધું. પણ ત્યાં મુગલ રાજ્યની સ્થાપના થઈ નહિ. ૧૯૦૧.ખાનદેશને ખાલસા કરી અકબર પાછે ઉત્તર હિંદમાં જાય છે. 165. આગ્રામાં અકબરનું મરણ. મહાન અકબર, ૧૫૫૬-૧૬૫–મહાન અકબર તેના બાપની પાછળ ચાદ વરસની ઉમરે પાદશાહ થયા. જે ગુગલ પાદશાહી દોઢસો વરસ રહી તેને ખરે સ્થાપનાર એ હતો. 1542 માં જન્મી 1556 થી 1905 લગીમાં એણે પચાસ વરસ રાજ્ય કર્યું એમ ઈગ્લાંડની ઈલિજય રાણી (1558-1903) અને તે એક વખત રાજ્ય કરતાં હતાં.

Page #154
40 મુગલવંશ. તેના પિતા હુમાયુને હિંદમાં પાછલ મૂકેલું રાજ્ય નાનું સરખું હતું. હાલના બ્રિટિશ પંજાબ પ્રાન્તના જેટલું પણ તે ન હતું. તેને વધારીને અકબરે વિશાળ બાદશાહી બનાવી. પંજાબમાં બંડખેર પઠાણેની સામે રામખાનના વાલીપણનીચે અકબર લડતો હતો તેવામાં હુમાયુનનો કાળ થયો. હુમાયુન દેરાવટે ભગવતો હતો તેવારે અકબરને બેરામને આધાર હતો અને પાણીપતના રણમાં યુદ્ધ કરી તેને રાજ્ય પાછું મેળવી આપનાર જનો ખરો સેનાપતિ પણ રામ હતો. રામ જાતે કૌમન હતો. હવે તે ખાનબાબા (એટલે રાજપિતા) નો માનવતા ઈલકાબ મેળવી તરૂણ અકબરનો રાજપ્રતિનિધિ બન્યા. સેનાપતિનું કામ કરવામાં તે બહાદુર અને ચતુર હતો, પણ સ્વભાવે કરડ અને મિજાજી હોવાથી તેણે ઘણાને પોતાના દુશ્મન કર્યા હતા. ચાર વરસ પરવશપણું ભગવ્યા પછી શિકારે જવામાં લાગ ફાવ્યાથી અકબર એ વજીરની ધુંસરીથી છૂટો થયો (1560). પદભ્રષ્ટ થયેલા પ્રતિનિધિના મનમાં રાજ્યભક્તિ અને ક્રોધ ઘણુવાર ધળામાં કીધાં. પછી તેણે બળવો કર્યો, તેમાં હાર્યથી અકબરે તેને માફ કરી જવા દીધું અને સારું પેન્થાન આપ્યું. પછી બેરામ મકાની હજ કરવા જતા હતા તેવામાં કઈ પઠાણે તેને કતલ કર્યો. એ પઠાણના બાપને તેણે યુદ્ધમાં હણ્યો હતો. અકબરનાં ક –અકબરને અમલ સલાહશાંતિ ભરેલો હતો. 1556 માં તે રાજ્યાસને બેઠે તે વારે હિંદ નાના રાજ્યોમાં વહેંચાઈ ગયું હતું, અને તેમાં સંપ હેવાથી સલાહશાંતિ ન હતી; 165 માં તેનું મૃત્યુ થયું તે વારે તે એકસંપી પાદશાહી પોતાના દીકરાને આપી ગયાપહેલાં તુર્ક, પઠાણુ અને મુગલ સવારીએ હિંદપર આવી, એમાંની બળવાન મુસલમાન વસ્તી પોતપોતાના રાજાઓના ઉપરીપણું નીચે હિંદમાં રહી હતી. અકબરે બે મુસલમાની રાજ્યોને દિલ્હીની બાદશાહતના તાબાના પ્રાંતો બનાવ્યા. ઘણાક હિંદુ રાજા અને રાજપૂત , જાઓએ ફરીને સ્વતંત્રતા મેળવી હતી. અકબરે તેમને પોતાની રાજ્યસત્તાના તાબેદાર બનાવ્યા. લશ્કરના બળથી તથા સગાઈ અને મિત્રાચારીવડે તેણે આ બે કામ કર્યો. લગ્નસંબંધની અને સ્નેહભાવની રાજ્યરીતિથી તેણે રજપૂતાને પોતાના રાજાના મદદગાર કર્યા. પછી

Page #155
અકબરે હિદુનાં મન મેળવ્યા. 141 તેણે તેમને મોટા અધિકાર સોંપ્યા, અને ઉપલા હિંદમાં ભગલપક્ષની સામે અને બંગાળમાં અફગાન ટોળીની સામે હિંદુ મતદારો અને હિંદુ કારભારીઓને રાખીને એક બીજાના કામ ઉપર દાબ રહે એવી યુક્તિ રચી. રજપૂતોને વશ કર્યા, ૧૫૬૨-૧૫૬૮-હુમાયુનથી મળેલું રાજ્ય તે નાનું હતું. તેમાં પંજાબ અને દિલ્હી તથા આરાના મહાલે માત્ર હતા. અકબરે પાડા માંનાં ૨જપૂત સંસ્થાનોને તાબે કરી તેને ઉતાવળે વધાર્યું. જયપુરના રાજાને જીતી તેને પાદશાહતનો જાગીદાર બનાવ્યા, અને તેની કુંવરીને પરણું એ છતને પુષ્ટિ આપી. જોધપુરને પણ એ પ્રમાણે વશ કર્યું, અને તેના રાજાની પૌત્રી વેરે અકબરે પોતાના વારસ અને પછી જહાંગીર નામ ધારણ કરી પાદરા થનારને પરણાવ્યા. લાંબે વખત ઝગડે ચાલ્યા પછી ચિતોડના રજપૂતો પરાજય પામ્યા, તો પણ તેમણે પોતાના ઊંચા ક્ષત્રી કળની સગાઈ પાદશાહ વિરે પણ કરવાની ના કહી. પર્વતોમાં અને સિંધના રણમાં ભરાઈતએ બચ્યા, અને પછીથી ત્યાંથી નીકળી પિતાના જાના રાજ્યનો ઘણું ખરે ભાગ તેમણે પાછા જીતી લીધો, તથા ઉદેપુર વસાવી તેમાં રાધાની કરી. આજ પર્યત એ તેમની પાસે છે. હજી એ મૂકે તાલ દઈ કહે છે કે મોટી રજપૂત જાતમાં માત્ર અમે જ કોઈ મુગલ પાદરાહને કન્યા દીધી નથી. આ હિંદુનાં મન મેળવ્યાં-હરેક હિંદુ સંસ્થાનનું મન મિળવવાની રાજ્યનીતિ અકબરે જારી રાખી. વળી તેણે નાના હિંદુ ઉમરાને પણ કામે લગાડ્યા. જયપુરના રાજાના કુંવરને એટલે પોતાના સાળાને, પંજાબને ગવર્નર ઠરાવ્યા. તેમજ તેના હિં૬ સગા રાજા માનસિંહે કાલથી ઓરિસ્સા સુધીમાં લડવાની સેવા અછી બજાવી અને 1589 થી 1604 સુધી બંગાલી હાકેમી કરી. અકબરને દીવાન એટલે વસુલાત ખાતાનો ઉપરી રાજા ટોડરમલ પણ હિંદુ હતો. તેણે હિંદમાં પહેલીવાર જમીનની જમાબંધી અને મજણું કરી. 415 મન્સબ્દાર એટલે પેડેસવાર કેજના ઉપરી હતા, તેઓમાંના 51 હિંદુ હતા. અકબરે જજીઆવે, એટલે જેઓ મુસલમાન ન

Page #156
142 મુગલવંશ. હૈયતિમને આપવાનો કર માફ કર્યો, અને પોતાની તમામ રેયતને એક્સરખા રાજ્યહક આપ્યા. સંસ્કૃત ધર્મપુસ્તકો અને વીરરસ કાવ્યોનાં ફારસીમાં ભાષાંતર કરાવ્યાં. તે પિતાની હિંદુ પ્રજાને માટે બહુ કાળજી રાખતા. તેણે તેમના કાયદા તિ સ્વીકાર્યા, પણ તેમની ક્રૂર ક્રિયા બંધ પાડી. ધીજની, જનાવરોના ભેગ આપવાની, અને જુવાની ફુટટ્યા પહેલાં થતાં બાળલગ્ન કરવાની તિણે મના કરી. હિંદુ વિધવાના પુનર્લગ્ન કરવા વિષે તેણે કાયદો કર્યો, પરંતુ સતી થવાને ધારે તે બંધ પાડી શક્યો નહિ; બાઈની રાજી ખુશી વિના તેને બાળી નાંખી શકાય નહિ, એવો બંદોબસ્ત માત્ર તેણે કર્યો મુસલમાની સંસ્થાનોને તાબે કર્યા–એ પ્રમાણે અકબરે પતાની હિંદુ યિતને મૂલકી અને લશ્કરી નોકરીમાં દાખલ કરી રાજ્યવહીવટમાં મદદગાર બનાવી અને તેમની સહાયતાથી ઉત્તર હિંદના સ્વતંત્ર મુસલમાન સુલતાનને જીત્યા. પંજાબથી બહાર સુધીમાં આપઅખત્યારી નાના નાના હાકેમ હતા તેમને તેિણે વશ કર્યા. કેટલાક ઝગડા થયા પછી શેરશાહની કળના પઠાણુ શાહજાદાઓ કનેથી તણે બંગાળા જીતી લીધ (1576,138 પાને જુઓ.) પછી મેં વરસ (1576-1765) પર્યંત તે મુગલાઈ રાજ્યના પ્રાંત રહે ને ત્યાં દિલ્હીથી નીમાયલા હાકેમોએ અમલ ચલાવ્યો. 1765 માં પાદશાહ સનદથી તે ઈંગ્રેજને મળ્યો. બંગાળાને કાંઠે આવેલ ઓરિસ્સા પ્રાંત અકબરના હિંદુ સેનાપતિ ટોડરમલના હાથ નીચેના લશ્કરોને તાબે 1174 માં થયો. હિંદની બીજી બાજુએ આવેલો ગૃજરાત દેશ ત્યાંના સુસલમાન સુલતાન પાસેથી કરીને જીતી લીધા (1572-73), પરંતુ 1583 લગી તે પૂરેપૂર તાબે લેવા નહિ. 1572 માં માળવા જીત્યા હતા. કાશમીરદેશ 1586 માં છવાયો અને તેનું છેલ્લું બંડ 1592 માં શમ્યું. સિંધને ૧૫૯ર માં ખાલસા કર્યો; 1594 માં કંદહાર ફરીને હાથ આવ્યાથી અફગાનિસ્તાનના મધ્ય ભાગથી વિધ્યની ઉત્તરના બધા હિંદમાં પૂર્વ ઓરિસ્સા, અને દક્ષિણે સિંધ સધી મુગલાઈ રાજ્ય ફેલાયું. તેણે રાજ્યધાની દિહીમાંથી કાઢી આગ્રામાં ઠરાવી, અને આગળ જતાં પાટનગર કરવાને કૃતિહપુર સીક્રી નામે શહેર વ

Page #157
અકબરનો નવો ધર્મ. 143 સાવ્યું, જમનાના મોટા જળમાર્ગ ઉપર આગ્રાનું વધારે સારું સ્થળ જોઈને પાછળથી તેણે એ ઇરાદો બદલ્યા 156 માં તેણે આગ્રા ગઢ બે ધાવ્યો. તેને રાતી રેતીના પત્થર (રેડમાન્ડસ્ટેન) નો કોટ હજી લગી મોટા દબદબાથી જમના ઉપર ઝઝુમી રહ્યો છે. દક્ષિણ હિંદ માં અકબરના પ્રયત્નો–દક્ષિણ હિંદમાં મુગલાઈ રાજ્ય સ્થાપવાની તેની કોશિશ એવી સારી રીતે પાર પડી નહિ. એ કોશિશનો આરંભ 1586 માં થયો, પરંતુ અહમદનગરની મુસલમાન રાણું ચાંદબીબીની બહાદુરી અને રાજકાજની દેશીરીથી તે મિથ્યા થઈ. દક્ષિણમાં હબસી અને ઈરની પક્ષ હતા, પતિએનો એ બીબીએ ચતુરાઈથી સંપ કરાવ્યો અને વિજાપુર વિગેરે દક્ષિણના મુસલમાની સંસ્થાને જોડે સંપ કરી પિતાના બળમાં વધારો કર્યો. 1599 માં અકબર પડે કે જ લઈ તે બાઈની સામે યુદ્ધ કરવાને ગયો; અહમદનગરની કેજે ફિતૂર કરી ચાંદબીબીનું ખૂન કર્યું; તો પણ શાહજહાંના અમલમાં 1636 સુધી એ રાજ્ય છતાયું નહિ. અકબરે ખાનદેશને તાબે કર્યો અને તેને પોતાના રાજ્ય સાથે જોડી દીધું. આ લાભ કે ન ટકે એવો હતો. ત્યાર પછી જીતવાનું કામ બંધ કરી તે ઉત્તર હિંદમાં પાછા ગયો. કદાચિત્ તેણે એમ ધાર્યું હશે કે દક્ષિણ દેશ છતવાને જોઈએ એટલું સામર્થ્ય મારી નવી પાદશાહીમાં નથી. અકબરનું મરણ–અકબરના જીવતરનાં પાછલાં વરસ તેના કટુંબનાં કાવતરાંથી અને તેના પ્રિયપુત્ર સલીમ જે પછવાડેથી જહાંગીર નામે પાદશાહ થયો તેની બદચાલથી બેદકારક થઈ પડયાં. 1605 માં તેનું મૃત્યુ થયું. સિકંદ્રાના ઉમદા રોજામાં તેના શબને દાટયું છે. એ રોજામાં બોદ્ધ ધર્મના દેવલને ઘાટ અને અરબી નકશીની મેળવણું જોવામાં આવે છે, તે મુગલાઈ રાજ્યના સ્થાપનાર અકબરને મિશ્ર ધર્મ બતાવે છે. જે સાદા આરસની શિલાની એ અકબરની લાસ છે તેના માનકાજે તે પર ઓઢાડવાને જટિશ વાઈસરાય લૉર્ડ નબુકે 1873 માં ચાદર આપી હતી. અકબરનો નવો ધર્મ-અકબરે હિંદનાં મન મેળવી લીધાં અને

Page #158
144 મુગલવંશ. તેમની વિદ્યા અને તેમના ધર્મ ઉપર ભાવ દેખાડો, તેથી ઘણાક ભાવિક મુસલ નો તેના વેરી થયા. તેની માનીતી રાણી ૨જપૂત રાજાની કુંવરી હતી. તેની એક બીજી બેગમ પ્રીસ્તી (વિશ્વાસી ) ધર્મ માનતારી હતી એવું કહેવાય છે. શુક્રવારે ( ઈસ્લામના આરામને વારે) અનેક ધર્મના આચાર્યોને પોતાની પાસે ભેગા કરવાને તેને શોખ હતો. બ્રાહ્મણ અને મુસલમાન, અનિપૂજક (પારસી), યાહુદી, જે યુઝ (બેક જાતના ખ્રિસ્તી પાદરી), અને નાસ્તિકતવત્તાની એ સપળાની તકરાર તે નિષ્પક્ષપાતપણે સાંભળો. જુદાજુદા ધમના પતિની એક સમાની હકીકત એના જન્મચરિત્ર અકબરના માહમાં છે. એ સમામાં ખ્રિસ્તી પાદરી રેડીફે કેટલાક મુસલમાન મુલાની સાથે બધા ધર્મના પંડિતોની રૂબરૂ વાદવિવાદ કર્યો, અને તેમાં તેની દલીલ વધારે સંગીન માલૂમ થઈ હતી. મન માનતો ધર્મ માનવાની સર્વને છુટ હોવી જોઈએ એવા વિચાર પર ચાલી સર્વ ધમૈની ચર્ચા સાંભળ્યા પછી પોતીકા બાપદાદાના મુસલમાની ધર્મની સચ્ચાઈ વિરે તેના મનમાં શંકા ઉત્પન્ન થઈ. દેવતાઈ સર્વશક્તિ અમારામાં છે એ ભાવ હર કોઈના મનમાં આપ અખ્તિયારપણાને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે, તેને મળતી સલાહ તેના મિત્ર અબુલ ફાજલ કનેથી મળવાથી તેણે ના પાદશાહી ધર્મ પ્રગટ કર્યો. કુદરતના અવકન વડે મળતા ઈધરજ્ઞાનને આધારે એ ન ઈશ્વરી ધર્મ સ્થાપ્યો હતો, અને તેમાં જાગુવામાં આવેલા સધળા મતિના સીતમ પ્રચાર દાખલ કર્યા હતા. આ બનાવટી સંપ્રદાયનો પેગંબર કે વધારે ખરું કહીએ તો તેનો પ્રમુખ અકબર પડે હતા. જગતને સજીવન કરનાર ઈશ્વરી ચેતન દર્શાવનારે સૂરજ છે એમ માની તેની પૂજા તે દરરોજ સવારે ઉઘાડે છેક કરતો, અને અજ્ઞાન, લોક અકબરની સેવા કરતા. એમ જાતે પૂજવવાને તે પડે કોને કંઈ ઉત્તેજન આપતિ કે નહિ તે સંશય ભરેલું છે, તથાપિત પિતાના શિવ્યાને ખાનગીમાં પગે લાગવા દેતો એ વાત નક્કી છે. પણ એ કારણને લીધે જે નમન માત્ર પરમેશ્વરનેજ કરવાની રજા છે તે સ્વીકારવાનો દેષ વધારે આસ્તિક મુસલમાનો તેના પર મૂકતા હતા.

Page #159
અકબરની રાજયરચના. 15 અકબરની રાખ્યરચના-વિંધ્ય પર્વતની ઉત્તરે આવેલ તમામ હિંદ અકબરે વશ કર્યો એટલું જ નહિ, પણ ત્યાં વળી તેણે બાદશાહી સ્થાપી, રાજ્યના વિભાગ પાડી પ્રાતિ ઠરાવ્યા અને પ્રત્યેક પ્રાંતને કારભાર ચલાવવાને ગવર્નર કે વાઈસરાય (સૂબેદાર ) નીમ્યાં. એ હાકેમોને દીવાની અને લશ્કરી કામનો કુલ અધિકાર સંખ્યા હતા. એ અધિકાર વાપરવાનાં ત્રણ ખાતાં કર્યાં હતાં. લશ્કરી, ન્યાય (પોલીસનો સમાવેશ એ ભાગમાં કર્યો હતો) અને વસૂલાત. ફેજમાં બંડ થતાં તે તથા લશ્કરના ઉપરને સ્વતંત્ર થતા અટકાવવાના ઈરાદાથી લશ્કરની રચના નવા પાયા પર ફરીને કરી. સેનાપતિઓને જાગીરો આપવાની જૂની પદ્ધતિને બદલે બની શકે તેમ સિપાઈઓને પગાર આપવાની તણે ગોઠવણુ કરી. આ ફેરફાર જ્યાં બની શક્યા નહિ, ત્યાંના જાના લશકરી જાગીરદારેને રાજ્યના મધ્યસ્થળ એટલે દિલ્હીના અધિકાર તળે મૂક્યા. વળી પ્રાતિના સેનાપતિખાની સ્વતંત્રતા અટકાવવાને તેણે એક પ્રકારની લશ્કરી વતનદારીની રીત દાખલ કરી ને તેમાં મુગલ ઉમરાવોની જોડાજોડ ખંડિયા હિંદુ રાજ્ય વશીઓને રાખ્યા. ન્યાય ખાતાને માટે રાજધાનીમાં એક ન્યાયાધીશ ( મીરઈ-અદલ ) ઠરાવ્યો હતો, અને તેને મદદ કરવાને મુખ્ય નગરમાં કાછ રાખ્યા હતા. શહેરેમાં પોલીસના ઉપરી કેટવાળ હતા. કેટવાળને માછટ અખત્યાર પણ આપ્યો હતો. પરગણુંઓમાં જ્યાં કાંઈ પણ પોલીસ હતી, તેનો વહીવટ વતનદારે કે વસૂલાત ખાતાના અધિકારીઓ ચલાવતા. પણ આખા હિંદના ગામામાં લેકના જાન માલનું રક્ષણ કરવાને બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપનાની પૂર્વે નિયમસર કોઈ ફોજ રાખવામાં આવેલી હતી એમ કહી શકાય નહિ. હિંદુ ગામમાં વંશપરંપરા નોકરી કરનાર રોકીદાર રહેતો, દેશના ઘણા ભાગમાં એ એકીદાર લૂટારૂ જાતના હતા તથા તેઓ ઘણીવાર ચેરની સામે થતા તેમ ઘણે પ્રસંગે તેઓ સાથે મળી પણ જતા. જમીદારોને અને વસૂલાત ખાતાના અમલદારોને પોતપતાના પંડના પિલીસ સિપાઈ હતા. તેઓ પોતાના ધણુને નામે ખેડુતને લૂટતા. 19

Page #160
146 મુગલdશ. અકબરની વસુલાત પદ્ધતિ–અકબરની વસૂલાત પદ્ધતિનો પાયો પ્રાચીન હિંદુ રૂઢીઓને આધારે હતા, અને તે અવાપિ ચાલુ છે. પ્રથમ તેણે ખેતરોની મોજણી કરાવી એટલે ખેતરેનાં ખરેખરાં માપ કરાવ્યાં. ત્યારકેડે તેના અમલદારે દરેક વિધામાં કેટલું પાકે છે તેની બેળ કરી, અને કુલ એકંદરમાંનો એક તૃતીયાંશ સરકારનો હિસ્સો ઠરાવ્યો. છેલ્લે પાકમાંના સરકારના આ ભાગને બદલે નાણું આપવાના દર ઠરાવ્યા. પહેલાં તો ખેતરની જમાબંધી નામે ઓળખાતી આ બધી વિધિ દર વરસે કરવામાં આવતી, પરંતુ એવી વાર્ષિક તપાસથી ખેડુત પર પડતો જાલમ અને સંતાપ દૂર કરવાને એવી તપાસ દશ દશ વરસે કરવી ઠરાવી. કુલ ઉપજમાંથી ત્રીજે હિસ્સો ઊધરાવવામાં તેના અધિકારીઓ ચેકસ હતા; અને હાલ ઉત્તર હિંદમાં ઈંગ્રેજને જમીનના કરથી જેટલી પેદાશ છે તેથી અકબરને વધારે હતી. અફગાન સીમાડાની પિલીમેરના કાબુલ અને દક્ષિણ ખાનદેશ સુદ્ધાં તેના પંદર પ્રાંત હતા. તેઓ પર જમીન ખાતે દર વરસે ચાદ કરોડ રૂપીઆનો વિરે હતો. અથવા કાબુલ, ખાનશ, અને સિંધ બાદ કરતાં એ ખાતે 123 કરોડની ઉપજ હતી. 1783 માં ઉત્તર હિંદના એથી ઘણું વધારે મૂલપર અંગ્રેજ સરકારને કર માત્ર બાર કરોડ રૂપી આ હતો. ક્ષેત્રફળ અને માલની | કિસ્મત તથા રૂપાનો ભાવ એ સર્વ ધ્યાનમાં લેતાં અકબરનો કર છે"ગ્રેજ લે છે તેથી આશરે ત્રણગણે હતો. 1883 ૫છીનાં બે પત્રકમાં અકબરની જમીનની પેદાશ 16 અને 17 કરોડ બતાવી છે. યાદશાહી લશ્કરથી જુદું ભૂમિ લશ્કર પ્રાંતિમાં હતું. તેના ખર્ચના ઓછામાં ઓછા દશ કરોડ રૂપિઆ પ્રાતાને માથે હતા. કાબુલ અને ખાનદેશને બાદ કરતાં જમીનની ઉપજ ખાતે અને ભૂમિફજના વેરા ખાતે ઉત્તર હિંદના ખેડુતો પાસે અકબર દરસાલ બાવીસ કરોડ રૂપી આથી વધારે માગતો. એ ઉપરાંત બીજા કેટલાક પરચુરણ વરા હતા. અકબરની કુલ ઉપજકર કરોડ રૂપી આની ગણવામાં આવી છે. અકબરના પ્રધાને –અકબરના હિંદુ પ્રધાન રાજા ટોડરમલે

Page #161
જહાંગીર પાદશાહ. 17 જમાબંદીનું કામ કર્યું. તેનું નામ આજે પણ ગાળાના ખેડૂતના કોઈ ધરમાં અજાણયું નથી. વિદ્વાન અબુલ ફાજલ અકબરનો દીવાન (વસૂલાત ખાતાને પ્રધાન) હતો. તેણે આઈન-ઈ-અકબરીમાં રાજ્યની સ્થિતિનું પત્રક આપ્યું છે, તથા તેના સ્વામીના દરબારનું અને તેની દરરોજની હકીકતનું અસરકારક વર્ણન લખ્યું છે. હાલ તે વાંચતાં મનોરંજક લાગે છે. 1603 માં ટીલાત શાહજાદા સલીમની શીખવણીથી અબુલ ફાજલને કેઈએ મારી નાંખે અબુલ કાજલની હત્યાથી અકબરની વૃદ્ધાવસ્થાને કલંક લાગ્યું. જહાંગીર પાદશાહ 1605-1927 –અકબરના વહાલા દીકરા સલીમે તેના પિતાની પછી 1605 માં પાદશાહ થઈ 1927 સુધી જહાંગીર એટલે દુનિયાને જીતનાર નામ ધારણ કરી રાજ્ય કર્યું. એ બાવીસ વરસને અમલ એણે પોતાના પુત્રના બળવા બેસાડી દેવામાં, પોતાની બેગમની સત્તાને ઊંચે દરજે ચડાવવામાં અને જાતિ મોજમઝા કરવામાં ગાળ્યું. દક્ષિણમાં તેણે લાંબા વિગ્રહ ચલાવ્યા, પણ તેથી તેના બાપે મેળવેલા ભૂલકમાં થોડાજ વધારે થયાવિંધ્ય પર્વતની દક્ષિણે આવેલું હિંદ હજી ઉત્તરમાંની દિલ્હીની બાદશાહતથી જુદું રહ્યું. હાર પામ્યાં છતાં અહમદનગરના હબસી વજીર મલિક અંબરે તે રાજ્યનું સ્વતંત્રપણું જાળવી રાખ્યું. જહાંગીરના રાજ્યને અતિ તેને બંડખાર દીકરો શાહજાદો શાહજહાન દક્ષિણમાં નાશી ગયો હતો, અને મલિક અંબર જે મળી જઈ મુગલ સેનાની સામે વઢતો હતો. રજપૂતો પણ પાછા સ્વતંત્ર થવા લાગ્યા. 1614 માં પાદશાહની વતી શાહજહાને ઉદેપૂરના રાણું ઉપર જીત મેળવી, પરંતુ એ જીત અપૂણ હતી, અને તે માત્ર થોડા વખત ટકી. એ દમિયાન રજપૂતની ટૂકડીઓ પાદશાહી ફેજેમાં મુખ્ય મદદ આપનારી થઈ પડી. કાબુલમાં ફિતૂર થયું તે બંધ પાડવામાં શાહજહાને તેમના 5,000 સવારોએ મદદ કરી હતી. 1921 માં અફગાનિસ્તાનને કંદહાર પ્રાંત જહાંગીર કનેથી ઈશાનીઓએ ખુંચવી લીધે. જહાંગીરના અમલમાં મુગલાઈ રાજ્યના જમીનવેરાની ઉપજ 17 કરોડ રૂપિઆ રહી, અને તેની કુલ પેદાશ 50 કરોડ રૂપિઆની હતી એવી ગણત્રી કરવામાં આવી છે.

Page #162
148 મુગલવંશ. બેગમ અરજહાન–જહાંગીરની કારકીર્દીમાં મુખ્ય સત્તા ચલાવનાર તેની બેગમ અરજહાન “દુનિયાનું તેજ” છે. એને નુરમહાલ મહેલનું તેજ” પણ કહે છે. ગરીબાઈમાં ઉછરેલીતો પણુતિ ઈરાની ઉમરાવ કળની હતી. અકબરના સમયમાં તે બેઉ ઊગતી જુવાનીમાં હતાં તે વારે એ સ્ત્રીની ફુટડાઈએ જહાંગીરનું મન મોહ્યું. પિતાના કુંવરથી દૂર કરવાને વૃદ્ધ પાદશાહે તે બાઈને કેાઈ બહાદુર સિપાઈવરે પરણાવી હતી. એ સિપાઈને બંગાળામાં ઊંચી પાયરીની નોકરી મળી હતી. જહાંગીર તપ્ત બેઠા તે વારે એ નારીને તલાક આપવાને ફરમાવ્યું. પણ તેમ કરવાની તેના વરે ના પાડી તેથી તેને તેણે કતલ કરાવ્યો. એ વિધવા બાઈને રાજમહેલમાં આણી, ત્યાં તે કેટલાક વખત લગી શીયળ વ્રત પાળી એકાંત રહી. પણ અતિ બેગમ રજહાં ‘દુનિયાનું તેજ' એવું નામ ધારણ કરી બહાર પડી. તેિણે પોતાના સગાને પિતાની આસપાસ રાખ્યા, અને મોજીલા જહાંગીર ઉપર પ્રથમ જે સત્તા તેિણે ચલાવી તે પાદશાહને લાભકારી હતી. પરંતુ પાદશાહી શાહજાદાઓ અને મુગલ સરદારે તેના પક્ષની અદેખાઈ કરતા તેથી કાવતરાં થયાં અને બંડ ઉડ્યાં. તેના વિજયી સેનાપતિ - હાબતખાનને 1626 માં પોતાના બચાવ ખાતર તેની સામા થવું પડયું. તેણે બાદશાહને ઝાલી નુરજહાં સહિત માસ લગી કેદ રાખ્યો. ખીજી સાલમાં (1627 માં ) તેના પુત્ર શાહજહાને અને તેના માટામાં મેટા સેનાપતિ મહાબતખાને ઊઠાલે બળવો ચાલતો હતા તેવામાં જહાંગીરનું મરણ થયું. જહાંગીરનાં લક્ષણ-હિંદમાં આવેલા પહેલ વહેલા બ્રિટિશ એલચી સર ટોમસ રોએ ખુદ જહાંગીરનાં લક્ષણ આબેહુબ વર્ણવ્યાં છે ( 1615). સરકારનું મધ્યસ્થળ આગ્રા જારી રહ્યું હતું, પણ પાદશાહી સૈન્ય કુચ કરતું તે વારે ભભકાદાર રાજધાની જેવું તે બની રહેતું. જહાંગીરને મત અા હતા કે મુસલમાની ધર્મથી અકબર બહુ ખુલ્લી રીતે છૂટો પડઘો હતો. નવા પાદશાહ બહારથી સુસલમાની ધર્મની રીતભાત પાળી તેને વધારે વળગી રહ્યો, તો પણ ધર્મ વિષે અંદરની લાગણી તેનામાં તેિના પિતા જેવી ન હતી. પોતાની રૈયતને

Page #163
શાહજહીન પાદશાહ. 149 દારૂ પીવાની મના કરી હતી અને પડે છાકટ થઈ‘ મિઝમઝામાં રાતની રાત ગુમાવતો. દારૂ પીતાં પીતાં ધર્મની વાતો કરતા અને તેને કેટલોક નીશ ચડતો ત્યારે તે રડતો અને બીજા મનોવિકારોને આધીન થતા, ને મધરાત સુધી તેવી સ્થિતિમાં જારી રહેતા જાહેરમાં તે સશુણુનું ડાળ બરાબર જાળવી રાખતા, અને જેના મોઢામાંથી મદિરાને વાસ આવે તેવા માણસને પોતાની હજૂરમાં કદી આવવા દેતો નહિ. એક વેળા તેની મધ્યરાતની જફતમાં ભાગ લેનાર એક દરબારી વગર વિચારે તે વિષે બીજી સવારે કાંઈક બોલ્યોએવી છાકટાઈમાં તેની જોડે જેઓ સામિલ હતા તેઓનાં નામ બાદશાહે ગંભીરપણે પૂછી લીધાં, અને પછી તે માણસને લાકડીને માર એટલે ત મરાવ્યો કે તેમાંનો એક તેથી મરી ગયે. સાવધ અવસ્થામાં જહાંગીર પિતાના રાજ્યનું કામ ડહાપણથી કરતો. કિલ્લાના કોટપરથી જમીન સૂધી એક સાંકળ તે રાખતો. તે સાંકળના એક છેડાને સંબંધ તેના પિતાના ઓરડામાં ટાગેલા કેટલાક સુવર્ણ ધટે જેડે કરેલો હતો. દરબારીઓની માર્કત વિના, એવડે હરકોઈ માણસ પોતાની ફર્યાદ પાદશાહને જાહેર કરી શકતો. છેશુક સાહસિક યુરેપવાસીઓ તેના દરબારમાં ગયા, અને જહાંગીરે તેમના હુનર અને ધર્મ બંનેને આશ્રય આપ્યો. તેની જુવાનીમાં તેણે પિતાના બાપ ના ધર્મ કબૂલ રાખ્યા હતા. એવું કહેવાય છે કે પાદશાહ થયો તેવારે તેણે અકબરને ઈશ્વરી માન મળતું તેવું માન પોતાને આપવાની પરવાનગી આપી હતી. જહાંગીરની પહેલી વહુ હિંદુ રાજકુમારી હતી. ખ્રિસ્તની અને કુમારિકા મરિયામ (મેરી ) ની આકૃતિઓથી તેની જપમાળા શેભતી હતી અને તેના બે ભત્રિજા તેની પૂર્ણ મંજૂરીથી ખ્રિસ્તી થયા હતા. શાહજહાન પાદશાહ ૧૬૨૮-૧૮૫૮–બાપના મરણની વાત સાંભળી શાહજહાને દક્ષિણમાંથી ઉતાવળે ઉત્તરમાં આવી 1628 ના જાનેવારી માસમાં પિતે પાદશાહ થયાને ઢટે આગ્રામાં ફેરવ્યા. સરો દરમા બાંધી આપી તેણે નુરજહોને દરબારથી દૂર રાખી તેમજ પોતાના ભાઈ શહરી આર તથા ગાદીપર હક ધરાવી સામા થાય તેવા એક

Page #164
150 મુગલવંશ. બરના તમામ વંશજોને મારી નાખ્યા. એવી રીતે વળી તેણે તે બેગમને દરબારમાં પક્ષ હતો તેને સમૂળગો નાશ કર્યો. પણ લોક જે તે વ્યાજ ખી રીતે વર્તતા. તેની આદત ખામી વગરની હતી. તે મહેસૂલની બાબતમાં પ્રવીણ હતા અને ભભકાદાર દરબાર, સુશોભિત જાહેર મારતન, અને વેગળની લશ્કરી સવારીઓને ખર્ચ કરતાં છતાં જેટલી કરકસર થઈ શકે તેટલી કરતો. શાહજહાનના વખતમાં અફગાનિસ્તા નને કંદહાર પ્રાંત મુગલાઈ રાજ્યથી છૂટો પડયો તે ફરીને તેમાં ભળે નહિ, પણ તેણે રાજ્યનો વિરતાર દક્ષિણમાં વધાર્યો અને ઉત્તર હિંદમાં શોભાયમાન મકાનો બંધાવ્યાં. એ ઇમારતો મુગલાઈ રાજ્યનું અતિ તજવી સંભારણું છે. દિલ્હીની કેજે 1937 માં થોડીવાર બખને કબજે કર્યો અને કંદહાર પ્રાંત ખરેખર ફરીને જીતી લીધું. ત્યારપછી શાહજહાને પોતાને અફગાનિસ્તાનમાં ઘણું મૂલક બો; અને 1953 માં ઈરાનીઓએ કંદહાર પ્રાંતને મુગલાઈ રાજ્યમાંથી છૂટ પાડી લઈ લીધે. એથી ઊલટું દક્ષિણદેશ પાદશાહીમાં ભળ્યા, ત્યાં અતિ અહમદનગર છતાયું અને ૧૯૩૬માં મુગલાઈ રાજ્ય સાથે જોડાયું. 1572 માં અહમદનગર સાથે ઈલિચપુર જોડાયું હતું તે પણ જોડે મુગલ પાદરશાહને મળ્યુંતિ બિદરગડ 1657 માં જીતી લીધું. પાંચ રાજ્યમાંનાં બિજાપુર અને ગાવલકોંદા એ બે પાછળ થનારા પાદશાહ - રંગજેબના અમલસૂધી છતાયાં નહિ, પરંતુ તેમને ખંડણું આપવાની જરૂર શાહજહાને પાડી. તેમ હવે એ સ્થળમાં (દક્ષિણમાં ) મરાઠા દેખાવ દેવા લાગ્યા. તેમણે પહેલો હાથ ૧૯૩૭માં અહમદનગર પર કર્યો તેમાં તેઓ ફતેહ પામ્યા નહિ, પણ તેમણે આગ્રહી થઈ એક પછી એક હિંદુ હુમલા ચલાવવા માંડ્યા, તિથી આવતા સૈકામાં મુગલાઈ પાદશાહત તૂટી પડનાર હતી. ઔરંગજેબ અને તેના ભાઈએ પોતાના બાપના તરફથી દક્ષિણ હિંદમાં અને અફગાનિસ્તાનમાં વિગ્રહચલાવતા હતા. શાહજહાનની ઈમારતા–એક કે બે લશ્કરી ચઢાઈઓનો સમ બાદ કરતાં પોતાની કારકીર્દીને બાકીનો વખત શાહજહાને ઘણું દમામથી ઉત્તર હિંદમાં ગાળે આગ્રામાં તેણે અતિશય સુંદર તાજમહાલને રાજો બંધાવ્યો. આરસમાં ઉતારેલ આ સ્વઝ સરખે વાટે

Page #165
શહાજહાનના રાજ્યની " . દેત્યોએ મનમાં ગોઠવ્યો અને ઝવેરીઓએ પૂરેપુર, રિઅ. કિલામાં તેની મોટી મજિદ છે તે કદાચિત્ દુનિયામાં સૌથી વધારે સ્વચ્છ અને રમણીય પ્રાર્થનામંદિર છે. આ અને બીજી ઈમારતી કારીગરીની ખૂબીઓથી પોતાના દાદાના પાટનગરને શણગારી ન ધરાતાં તેણે રાજધાનીને ફરી દિલ્હીમાં લઈ જવાની યોજના કરી અને તે શહેરને અનુપમ ઠાઠમાઠવાળાં મકાનેથી શોભાયમાન કર્યું. તેની મોટી જુમ્મા મસ્જિદતિના અમલના ૪થા વરસમાં બંધાવવા માંડી અને 10 મા વરસમાં તે પૂરી થઈ. દિલહીને મહેલ, હાલ કિલ્લાનું કામ બજાવે છે, તે ૧૬૦૦૮૩૨૦૦ફુટ સમાંતરબાજાચેખૂણુ જગા રેકે છે, અને તમાં આરસ અને સારા પાષાણુની ઉત્તમ નકદાર અને કીમતી ઈમારત છે. ઊંડા દરવાજામાં થઈને મહેરાબદાર દિવાનખાનામાં જવાયછે, અતિ મોટા (ગાયિક કાથિલ) ગાથિક બાંધણુના ખ્રિસ્તી દેવલને મધ્ય ભાગે આવેલા ઘુમટની માફક તે દીવાનખાનાની ઉંચાઈ બે મજલા છે, અને તેની લંબાઈ 375 ફુટ છે-શિલ્પકળાને ઈતિહાસ કર્તા ફરગ્યુસન કહે છે કે “હરકોઈ ઠેકાણાના મહેલના દરવાજામાં એ દરવાજે શ્રેષ્ઠ છે.” “દિવાન-ઈખાસ” એટલે ખાનગી મુલાકાતનું એવાન (મહેલ) નદીને તીરે આવી રહ્યું છે. એમાં ઘણું ચતુરાઈભરેહું નાજુક જડાવકામ અને અદ્ભુત નકશીકામ છે. શાહજાહાને પોતાની કારકીર્દીનાં ઘણું વરસ દિલ્હીમાં ગાળ્યાં અને એ શહેરને શણગારી એવું તૈયાર કીધું કે તેની પછી પાદશાહ થનાર ઔરંગજેબના સમયમાં દુનિયાની સઘળી રાજધાનીઓ કરતાં વધારે સુન્દર એ નગર બની રહ્યું હતું. દિલ્હીની બાંધણુઓ ઉત્તમ રૂપાળી છે, તે પણ અકબરે ચહુલા રાતા પત્થરનો કિલ્લે આગ્રામાં છે, તેનો ભવ્ય દેખાવ, બહાર નીકળી આવતી નકશી, અને ચાર ખંડની હિંદુ બાંધણીને ઠેકાણે શાહજહાનનો આરસની ઈમારતમાં કાંઈક નાજુક સુન્દરતા છે. રાહજહાનના રથની પેદાશ –શાહજહાનના સમયમાં મુગલાઈ રાજ્યનું બળ અને ભભકે વધારેમાં વધારે હતા. તેની પછી તેના કર ઔરંગજેબે રાજ્યને વિરતાર વધાર્યો, તે પણ તેની જોડે

Page #166
ઉપર * મુગલવંશ. તેના નાશનાં બીજ પણ રોપ્યાં. અકબરના વખતમાં જમીનની ઉ જ ૧ળા કરેડ તે વધીને શાહજહાનના અમલમાં રર કરોડ રૂપીઆ થઈ. એ વધારે મુખ્યત્વે નવા જીતેલા મૂલમાં હતા. પણ એ આંકડામાં કાશ્મીર અને અફગાનિસ્તાનના પાંચ પ્રતિની પિરાશ હતી. એ પાંચમાંના કેટલાક પ્રાતિ શાહજહાને બેયા. હિદની હદમાંહેની જમીનની પેદાશ મુગલાઈ રાજ્યને ર૦ કરોડ રૂપિ આની હતી. શાહજહાનના દરબારનો વૈભવ જોઈ યૂરોપના મુસાફરો વિસ્મય પામતા હતા. તેના મયૂરાસનમાંના તથા તે આસનનાં ચળકતાં પૂછડાંમાંનાં સ્વાભાવિક રંગ બદલતાં માણેકનીલમ(શની) અને પાના (લીલમ) ની કિસ્મત ઝવેરી તાવર્તિરે હા કરોડ રૂપિઆ કરી હતી. શાહજાદા રંગજેબનો બળવો, ૧૯૫૭.–અકબરના વેશમાં બંડાર પુત્રો થતા એ જાતની તેને માટે મિટી આફત હતી. જહાંગીર જેમ પોતાના માયાળ પિતા અકબરનો સામા બળવા કર્યા હતા, અને શાહજહાને જેમ જહાંગીરની સામા ફિતૂર મચાવ્યું હતું તેમ હવે શાહજહાનો વારો આવ્યો ત્યારે તેણે પોતાના કુટુંબનાં કાવતરાં અને બળવાને લીધે દુઃખ ભોગવ્યું. ૧૯૫૭માં ઘરડા બાદશાહ માંદો પડ્યો; અને ઔરંગજેબે પોતાના ભાઈઓ જોડે કપટી ઝઘડે કરી પોતાના બાપને પદભ્રષ્ટ કી, તથા 1658 માં પડે પાદશાહપદ ધારણ કર્યું. એ દુઃખી પાદશાહને તેણે સાત વરસ બંદીખાને રાખ્યો. શાહજહાન 1668 માં આગ્રા ગટમાં રાજhી તરીકે મરણુ પામ્યો. રંગજેબના અમલને વસવાર સાર. 158-177. 1658 શાહજહાનને પદભ્રષ્ટ કરી ઔરંગજેબ રાજ્ય હરણ કરે છે. 1658 રંગજેબ પિતાના ભાઈએ સુજ અને દારને હરાવે છે. જે સરદારને શરણે દારા ગયો હતો તેણે તેને પકડી - રંગજેબને આપ્યા, ઔરંગજેબે તેને મારી નાંખવા. 1660 ઔરંગજેબ અને સુજાને ઝઘડો જારી રહ્યું તેમાં આખરે સુજા આરાકાનમાં નાશી જાય છે અને દુઃખ પામી મરી જાય છે.

Page #167
રંગજેબના અમલને વરસવાર સા૨. 15 1961 ઔરંગજેબ પિતાના સૈથી નાનાભાઈ મુરાદને કેદખાનામાં મારી નાંખે છે. 1962 ઓરંગજેબના સેનાપતિ મીરજુમ્હાએ આસામપર ચઢાઈ કરી પણ તેમાં જય મળે નહિં. દક્ષિણમાં તોફાન-મિજાપુર અને શિવાજીના હાથ નીચે મરાઠાનેવિગ્રહ કેટલીક હારજીત થયા પછી મરાઠી રાજ્યની સ્થાપનાર શિવાજી ઘણેક મૂલક કબજે રાખે છે. 1962-1965 મુગલાઈ રાજ્યની સામે શિવાજી બળો ઊઠાવે છે. ૧૯૬૪માં તે રાજ્યપદ ધારણ કરે છે. અને પોતાને સ્વતંત્ર થયાનું જાહેર રીતે કહે છે, પણ ૧૯૬૫માં તેના ઉપર મટી કેજ મોકલવાથી તે તાબે થાય છે, અને દિલ્હી જાય છે. ત્યાં તેને નજરકેદ કરવામાં આવે છે, પરંતુ થોડા વખતમાં તે નાસી છુટછે. 1666 પદભ્રષ્ટ પાદશાહ શાહજહાનનું મરણ, દક્ષિણમાં વિગ્રહ, અને બિજાપુરને સુલતાન મુગલસેનાને હરાવેછે. 1667 ઓરંગજેબ જેઓ શિવાજ સલાહ કરે છે અને કેટલાક મૂલક મેળવે છે. બિજાપુર અને માલકાંદાનાં રાજ્યો કને થી શિવાજી ખંડણી લે છે. 1670 શિવાજી ખાનદેશ અને દક્ષિણ છે. અને ત્યાં ચોથા એટલે ઊપજનો ચેથા ભાગ ઊઘરાવે છે. એ એણે 5 હેલ વહેલી આ વખતે ઊઘરાવવા માંડી. 1972 શિવાજી મુગલોને હરાવે છે. 1677 ઔરંગજેબ જઝીઆ ૧રો એટલે જેઓ મુસલમાન ન હોય તેઓ પાસેથી લેવાને માથારો પાછા ચાલુ કરે છે. 1678 રજપૂતો જે ઔરંગજેબને વઢવાડથઈઓરંગજેબને સૌથી નાનો શાહજાદો અકબર બળ કરી રજપૂતને જઈમળે છે, પણ તેનું લશ્કર તેનાથી છૂટું પડે છે. શાહ જાદા અકબરને મરાઠા કને નાશી જવું પડે છે. 1972-1680 દક્ષિણમાં મરાઠાનો વધારે. 1974 માં શિવાજીએ 20

Page #168
મુગલવેશ. રાયગઢમાં પોતાને સ્વતંત્ર ભૂપતિ પ્રમાણે રાજ્યાભિષેક કરાવ્યો. બિજાપુરનાં અને મુગલનાં રાજ્યો જડે તેના વિગ્રહ. 1680 માં શિવાજી નું મરણ અને તેની ગાદીએ તેના દીકરા સંભાળનું બેસવું. 1683 પોતાની મોટી ફેજ સહિત ઓરંગજેબ જાતિ દક્ષિણ ઉપર ચઢે છે. 168-1688 બિજાપુર અને ગોલા એ બંને રાજ્યોને છતી એ રંગજેબ ખાલસા કરે છે. 1688 ઓરંગજેબ સંભાજીને પકડી જંગલીપણે મારી નાંખે છે. ૧૯૯ર મરાઠાના સ્વતંત્ર સરદારેની સાથે નિયમ વગરની લડાઈ 1988 ઓરંગજેબ મરાઠા પાસેથી જિગઢ જીતી લે છેઃ 19-1001 સતારા અને બીજા મરાઠી કિલ્લા રંગજેબ જીતે છે, મરાઠાનો ઉપલક દેખાતિ નાશ. 1702-1705 મરાઠાની નવી ફતહ. 1706 ઔરંગજેબ અહમદનગરમાં પાછો જાય છે અને 1707 દુઃખ પામી ત્યાં મરણ પામે છે. એરંગજેબ પાદશાહ, ૧૫૮–૧૭૦૭–કેદ કરેલા બાપને ઠેકાણે 1958 માં આલમગીર એટલે જગને જીતનાર એવો ઈલકાબ ધારા કરી એરંગજેબે પોતે પાદશાહ થયાનાં જાહેરનામાં કાઢયાં, અને 107 સુધી રાજ્ય કર્યું. ઓરંગજેબના અમલમાં મુગલાઈ રાજ્યને વિસ્તાર વધારેમાં વધારે થયો હતો. પણ તેની ઓગણ પચાસ વરસની લાંબી કારકીર્દીમાં મુગલ અમલમાં વારંવાર થતા કમકમાટ બરલા નાટકરૂપી બનાવો માત્ર વધારે દબદબાવાળા રૂપમાં માલુમ પSછે. એના પંડના સંબંધમાં તેના રાજ્યને આરંભ પોતાના બાપની સામા ઊઠાવેલા બંડથી થયો; પોતાના ભાઈઓના ખૂનથી તે વધારે મજબુત થયું, અને તેના પિતાના પુત્રના બળવા, કારસ્તાન, અને અદેખાઈથી, તેની કારકીદી ઝાંખી પડી તેને અંત આવ્યો ઉત્તર હિંદમાં મોટા ઠાઠમાઠવાળું દરબાર, દક્ષિણમાંનાં સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્યોને જીતવાં, અને રજપુતાનાનાં તેમજ દક્ષિણનાં હિંદુ

Page #169
દક્ષિણ હિંદમાં રંગજેબની લડત. 150 રાજ્ય મુગલાઈ બાદશાહતને ઊથલાવી પાડવાને બળ ભેગું કરતાં હતાં, તેઓની સામે લડવું તેની કારકીર્દીના જાહેર બનાવો હતા. મોરંગજબ પોતાના ભાઈઓની હત્યા કરે છે–તને બેઠા પછી બીજે વરસે પોતાના વડાભાઈ દારાને ઓરંગજેબે મરાવી નાંખ્યા (1958). દારા ઉદાર પણ આકળા સ્વભાવવાળે હતો. પોતાની મરજી મુજબ મોજ કરનાર બીજા ભાઈ સુજાની સાથે ત્યાર પછી બાર માસ ઝગડા કરી ઓરંગઝેબે તેને હિંદમાંથી હાંકી કાઢો. તે આરાકાનના. ઉહત જંગલી લોકમાં પીડા પામી મરી ગયો (1960). બાકી રહેલા ભાઈ બહાદુર અને તરૂણ મુરાદને ત્યાર પછીના વરસમાં બંદીખાનામાં મારી નખાવ્યો (1961). હરીફાઈ કરનારા ભાઈઓને એમ મને રાવી નાંખીને ઓરંગજેબ શુદ્ધ ઈસ્લામ પંથને માનનારો ધમધ પાદશાહ થઈ બેઠા, અને તેને અશક્ત બાપ શાહજહાં કતલ થયેલા પુત્રોના શોકમાં 1666 માં મૂઓ ત્યાં સુધી કેદખાનામાં સડ્યાં કર્યો. દક્ષિણ હિંદમાં ઓરંગજેબની લડત–પોતાના પિતાના સેનાપતિ તરીકે ઓરંગજેબે દક્ષિણ હિંદને જીતવાનું કામ આગ્રહથી અને યશપૂર્વક આરંવ્યું હતું, તે તેણે પાદશાહ થયા પછી પણ જારી રાખ્યું. રાજ્યાસને બેઠા પહેલાં દક્ષિણનાં પાંચ મુસલમાની રાજ્યમાંના બીદર અને ઈલચપુર સહિત અહમદનગર એ તેણે ત્યાં હતાં. બાકીનાં બે મિજાપુર અને ગોલકેદા એ રાજ્યમાં વધારે મુદત લગી ઝગડે ચલાવ્યા, પરંતુ ઓરંગજેબે ઠરાવ કર્યો હતો કે ગમે તેટલું નુકસાન ૧ઠીને એ બને છતી મુગલાઈ રાજ્યમાં ભેળી દેવાં. તેની કારકીર્દીને પહેલા અ કાળ એટલે બરાબર 25 વરસ લગી તેણે પોતાના સરદરે માર્કતિ દક્ષિણમાં યુદ્ધ ચલાવ્યું (1958-1983). એ વખતે દક્ષિામાં એક નવું રાજ્ય ઉત્પન્ન થયું હતું. એ રાજ્ય મરાઠાનું હતું, અને એનો ઈતિહાસ વધારે વિસ્તારથી હવે પછી બીજાં પ્રકરણોમાં આવશે. બિજાપુર અને ગલકાંદાના મુસલમાની રાજ્યને જીતવાનું. પૂર્વનું કામ મુગલાઈ સેજને માથે હતું એટલું જ નહિ, પણ આ મરાઠી પ્રજા ઉતાવળે વૃદ્ધિ પામતી હતી, તેને કચરી મારવાનું નવું કામ ઊભું થયું હતું.

Page #170
156 મુગલવંશ. દક્ષિણ હિંદ ધીમે ધીમે છતાયું–પાસિકા સૂધી તેના મોટા પ્રયત્નો રદ ગયા. બિજાપુર અને ગેલન્દા છતાયાં નહિ. ૧૯૭૦માં મરાઠી સરદાર શિવાજીએ દક્ષિણ હિંદના મુગલાઈ પ્રાતિમાંથી ચોથ ઊઘરાવી, એટલે તે પ્રાંતિની પેદાશમાંથી ચે ભાગ ખંડણું તરીકે લીધે; અને 1674 માં તેને રાજ્યાભિષેક રાયગઢમાં થયા, પછી તે સ્વતંત્ર મહારાજા છત્રપતિ બન્યા. 1980-1981 માં રજેબનો બંડબાર દીકરો શાહજાદ અકબર મરાઠી ફેજમાં દાખલ થયો. ઓરંગજેબને લાગ્યું કે ઉત્તરનો સુન્દર મહેલ છેડી દક્ષિણમાં જઈ લશ્કરી તંબુમાં વાસ કર, યતિ દક્ષિણ જીતવાની ઘણું વહાલી યોજના છાડી દેવી. પછી વિચાર કરી તેણે સવારી કરવાની તૈયારી કરી. આગળ કદી નહિ ગયેલી એવી માટી દબદબાવાળી ફોજ પિતાની જોડે લઈ જવાને તૈયાર કરી. 1983 માં આ મિટી સેના સહિત તે દક્ષિણમાં આવ્યા, અને પોતાની કારકીર્દીને બાકીનો અદ્ધભાગ એટલે 24 વરસ ત્યાં લડવામાં ગાળ્યા. લાંબા વખત લગી સામે લડ્યા પછી ગોલકાંદા અને બિજાપુર પરાભવ પામ્યાં, અને અતિ 1688 માં તેઓ મુગલાઈ બાદશાહતમાં ભળી ગયાં. મરાઠા, 1688 થી ૧૭૦૭–પરંતુ દક્ષિણનાં પાંચ મુસલમાની રા માંનાં આ છેલ્લાં રાજ્ય છતાવાથી મરાઠાને પોતાનું કામ કરવાને જગા ખુલ્લી થઈ. મરેઠાના હુમલાથી એ બે મુસલમાની રાજ્યની એવી હાલત થઈ ગઈ હતી કે ઔરંગજેબ તેઓને ખાલસા કરી શકે. પાદશાહે પોતાના જીવતરનાં બાકીનાં વીસ વરસ (1988-1007) સુધી આ વૃદ્ધિ પામતા હિંદુ મરાઠી રાજ્યની સામે વિગ્રહ ચલાવ્યા. તમને સૌથી પહેલા મેટા નાયક શિવાજીએ 1674 માં પડે મહારાજ છત્રપતિ થયાનાં જાહેરનામાં કર્યા હતાં; તે 1680 માં મરણ પામે. 1688 માં તેની પછી તેની ગાદીએ બેસનાર તેના કરા સંભાળને ઝાલી કૂરપણે ઓરંગજેબે મારી નાંખ્યા મરાઠાના પુષ્કળ કિલ્લા સુદ્ધાં તેમની રાજ્યધાની કબજે કરી; અને નવા સકાના પહેલા વરસમાં તો મરાઠાને લગભગ નિર્મળ કરી નાંખ્યા હોય તેમ ભાસતું (1701). પણ નાસતા ભાગતા નિયમ વગરની કેટલીક લડાઈ

Page #171
ઔરંગજેબનું મૃત્યુ. 157. કર્યા પછી તેઓ ફરી મોટી લડાયક પ્રજા બની. 1705 માં તેમણે પોતાના કિલ્લા પાછા જીતી લીધા. ઔરંગજેબે આ લાંબા તથા ફેકટ ઝગડામાં ઉલટી પોતાની તંદુરસ્તી બગાડી, પોતાનો ખજાનો ખાલી કર્યો અને પોતાના લશ્કરને થકવી નાંખ્યું. તેના સિપાઈ ચુડેલા પગારને માટે બડબડવા લાગ્યા; અને આ વેળા પાદશાહ ઘરડા અને ચીઢિયા થયેલા હતા, તેણે નારાજ થયેલા માણસને કહ્યું કે તમને મારી નોકરી કરવી ગમતી ન હોય તિ રાજીનામાં આપી ચાલ્યા જાઓ. નાણાની અડચણ દૂર કરવાને તેણે પિતાના કેટલાક ઘોડે સવારોને રજા આપી. એરંગજેબ ઘેરાઈ ગયો– એ દમયાન પાદશાહી છાવણને ભૂખે મરતા મરાઠા સતાવતા હતા. ઓરંગજેબનું મિટું લશ્કર પા સેકામાં એટલું વધી ગયું હતું કે તે કબજામાં રહી શકે એવું રહ્યું નહિ. તેની હીલચાલ ધીમી અને છાની રહી ન શકે તેવી હતી. મરાઠા તેની છાવણીનાં નાકાં તૂટતા અને ત્યાં આગળના લેકનું અપમાન કરતા તેમની ઉપર નાની સવારી મોકલતો ત્યારે તેઓ તેને વાઢી નાંખતા. મોટી ફેજ લઈ તેમની પર ચઢાઈ કરતિ ચઢતા ત્યારે તેઓ ભાગી જતા. તેના પિતાના સિપાઈ શત્રુ જોડે બેશી ઉજાણી ખાતા અને શત્રુઓ પાદશાહને પોતાનો શ્રેષ્ઠ મિત્ર કહી મશ્કરીમાં તેની તન્દુરસ્તીનું સારું ઈચ્છતા. અરિંગજેબનું મૃત્યુ -1706 માં મોટું લશ્કર એવું ઢંગધડા વગરનું થઈ ગયું હતું કે ઔરંગજેબે મરાઠા જોડે સલાહ કરવાને ભાંજગડ ચલાવી. તેણે મુગલાઈ પ્રતિાને માથે મરાઠાની ચુથ લાગુ કરી ખાપવાને મનસુબો પણ કર્યો. મરાઠા સરદારના હરખથી બહેકી જવાને લીધે તે ભાંજગડ બંધ પડી. 1706 માં ઔરંગજેબને અહમદનગરમાં આશ્રય મળ્યો, પણ ત્યાં તે બીજે વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં મરણ પામ્યો. પુત્રોની રાજ્યભકિત વિષે તેને અંદરખાને શંકા રહેતી તથા જેવી ખરાબી પોતે પોતાના બાપની કરી હતી તેવી તેઓ મારી કરશે એવો તને ભય લાગતિ. એ બે કારણથી તેના છેલ્લા દિવસમાં તે વિખૂટે પડો. અંતકાળે પિતાની સંસારી શીખામણુ તથા છેલ્લી

Page #172
158, મુગલવંશ. સલામ ભાગાકૂટા વચનમાં કહી તેણે ભય અને પસ્તાવો જણાવ્યા હતો. મેં મારું નાવ સમુદ્રમાં મૂક્યું છે, હવે જે થવાનું હોય તે થાઓ. છેલ્લી સલામ ! છેલ્લી સલામ ! છેલ્લી સલામ! એ પ્રમાણે નાઉમેવ ભરેલા ત્યાગના ટળવળાટમાં તેણે પોતાની દેહ છેડી. મીરજીસ્સાની આસામ ઉપર સવારી, ૧૨–પોતાની અંદગીમાં દક્ષિણ જીતવું એવી રંગજેબની દઢ મતલબ હતી, અને તે માટે તેને હેવાલ અહીં લાગલગાટ આપ્યો છે. ઉત્તર હિંદમાં પણ મોટા બનાવ બન્યા હતા. હિંદના છેક પૂર્વ પ્રાંતમાં આસામ તલક બાદશાહી ફોજને મીરજુમ્લા લઈ ગયા હતા (1962). વર્ષાબતમાં ત્યાંની કાદવ ને પાણીવાળી રોગિષ્ઠ ભૂમિમાં તેનું સેન્ય તવાઈ ગયું. તમે બારાક મળતિ અટકી ગયો, અને તે દેશથી વાકેફગાર અને ત્યાંની હવાને પત ન કરે એવા દેશી એનાં ટેટોળાં માર્ગમાં તેની આસપાસ વીંટળાઈ વળ્યાં. એ દુઃખમાંથી લશ્કરના મુખ્ય ભાગને મીરજુસ્સા બચાવી શક્યો, પણ પડે ઢાકા પહોંચ્યા પહેલાં થાક અને નાઉમેરીને લીધે મરણ પામ્યો. ઓરંગજેબનો ધર્માધ રાજ્યનીતિ–હિંદના પશ્ચિમ ભાગમાં પણુ ઓરંગજેબને જશ મળ્યો નહિ. ત્યાં ઈશ્વરને માનનાર લડાયક જાતના શીખ લેક વસતા હતા. એના વખતમાં એ લેક વૃદ્ધિ પામી બળવાન થવા લાગ્યા હતા. પણ એક પછી એક કરેલાં જે કાર્યો વડે તેમણે અતિ પંજાબદેશ મુગલાઈ બાદશાહતમાંથી છીનવી લીધે તે તો એની પાછળના રાજાઓના વખતમાં શરૂ થયાં હતાં. ઓરંગજેબના ધમધપણુને લીધે ઉત્તર હિંદના સધળા હિંદુ રાજા તથા રૈયત તેની સામે થયાં. તેણે જીઆ વિરે એટલે જેઓ સસલમાન ન હેય તેઓ પર અપમાન કરનાર માથાવેરે પાછા ચાલુ કર્યો '(1977). રાજ્યકારભારમાંથી હિંદુને કાઢી મૂક્યા, અને પોતાના બાપના નિમકહલાલ સેનાપતિ જસવંતસિંહની વિધવા અને છોકરાપર જુલમ કર્યો. 1976 માં એના જુલમને લીધે ઉત્તર હિંદમાં એક જગાના હિંદુ પંથને બંડ કરવાની જરૂર પડી, અને 1677 માં રજપૂત સંસ્થાનો સંપ કરી તેના સામા થયાં. પાદશાહે લાંબી મુદત

Page #173
ઔરંગજેબની ઉપજ. 159 લગી તેમની જોડે વિગ્રહ ચલાવ્યો. કેઈવાર રજપૂતાનાને ઊજડ કરતો અને કોઈવાર પોતાને અને પિતાની કેજને ખરૂં બુદ્ધિબળ અને ભારે સાવધપણું વાપરી વિનાશમાંથી બચાવી લેતા. 1680 માં તેનો બંડાર કરો શાહજાદા અકબર પોતાના લશ્કર સહિત ૨જપૂતોને જઈમળે. એ વરસથી રજપૂત સગલાઈ પાદશાહતથી સદૈવ તા રહ્યા; અને જે હિંદુ શોર્ય મહાન અકબરની શક્તિ વધારનાર હતું, તે રંગજેબના અને તેની પછીના પાદશાહના વિનાશનું એક કારણ હતું. જેપુર, જોધપુર, અને ઉદેપુરનાં રજપૂત સંસ્થાનમાં પાદશાહે લૂટ અને કતલ ચલાવી. ૨જપૂતએ માળવાના મુસલમાની પ્રતાને ઊજડ કરીને, મસીદેને ભાંગી બેડેાળ કરીને, મુલાઓને એટલે ઈસ્લામી ધર્મગુરૂઓનું અપમાન કરીને, તથા કુરાનને બાળીને વિર વાળ્યું. દક્ષિણદેશ જ્યાંથી તે પાછા આવવા પામવાનો નથી ત્યાં મિટું લશ્કર લઈ જઈ શકાય માટે રજપૂતો સાથે પાદશાહે 1981 માં જેવી તેવી સલાહ કરી. પણ હિંદુની પ્રીતિ મેળવવાની અને તેમને પોતાની સુસલમાન સૈયત જોડે એક બાદશાહતમાં ભેળી દેવાની અકબરની રાજ્યનીતિનો હવે અંત આવ્યો. રંગજેબની ઉપજ - આસામ વિના તમામ ઉત્તર હિંદની અને દક્ષિણ હિંદના વધારે મોટા ભાગની ઉપજ ઔરંગજેબને મળતી. તેના હિંદી પ્રાંતિનો વિસ્તાર લગભગ હાલના બ્રિટિશ મહારાજ્યના વિસ્તાર જેટલે હતો, પણ વડી સરકાર ઉપર તેમને સીધા આધાર છે હતા. એ પ્રાંતિ ખાતે ખર્ચ બાદ કરતાં દરસાલ જમીનનો ઉપજના 30 થી 38 કરોડ રૂપિઆ લહેણું કાઢવામાં આવતા-હમણુ બ્રટિશ હિદની જમીનની જે ઉપજ આવે છે, તે જેટલી મૂડીથી ખરીદ કરી શકાય તેનાથી એ રકમ ત્રણ ગણી છે. પરંતુ પોતાના લાંબા વિગ્રહને માટે દિલ્હીથી દક્ષિણમાં ગયા પહેલાં ઓરંગજેબનું બળ પૂર્ણ કળાએ હતું ત્યારે પણ લાગલગાટ કેટલાંક વરસમાં 38 કરોડની બહુ ભારે રકમ પૂરેપૂરી વસૂલ થઈ હોય તે વિષે શક છે; દક્ષિણમાં પા સદી રહ્યા છે તેના અમલના છેલા વરસમાં એ ઉપજ 30 કરોડ રૂપિઆ ગણવામાં આવી છે. વસુલાતના

Page #174
160 મુગલdશ. જાલમને લીધે નહિ આપવાના બહાનાં કાઢવામાં આવતાં અને ફિવર થતાં.ધારણ પત્રકમાં ઔરંગજેબની જમીનની ઉપજ ખર્ચ બાદ જતાં રૂ. 34, 50, 58, 900 હતી અને ત્યાર પછીની અર્ધી સદીમાં બાદશાહત તૂટી ગઈ હતી તોપણ હજાર ત્રીજોરીના હિસાબમાં એ ખાતે એટલું નામનું લહેણું કાઢવામાં આવતું. અફગાનિસ્તાનને અહમદશાહ રાની ચઢી આવી 1761 માં દિલ્હીમાં પેઠે તેવા ત્રોજેરીના અધિકારીઓએ ઊપજનું પત્રક તેની આગળ રજુ કર્યું. તેમાં પાદશાહતની જમીનની પેદાશરૂ 34,5066,400 દેખાડી હતી. દક્ષિણ હિંદનાં રાને ખાલસા કર્યા પછી અને છેવટે ઔરંગજેબની દુર્દશા થઈ ત્યાર પહેલાં જમીનનો વધારેમાં વધારે ઊપજ 38 કરોડ રૂપિઆની હતી; એમાંના છેક લગભગ 38 કરોડ હિંદના પ્રાતિના હતા. અને બાકીના કાશ્મીર અને કાબુલના હતા. 1995 માં ઔરંગજેબની કુલ પેદાશની ગણત્રી 80 કરોડ હતી. તથા 1697 માં 77 કરોડ રૂપિઆની હતી. અફીણ જકાત ચીનના અફીણ ખાનારા આપે છે તે બાદ કરતાં સને 1883 ની આખર લગી આગલી દશ સલોની બ્રિટિશ હિંદમાં લેવાયેલા કરવેરાનો સરાસરી ઉપજ 38 કરોડ રૂપિઆની હતી. ઓરંગજેબનાં લક્ષણ-મુસલમાન પાદશાહને છાજે તેવા પ્રકારની અંદગી ગુજારવાની કોશિશ ઓરંગજેબેકરી. બહારથી દબદબો રાખી રહેતાં, ખાનગી રહેણી સાદી રાખતો, કામમાં ઉગી હતા, ધર્મની ક્રિયા બરોબર પાળતા, રસિક પત્ર લખનાર હતા, અને કવિએના ગ્રંથાનાં અને કુરાનનાં ચુંટી કાઢેલાં વચનો જ્યારે જોઈએ ત્યારે તેને યાદ આવતાં. પદભ્રષ્ટ કરવાને બાપ ન હેત, ખુન કરવાને ભાઈએ ન હોત અને દુઃખ દેવાને હિંદુ યત ન હેત, તે તેનું જીવતર નિર્દોષ થાત. પણ જેઓ તેને ધર્મ માનનારા ન હતા, તેઓમાંના દરેક જણને તેના ધર્મોધપણાએ તેનો વેરી બનાવ્યો; અને પિતાના ભાઈભાંડુની હત્યા કર્યાથી કુલ રાજ્યવહીવટ પારકાને સૅપ પડયો. હિંદુઓએ તેને કદી માફી બક્ષી નહિ, અને તેના મરણ પછી, શીખ, ૨જપૂત અને મરાઠા લેક પાદશાહતને તુરત વીંટી વળવા લાગ્યા. તેના મુસલમાન સેનાપતિઓએ અને સૂબે

Page #175
હિંદુઓના બડો શખ અને મરાઠા. 161 દારોએ તેના જીવતાં તે સારી નોકરી બજાવી; પણ તેની આંખ મીચાયા પછી જે મૂલકાર તેનાં બચ્ચાંને હક હતો તે તેઓ પચાવી પડડ્યા. મુગલાઈ રમ્પની પડતી –એની પછી થનારા પાદશાહે ઘણું બળવાન લશકરી સરદાર કે રાજ્ય કારભારીઓના હાથમાં પૂતળાં જેવા હતા. એવા પુરૂષ તેમને ગાદીએ બેસાડતા, તાબે રાખતા અને પિતાની મતલબ પાર પાડવાને તેમને મારી નાંખવાની જરૂર પડતી ત્યારે તેમનો પ્રાણ લેતા. પાદશાહતના પાછલા ભાગને ઈતિહાસ તો માત્ર તેના અંતકાળની નોંધરૂપ છે. એની પડતી અને અંતના સમયમાં બનેલા બનાવોને સારમેં 165 પાને જણાવ્યા છે. કેટલાક વખત લગીત મુગલ પાદશાહએ દિલ્હીમાં રહી હિંદ ઉપર અમલ ચલાવ્યા, પશુ ઓરંગજેબની પછી થયેલા છ પાદશાહોમાંના બે બટું કામ કરતાં આચક ન ખાય એવા કોઈ જુલફીકારખાન નામે સેનાપતિને વશ હતા, અને બાકીના ચારને સાહસ કરનારા બે સયદા એ ગાદીએ બેસાડેલા હતા. તેઓ “પાદશાહ બનાવનારા” કહેવાતા તેમાં ભૂલ ન હતી. દક્ષિણ અને અયોધ્યાની સ્વતંત્રતા - 1720 ની સાલથી બાદશાહતનું ભંગાણ વધારે ખુલ્લી રીત થવા લાગ્યું. નિજામ-ઉલ-મુલ્ક (દક્ષિ ના હકિમ) દક્ષિણ હિંદનો મોટામાં મોટા ભાગે દિલ્હીથી છૂટ પાડ (1720-1748). એ ધ્યાના હાકેમને જે પ્રાંતો સંભાળ રાખવાને સંખ્યા હતા તેઓ પર તેણે મુદામ પિતાના વંશની સ્થાપના કરી (૧૭૩ર૧૭૪૩). એ વંશ અયોધ્યાના નવાબ વછર નામે ઓળખાય. એ હાકેમ મૂળ ઈરાની સેદાગર હતો અને વજીર એટલે પાદશાહતનો મુખ્ય પ્રધાન થયો હતો. હિંદુઓનાં બંડો શીખ અને મરાઠા તે જ વખતે પાદશાહતની હિંદુ રૈયત સ્વતંત્ર થવા લાગી હતી. પંજાબમાંના શખપથ ઉપર જાલમ થવાથી તેણે બંડ કર્યું, તેથી દિલહીના પાદશાહે તેને નિર્દયપણે કચરી મા (1710-1716). એ વેળા મુગલાઈ જે શીખ લેકપર ઘણી ક્રૂરતા વાપરી તેથી દિલ્હી ઉપર શીખ લોકને જબરું વિર મનમાં ઠસી 21

Page #176
૧૬ર મુગલવંશ. રહ્યું હતું એ નહિ ભૂલાય એવી વેરની લાગણી ૧૮૫૭માં બ્રિટિશ પક્ષને બહુ ઉપયોગમાં આવી. તેમના ગુરૂ બંદાને મજાકમાં પાદશાહી જામ, કસુંબી પાગડી, અને કસબી શેલા પોશાકથી શણગારેલે રૂપે લોઢાના પાંજરામાં પૂરી ફેરવ્યો. તેના દેખતાં તેના દીકરાની છાતી ચીરી તમાંથી હદય કાઢી તેના મોઢા પર ફેંક્યું. પછી લાલ ધગધગતી સાંડસી એ બંદાનું માંસ તોડી કહાડયું; અને હડકાયા કૂતરાની પેઠે શીખ લકને ઘણુ કહા (1716). રજપુતાનાના હિંદુ રાજા રાણુ વધારે ભાગ્યશાળી હતા. જોધપુરના અજીતસિંહે પોતાની સ્વતંત્રતા સ્થાપન કરી, અને 1716 માં રાજપુતાનાના રાજાઓએ મુગલાઈ બાદશાહત જોડે સંબંધ તોડી સ્વતંત્રપણે રાજ્યવહીવટ કરવા માંડશે. બધા દક્ષિણ હિંદમાં જેર તલની વિરે (ચોથ) ઉધરાવી વિંધ્યાચળની વાટે મરાઠા ઉત્તરમાં ઘૂસ્યા, ત્યાં પાદશાહ કનેથી માળવા પ્રાંત 1743 માં મેળવ્યો, ઓરિસ્સા 1751 માં લીધે તથા બંગાળામાંથી ખંડણી લેવાની સનદ મેળવી (૧૭પ૧). મધ્ય એશિઆમાંથી આવેલી સવારીઓ-૧૭૩-૧૭૬૧ રાજ્યના મુસલમાન હાકેમ અને હિંદુ યતે સ્વતંત્ર થવા માંડયું હતું. તેવામાં બે પ્રકારના બહારના દુશ્મનોએ દેખાવ દીધો. એમાંના પહેલા વાયવ્ય કોણને રસ્તેથી ચઢી આવ્યા. 1739 માં ઈરાની નાદરશાહ વિનાશકારી ધાડાં સહિત ધસી આવ્યા, અને દિલ્હીના મહોલાઓમાં લેકની કતલ કરી તથા અઠ્ઠાવન દહાડા સૂધી લૂંટ ચલાવી દ્રવ્ય મેળવ્યું તેની ગણત્રી 32 કરોડ રૂપિઆની કરવામાં આવી છે. એ દ્રવ્ય લઈને ચાલતો થયો. ડુંગરી ઘાટમાં થઈ છવાર પઠાણ લોક અહમદશાહ દુરાનીની સરદારી નીચે કતલ અને લૂંટ કરતા ચઢી આવ્યા, અને બાદશાહતની દોલત લઈ ધિક્કાર બતાવી પાછા ગયા. આખરે અફગાનિસ્તાનમાં કંગાલ મુગલ પાદશાહનો કાબુલ પ્રાંત માત્ર રહ્યો હતો તે 1738 માં તેણે યા; અને 1752 માં પંજાબ પ્રાંત અહમદશાહને આપી દેવો પડશે. એ છ સવારીઓમાં પઠાણેએ દિલહી અને ઉત્તર હિંદપર જે ઘાતકીપણું કર્યું તેનો હેવાલ કાળજું ફાડી નાખે એવી પૂનરેજી અને સ્વછંદી ક્રૂરતાની હકીકતથી ભરેલું છે. કંગાલ સ્થિતિમાં આવેલી રાજધાનીના કાને ખુશી બતાવી દરવાજા ઉઘાડી

Page #177
પાદશાહતની પડતી. પઠાણોને મેમાન રાખવા પડ્યા, તેપણુ છેક નિર્મલ થયેલા શત્રુને જંગલી ફજ જે જે દુખ વિતાડી શકે તે બધાં તેને એક વેળા છે અને વાડીયાં લગી ભોગવવાં પડવાં. એ દરમિયાન પઠાણ સવારો દેશમાં ચારે તરફ ફરી વળી મોટામાં મોટાં શહેરમાં તેમજ નાના નાના ગામડાંમાં અંગછેદન, કતલ, અને બાળી નાખવાનું કામ કરવા લાગ્યા. હિંદુઓનાં તીથી લુંટવામાં અને ત્યાં રક્ષણનાં સાધન વિનાના જાત્રાળુને મારી નાંખવામાં તેઓ વિશેષ આનંદ પામતા. પ્રાંતની ખરાબી–પવિત્ર મથુરા નગરીમાં આજીવન પ્રસંગે શાંત હિંદુ જાત્રાળુની ઠઠ ભરાઈ હતી અને તે લોક ભક્તિ કરતા હતા તેવામાં રપ,૦૦૦ અફગાન એટલે પઠાણુ સવારનું ધારું ત્યાં દોડી આવ્યું. તિરોલને જેસ્યુઈટ પાદરી ટીફેન્યાલર એ સમે હિંદમાં હતો તે કહે છે કે તેમણે ઘરમાં વસનારા સુદ્ધાં ધરે બાળ્યાં અને બીજાને તરવાર અને ભાલા વડે કતલ કર્યા; કન્યાઓને અને જુવાન, પુરૂપોને અને સ્ત્રીઓને ગુલામ કરી તેઓ ઘસડી ગયા. ગાય હિંદુ લેકને મન પૂજ્ય છે તેઓને વધ મંદિરેમાં કરી તેઓના હીથી મુક્તિએને અને મંદીરમાંની ફર્શાબંદીને ખરડઘાં. અફગાનીસ્તાન અને, હિંદની વચ્ચે આવેલી સરહદની જમીન વસ્તી વગરની અને ઉજડ થઈ અને સીમાડેથી ઘણે દૂર આવેલા અંદરના જીલ્લા જ્યાં પહેલાં ધાડી વસ્તી હતી અને જે હાલ ફરીને લેકાથી ભરપૂર થયા છે, ત્યાંના રહેવાસીએને પણ નાશ કરી નાંખ્યો. ઉદાહરણ તરીકે, બોદ્ધ ધર્મના વખતમાં ગુજરાનવાળા પંજાબની અસલ રાજધાની હતી ત્યાંની વસ્તીને તદન નાશ કરી નાંખ્યો. ત્યાં હાલના રહેવાસીઓ મુકાબલે થોડા વખતપર આવી વસેલા છે. ગઈ સદીમાં જે જીલ્લાને ઉજડ કરેલ તેમાં હાલ દશ લાખથી વધારે નવી વસ્તી થઈ છે. પાદશાહતની પડતી, ૧૭૬૧-૧૭૫–બીજા પ્રકારના સવારી કરનારા સમુદ્ર માર્ગે આવ્યા. દક્ષિણ હિંદમાં ફ્રેંચ અને અંગ્રેજની વચ્ચે વિગ્રહ થયા તેણે કરીને કર્નાટકમાંથી દિલ્હીના અધિકારનું છેલ્લું પગલું ભૂસાઈ ગયું(૧૭૪૮-૧૧). 1765 માં બંગાળા, બિહાર અને ઓરિસ્સા ઈગ્રેજને પાદશાહે આપ્યા. આ રસાળ પ્રાતિનો કબજે

Page #178
14 મુગલવંશ. અંગ્રેજને હાથ પાદશાહના ઠરાવથી રહ્યો હતો એમ કાયદાના બેલમાં કહી શકાય, પણ ત્યાર પહેલાં પાણીપતની લડાઈથી દિલહીનું તખ્ત માત્ર નામનું રહ્યું હતું. એ લડાઈ 1761 માં થઈ હતી. જે પ્રખ્યાત રણક્ષેત્રમાં બાબરે અને અકબરે હિંદને રાજ્યાધિકાર બે વાર જીતી લીધો ત્યાંજ સવારી કરનાર અફગાન અહમદશાહ અને મરાઠાની વયે એ યુદ્ધ થયું હતું. અફગાને મરાઠાને હરાવ્યા. હવે મુસલમાનો ફતેહ માત્ર મેળવી શકતા, પણ તેઓ રાજ્ય કરી શકતા નહિ. ત્યાર પછી અંધાધુંધી ચાલી. તે સમયમાં મુગલાઈ પાદશાહતના ભેગણમાંથી અંગ્રેજે ધીરજથી નવું રાજ્ય રચ્યું. અકબર બી અને આલમગીર ( ઓરંગજેબ) બીજે, એવા મોટા ઈલકાબે ધારણ કરી પૂતળાં જેવાં પાદશાહે દિલ્હીમાં બહુ બાયડીઓવાળા જનાનખાનાપર અમલ કરતા હતા, પણ તેમને અધિકાર મહેલની હદની આદર માત્ર હતો; અને હિંદના રાજ્યાધિકારને વાસ્તે મરાઠા, શીખ અને ઇંગ્રેજ વઢતા હતા. ૧૮૫૭માં બળવાખોર તરીકે છેલ્લે નામને પાદશાહ બહાર પડઘો, અને 1862 માં બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશની રાજધાની રંગુનમા રાજ્ય કેદ્ય અવસ્થામાં મરી ગયો. એની પડતીનાં કારણ–હિંદમાં વસનારી હિંદજાતિનાં મન મળવી લઈહિંદમાં મોટું રાજ્ય સ્થાપી શકાય એવી યોજના અકબરે કરી હતી. એમ તેણે ત્રીજો બળવાન પક્ષ ઉભે કી તેમાં દેશી લડાયક કે હતા. તેની મદદથી મધ્ય એશિઆમાંથી ચઢી આવનારા સસલમાનની નવી સવારીઓને તે ખાળી શકો તથા પોતાના પ્રાંતેના મુસલમાન હાકેમને વશ રાખી શક્યો. એરંગજેબના અને તેની પછીના નિર્માલ્ય પાદશાહોના અમલમાં લેકનાં મન મેળવી લેવાની આ નીતિ છેડી દેવામાં આવી તેથી અફગાનિસ્તાનમાંથી મુસલમાનોનાં નવાં ધાડાં ઉતાવળે ધસી આવ્યાં; હિંદનાં પ્રાંતિના મુસલમાન હાકેમ સ્વતંત્ર સત્તા પચાવી પડ્યા; અને જે હિંદુ અને તોએ યુગલાઈ રાજ્ય ઊભું કરવામાં અકબરને મદદ કરી હતી તેઓ તેની પછી થનારા મૂર્ણ પાદશાહના અમલમાં તેનો નાશ કરવામાં અાગેવાન થઈ પડી.

Page #179
મુગલ રાજ્યની પડતી અને અંત. અંગ્રેજે હિંદનો બાદશાહત મુગલોકનેથી નથી જીતી લીધી પણ હિંદુઓ પાસેથી લીધી છે–રાજ્ય જીતનાર રૂપે ઇંજે દર્શન દીધું ત્યાર પહેલાં મુગલાઈ બાદશાહત ત્રુટી ગઈ હતી. ઈગ્રેજના છેલ્લા અને અતિ જોખમકારી વિગ્રહ મુગલ પાદશાહ જોડે કે તેના બંડએર હાકેમ સાથે થયા ન હતા. પણ બે હિંદુ રાજ્યમંડળ મરાઠા અને શીખની જોડે થયા હતા. મુસલમાન હાકેમ અંગ્રેજ સાય - ગાળામાં, કટકમાં અને મહેસૂરમાં વઢવ્યા; પરંતુ હિંદ જીતવામાં વધારે વખત લગી રોજની સામા થનાર હિંદુ હતા. ઇંગ્રેજને છેલ્લો મરાઠી વિગ્રહ છેક 1818 માં થયો અને શીખ રાજ્ય મંડળ અંગ્રેજ માત્ર 1848 માં આવ્યું. મોટા મુગલ પાદશાહોમાંનો છેલ્લો રંગજેબ ૧૭૦૭માં મરી ગયો ત્યાર બાદ મુગલ રાજ્યની પડતીના વખતના મુખ્ય બનાવો જણાવવાને આ નીચેની ટીપ બસ છે. | મુગલ રાજ્યની પડતી અને અત ૧૭૦૭-૧૮ર. 1707. ઓરંગજેબના બે મોટા પુત્ર મુખાછમ અને આલમની વચ્ચે ગાદીને માટે ઝગડા; મુ આછમની ફતેહ અને બહાદુરશાહ નામ ધારણ કરી તેનું ગાદીએ બેસવું; તેનું સરદાર જુલફ્રિકાર ખાનને તદન વશ થઈ રહેવું. શાહજાદા કામબક્ષનું બં, તેની હાર થઈ. પછી તેનું મૃત્યુ. 1710. મુગલ પાદશાહની શીખ લેમ્પર ચઢાઈ 1712. બહાદુરશાહનું મરણ, અને તેના વડા દીકરા જહાંદારશાહને ગાદીએ બેસવું. વછર જુલ-ફિકારખાનના શી ખવ્યા પ્રમાણે જહાંદારશાહ અમલ કરે છે. તેના ભત્રીજા ફરાિયરને બ ળો, પાદશાહનું અને તેના વચ્છરનું ખુન. 1713. પાદશાહ બનાવનાર હસનઅલી અને અબ્દુલ્લા નામે બે સૈયદના કબજામાં રહિ ફરન્શિયરનું ગાદીએ બેસવું. 1716. શીખ લેકે પાદરાહી મૂલકપર કરેલી ચડાઈમની હાર અને તેમના ઉપર ધાતકી જાલમ. 1718. બે સૈયદએ ફરશિયરને પદભ્રષ્ટ કરી મારી નાખે. તેઓ એક પછી એક ત્રણ છોકરાને પાદશાહ બનાવે છે. તેમાંના પ

Page #180
મુગલવંશ. હેલા બે થાડા માસમાં મરી જાય છે, અને ત્રીજો મહમદશાહ 118 ના સપ્ટેમ્બર મહિનામાં રાજ્ય કરવા માંડે છે. 120. પાદશાહ બનાવનાર સિયનું પડી ભાગવું. 12-1748 દક્ષિણને હાકેમ કે નિજામ-ઉલ-મુક, હૈદરાબાદમાં પ તાની સ્વતંત્ર સત્તા સ્થાપે છે.. 173-1743 ધ્યાને હાકેમ, જે પાદશાહતનો વજીર હતા, તે દિલ્હીથી સ્વતંત્ર વહીવટ ચલાવે છે. 1735-1751 પાદશાહતની સામાન્ય પડતી; રાજ્યમાંહે બળવા, અને ઈરાનથી નાદીરશાહનું ચઢી આવવું (1739). હિંદપર અહમદશાહ રાનીની પહેલી સવારી (1747). મરાઠાને માળવા મળે છે. (1743) અને તેની પછી દક્ષિણ ઓરિસા મળે છે. પછી બગાળાની ખંડણું મળે છે (1751). 1748-1750 મહમ્મદશાહને દીકરો અહમદશાહ ગાદીએ બેઠે. અ યિોધ્યામાં રોહિલ્લાના લેકનું ફિવર અને પાદશાહી ફેજની હાર, 1051 મરાઠાની મદદથી રોહિલ્લાના દંગાનો નાશ. ૧૫૧-૧૫ર અહમદશાહ દુરાનીની બીજી સવારી. મુગલ પાદશાહ તેને પંજાબ આપે છે. 1054 પાદશાહનું પદભ્રષ્ટ થવું, અને આલમગીર બીજાનું ગાદીએ બેસવું. ૧૭પ૬ અફગાનીસ્તાનમાંથી અહમદશાહ દુરાનીની ત્રીજી સવારી અને દિલ્હીની લૂંટ 159 અહમદશાહ દુરાનીની ચોથી સવારી. પાદશાહ બીજા આલમ ગીરને તેને વજીર વાછ ઉદ-દીન મારી નાંખે છે. મરાઠા ઉત્તર હિંદમાં મૂકે છતી લે છે અને દિલ્હીને કબજે કરે છે. 1761-1805 પાણીપતની ત્રીજી લડાઈ અને અફગાનાને હાથે મરા ઠાને પરાજય. (1761). બીજા આલમગીરના મરણ પછી શાહઆલમ બીજે નામને પાદશાહ થાય છે,

Page #181
મુગલ રાજયની પડતી અને અંત. 167 અને 1771 સુધી અલાહાબાદમાં ઈંગ્રેજનું પાન ખાઈ રહે છે. ત્યાર પછી મરાઠા દિલ્હી તાબાના ભૂલકના ધણું થાય છે, અને પાદશાહને પિતાના કબજામાં રાખે છે. બંડખોર પાદશાહને આંધળો કરી કેદ કરે છે. મરાઠા તેને છેડછે. પણ 1803 લગી વાસ્તવિક રીતે તેમના બંદીવાન તરીકે તે તેમના હાથમાં રહે છે. એ વરસમાં લૉર્ડ લેકે મરાઠી બળડિયું. 1806-1837 અકબર બીજે ગાદીએ બેસે છે, પણ તે માત્ર નામને પાદશાહ છે. 1837-1862 તિમુરના વંશનો છે અને સત્તરમે મુગલ પાદશાહ મહમ્મદ બહાદુરશાહ હતો. ૧૮૫૭માં ઊઠેલા બળવામાં તે સામિલ હતો, તેથી તેને દેશવટે દેઈ રંગુનમાં મોકલી દીધું અને ત્યાં તે 1862 માં મરી ગયા.

Page #182
प्रकरण 11 मुं. મરાઠા, સને 150 થી સને 1818 સુધી મરાઠાના ઉદય–સને ૧૯૩૪ને સુમારે શાહજી મામલાનામ એ ભાગ્યશાલી મરાઠા સિપાઈએ દક્ષિણ હિંદમાં આગળ પડતાં કામ કરવા માંડ્યાં. અહમદનગર અને બીજાપુર એ બે સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્યોના તરફથી મુગલે જે તે લડ્યો અને પિતાના દીકરા શિવાજીને સિપાઈઓની એક ટોળી અને લશ્કરી જાગીર તણે વારસામાં આપ્યાં. શિવાજીને જન્મ સને ૧૯૨૭માં થયો હતો. શિવાજીએ દક્ષિણની હિંદુ જાતિમાંથી એક દેશાભિમાની પ્રજાબળ ઊભું કર્યું. ઉત્તરેથી આવેલાં બાદશાહી લશ્કર અને દક્ષિણનાં સ્વતંત્ર મુસલમાની રાખ્યો એ બેઉની સામા એ બળ હતું. એમ સને 1650 અને ત્યાર પછીનાં વરસમાં દક્ષિણમાં ત્રણ રાજ્યબળ હતાં પહેલું દિલ્લીની બાદશાહીની સદા હુમલો કરનારી ફોજ; બીજું અહમદનગર અને બિજાપુર એ બે દક્ષિણ હિંદનાં બાકી રહેલાં સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્યનાં લશ્કર; ત્રીજું દક્ષિણની હિ૬ જાતોનું લશ્કરી બંધારણ. એ બંધારણપરથી આખરે એક સંપી મરાઠી રાજ્યમંડળ બન્યું. દક્ષિણમાં મરાઠાનો " ત્રીજાપક્ષ” તરીકે વધાર-દક્ષિણ હિંદ જીતવા માટે શાહજહાને અને ઔરંગજેબે એશ વર્ષ (સને 127-107) લગી વિગ્રહ ચલાવ્યા. તે દરમિયાન આ ત્રીજે એટલે હિંદુ પક્ષ કોઈ વેળા દિલ્હીના પાદશાહ તરફથી તથા કઈ વેળા સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય તરફથી લડતો, અને એમ વધારે વધતા ગયા. ઉત્તરમાંથી આવેલાં મુગલ લશ્કરોએ અને દક્ષિણનાં સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્યનાં સભ્યોએ ધીમે ધીમે એકમેકને નાશ કર્યો. એ બે પક્ષે પરદેશી હેવાથી તેમને પોતાનાં ઘટી ગયેલાં લશ્કરમાં બહારથી નવા સિપાઈઓ બોલાવી ભરતી કરવી પડતી. જોડાયેલા હિંદુરાજ્યમંડળે પોતાની અખૂટ દેશી સિપાઈઓની ભરતી મહારાષ્ટ્રમાંથી મિળવી. એ વિશાળ પ્રદેશને વિસ્તાર મધ્ય હિંદમાં આવેલા વરાડ

Page #183
શિવાજી ઈ. સ. ૧૬ર૭–૭. 169 પ્રાંતથી મુંબાઈ ઈલાકાના દક્ષિણ છેડાની લગભગ છે. એ કારણથી દિલહીથી આવતા મુગલ સરદાર અને દક્ષિણનાં સ્વતંત્ર મુસલમાન રાજ્યો મરાઠાઓની મદદ લેવાનો પ્રયત્ન કરતાં હતાં. મરાઠાઓની સહાયતાથી એ રાજ્યો મુગલ સેન્યાની સામે ઘણા સમયથી ટર્કર ઝીલી શકતાં હતાં. પરંતુ મુગલ સેન્યો પાછાં હઠતાં એટલે મરાઠાઓ તે સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય જીતવાને જતા. તેમ વળી મુગલ સરદરે જ્યારે મરાઠાઓ જોડે મળી જતા ત્યારે તો એ સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્યોને જીતી શકતા. . શિવાજીઃ ઈ. સ૧૨૭-૧૧૮૦-મરાઠાને મોટે સરદાર શિવાજી પોતાનું બળ જાણતા હતા. છળભેદથી, ખૂન કરવાથી અને સખ્ત લડાઈએથી તેણે દક્ષિણ હિંદનું ખરેખરું ઉપરીપણું મરાઠાઓને મેળવી આપ્યું. પશ્ચિમ ઘાટમાં આવેલા કેટલાક છતાય નહિ એવા ડુંગરી કિલ્લામાં તેણે પોતાને નિર્ભયપણે મુકામ રાખ્યો ને તઓમાંથી ઉતરી તે સવારી કરતો. તેનું લશ્કર કસાયેલાં ટટ્ટપર બેસનાર અને ભાલા રાખનાર હિંદુ સવારનું હતું. એ સવારે દક્ષિણ હિંદના ધણુઆતી ખેતી કરનારા ખેડુતો હતા. ખેતીને અનુકૂળ હોય એવા વરસના હરકોઈ ભાગમાં તેમને જોઈએ તે વખતે વિખેરી શકાય અથવા ક્ષણવારમાં ભેગા કરી શકાય. તેઓને રાપણીના અથવા કાપણીના વખત શિવાય સદા લડાઈપર જવાની ફુરસદ હતી. એ કારણુથી શિવાજીના તાબામાં અસંખ્ય માણસ હતું, અને જાદુનું લશ્કર રાખવાને તેને ખર્ચ પડતા નહિ. એ માણસે લેઈત પિતાના દુશ્મન પર એકાએક હલે કરી તેમની પાસેથી ખડણી લેતો અથવા તેમને કાલકરાર કરવાની ફરજ પાડતો. પછી સિપાઈબાને પગારને પેટે લૂટમાંથી હિસ્સો આપી મોટા ભાગ પતે રાખી તે પોતાના ડુંગરી કિલ્લામાં પાછો જતો. સને 1958 માં તેણે બિજાપુરના સરદારને એક કપટસ્થળમાં આવવાને લલચાવી તેની જોડે મિત્રાચારીની વાત કરતાં તેનો ઘાત કર્યો અને તેના સભ્યો ઘાણ વાળ્યો. સને 1962 માં તેણે મુંબાઈ ઈલાકાના છેક ઉત્તર છેડા લગી સવારી કરી પાદશાહી સુરત શહેર લુચ્યું. તેણે સને ૧૯૬૪માં 22

Page #184
માઠા. રાજપદ ધારણ કર્યું તથા પિતાને નામે સિકકા પાડી રાજ્યસત્તા વાપરવા માંડી. સને 1665 માં બિજાપુરના સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય ફેસલાવીને દિલી લઈ જવામાં આવ્યો. ઔરંગજેબ પાદશાહે તેને ભાવથી સત્કાર નહિ કરતાં તેને નજર કેદ રાખે. ત્યાંથી તેણે દક્ષિણ ભણું નાશી જઈ ત્યાં બંડને ઝુંડા ઊઠાવ્યો. સને 1674 માં શિવાજી રાયગઢમાં મોટા ઠાઠથી ગાદીએ બેઠા અને તેનાથી પોતાની તુલા કરી તે સોનાનું પિતાના બ્રાહ્મણોને દાન કર્યું. સને 1976 માં છેક કર્ણાટક લગી પિતાની ફોજ મોકલ્યા કેડે સને 1680 માં તેને કાળ થયો. ઓરંગજેબની ભૂલ ભરેલી રાજ્યરીતિ, સને 1988-1703- ઓરંગજેબ પાદશાહે વૃદ્ધિ પામતાં મરાઠી રાજ્યનો નાશ કરતાં સધી દક્ષિણના સ્વતંત્ર મુસલમાની સુલતાનોને છેડ્યા ન હોત તો તેણે ડહાપણુ વાપર્યું કહેવાત, ખરેખર કેઈ મોટા રાજ્યનીતિમાં કુશળ પુરૂષે તો ઉત્તરના અને દક્ષિણના મુસલમાનોને જ ઝધડ દાટીદઈ એક સંપી હિંદુ રાજ્યમંડળ દક્ષિણમાં ઉતાવળે બંધાતું હતું, તેની સામે થવામાં તમામ મુસલમાની બળ ભેગું કર્યું હતું. પરંતુ દક્ષિણનાં મુસલમાની રાજ્યોને દિલીની પાદશાહતમાં જોડી દેવાને ઔરંગજેબનો દઢ ઠરાવ હતા. તેણે આ યોજના પાર પાડી તે સમયે તેના સભ્યોને ક્ષય થયો હતો, અને મરાઠાના ભાલાના એક વારના અડકવાથી મુગલાઈ પાદશાહતના કડકે કડક થઈ જાય એવી તેની સ્થિતિ થઈ થઈ હતી. શિવાજીનો વંશ–પોતાના પિતા શિવાજીની પછી સંભાળ તેણે પોતાની આખી કારકીર્દી પર્ટુગીઝ અને મુગલો જે વિગ્રહ કરવામાં ગાળી. સને ૧૯૮૮માં તેને ઓરંગજેબે કેદ કરી તેની આંબેમાં નો ધગધગતા સળિયો ધોંચી આંખ ફોડી નાંખી, અને જે જીભે મહમદ પેગંબર સાહેબની નિંદા કરી હતી તે જીભ કાપી નાંખી, તેનું માથું ઉડાવી દીધું. એ વેળા એને શાહ નામે કુમાર છ વર્ષનો હતો તેને પણ રંગજેબે પકડી પોતાના મરણલગી કે

Page #185
ત્રીજે પેશ્વા. 101 દમાં રાખ્યો. દિલ્લીની તાબેદારી સ્વીકાર્યાથી તેને 1707 માં પાછી ગાદી સોંપી. પરંતુ મુગલેની સાથમાં ઘણો કાળ કેદખાનામાં રહ્યાથી તે માત્ર અડધે મરાઠા રહ્યા હતા. તેણે પિતાને જન્મારે જનાનખાનામાં ગાળ્યો અને બાલાજી વિશ્વનાથનામે બ્રાહ્મણ મંત્રીને પેશ્વાને ઈલકાબ આપી રાજ્યના તમામ કારભાર સોંપ્યો. આ બે વંશપરંપરા થયા અને મરાઠા રાજાઓની સત્તાને ઠેકાણે પેશ્વાની સત્તા જામી. શિવાજીના વંશમાં સતારા અને કલાપુર એ બે નાનાં રાજ્ય માત્ર રહ્યાં. છેલ્લા રાજાને પુત્ર ન હોવાથી સતારાનું રાજ્ય સને ૧૮૪૮માં જિને હાથ ગયું. તેમની રહેમ નજરથી કાલાપુરનું રાજ્ય હજુ રહ્યું છે, અને તે પર તેમની દેખરેખ તળે શિવાજીના કુળમાં આવેલો રાજા રાજ્ય કરે છે. પિશ્વા–એ અરસામાં પિયાએ પુનામાં મહાન મરાઠી એકસંપી રાજ્યમંડળ રચતા હતા. સને 1718 માં પહેલા પેશ્વા બાલાજીએ “પાદશાહ બનાવનારા સદની મદદે એક લશ્કર દિલહી મકહ્યું. તેણે સને 1720 માં ચોથ એટલે દક્ષિણની પેદાશને ચેયે ભાગ ઉધરાવ્યો. વળી પુણુ અને સતારાની આસપાસના દેશપર મરાઠાઓનું ઉપરીપણું મંજુર કરવામાં આવ્યું. બીજા પિશ્વા બાજીરાવે (સને 171-40) પોતાના પિતાને દક્ષિણની ખંડણું યુવાને હક સને ૧૨૦માં મળ્યો હતો તેને બદલે એ દેશમાં પૂર્ણ રાજ્યાધિકાર બેસાડો. પંદર વર્ષમાં તેણે માળવા પ્રાંત તથા વિધ્યની વાયવ્ય આવેલ નર્મદાથી ચંબલા સૂધીનો પ્રદેશ દિલ્હીની પાદશાહતમાંથી ખૂંચવી લીધે (સને 1736). તેણે સને 1739 માં પોર્ટુગીઝ પાસેથી વસાઈ લીધું. 1743 માં દિલ્હીના પાદશાહ તરફથી મરાઠાઅને છેવટને માળવા પ્રાંત મળ્યો. ત્રીજો પેશ્વા સને ૧૭૪૦-૧૭૬૧.–ત્રીજે પેશ્વા બાલાજી માજીરાવ સને ૧૭૪૦માં ગાદીએ બેઠા. તેણે મુગલાઈ પાદશાહતના છેક અંદરના ભાગમાં મરાઠાઓનો ત્રાસ બેસાડો. હવે દક્ષિણદેશમાંથી ઉત્તરે તથા પૂર્વે ઘણી મરાઠા સવારીઓ થવા લાગી. બે વિગ્રહ કર્યા પછી નિજામના મૂલક લઈ તળ દક્ષિણમાં પેશ્વાએ પિતાનું રાજ્ય

Page #186
૧૭ર મરાઠા. વધાર્યું. એ વખતે મરાઠી રાજ્યનાં મોટાં મધ્યસ્થળે મુંબાઈ ઇલાકાના પુણા શહેરમાં અને મધ્યપ્રાંતિના નાગપુર શહેરમાં ઠર્યા હતાં. એ જોડાયેલા મરાઠી રાજ્યમંડળની નાગપુરની ભોસલા શાખાનો એક સરદાર સને 1741-42 માં બંગાળાપર ચઢી આવ્યા. પણ તેણે મુસલમાની રાજ્યધાની મુર્શિદાબાદનાં પરાં લગી લૂટફાટ કર્યા પછી તેને ત્યાંના સુબા એલિવર્દિખાને ઓટિઆ (ઓરિસ્સા)ને માર્ગ પાછો હાંકી કહાડો. કલકત્તાના ડાક ભાગની આસપાસ બચાવ માટે “મરાઠી ખાડી” એટલે અર્ધગોળ ખાઈ ખોદેલી છે, તે પરથી તે કાળે આખા બં ગાળામાં જે ત્રાસ વર્તી રહે હતિ તે આજે પણ જણાય છે. બીજે વરસે સને 1743 માં નાગપુર શાખાના સરદાર રાધેજી ભેંસલે જાતે જઈ બંગાળાપર હલ્લે કયોં. એ લૂંટને માટે પુણુના અને નાગપુરના મરાઠાઓની વચ્ચે વઢવાઢ થયાં છતાં એ વખતથી ગળાની નીચલાણુના ફળદ્રુપ પ્રતિામાં - સલા લૂટફાટ ચલાવવા લાગ્યા. સને 1751 માં સૂબા અલિવદિએ તેમને બંગાળાની ચેથ એટલે ઊપજનો પા ભાગ આપ્યો, તથા દક્ષિણ આઢિઆ પ્રાંત તેમને સ્વાધીન કર્યો. પુણાના મરાઠાએ ઉત્તર હિંદમાં પંજાબ સૂધી સવારી કરી તેથી અફગાન સરદાર અહમદશાહ દુરાનીને તેમના પર કોપ થયો. એ સરદારે એ પ્રાંત દિલ્હીની પાદશાહતમાંથી છીનવી લીધો હતો. મુગલાઈ પાદશાહતની નામની તાબેદારીમાં રહેલા ઉત્તર પ્રાંતિનાં અને અફગાનોનાં એકઠા મળેલાં મુસલમાની સન્યાએ પાણિપતના રણમાં મરાઠાને પરાજય કર્યો. (સને 1761). પાંચ મરાઠા રાજવંશ –આ આ ફતના વખતમાં ચોથા પિશ્વા માધવરાવને હસ્તક મરાઠી રાજ્યાધિકાર આવ્યો. માહે મહે કાવતરાં ચાલવાથી તથા અફગાન લશ્કરો વધારે બળવાન હોવાથી જોડાયેલા હિંદુ રાજ્યમંડળને નક્કી નાશ થશે એવું જણાયું. છેક સને 1742 ના વર્ષથી પુણની અને નાગપુરની શાખાઓ મંગાળાની લૂંટને માટે એકબીજાની જોડે લડતી હતી. સને ૧૭૬૧ની પહેલાં હોલકર અને સિંધિઆના ઉપરીપણું નીચે બીજી બે શાખા માળ

Page #187
સિધઓ અને હેલ્કર.' 173 વાના જાના મુગલાઈ પ્રાંતમાં અને તેની પડાશના પ્રદેશોમાં સ્વતંત્ર સત્તા ભોગવતી હતી. માળવા અને તેની પડોશના પ્રદેશ હાલમાં ઇર અને વાલિયર સંસ્થાનોમાં વહેંચાઈ ગયા છે. ઈદેરની શાખાના સરદાર હેકરે પાણિપતના રણુમાં છ તની બાજી પલટાયેલી જોતાંને વાર લડાઈની મીર છેડી દીધી, તેથી તેના વિશ્વાસઘાતને લીધે મરાઠાને તદન પરાજય થયો. એ સમયે પાંચ મિોટાં મરાઠી રાજ્યો ઉપર પેશ્વાને માત્ર નામનું ઉપરીપણું હતું. એ રાજ્યોએ પોતપોતાની ગાદી જુદે જુદે સ્થળે સ્થાપી હતી; પેશ્વાની ગાદી પુણામાં હતી. સલાનું પાટનગર મધયપ્રાંતોમાં નાગપુર શહેર હતું. સિવિઓની રાજ્યપાની ગ્વાલિયરમાં, હલ્કરની ઇંદેરમાં અને ગાયકવાડના વૃદ્ધિ પામતા રાજ્યનું પાટનગર વડોદરામાં હતું. હૈિદરાબાદ અને મહેસૂરને મુસલમાન સુલતાનની સામે તથા વરાડ પ્રાંતની મરાઠાની ભેંસલા શાખાની સામે ચેથા પિશ્વા માધવરાવ પિતાની સત્તા ટકાવી રાખવાને સમર્થ હતો. તેની પછી તેને નાનો ભાઈ નારાયણરાવ સને 1772 માં પેશ્વા થયો. પરંતુ તરતજ તેને મારી નાંખવામાં આવ્યો. સિંધિઓ અને હાલકર –પેશ્વાના નામના ઉપરી શિવાજીના વંશજે જે સતારામાં અને કેલાપુરમાં રાજ્ય કરતા હતા તેમની સત્તા ધીમે ધીમે ઝાંખી થતી ગઈ હતી, તેમ પુણામાં પિવાની સત્તા એ વખતથી નબળી પડવા માંડી. પેશ્વાઓ ઉંચા કુળના ગ્રાહ્મણ હતા. પરંતુ ખરેખરા લડનારા મરાઠા ફોજમાં નીચ વર્ણના હિંદુઓ હતા. એ કારથી એમ બનતું કે જે જે મરાઠા સરદારના હાથમાં હરકોઈ પ્રાંતને સ્વતંત્ર અધિકાર આવતા તે દરેક સરદાર જોડાયલા મરાઠી રાજ્યમંડળના નામના ઉપરી પેશ્વા કરતાં વધારે વાસ્તવિક સત્તા ભોગવતા, પરંતુ પેશ્વા કરતાં તેની જાત ઉતરતી હતી. ઉત્તર તરફનાં બે મોટાં રાજ્યકળામાં હાલ્કર ભરવાડના વંશને અને સિંધિઓ પેશ્વાનાં પગરખાં સાચવનારના વંશનો હતો. આ રાજાઓ પાણિપતના રણમાં સજડ હાર ખાધા પછી થોડા વખત લગી શાન્ત બક્ષી રહ્યા, પરંતુ એ વિનાશકારી સંગ્રામ પછીનાં દશ વરસમાં તેમણે

Page #188
174 મરાઠા. આખા માળવા પ્રાંતમાં પોતાની સત્તા જમાવી હતી, અને પશ્ચિમે પંજાબથી પૂર્વે અયોધ્યા લગી, ૨જપૂત, જાટ, શહિલા પ્રતિપર સવારી કરી હતી (સને 1761-1771). સને 1765 માં નામનો પાદશાહ - લમ બસર આગળ સહેકટર મનને હાથે હાર ખાધા પછી અંગ્રેજનું પાન ખાઈ દિવસ ગુજારતો હતો. સને 1771 માં તે મરાઠાને જઈ મળ્યો. તેને સિંધિઓ અને હાર્બરે ફરીને દિલ્હીની ગાદ્યપર નામને બેસાડશે, પરંતુ સને 1803-1804 માં બીજા મરાઠા વિઝહમાં તેમનો પરાભવ થયે ત્યાં લગી તેમણે તેને ખરું જોતાં બંદીવાન તરીકે રાખ્યો હતો. સિંધિઓ તથા હાકરના વંશો હજી લગી માળવાના અતિરસાળ ભાગ પર પોતાનો અમલ જાળવી રહ્યા છે. નાગપુરના ભેંસલાઃ સને 11-153 –ઉત્તરના મરાઠા રાજ્યવંશમાં ત્રીજે એટલે વરાડ અને મધ્યપ્રાંતિનો ભોંસલ વંશ પૂર્વ ભણું સવારી કર્યા કરતો હતો. સલાએ પોતાના મથકને કિલ્લો નાગપુરમાં રાખ્યા હતા. ત્યાંથી તેઓ સવારીઓ લઈ જતા. તેમણે સને 1751 લગીમાં ચોથ એટલે બંગાળાની પેદાશનો ચેવે ભાગ ઊઘરાવ્યો હતો અને દક્ષિણ ઓઢિઆ જીતી લીધા હતા. બંગાળામાં અંગ્રેજ અમલ (સને ૧૭પ૬-૧૭૬૫) થયાથી એ પ્રાંતમાં તેમની સવારીઓ બંધ પડી. અંગ્રેજી લશ્કરની એક ટૂકડીએ સને 1803 માં તમને ઓઢિઆમાંથી હાંકી કહાડ્યા. સને 1817 માં છેલ્લા મરાઠા વિગ્રહથી તેમની સત્તાને છેક અંત આવ્યો. તેને મન મથકના મૂલકને વહીવટ સને 1817 થી સને 1853 સૂધી પ્રિટિશ રેસિડેન્ટના હુકમ પ્રમાણે ચાલતો હતો. હાલમાં એ મૂલકાના મધ્યપ્રાંતિ બન્યા છે. છેલ્લો રાધેજી ભેંસલા સને 1853 માં અને પુત્ર મરણ પામવાથી નાગપુર કે મધ્યપ્રાંત ઈંગ્રેજી રાજ્યમાં ભળી ગયો. વડોદરાના ગાયકવાડ.—ઉત્તરના મરાઠા વંશોમાંના ચોથા વંશની એટલે વડોદરાની સત્તા મુંબાઈને વાયવ્ય કાંઠે આવેલા આખા - જરાત પ્રાંતમાં અને તેની પાશના કાઠીઆવાડ દ્વીપકલ્પમાં જામી હતી. ગાયકવાડ તાબાનો રાતો પરંતુ માતબર મૂલક એ રીત અને

Page #189
175 બીજે મરાઠા વિગ્રહ. છે. સને 1817 માં છેલ્લે મરાઠા વિગ્રહ થયો ત્યારથી વડેદરાના રાજ્યપર અંગ્રેજ રેસિડન્ટ અને સહાયકારી બ્રિટિશ ફોજની મદદથી ગાયકવાડે અમલ કરે છે. સને 1874 માં જે ગાયકવાડ ગાદીપર હતિ તેના પર બ્રિટિશ ઉસિડન્ટને ઝેર દવાની કોશિશ કર્યાનું તિહમત આવ્યાથી હાઈ કમિશને તપાસ ચલાવી અને તેને પદભ્રષ્ટ કર્યો. એ હાઈ કમિશનમાં ત્રણ યૂરોપી અને ત્રણ દેશી સભામદ હતા. પરંતુ એ રાજ્યને પોતાના રાજ્યમાં જેડી ન દેતાં અંગ્રેજ સરકરે એ રાજ્યકુળ સ્થાપનારને એક વંશ છેક નાચાર અવસ્થામાં ખૂણે પડેલ હતો તેને રાજ્યગાદી આપી. પહેલો મરાઠા વિગ્રહ સને ૧૭૭૯-૧૭૮૧–ઉત્તરના આ ચાર મરાઠા રાજ્યવંશે પોતપોતાનાં જુદાં જુદાં પરાક્રમો કરતા હતા, તે વળા પિયાના કુટુંબમાં કાવતરાં ચાલતાં ને તેથી તેની સત્તા તૂટી જવા માંડી હતી. છઠ્ઠા પેશ્વા માધવરાવ નારાયણને જન્મ તેના બાપના મને રણ કેડે થયા હતા. અને તેની 21 વર્ષની ટુંકી હયાતીમાં પેશ્વાને અધિકાર તેના પ્રધાન નાના ફડનવીસના હાથમાં રહ્યા. માછ પેશ્વાના કાકા રાધાબાએ પિતાના મરણ કેડે અવતરેલા બાળક માધવરાવના જન્મ વિષે વાંધો ઉઠાવ્યા અને પિત પિશ્વાઈમેળવવાને માટે દાવો કર્યો. એ બાળકના વાલી નાના ફડનવીસે ચોને મદદે બોલાવ્યાથી મુંબાઈના અંગ્રેજોએ રાધાબાને પક્ષ કર્યો. આ એક્કાને લીધે પહેલે મરાઠા વિગ્રહ ઊડ્યા (સને 1774-1781), અને સાલબાઈનું તહનામું થયાથી તેને અંત આવ્યા (સને 1872). એ તહનામાની રૂએ સાટી (સાલસેટ) અને ઘારાપુરી (એલીફન્ટા) બેટ તથા બીજા બે દીપ ઈગ્રેજને મળ્યા, શબાને ભારે પાન મળ્યું, અને નાને પિયા પિતાના અધિકારપત્ર બહાલ થયા. પરંતુ એકવીસ વર્ષની પુખ્ત ઉમરે આવતાં તેણે આત્મઘાત કર્યો. બીજે મરાઠા વિગ્રહ સને ૧૮૩-૧૮જ–તેની પછી તેને પિતરાઈ બાજીરાવ બીજે સને 175 માં ગાદીએ બેઠા. એ સાતમા અને છેલો પે હતા. એ સમયે ઉત્તર તરફના હોલ્કરના મરાઠા રાજ્યવંશે મરાઠાની સરદારી લઈ પેશ્વાને અંગ્રેજને શરણે જવાની

Page #190
16 મરાઠા. જરૂર પાડી. સને 1801 માં વસાઈનું તહનામું થયું, તેની રૂએ પોતાના ભૂલકેપર પોતાને અમલ ટકાવી રાખવાને બાજીરાવે એક ઈગ્રેજ ફેજ પિતાને ખર્ચ રાખવાનું કબૂલ કર્યું. ઉત્તરના મરાઠા વંશોએ એ તહનામું તોડવાને એક્કો કર્યો, તેથી બીજે મરાઠા વિગ્રહ ઊઠા (સને 1803-1804). જનરલ વેલેસ્લીએ (પાછળથી વિલિંગ્ટન ડયૂક થયા તેણે) દક્ષિણે અસાઈ અને આર્ગામની લડાઈમાં સિધિઓ તથા નાગપુરનાં રાજ્યોનાં લશ્કરનો ઘાણ વાળ્યો અને ઉત્તરે લાસ્વારિ અને દિલ્લી આગળ મરાઠા જેને લૉર્ડ લેકે હરાવી. સને 1804 માં હોકર દિગ આગળ તદન હાર ખાધી. આ છતાથી ઈગ્રેજને પુષ્કળ મૂલક મળ્યો, હિંદમાં ચ સત્તાનો અંત ખાવ્યો, અને દિલ્લીન નામને પાદશાહ પાછા ઈગ્રેજના રક્ષણ તળે આવ્યો. છેલા માઠા વિગ્રહ, સને 1811818 - સને 181-18 માં પેશ્વા, હોકર અને નાગપુરના સલા પોતપોતાની ખાતર ઈજ સામે લડ્યા અને એક પછી એક હાર ખાઈ બેઠા. એ વિગ્રહથી મરાઠી રાજ્યને સદાનો અંત આવ્યો. બાજીરાવ પેશ્વા ઈજને શરણે આવ્યાથી તેનો મૂલક મુંબાઈ ઈલાકામાં જોડાયો. ઈંગ્રેજ સરકારે પિયાને તેના મરણુ લગી મોટું પેન્શન આપી કાનપુર પાસે બધુરમાં રાખ્યો. તેને દત્તપુત્રે સને 1857 માં બળવો કીધે અને અતિદુષ્ટ નાના સાહેબ નામે ઓળખાય-તેજ વર્ષમાં પિયાને એ છેલ્લે પુરૂષકોની નજર આગળથી ગુપ્ત થઈ ગયો.

Page #191
प्रकरण 12 मुं. યુપી લોકોનાં પહેલ વહેલાં થાણુ, સને 1500-170. ઈ. સ. 1500 પહેલાંના વખતનસૂરોપ અને ભરતખંડ - હિંદપર સવારી કરનારા મુસલમાને વાયવ્ય કોણથી પિઠા હતા. હિંદને જીતી લેનારા ખ્રિસ્તિઓ દક્ષિણમાંથી સમુદ્ર માર્ગે આવ્યા. ઈ.સ. પૂર્વે 327 ના મહાન સિકંદરના વખતથી ઈ. સ. 1498 ના વાસ્કો ડા ગામાના વખત સુધી યુરેપ ખંડને પૂર્વના દેશો જોડે પાધરે વેપાર થોડા જ ચાલતો હતો. હિંદમાં કઈ કઈ પ્રસંગે મુસાફર આવતો તે બળવાન રાન્ય અને અગણિત દ્રવ્યની વતિ ચૂપમાં લઈ જતો. પણ હિંદડે પાર પૂરે પૂરો કદી બંધ પડશે ન હતા. પશ્ચિમ એશિઆની પેલી તરફ થઈને અથવા તો ઈજીપ્ત અને લાલ સમુદ્રને માર્ગે એ વેપાર ચાલતો હતો અને આખરે ભૂમધ્ય સમુદ્રને કાંઠે આવેલાં ઈટાલિનાં જે શહેરે લાવાંટના નિારાપરનાં એશિઆનાં બંદરો સાથે વેપાર ચલાવતાં હતાં તેને ભાગે આવતા હતા. સને 1892 માં સ્ટિકર કેલંબસે આટલાંટિક મહાસાગરની પેલીમર ભરતખંડની શોધ કરવા ભણ વહાણ હંકાયું. તેણે હિંદને બદલે અમેરિકા શોધી કહાડો. વાકે ડા ગામા, સને ૧૪૯૮-પાંચ વરસ પછી વાસ્ક ડા ગામાની સરદારી નીચે વહાણને એક કાફલો લિઓનની સામી એટલે પૂર્વ દિશાએ નીકળ્યો. કેપ ઑવ ગુડ હેપની પ્રદક્ષિણા કરી એ કાફલાએ લગભગ અગીઆર માસની સફર કર્યા પછી સને 1498 ના મે મહિનાની ૨૦મી તારીખે હિંદના ને ત્યા કિનારા પર કાલિકટ શહેરની પાસે લંગર કર્યું. ડા ગામાને સૂર અથવા ખરું જોતાં આરબા જોડે પહેલેથી જ શત્રુવટ થઈ; કેમકે મલબાર કાંઠાના દરિયાપર વેપાર એલોકે પોતાના એકલાના હાથમાં રાખ્યા હતા. પણ ડા ગામાએ કાલિકટના હિદુરાજા કામારિનની મહેરબાની મિળવેલી જણાય છે. 28

Page #192
178 યુરોપી લેકિનાં પહેલ વહેલાં થાણું. મલબાર કાંઠે લગભગ છ મહિના રહ્યા પછી તે યુરોપ પાછા ફર્યા ત્યારે સામરિન રાજાએ પેર્ટુગાલના રાજાઉપર તેને નીચે પ્રમાણે કાગળ લખી આપ્યા–“તમારા કુટુંબમાંના ઉમરાવ વાસ્ક ડા ગામાએ મારા રાજ્યની મુલાકાત લીધી છે અને મને ઘણો આનંદ આપ્યો છે. મારા રાજ્યમાં તજ, લવીંગ, આદું, મરી અને કિંમતી રત્નો પુષ્કળ છે. તમારા દેશમાંથી હું તેનું, રૂપું, પરવાળા અને લાલ રંગ લેવા માગું છું.' પહેલ વહેલા આવેલા પોર્ટુગીઝ ગવર્નરે –સને ૧પ૦૨ માં પિોર્ટુગાલના રાજાને 6 અલફઝાંડર નામે પિપે આજ્ઞાપત્ર કરી આપ્યું, તેમાં તેને ‘સફર કરવાનો, છતાને, અને ઈથિઓપિઆ, અરબસ્તાન, ઈરાન, અને ભરતખંડના વેપારનો ધણી બનાવ્યા. એ વરસમાં વાસ્કો ડા ગામા વીસ વહાણને કાફલો લઈ બીજીવાર ભરતખંડ આવવા નીકળ્યા. કાલિકટના ગ્રામરિન રાજાની સામા તેણે કોચિન અને કાનાનોરના રાજાઓ જોડે એકkો કરી ગ્રામરિન રાજાને તેના મહેલમાં ઘેરી ગેળાનો મારો ચલાવ્યો. સને 1503 માં મહાન આલ્ફન્સ ડી આબુકર્ક પર્ટુગાલથી નીકળવાના ત્રણ કાફલામાંના એકનો ઉપરી બની તેને પૂર્વ ભણી હંકાય. ફ્રાન્સિસ્કો ડી આભીડે નામે ભરતખંડના પહેલા પોર્ટુગીઝ વાઈસરોયની સરદારી નીચે સને 155 માં બાવીસ વહાણ અને પંદર હજાર માણસને માટે કાફલો મોકલવામાં આવ્યો. સને 1509 માં એની પછી આ બુકર્ક ગવર્નર થશે, અને તેણે પોર્ટુગીઝની સત્તા ઘણું ભાગપર વધારી. કાલિકટપર હુમલો કર્યો તેમાં હારી જવાથી તેણે સને 1510 માં ગોવા બંદર સર કર્યું. એ ગોવા ત્યાર પછી હજી સુધી પગીઝ તાબાના ભરતખંડની રાજધાનીનું શહેર રહ્યું છે. પછી સિંહલદ્વીપની પ્રદક્ષિણું કરી તેણે હિંદી આર્કિપેલામાં વહાણ હંકારવાનું કામ જેથી હાથમાં આવે એવું મલાક્કા કબજે કર્યું અને શિઆમ અને મસાલાના ટાપુડે વેપાર ચાલુ કર્યો. છેવટે તેણે પશ્ચિમ ભણું પાછાં વહાણ હંકાર્યા અને ઈનો અખાત તથા લાલ સમુદ્રમાં થઈ. તે સને ૧પ૧પ માં પાછો ગોવે ગયા અને ત્યાં મરણ પામ્યો. સને

Page #193
સને ૧૮૯૨માં પોર્ટુગીઝ તાબાનાં સંસ્થાને. 179 154 માં વાચ્છે ડા ગામા ત્રીજીવાર પૂર્વમાં આવ્યો અને તે પણ સને ૧૫ર૭ માં કેચીનમાં મરણ પામ્યો. ભરતખંડમાં પોર્ટુગીઝનાં ઘાતકી કામા સને 1500 થી સને 1600 લગી, એટલે બરાબર એક સેક સૂધી, પૂર્વનો સઘળે વેપાર એકલા પર્ટુગીઝને હાથ હતિ. પણ ભરતખંડમાં રાજ્ય સ્થાપવાને જે રાજસંબંધી બળ અને વિશેષ લક્ષણની જરૂર છે તે બેમાંનું એકે તેમનામાં નહોતું. ચૂપમાં પિર્ટુગીઝને સૂર લેકે જે ઝઘડો થયો હતો તેમાં એ આખી પ્રજાના સ્વભાવનું બંધારણ થયું હતું. તેઓ વેપારી નહતા પણ ભટકતા શુરવી અને ધર્મને માટે યુદ્ધ કરનારા (ડર) હતા. તેઓ દરેક મૂર્તિપૂજકને પોર્ટુગાલને અને ઈસુખ્રિસ્તને શત્રુ ગણતા. જે વહેમ અને ક્રૂરતાથી તેમના ઈંડાસમાંના ઈતિહાસને કલંક લાગ્યું છે તે તેમની છતિની વખતના વૃત્તાન્ત જેમણે વાંચ્યા છે તેમના મનમાં બરાબર ઉતરી શકશે. દેશીઓની પ્રીતિ, અને હિંદુ રાજાઓની દસ્તી મિળવવાની માત્ર આબુકર્ક કોશીશ કરી હતી. જોકે તેનું નામ એટલા બધા પૂજ્યભાવથી સંભારતા હતા કે ગોવાના હિંદુઓ અને મુસલમાન સુદ્ધાં તેની કબર પાસે જતા અને ત્યાં તેનો આત્મા જાણે હાજર ન હોય તેમ પોતાની ફર્યાદ કહેતા અને તેની પાછળ થનારા હાકેમના જુલમમાંથી પોતાનો છુટકારો કરવા ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરતા. ભરતખંડમાં પોર્ટુગીઝની પડતી- સને 1580 માં બીજા ફિલિપરાજાના અમલમાં પગાલ અને સ્પેનનાં રાજ્ય જોડાઈ ગયાં ત્યારથી યુરોપમાં સ્પેનના લાભ પર પહેલી નજર રહેવા લાગી અને એશિઆમાં પાર્ટુગાલનો લાભ ઊતરતો ગણવા લાગ્યા. સને 1940 માં પોર્ટુગાલ ફરીને જુદું રાજ્ય થયું પણ એ દરમિયાનમાં બે વધારે બળવાન હરીફ, વલંદા અને અંગ્રેજોએ, પૂર્વ સમુદ્રમાં દેખાવ દીધો હતા અને પોર્ટુગીઝ લોકનું ઈંડીસનું રાજ્ય જેટલી ઝડપથી ઉભું થયું હતું તેટલી જ ઝડપથી ક્ષય પામતું હતું. સને 1892 માં પોર્ટુગીઝ તાબાનાં સંસ્થાને-હાલ હિંદુસ્થાનમાં પોર્ટુગીઝના તાબામાં ગાવા, દિવ અને દમણ સંસ્થાનો જ

Page #194
180 યુરોપી લકેનાં પહેલ વહેલાં થાણાં. રહ્યાં છે. એ સઘળાં પશ્ચિમ કિનારે છે, એમનું ક્ષેત્રફળ 1,100 ચારસ મેલ છે અને તેમાં વસ્તી આશરે પાંચ લાખ માણસની છે. વળી બ્રિટિશ હિંદમાં શુમારે 500 પોર્ટુગીઝ છે અને તે ઉપરાંત મિશ્ર જાતના પોર્ટુગીઝ એથી ઘણું વધારે છે. એ મિશ્ર જાતના 30,000 માણસથી વધારે (પોર્ટુગીઝ હાફ કાસ્ટ) મુંબઈમાં અને 20,000 બંગાળામાં, મુખ્યત્વે કરીને ડાકા અને ચિતોંગની પડેશમાં વસે છે. એ જાતના લોકો ફિરંગીને નામે ઓળખાય છે, અને તઓ રેમન કાલિક ધર્મ માનતા રહ્યા છે અને યૂરોપી ઉપનામ ધારણ કરે છે તે સિવાય જે દેશીઓની સાથે તેઓ રહે છે તેમનાથી વર્ણ, ભાષા, અને રહેણીની બાબતમાં તેઓ ભાગ્યેજ જુદા પડે છે. હિંદમાં વલંદા-પાર્ટુગીઝના એકહથુ વેપારને તોડી પાડનારી પહેલ વહેલી યૂપી પ્રજા વલંદા લોકો હતા. સાળમા સૈકામાં ખૂછમ, આન્ટવર્પ, અને આમસ્ટર્ડમ મોટાં વેપારનાં મથક થયાં. પિોર્ટુગીઝ લિક જે માલ ભરતખંડમાંથી લઈ જતાતિ માલ એ બદરમાંથી જર્મનમાં અને ઈંગ્લાંડમાં મોકલવામાં આવતા પહેલાં તો, એરોજ લેકે જે તે પકડ્યો હતો તે રસ્તે ચાલી વલંદા કે યુરોપ અને એશિઆના ઉત્તર કિનારાઓની આસપાસ વહાણ હંકારી ભરતખંડમાં આવવાનો માર્ગ બળી કહાડવાની કોશીશ કરી. આવી રીત વલંદા લોકો ત્રણ વાર ઉત્તર તરફને માર્ગે ગયા તે ત્રણે પ્રવાસમાં તમના મુખ્ય પુરૂષ તરીકે વિલ્યમ રેન્ટસ મશહૂર છે. આમાંના છેલ્લા પ્રવાસમાં તે મરણ પામ્યા. કેપ ઑવ ગુડ હોપની પ્રદક્ષિણા પહેલ વહેલી કનલિયસ નામે વલંદાએ કરી. તે સને 1596 માં સુમાત્રા અને બંતામ પહોંચ્યો. પૂર્વના દેશો જેડે વેપાર કરવાને હોલાંડના ઘણ ભાગમાં તરતજ ખાનગી કંપનીઓ ઊભી થઈ પણ સને 1902 માં સ્ટેટસ જનરલે એ સઘળી કંપનીઓને જેડી દઈ તિની ડચ (વલંદા) ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની બનાવી. સને 1919 માં વલદાએ જાવામાં બટેવિઆ શહેર વસાવી ઈસ્ટ ઈંડિત મહિલાં પોતાના તાબાનાં સંસ્થાની વડી સરકારની રાજધાની કરી. અગાઉ તેમની મુખ્ય કોઠી આયનામાં હતી. શુમારે એજ સમયે તેમણે આસ્ટ્રેલિ

Page #195
વલંદાની ટૂંકી નજરવાળી રાજયરીતી. 181 આને કાંઠે શોધી કહાડે અને ઉત્તર અમેરિકામાં ન્યુ આસ્ટડમ અથવા માનહટ્ટન શહેર વસાવ્યું. એ શહેર હાલમાં ન્યુ યોર્ક કહેવાય છે. પૂર્વ સમુદ્રમાં વલંદાની સોથી ચઢી આતી સત્તા-સત્તરમા સકામાં વલંદાલકની દરિયાઈ સત્તા દુનીઆમાં સાથી ચઢીઆતી હતી. સને 1623 માં તેમણે આયનામાં અંગ્રેજ લોકોની કતલ કીધી તેને લીધે બ્રિટિશ કંપનીને પૂર્વ કેપેલેગમાંથી ભરતખંડમાં જવું પડયું. આથી એજના હિંદી રાજ્યનો પાયો નંખાય. પૂર્વ સમુદ્રમાં અંગ્રેજ અને વલંદાની વચ્ચે ઘણુ વખત સુધી દરિયાઈ યુદ્ધ અને ખૂનરેજી લડાઈઓ ચાલી હતી તેને છેડે જ્યારે ઓરેંજના વિલ્યમે એ બંને દેશો સને 1688 માં જોડી દીધા ત્યારે આવ્યો. થોડો વખત વલંદાએ હિંદી આપલેમાં એકછત્ર રાજ્ય ચલાવ્યું અને પોર્ટુગીઝને તેમનાં મુલકી સંસ્થાનમાંથી ધીમે ધીમે હાંકી કહાડયા. સને 1935 માં તિમણે મૈસા કબજે કર્યું, સને 1940 માં મલાક્કા લીધું. આ ભારે નુકસાનમાંથી પિટું ગીઝ લકે કદી પિતાની સત્તા પાછી મેળવવા પામ્યા નથી. તેઓ સને 1647 માં પાલાર નદીને તીરે આવેલા હિંદુસ્થાનના અનિકાઠે આવેલા સાદ્રાસ શહેરમાં વેપાર ચલાવતા હતા. સને 1651 માં તેમણે કેપ ઑવ ગુડ હોપમાં પૂર્વમાં આવવાને અર્ધ માર્ગે એક સંસ્થાન સ્થાપ્યું. સને ૧૬૫ર માં તેમણે મદ્રાસ કાંઠે પાલકલ્યુમાં પહેલ વહેલી હિંદી કોઠી બાંધી. સિંહલદીપમાં પિર્ટુગીઝનો છેલ્લો કિલો ઝાફના પટમ હતિ. તે તેમણે સને 1658 માં લઈ લી. મરી ઉત્પન્ન કરનારા મલબાર કાંઠા પર પિાર્ટુગીઝ પહેલ વહેલાં જે થાણાં કર્યાં હતાં તે તેમની કનેથી 1664 માં ખુંચવી લીધાં, અને 1668 માં તેમણે સંટ ચોમી અને મક્કાસરમાંથી પિોર્ટુગીઝને હાંકી કહાડયા. વલંદાની ટૂંકી નજરવાળી શખ્ય રીત–વલંદાની વેપાર ચલાવવાની રીત ટુંકી નજરવાળી હતી. તેથી કરીને તેમનાં સંસ્થાનના મહારાજ્યની પડતી થઈ. એ રીતે જાણી જોઈને તિઓએ એવી રાખી હતી કે તેથી કરીને તેના તમામ વેપાર તેમના એકલાનાજ

Page #196
182 સૂરોપી લેકોનાં પહેલ વહેલાં થાણાં. હાથમાં રહે. એ વેપાર ચલાવવામાં પહેલેથી તે છેલ્લે સૂધી તેઓ ખરા અર્થશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે ચાલ્યા ન હતા. જાના વખતના ફિનિશિયન લોકની પેઠે તેઓએ વેપારમાં પોતાની જડ હરીફાઈ કરનારા લેકેપર જુલમ કરવામાં બાકી રાખી ન હતી; પણ ફિનિશિયન લેકે તેમના સહવાસમાં આવેલા દેશીઓમાં સુધારો દાખલ કર્યો હતો, તેમ વલંદાઓ કરી શક્યા નહિ. સને 158 માં કહે જમીન અને દરીઆને રસ્તે ચિસુરામાં વલંદાપર હલ્લો કરી તેમને લાજ લગાડે એવા કરાર કરવાની ફરજ પાડી. તેમની સેથી ચઢીઆતી સત્તા તોડી. સને 1793 થી 1815 સૂધી ઇંચ જેઓ મોટાં યુદ્ધ થયાં તેમાં અંગ્રેજે હે લાંડ પાસેથી તેનાં પૂર્વનાં સંસ્થાને લઈ લીધાં તો પણ જાવા બેટ સને 1816 માં તેને પાછા મળ્યો અને સને 1824 માં મલાકકા અને સુમાત્રાનો અદલ બદલે કર્યો. હાલ હિંદુસ્તાનમાં વલંદાનો વાવટે કોઈપણ ઠેકાણે ઊડતા નથી. પણ ચિસુરા, નગાપટમ અને જાફના પટમ શહેર, જે હાલ અગેજ લોકોના હાથમાં છે તમાં તથા કેરેમાંડલ અને મલબાર કાંઠાનાં બીજા કેટલાંક નાનાં બંદરમાં વલંદા નળીઓ અને નકશીવાળાં વિચિત્ર મકાન પરથી અને એ જૂનાં સંસ્થાનમાંનાં કેટલાંકમાં કરેલી ડચ ઢબની પાણીની નહેરો પરથી મુસાફરને નેધલેંડમાંના દેખાવો યાદ આવે છે. પહેલ વહેલા સાહસિક અંગ્રેજો, સને ૧૫૯-૧૫૯-વાયવ્ય કોણને રસ્તે અથવા ઉત્તર મહાસાગરમાં થઈને હિંદમાં આવવાને અંગ્રેજોએ પહેલ વહેલા પ્રયત્ન કર્યા હતા. સને 1496 માં 7 મા હેનિ રાજાએ જાન કંબટ અને એના ત્રણ દીકરા (એમાનો એક પ્રસિદ્ધ સબાસ્ટિઅને હતિ) ને બે વહાણ તૈયાર કરી આ માર્ગ બળી કહાડવાની સનદ કરી આપી. એ કામમાં તેમને ફત્તેહ મળી નહિ, પણ તેમણે ન્યુફોડલાંડ બેટ શેધી કહા અને અમેરિકાને કોઠ લાખાડારથી વર્ઝનિઆ લગી વહાણ હંકાર્યા. સને ૧પપ૩ માં દુર્ભાગી સર હું વિલુબિએ યૂરોપ અને એશિઆની ઉત્તરે, ઉત્તર મહાસાગરમાં ઈશાન કોણનો માર્ગ શોધી કહાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ પ્રયત્ન પાર પાડવાનું કામ આપણુ વખતના એક સ્વીડ અમલદારને માટે

Page #197
અંગ્રેજી ઈસ્ટ ઇંડિઆ કંપનીઓ. 183 રહ્યું છે. સર હ્યુ મરણું પાડે, પણ ચાન્સેલર નામે તેને મદદનીશ ત સમુદ્રને કાંઠે એક બંદર, જે હાલ આર્કેજલ કહેવાય છે, ત્યાં આવી પહોંચ્યા. એ પછી સને 1576 થી 1616 લગી વાયવ્ય ભણને માર્ગ શોધી કહાડવાને ઘણું પ્રયત્ન થયા હતા. એ પ્રયત્નને લીધે શિર, ડેવિસ, હડસન, અને બાકિનનાં અમર નામ હાલના નકશામાં રહી ગયાં છે. એ દર્મિયાન સને ૧૫૭૭માં સર કાન્સિસ કે પૃથ્વીપ્રદક્ષિણા કરી અને ચૂરેપ પાછા ફરતી વખતે મલાકકાના ટર્નેટ નામે એક ટાપુમાં બંદર કર્યું. ત્યાંના રાજાએ તે બેટમાં ઉત્પન્ન થતાં તમામ લવિંગ અંગ્રેજી પ્રજાને આપવાની કબૂલાત આપી. સાખી બેટની જેસ્યુઈટ કોલેજને મુખ્ય શિક્ષક તામસ સ્ટીવન્સ નામે અર્વાચીન સમયને અંગ્રેજ સને 1579 માં પહેલા પહેલા હિંદમાં આવે જાણવામાં છે. સને 1583 માં ત્રણ અંગ્રેજ વેપારીઓ-- રાલ્ફ ફિચ, જેમ્સ જુબેરી, અને લીસ––સાહસિક વેપારીઓ તરીકે એશિઆ ખંડના દેશોમાં થઈ હિંદમાં આવ્યા. અદેખા પિ ગીઝ લેકોએ તેમને ઓર્ગઝમાં અને ફરીને ગોવામાં બંદીખાને નાંખ્યા. આખરે જુબેરી ગાવામાં દુકાન માંડીને રહ્યો, લીડસ મોટા મુગલ પાદશાહની નોકરીમાં દાખલ થયા, અને ફિચ, સિંહલદીપ, બંગાળા, પંગુ, શિઆમ, મલાક્કા, અને ઈસ્ટ ઈંડસના બીજા ભાગમાં ઘણે કાળ ભટક્યા પછી પાછા ઈંગ્લાંડ ગયા. સ્પેન અને પોર્ટુગાલના એકઠા થયેલા રાજે અંગ્રેજની સામે લડવાને સને 1588 માં “જીતી શકાય નહિ એવી અરમાર 'મિકલી હતી તેની હાર થવાથી દરિયાઈ સાહસ કરવાને અંગ્રેજ લોકોને નવું ઉત્તેજન મળ્યું અને સને 1596 માં કેનલિયસ હોમાનની સફળ સફરને લીધે જે સમુદ્રોમાં પોર્ટુગીઝ કે અત્યાર લગી એકહથુ વેપાર ચલાવતા હતા તે સમુદ્રમાં કેપ ઑવ ગુડ હોપમાં થઈ જવાનો માર્ગ હાથ લાગ્યો. અંગ્રેજી ઈસ્ટ ઈડિઆ કંપનીઓ-લંડન અને આસ્ટડમની વચ્ચે વેપારની સરસાઈ ચાલવાથી એગ્રજી ઈસ્ટ ઈંડિઆ કંપની ઊભી થઈ. સને ૧પ૯૮ માં વલંદાઓ અંગ્રેજને વેચવાના મરીન ભાવ રતલે ત્રણ શિલિંગ હતો તે વધારી છે અને આઠ શિલિંગ કયો

Page #198
14 યુપી કિાનાં પહેલ વહેલાં થાણુ. લંડનના વેપારી ઓએ ફિન્ડર્સ હૉલમાં ૧૫૯૯ના સપ્ટેમ્બરની રરમી તારીને લંડ લેયરના પ્રમુખપણું નીચે એક સભા બોલાવી. હિંદ છેડે પરભાય વેપાર કરવા માટે એક મંડળી સ્થાપવાનો ઠરાવ કર્યો, ઈલિઝાબેથ રાણીએ પણ અંગ્રેજી કંપનીને માટે હક્ક માગવા સર જોન મિ૪નહાલને ઈસ્તાંબુલને માર્ગે મોટા મુગલ પાદશાહના દરબારમાં બેકથા. સને 1600 ના ડિસેંબરની 31 મી તારીખે અંગ્રેજી ઈસ્ટઇંડિઆ કંપની રાજ્યલેખથી “ઈસ્ટ ડીસ જે વેપાર કરનારા લેડનના વેપારીઓના ગવર્નર અને કંપની” એ ઈલકાબથી સનદી મંડળી થઈ. મૂળની કંપનીમાં માત્ર ૧રપ ભાગીદાર હતા અને 70,000 પિાંડનું ભંડોળ હતું. સહીઆરા ભડાળ ખાતે પહેજ વહેલી સફરે કરવા માંડી ત્યારે સને 1912 માં એ ભાળ વધારીને 4,00,000 પાંડનું કર્યું હતું. સને 1935 માં કોર્ટનની મંડળી સ્થપાઈ એ મંડળીઓ પાછળથી માડાગાસ્કરમાં એક કાઠી ઘાલી તે પરથી તે “અસાડા છેપારીઓ” ના નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ; પણુ કેટલાક વખત લગી માહમાહે જબરી સરસાઈ ચાલ્યા પછી સને ૧૯૫૦માં એ મંડળી લંડનની કંપની સાથે જોડાઈ ગઈ. સને 1955 માં ક્રોપેલે ‘સાહસિક વેપારીઓની કંપનીને હિંદ છેડે વેપાર કરવા સનદ આપી, પણ એ કંપની બે વરસ રહીને મૂળ કંપની સાથે જોડાઈ ગઈ. પાછળથી એછ કંપની અથવા “ઈસ્ટ ઈંડસ ડે વેપાર કરનારી સાધારણ મંડળી’ વધારે જબરી હરીફ થઈ પડી. સને 1998 માં સારી મદદ મળવાથી એકંપની સનદી મંડળી થઈ અને તેનું ભંડોળ 2,00,000 પડનું હતું. તાપણુ લૉર્ડ મેડેલ્ફિનની પંચાયતથી બેઉ કંપનીએ વચ્ચે સમાધાન થયું, અને “લંડન' અને " છ” કંપનીએ છેવટે સને 1708 માં "ઈટ ઇંડીસ જોડે વેપાર કરનારા ઈગ્લાંડના વેપારીએની એકઠી કંપની' ના નામથી જોડાઈ ગઈ. લંડન કંપનીની પહેલ વહેલી સફરે—એ જ કેનાં જે વહાણે પહેલ વહેલાં પૂર્વ સમુદ્રોમાં પઠાં તેમને પહોંચવાનું ઠેકાણું હિંદનું કેપગે હતું. કંપનીની સૌથી પહેલી સફરમાં, એટલે સને 162 માં, કપ્તાન લાંકાસ્ટરે આચીનના રાજ જે વેપાર સંબંશી વહેવાર

Page #199
આયનાની કતલ. 15 ચાલુ કર્યો, અને બંતામમાં કોઠી એટલે “વેપારની વખાર’ બાંધી. એપછીનાં વરસામાં તે એ સુમાત્રા, મલાક્કા, બંડા, આઓયના અને બંતામમાંથી મરી અને તેજાના વહાણુમાં ભરીને લઈ જતા હતા. હજીસુધી હિંદને પશ્ચિમ કાંઠે અદેખા પાર્ટુગીઝ લોકોની સત્તા સર્વોપરિ હતી. તેમણે એજ સામે લડીને તેમને પસવા દીધા નહિ. સને 1611 માં પાર્ટુગીઝ કે સામા થયા તેને લખવ્યા વિના સર હેન્રી મિડક્ટને ખંભાતમાં હિd માલથી વહાણ ભર્યા. સને 1915 માં મુંબઈના કિનારાથી છેટે તાપી નદીના મુખથી થોડે સુઆલીનું પ્રખ્યાત દરિયાઈ મુહ થયું તેમાં કપ્તાન બેસ્ટ પાર્ટુગીઝનાં સંકડા વહાણે ચાર વાર મારીને હાંકી કહાડ્યાં, અને અંગ્રેજના શૌર્યને માટે દેશીઓના મનમાં હમેશને માટે માન ઉત્પન્ન કર્યું. એજ વરસમાં ૧લા જેમ્સ રાજાએ સર ટોમસ રોને મોટા મુગલ પાદશાહ ( જહાંગીર ) ના દરબારમાં એલચી તરીકે મોકલ્યોતિ એગ્ર વેપારને લાભકારી માગણીઓ કબુલ કરાવવામાં ફતેહ પામ્ય આ યનાની કતલ, સને ૧૯૨૩–હિંદમાં પોર્ટુગીઝ લોકો અને જેટલા હાનિકારક હરીફ થયા હતા તેના કરતાં તેજાનાના બેટમાં વલંદા લોકો વધારે હાનિકારક હરીફે નીવડ્યા. પૂર્વ સમુદ્રમાં એને માટે વલંદાને ધિક્કાર હતો તેની આયનાની કતલથી હદ વી. એ કતલથી એજેનાં મન પર ઊંડી છાપ પડી. અંગ્રેજોએ વલંદા પર આરોપ મૂક્યા તેની સામા ભારે અને દુખદાયક આપો મૂકીને વલંદાએ 8 અંગ્રેજ, 9 જાપાની, અને 1 પોર્ટુગીઝ ખલાસી સહિત અગ્રેજના કપ્તાન ટાવર્સનને સને ૧૯ર૩ ના ફેબ્રુઆરી માસમાં આ યનામાં પરહેજ કર્યા. એ કેદીઓની તપાસ વખતે તેમણે તેને એને રીબી રીબોને માર્યા અને કિલ્લાનો ફોજ ઉપર છાપ મારવાના તરકટને અ૫રાધ તેમના પર સાબીત કર્યો. ગુસ્સાના જોમમાં એ બિચારાઓને ફાંસી દીધી, અને એમને માર મારીને ઈસાફને નામે એમની હત્યા કરી તેથી ઇગ્લાંડનો પ્રજને ક્રોધ ચડ્યા. છેવટે બેઉ પ્રજાના હક્કોનો તોડ કહાડવા કમિશનરે નીમાયા અને એગ્રેજી કંપનીના જે લોકો માર્યા ગયા હતા તેમના વારસાને નુકસાનને પેટે વલ 24

Page #200
186 યુપી લોકોનાં પહેલવહેલાં થાણુ. દાને 3615 પાંડ આપવા પડયા. પણ તે વખતથી બંડા અને તિજાનાના ટાપુઓ પર વલંદાની કલ સત્તા રહી. સને 1793 માં મોટાં દરિયાઈ યુદ્ધ શરૂ થયાં ત્યાં સુધી હિંદી કિપેગેના તમામ વેપાર તેમણે પોતાના હાથમાં રાખ્યો. મદ્રાસમાં એજેનાં પહેલવહેલાં થાણું–આયનાની કતલનું પરિણામ એ થયું કે અંગ્રેજોને તેજાનાના ટાપુઓમાંથી હિંદની ભૂમિમાં જવું પડ્યું. તેમણે કેરમાંડલને કાંઠે પહેલવહેલાં થાણું સ્થાપ્યાં છેક સને 1911 માં મછલીપટણમાં તેમણે આડત બાંધી હતી; અને એ ખાડત વધીને હવે (1632 માં) ગલકાંડાના સુલતાન તરફથી મળેલા સોનાના ફરમાન” ની રૂઇએ કેઠી થઈ. થોડાં વરસ પહેલાં (1626 માં) આર્મગામ, જે હાલ નાર જિલ્લામાં ખડર છે, તમાં પણ એક કાઠી ઘાલી હતી. એમાં 12 તપ હતી, અને 23 યુપી આડતી આ કર હતા. આખરે સને 1639 માં ગામના હાકેમ ફ્રાન્સિસ ડેએ ચંદ્રગિરિના રાજાકનેથી કાંઠાની દક્ષિણે મદ્રાસ પટમ અથવા ચિનિપટમ નામે વધારે માફક જગ્યા ખરીદ કરી. અહીંતણે ફોર્ટ સેંટ જ્યૉર્જ બાંધી મદ્રાસ વસાવ્યું. હિંદમાં કંપનીનું પહેલવહેલું મુલકી સંસ્થાન મદ્રાસ હતું. કેટલાંક વરસ લગી એ સંસ્થાન જવાના બંતામ નગરના તાબામાં રહ્યુંપણ સને 1653 માં તેને સ્વતંત્ર ઈલાકો બનાવ્યા મુંબઈમાં અંગ્રેજનાં પહેલવહેલાં થાણાં-પશ્ચિમ કિનારે ઘણે વખત સુધી જ લોકોના વેપારનું મુખ્ય થાનક સૂરત શહેર હતું. એ શહેરમાં સને ૧૬૧ર-૫ માં એક કેઠી ઘાલી હતી અને ઘોઘા અમદાવાદ, તથા ખંભાત જે તેની આડત ચાલતી હતી. સુઆલીથી ડે છે. અંગ્રેજ લકે પોર્ટુગીઝ પર દરિયાઈ જીત મેળવી હતી તેનું એ પહેલું ફળ હતું. એ વખતે મુગલ રાજ્યનું મુખ્ય બંદર સૂરત હતું. એ બંદરમાં થઈને ઉત્તર હિંદ તથા યૂરેપ જે તમામ વેપાર ચાલતિા હતા. પોર્ટુગાલના રાજાએ સને 1961 માં બીજા ચાર્સ રાજાની રાણી બ્રગેજાની શાહજાદી કાથરેનનો પહેરામણીમાં અંગ્રેજને મુંબઈ બેટ આપ્યો હતો, પણ સને 1965 લગી પોર્ટુગીઝ કનેથી તેમને તેને કબજો મળે ન હતિ. સને ૧૬૬૮માં બીજા ચાર્જ રાજાએ મું

Page #201
બંગાળામાં અંગ્રેજના પહેલવહેલો થાણાં. 187, બઈ બેટ પરનો પિતાને હક્ક વરસે દશ પૌંડવા કરીને ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને વેચ્યા. એ વખતે મુંબઈશહેર માત્ર માછીઓનું ગામડું હતું અને તેમાં પોર્ટુગીઝન જાને કિલ્લો હતિ તથા ખરાબ હવા પાણીને લીધે પૂર વિના દેશોમાં પણ એ ગામડું પ્રખ્યાત હતું. પરંતુ આ ગામડું બેટમાં હાવાથી મરાઠા છેડે સવારના હુમલાને તેને ભય નહેતિ એ તેને માટે લાભ હતા. શિવાજીએ સને ૧૯૬૩માં સૂરત શહેર લટયું હતું; અંગ્રેજની કેડી ટીનહતી. કારણથી પશ્ચિમ ઈલાકાનો રાજધાની સૂરતમાંથી ખસેડી મુંબઈમાં લઈ જવાનું દુરસ્ત ધારવામાં આવ્યું. એમ કરવાનો હુકમ સને 1685 માં થયો હતો. પણ બે વર્ષ કેડે (1687 માં) અમલમાં આવ્યા. ગાળામાં અંગ્રેજનાં પહેલવહેલાં થાણા –બંગાળામાં થાણું મોડાં સ્થાપ્યાં હતા અને તે મદ્રાસ અથવા મુંબાઈનાં થાણું કરતાં પહેલાં વધારે જોખમમાં હતાં. સને 1920 માં અજમેર, આગ્રા, અને છેક પૂર્વે પટનામાં સૂરતની શાખા રૂ૫ નાની આડતિ ઊઘાડી હતી. પણ સને 1934 ના વરસ લગી દરિયા કાંઠા સધી પહેચાય નહોતું. એ વરસમાં મુગલ પાદશાહે ફરમાન આપી કંપનીને બંગાળામાં વેપાર કરવાની પરવાનગી આપી. પણ તેમનાં વહાણેને માત્ર ઓરિસામાં પીપળી લગી જવાની છૂટ હતી. એ બંદર હાલમાં દરિયાથી જમીનના અંદરના ભાગમાં બહુ દૂર ગયેલું છે અને તે ક્યાં હતું તે પણ અટકળથીજ જાણી શકાય છે. હગલીની કોઠી સને 1640 માં અને બાલાસરની કોઠી સને 1942 માં ઘાલી હતી. ત્રણ વરસ કેડે, એટલે સને 1645 માં, “હોલ” નામે વહાણુના શસ્ત્રવૈવગેબ્રિયલ બાઉટને પાવ્યા. સને 1981 માં બંગાળામાંની અંગ્રેજી કેઠી મદ્રાસથી જારી પડી; અને હજીસને બંગાળના ઉપસાગરમાં કંપનીના કામકાજને તથા કાસિમબજાર, પટના, બાલાસર, માલદાર, અને ધાકાની તાબાની કઠીઓનો એજંટ અને ગવર્નર નીમ્યો. પણ અંગ્રેજે જેમ મદ્રાસમાં અને મુલકી સંસ્થાન મેળવ્યાં હતાં તેમ બંગાળામાં હજી લગી મેળવ્યાં ન હતાં. વસ્તીવાળાં નગરની મધ્યે કરેલાં તેમનાં નાનાં

Page #202
188 બંગાળામાં અંગ્રેજનાં પહેલવહેલાં થાણું. સંસ્થાન એવાં હતાં કે દેશી ગવર્નરે તપર પોતાની મરજી પ્રમાણે ચઢાઈ કરી શકે. સને 1686 માં નવાબ શેખાને બંગાળામાં અંગ્રેજની જે કાઠીઓ હતી તે સર્વેને જપ્ત કરવાનો હુકમ કર્યો. હુગલીના વેપારીઓ અને તેમના ઉપરી જોબ ચાર્મીક એ નધન બારા તરફ આ શરે 26 મેલ દૂર આવેલા સુટાનટી ગામમાં ગયા. સુટાનટી એ વેળા પાણીવાળી નીચી જગ્યામાં ગામડું હતું, અને હાલમાં કલકત્તાને ઉત્તર ભણીનો વિભાગ છે. આ ઠેકાણે તેમણે અસલના ફોર્ટ વિલિયમ પથિ નાંખ્યો અને સને 1700 માં ઔરંગજેબ પાદશાહના દીકરા શાહજાદા આઝીમ કનેથી સુટાનટી કલિકટા, અને ગોવિંદપુર એ ત્રણ ગામ વેચાતાં લીધાં, અને તેમને જોડી દઈ હાલનું કલકત્તા બનાવ્યું. મુલકી સત્તામાં કંપની હાથ ઘાલે છે.–મુગલો અને મરાઠાએનો જુલમ ખાળી શકાય તે માટે મુલક મેળવી હિંદમાં પિતાની સત્તા જમાવવાનો એજ સમયે (સને 1988 માં ) કંપનીએ નિઅય કર્યો. એ મતલબથી તેણે હિંદમાં પોતાના નોકરોના વહીવટ માટે નીચલો ઠરાવ મંજૂર કર્યો - આપણું વેપાર વિષે જેટલી કાળજી રાખવી તેટલીજ ઉપજ વધારવા તરફ કાળજી રાખવી; આપણું વેપારને વીસ અકસ્માતથી ખલેલ પહોંચે ત્યારે પણ આપણું બળ એથી જ ટકી રહેશે; એથી કરીને જ આપણે હિંદમાં પ્રજા તરીકે ગઈશું” એજ મતલબથી સર જોન ચાઈલ્ડને ‘હિંદ ગવર્નર જનશ્વ અને દરિઆઈ લશ્કરને સરદાર નીમી તેને સલાહ અથવા લડાઈ કરવાની અને કંપની નાં સંસ્થાનના બચાવ માટે ગોઠવણુ કરવાની કુલ સત્તા આપી. બીજી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીઓ-પર્ટુગીઝ લેકે કંપની ઊભી કરવાનો કોઈ પણ વખત પ્રયત્ન કર્યો નહતો. પણ પૂર્વ ભણીના દેશો નો વેપાર એકલા રાજાને જ હસ્તક રાખ્યા હતા. અંગ્રેજે પહેલવહેલી ખાનગી કંપની સને 1600 માં સ્થાપી હતી. એની પછી તુ રત સને 162 માં વલંદાએ એક કંપની ઊભી કરી. પણ વલંદાઓ રાજ્યને નામે સંસ્થાનો મેળવ્યાં હતાં, તેથી તેઓ પ્રજાનાં સંરથાનો ગણાય છે, ખાનગી સંસ્થાનો ગણતાં નથી. એમની પછી સો

Page #203
બીજી ઈસ્ટ ઈંડિયા કંપનીઓ. 189 આવ્યા. તેમણે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની સને 1904 માં સ્થાપી. બીજી 1611 માં, ત્રીજી 1615 માં, ચેથી (રિશલીની) 1642 માં અને પાંચમી (કેલ્બર્કની ) સને 1644 માં સ્થાપી. ફ્રેંચ ઈસ્ટ અને વેસ્ટ ઇડિયા સેનીગાલ, અને ચાઇના કંપનીઓને જેડી દઈને છઠ્ઠી કંપની સને 1718 માં સ્થાપી હતી અને તેનું નામ “ઈડીસની કંપની ”પાડવું હતું. બીજીઓને બાતલ કરી એ કંપનીનેજ આપેલા હકેને બેગ રાજાના હુકમથી સને 1768 માં અટકાવ્યા હતા; અને એ કંપનીનો આખરે સને 1780 માં નૅશનલ ઍસેલ્ફીએ નાશ કર્યો. ઉનાકની પહેલી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની સને 1912 માં અને બીજી 1970 માં ઊભી થઈ. ડેન લેકે ટાન્ડવીબાર અને સેરામપુરનાં સંસ્થાને મને 1616 માં સ્થાપ્યાં હતાં, અને તે ડેન્માર્ક કનેથી અંગ્રેજે સને 1845 માં વેચાતાં લીધાં હતાં. હિંદની ભૂમિમાં ડેન લેકનાં બીજ સંસ્થાનો પિટ ને, અને મલબાર કીઠ ઈડાવા અને હચરી હતાં. સને 165 માં સ્કોટલેકે જે કંપની ઊભી કરી હતી તેને ઉત્પન્ન થયા પહેલાં મરી ગયેલી ગણી શકાય. “ફિલિપેન દ્વીપોની બાદશાહી કંપની' ને સને 1733 માં પેનના રાજાએ સનદી મંડળી કરી હતી તેને હિંદ ભૂમિ જોડે થોડાજ વહેવાર હતો. એ કંપનીથી “આપ્ટેડ કંપની” વધારે અગત્યની હતી. પણ તે થોડી મુદત રહી. એ કંપનીને આસ્ટ્રિઆના શહેનશાહ 6 ઠ્ઠા ચાર્લ્સ સને 1723 માં સનદી મંડળી બનાવી. એ કંપનીને આડતિયા મુખ્યત્વે વલંદા અને અંગ્રેજી કંપનીઓની નોકરીમાં રહેલા શખ્સ હતા. પણ યુરોપના ભારે દરિયાઈ લશ્કરવાળા દેશે સામા થયા તેથી વિયેનાના દરબારને સને ૧૭૨૭માં એ કંપનીની સનદો અમલ સાત વરસ લગી બંધ રાખવાની જરૂર પડી. જોખમ ભરેલી હયાતી ભગવ્યા કેડે આસ્ટેડ કંપનીએ સને 1784 માં દેવાળું કહાડયું. પૂર્વ હિંદના વધતા જતા વેપારમાં ભાગ લેવાને આર્િઆની સરકારે મરછ જણાવ્યાથી એકંપની એટલી મુદત ટકી રહી. હિંદ છેડે દરિયાઈ પાર કરનારી યુરેપની છેલ્લી પ્રજા સ્વીડન અને પ્રશિઆના લોક હતા. ખાસ્ટેડ કંપનીનું કામકાજ થોડી મુદત લગી બંધ પાડયું ત્યારે તેના કેટલાક નોકર રોજગારી ખાઈ બેઠા. સ્ટેકહામના રહીશ હેત્રિ કેનિંગ

Page #204
190 યુરોપી લોકોનાં પહેલવહેલાં થાણાં. પૂર્વના દેશ વિષેની તેમની માહિતીનો લાભ લઈ સને 1731 ના જન માસની ૧૩મી તારીખે સ્વીડનની કંપની'ને માટે સનદ મેળવી તે પણ તેનાં કૃત્યો અગત્યનાં વહેતાં. પ્રશિઆના મહાન ક્રેડરિક રાજાએ પૂર્વના દેશો જેડે વેપાર કરતી બે પ્રશિયન કંપનીઓને સને 1750 અને સને 1753 માં મદદ કરી, પણ એ કંપનીઓ થોડે વખત જ રહી. જેઓ સૌથી વધારે લાયક હતા તિ ટકી ૨હ્યા–એમ ઘણુક યુપી પ્રજાઓ હિંદના વેપારના લાભને માટે ચારસે વરસ લગી જેરથી લડી; હિંદી મહારાજ્ય મેળવવાની આશાએ પૂરેપના કેટલાક મોટામાં મોટા રાજાએ ભાયા હતા. હરીફાઈ કરનારી સઘળી કંપનીઓ હાર ખાઈ ઈંગ્લિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની માત્ર ટકી રહી. રાજએના માથા પરથી મુગટે ખુંચવી લેવાય એ બીજો પિરૂ દેશ કે લોકોને લુટવાને તથા વટાળવાને બીજી નવી દુનિયા ન હોય એમ હિંદ પો. ટુગીઝ અને સ્થાનિઅર્ડ કોને લાગ્યો. વલંદા લેકને તે માટે બજાર થઈ પડ્યું. પણ તેમાં જુદા જુદા માણસને સાહસ કરવાની જગ્યા મળી નહિ, કારણકે હિંદના વેપારનો ઈજારે બહુ સખ્તાઈથી સાચવવામાં આવતો હતોજે લાભકારી કાવતરું કરવાથી પ્રસિદ્ધ માન મળે પણ તે માન આખરે તે મેળવનારને નાશકારક થાય તથા પ્રજાને ફળદાયક થાય નહિતકાવતરું કરવાની નાટકશાળા હિંદ છે, એવું ચલોકેને લાગ્યું. અંગ્રેજી કંપનીએ જે રીતે પકડી હતી, તે ઓછી ડાળદાર પણ વધારે પાક પાયા પર હતી. જોખમ ભરેલા ખાનગી સાહસમાંથી દ્રવ્યને લાભ થાય એવું કરવાને જેમ કરડી રીતે મનોવૃત્તિને કાબુમાં રાખવી જોઈએ તેમ કંપનીના માણસોએ જુવાનોમાં રાખી હતી. જીત મેળવવાની હરકોઈ તદબીરમાં પડ્યા પહેલાં તેમણે હિંદ વિષે પુષ્કળ જ્ઞાન મેળવ્યું. છેવટે યુગલ પાદશાહત પડી ભાગ્યાથી હિંદમાંથી હારીને નાશી જવું કે હિંદ ઉપર રાજ્ય કરવું એ બેમાંને એક રસ્તો પસંદ કરવાની જરૂર પડી ત્યારે તેઓએ પોતાના મનને દઢ નિશ્ચય કર્યો. કોઈ પણ પ્રકારના દુખ અથવા આફતથી તેમને નિશ્ચય ક્ષણવાર પણ ડગ્યો નહિ; તેમ હરકોઈ જખમના સમયમાં અંગ્રેજી પ્રજા કંપનીને સહાય થવામાં કદી ચૂકી નહિ.

Page #205
प्रकरण 13 मुं. હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના, 1746-1805. આ ઈતિહાસની મતલબ હિંદી લેકનો મુખતિસર હેવાલ આપવાની છે. એ લોકને અંગ્રેજી અમલથી જે જે લાભ થયા છે તે નવમાં અને દશમા પ્રકરણમાં બતાવ્યા પ્રમાણે મુસલમાન પાદશાહના અમલમાંના હિંદને હાલના હિંદ છેડે મુકાબલો કરવાથી મનમાં બરાબર ઊતરી શકે. એવો મુકાબલો કરવાનું કામ આ પુસ્તકનું નથી માટે બનાને ટુકા હેવાલ અહિં બસ થવો જોઇએ. કાળના અનુક્રમ પ્રમાણ નોધ કલાઈવથી માર્કિસ આવ લાજડાઉન સુધી. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના હાથ નીચે થયેલા હિંદના ગવર્નર અને ગવર્નર-જનરલ 175-1858. ગવર્નરે. 1798 સર એલ્યુડ કલાર્ક (કામ 158 કર્નલ (પાછળથી હૈડે ) ચલાઉ). ફલાઈવ. 1798 અલે આવ મૅનિટન (મા૧૭૬૦ જ. અ. હોબેલ (કામ ચ- ] કર્વસ વેલેસ્લી). 1767 હવાન્સિટાર્ટ. 185 માકર્વસ કવિલિસ (બીજી 1764 જોન સ્પેન્સર (કામ ચલાઉ). વાર). 1765 લૈર્ડ કલાઈવ (બીજી વાર). 185 સર જજે બા બેરોનેટ 1767 હેરી વેસ્ટ, (કામ ચલાઉ). 1768 જેન કાર્ટીઅર. 1807 લૉર્ડ (પાછળથીઅલ ઑવ) ૧૭છર વૈરન હેસ્ટિંગ્સ. મો. ગવર્નર જનરલ. 1774 વૈરન હેસ્ટિંગ્સ. 1813 અર્લ ઍન્ માયિરા (ભા૧૭૮૫ સર જોન મેકફન બેરો કર્વસ ઓવ હિસ્ટિમ્સ). | નેટ (કામ ચલાઉ ). | 1823 ન આડમ (કામ ચલાઉ). 1786 (પાછળથી માકર્વસ) ૧૮ર૩ લૉર્ડ (પાછળથી અર્લ) - કવૈલિસ. મહ . 1793 સર જોન શોરરનેટ(લૉડ | ૧૮ર૮ લૉડ વિલિયમ વંડિશ ટેનમય). Mટક. - લાઉ).

Page #206
૧૯ર હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના ૧૭૪૬–૧૮૫૧૮૩પ સર ચાર્લ્સ મેકફ, પા હૈોર્ડ ને પીયર ન્ મળથી લડે બેકાફ (કામ દલા) [કામ ચલાઉ). ચલાઉ). 1863 સાવલિયમ ડેનિસન (કા૧૮૩૬ લૉર્ડ (પાછળથી અર્લ ઑવ) મ ચલાઉ). કલાંડ. 1864 સર જોન હૅરેન્સ બેરોનેટ ૧૮૪ર લાંડ(પાછળથી અર્લ ઑવું) (લાર્ડ લૉરેન્સ). 1869 અર્લ ઑવ મે. એલનબરો. ૧૮૭ર સર જોન સ્ટ્રેચી (કામ ચ૧૮૪૪ સર હજી (પાછળથી વાઈ લાઉ.) કાઉ૮) હાડીંગ. . 1872 લૈર્ડ નિપીઅર ન્યૂ મ8િ૧૮૪૮ અર્થ (પાછળથી માર્વેસ) સ્ટાઉન (કામ ચલાઉ). ડેલહૈસી. ૧૮૭ર લોર્ડ (પાછળથી અલ વ) 1856 વાઈકાઉંટ (પાછળથી અલ) નબુક. લગ. 1876 લૉર્ડ (પાછળથી અલે એવુ) બાદશાહતને તાબેહિંદ થયા લિટન પછીના વાઈસરૈયો. 1880 માર્વસ ઍવુ શીપન. 1858-1892. 1884 અર્લ વ ડફરિન (પાછ૧૮૫૮ અલ કેવિંગ. ળથી માકર્વેસ વ ૧૬ર ખર્લ અદજીન. ડફરિન અને આવા.) 1863 સરૉબર્ટને પીયર(પછીથી 1888 માકર્વેસ આવું લાસ્કાઉન. દક્ષિણમાંચ અને અંગ્રેજ-હિંદમાં અંગ્રેજના રાજકીય ઈતિહાસ આરંભ કર્નાટકમાં 18 મા સૈકામાં થયેલા ઇંચ યુથી થાયછે. મદ્રાસ ઇલાકામાં અર્કોટમાં કલાઈવના ભાગ્યનો ઉદય થયો; અને હિંદમાં બાદશાહત સ્થાપવાની ફેંચની આશા વોવોશના રણમાં ભંગ થઈ પાછળ કહી ગયા છીએ તેમ ભરતખંડમાં અંગ્રેજને કબજે પહેલી ભૂમિ આવી તે સેંટ વ્યંજે ગઢ કે મદ્રાસ હતું. 1639 માં કાન્સીસ ડે નામે જે તે બંધાવ્યું. એજ કારમાંડળ કાંઠા આગળની 100 મૈલપર 1674 માંચનું પદિચરીયાણું સ્થાપવામાં આવ્યું અને ઘણાં વરસ સુધી હરિફાઈ કે મૂલક મેળવવાનો લોભ કર્યા વિના અગ્રેજે અને એ જોડાજોડ રહી વેપાર કર્યો. 1707 પછી દક્ષિણ હિંદ–૧૭૦૭ માં ઔરંગજેબનું મરણ થયું ત્યારથી દક્ષિણ હિંદ ધીમે ધીમે દિલ્હીથી સ્વતંત્ર થયો. ખુદ દક્ષિણમાં

Page #207
અંગ્રેજનું કર્ણાટકમાં ૧લું યુદ્ધ. 193 નિજામ-ઉલ-મુલ્ક વંશપરંપરા રાજગાદી સ્થાપી, હૈદરાબાદને પાટનગર બનાવ્યું, અને તે વશ આખા દક્ષિણ ઉપર નામ અધિકાર ચલાવતો. મય દેશ અને પૂર્વ સમુદ્રની વચ્ચેની કર્ણાટકની નીચી ભૂમિમાં આર્કટનો નવાબ નિજામના નાયબ તરીકે અમલ કરતા અને તે પણ વંશપરંપરા રાજ્ય કરવાને દાવ રાખતો. વધારે દક્ષિણે વિચિનપાલીકાઈ હિંદુ રાજાની રાજધાની હતી. બીજું હિંદુ રાજ્ય તાંજોરમાં હતું ને ત્યાં અધમ સ્થિતિમાં આવી ગયેલે મરાઠા સરદાર શિવાજીના વંશનો રાજા રાજ્ય કરતા હતા. અંદરના ભાગમાં પ્લેસ રની સત્તા ધીમે ધીમે વધતી ગઈ અને તે ત્રીજું હિંદુ રાજ્ય થતું હતું. સઘળે ઠેકાણે પગાર કે નાયક કહેવાતા રથાનિક સરદારે કિલા કે - ગરી ગઢને અધે રવતંત્ર કબજો ધરાવનારા હતા. તેઓ જૂના વિજયનગરના રાજ્યના લશ્કરી જમીદારના કુળના હતા, અને 1565 માં તે રાજ્ય પડયું ત્યારથી તેઓમાંનાં ઘણુંકે નિયમ વગર મરજી મુજબ ખંડણી આપી વહીવટમાં સ્વતંત્રતા જાળવી રાખી હતી. અંગ્રેજનું કર્ણાટકમાં ૧લું યુદ્ધ –૧૭૪૬-૧૭૪૮.યુરોપમાં 1743 માં અંગ્રેજ અને ઇંચની વચ્ચે યુદ્ધ ચાલ્યું ત્યારે દક્ષિણ હિંદની એવી હાલત હતી. તે વખતે પંડિચરીને ગવર્નર ડયુપ્લે હતો અને તરૂણ કલાઈવ મદ્રાસમાં એક કારકુન હતો. અંગ્રેજનું એક દરિયાઈ લશ્કર પહેલાં કેરોમાંદલ કાંઠે આવ્યું. પણ ડયુએ ડહાપણથી આર્કટના નવાબને નજરાણું દઈતિને લલચાવ્યો કે તમારે વચમાં પડી ઝગડો કરવાની મના કરવી. 1746 માં એક ફ્રેંચ અરમાર લા બુડની સરદારી નીચે આવી. લગભગ એક હાથ દેખાડડ્યા વિના મદ્રાસ તેિને તાબે થયું અને સંટ ડેવિડ ગઢ (ફોર્ટ સેંટ ડેવિડ) નામે અંગ્રેજનું થાણું પિડિચેરીની દક્ષિણે કેટલાક મલપર હતું તે માત્ર તેમની કને રહ્યું. કલાઈવ અને બીજા કેટલાક ત્યાં નાશી ગયા. પિતાની નિષ્પક્ષપાત રાતિને વળગી રહી અને હાંકી કાઢવાને દશ હજાર કેજ સાથે કર્ણાટકનો નવાબ તેમના ઉપર ચડઘી, પણ હાર્યો. 1748 માં એમિરલ બોસ્ક વેનની સરદારી નીચે એક અંગ્રેજી દરિયાઈ લશ્કરે આવી પડિચેરીને ઘેરે ઘાલવાની કોશિશ કરી, અને મેજર 25)

Page #208
194 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. હૈોરેન્સના હાથતાળ જમીનનાં લશ્કરે તેને મદદ કરી. બધા હમલા ચે હાંકી કાઢયા; પણ એજ વરસમાં એકસ-લા શાપલના કોલકરારથી અંગ્રેજને મદ્રાસ શહેર પાછું મળ્યું. ડયુ –ચ જેડનું આ પહેલું યુદ્ધ યુરોપમાં વધારે માટે ઝગડે ચાલતો હતો તેને લગતો એક બનાવ હતા. બીજું યુદ્ધ હિંદના રાજ્યને લગતા બનાવ પરથી ઊભું થયું તે સમયે ઈગ્લાંડ અને ફ્રાન્સ વચ્ચે સલાહ હતી. ઇંચ લશ્કરને સહેલથી ફતેહ મળી તેણે કરીને ડયુપ્લેના મનમાં મુસલમાની રાજ્યોની છાયા તળે ફ્રેંચ બાદશાહત સ્થાપવાનો લાભ પેદા થયો. હૈદરાબાદમાં અને આટમાં રાજ્યગાદીના દાવાના કજિયાથી તેને પોતાની ધારણું પાર પાડવાની જોગવાઈ મળી. તેણે બને તપતો પર પોતે નીમેલા દાવાદારને બેસાડ્યા અને પત થોડા વખત લગી આખા દક્ષિણનો પંચ બની રહ્યા. સાહસિક ધારણું કરવામાં અને એરિયાઈ લેકમાં રાજ્યવૃતિ ચલાવવાની કળામાં ડયુપ્લેની બાબરી કરે તો કોઈ નહિ હશે, પણુ યુદ્ધમાં તે કશળ ન હતો અને રણુમાં તેને “સ્વાભાવિક મહાબુદ્ધિવાળા કલાઈવ જોડે બાથ ભીડવાની હતી. પોતાના બચાવની પ્રેરણબુદ્ધિથી મદ્રાસના અંગ્રેજોને આર્કટની ગાદીને માટે ડયુએ ઠરાવેલા નવાબની સામે થનાર ઉમેદવારને પક્ષ કરવાનું સૂઝયું. આ ઉમેદવાર મુહમ્મદઅલી હતો. પછીથી ઇતિહાસમાં તે વાલાજાહ નામે ઓળખાયા. કલાઈવ-દક્ષિણ હિંદમાં ચ અને અંગ્રેજ વચ્ચે યુદ્ધ થયું તેને ખ્યાન એ પૂરેપૂરું કર્યું છે. 105 માં કલાઇવ આર્કટ શહેર લીધું અને પછી તેનો બચાવ કર્યો, તે બનાવ ઝગડામાં આપણું ધ્યાન ખેચે એવો છે. પ્લસીનો લડાઈ કરતાં પણ એ બહાદુર પરાક્રમથી અંગ્રેજોના શૂરાતનની કીર્તિ હિંદમાં વધારે ફેલાઈ થોડા વખત પછી કલાઈવ તબિયત બગડવાથી ઈગ્લાંડ પાછો ગયો, પણુ યુદ્ધ રહી રહીને ઘણાં વરસ લગી ચાલ્યાં કર્યું. એકંદર તો કર્ણાટકમાં એટલે મદ્રાસકો અંગ્રેજની સત્તા પ્રબળ થઈ અને તેમને ઉમેદવાર મુહમ્મદઅલી આર્કટમાં પોતાના

Page #209
બંગાળાના દેશી હાકેમ. 185 મિભો જાળવી શક્યો. પણ દક્ષિણના અંદરના ભાગમાં ચ સવપરિ હતા અને ઉત્તર સિરકાર નામે દરિયા કિનારાના પ્રદેશનો કબજે પણ તેઓ કરી શક્યા. વૉડૉશનો સંગ્રામ, ૧૭૬૦–દલે જંગ 160 સૂધી થયા નહિ. તે સાલમાં ફ્રેન્ચ સેનાપતિ લાવીને વૉડિવૉરા ના યુદ્ધમાં કર્નલ (પછીથી સર આયર ) કટે સજડ હરાવ્યો. એ જય મેળવ્યા પછી તેણે પાકિચરીને ઘેરો ઘાલ્યો. ખાવાનું ખૂટવાથી તે શહેર ૧૭૬૧ના જાનેવારી મહિનામાં તાબે થયું. થોડા માસ પછી અને ડુંગરી ગઢ પણ તેને તાબે થયો. ઈતિહાસકર્તા ઓર્મના બીલમાં કહીએ તો કેરે માંડલ કાંઠા પર બે યુપી હરીફ રાજ્યો વચ્ચેના લાંબા ઝગડાને અંત તે દહાડે આવ્યા અને ચ સરકારે પોતાને માને છે એ એકે વા કે હિંદના કોઈ ભાગમાં ઊડતા રહ્યા નહિ. બંગાળાના દેશી હાકેમ, 1707-175 –એદર્મિયાન કલાઇવ બંગાળે ગયા તિથી બંગાળા એજ કોના વિજયના ઈતિહાસનું ઠેકાણું થાય છે. ઔરંગજેબના મરણને વખતે 1707 માં બંગાળાનો નવાબ કે ગવર્નર મુરદ કલીખાન હતા. યુરેપી ઈતિહાસમાં જાફરખાન નામથી પણ ઓળખાય છે. જાતિ કે જન્મથી તે બ્રાહ્મણ હતા અને તેને ઈરાનમાં ગુલામ તરીકે ઉછેરવામાં આવ્યો હતો, તેથી તેનામાં હિ૬ની રાજ્ય કારભાર કરવાની બુદ્ધિ અને પિતાને ધર્મ તજી બીજી પ્રજાને ધર્મ માનવાનું ધમધપણું એ બેઉ ભેગાં મળ્યાં હતાં. અત્યાર લગી રાજ્યને પૂર્વ સીમાડે ધાંકામાં બંગાલાની રાજધાની હતી. પર્ટુગીઝ અને આરાકાનીઝ કે માઘ ચાંચીઆએના હુમલાને વધારેમાં વધારે સડેલાઈથી અટકાવ કરવાનું એ ઠેકાણેથી બની શકે તેવું હતું. એ સમયે ગંગાના વેપારનું બંદર કાસીમબજાર હતું. તેની છેક પાસે આવેલા મુરાદાબાદમાં મુસદકુલીખાને પોતાનું રહેઠાણ કર્યું. અંગ્રેજ, ફ્રેંચ અને વલંદા એ દરેકની કેડીએ કાસીમ બજારમાં, તેમજ ધકા, પટણા અને માદા શહેરમાં હતી. પણ અંગ્રેજનું મથક ક નદીના નીચલા ભાગમાં દરિય કરનારાં વહાણ આવી શકે છે, ત્યાં

Page #210
196 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. એક એકની નજીક એ ત્રણે શહેરે છે. મુર્શીદ કુલીખાને સુખશાંતિથી બંગાળામાં એકવીસ વરસ રાજ્ય કર્યું. અને મરતીવેળા પિતાની સત્તાનો વારસો જમાઈ અને પૌત્રને આ વંશપરંપરા ચાલતી ગાને નિયમ 1740 માં અલીવર્દીખાન નામે રાજ્ય પચાવી પડનારે તોડો. બંગાલાના મોટા નવાબોમાં એ છે હતિ. એના વખતમાં મરાઠી સવારે દેશ લુટવા લાગ્યા અને સને 1742 માં કલકત્તાવાસીઓને તેમના શહેરની આસપાસ ખાઈ બનાવવાની રજા મળી. એ આજે પણ “મરાઠાની ખાઈ” એ નામે ઓળખાય છે. કલકત્તાનું બંદીખાનું (બ્લેક હૉલ )–અલીવદખાન 1756 માં મરી ગયા અને તેની ગાદીએતેનો પાત્ર સિરાજઉદ-દાલા (સરાજદૌલા) બેઠા. આ અરઢ વરસને જુવાન નવાબ થયો ત્યાર પછી બે માસમાં તેને હાથ ન રહે એવા તેિના મિજાજને લીધે અંગ્રેજ જોડે અણબનાવ થયા. તેના ગુરસાના પરિણામથી બચવાને તેના કટુંબને કોઈ માણસ કલકત્ત નાશી ગયો હતો તેની પાછળ મટી જ લેજો ત્યાં ગયો. અંગ્રેજોમાંના ઘણું પોતાના વહાણો નદીમાં હતાંતિમાં જતા રહ્યા અને બાકી રહ્યા તેઓ કાંઈક સામે થયા પછી તાબે થયા. કોર્ટ વિલિયમ (વિલિયમગઢ)નું લશ્કરી બંદીખાનું (બ્લેક હૉલ) અંધારી કોટડી હતું, તેમાં તેઓને તે રાત્રે ઘોંચી ઘાલ્યા. એ કોટડી શુમારે 18 ચોરસ ફુટ હતી અને તેને લોઢાના ગઝઆ જડેલાં માત્ર બેનાના જાળિયાં હતાં. કિલ્લાના લશ્કરને તે સાધારણ કેદખાનું હતું. એ સમયે લશ્કરી ગુન્હેગારોને ક્રૂર સજા કરવામાં આવતી તેથી એ જેલ એવી હતી. એમાં પૂરવાથી શું પરિણામ થશે તે નવાબના જાણવામાં હોય એવું દીસતું નથી, તે પણ જાન મહિનાના ગુંગળાવે એવા તાપના વખતમાં એમાં ગાંધેલા સાહેબ અને મડો મરી ગયાં. બીજે દહાડે સવારે કેદખાનાનું બારણું ઉધાડધું ત્યારે 146 માંનાં માત્ર 23 જીવતા નીકળ્યાં. કલાઈવ અને વાંસન—આ આફતના સમાચાર મદ્રાસ ૫હોચ્યા તે વેળા સારે નસીબે ત્યાં કલાઈવ પાછો આવ્યો હતો, અને

Page #211
ખલાસીનું યુદ. ૧લ્પ ઈંગ્લાડના રાજાના લશ્કરી વહાણેની એક ટુકડી પણ એમિરલ વૉટસનના હાથ નીચે હાજર હતી. મળી શકે એટલી જ જે લેઈ કલાઈવ અને વૉટ્સનઝટપટ ગંગા નદીના મુખ ભણું હકારી ગયા. કલકત્તા પાછું લેવાને યાડું જ લડવું પડયું અને કંપનીને બધા હક પાછા મળે તથા નુકસાનને પુષ્કળ બદલો મળે એવા કરારથી નવાબ સલાહ કરી. પ્લાસીનું યુદ્ધ, ૧૭પ૭-લડાઈ જાગવાનું નવું કારણ એકાએક ઉત્પન્ન થયું ન હોત તો એ વાત એટલેથી અટકવાનો સંભવ હતો. એજ વખતે યુરોપમાં અંગ્રેજ અને ઇંચ વચ્ચે ઝગડા થયા અને કર્ણાટકમાં ચાલેલા યુદ્ધની સાંભળેલી વાતો પ્રમાણે વર્તી કલાઇ હુમલીને તીરે ફ્રેન્ચનું થાણું ચંદ્રનગર હતું તે કબજે કર્યું. પિતાના મૂલકમાં અલગ રહેવાનો નિયમ તોડવાને માટે ગુસ્સે થઈ નવાબ ફેંચની તરફેણમાં ઉતર્યો, પણ ડયુલેથી શીખેલી યુક્તિ પ્રમાણે વર્તી કલાઈ જે ગાધને સારૂ સામે ઉમેદવાર ઊભો કર્યો. એનું નામ મીરજાફર હતું. કલકત્તાની ઉત્તરે 70 મલપર પ્લાસીનું વન છે ત્યાં 1000 પૂરેપી અને ૨૦૦૦દેશી સિપાઈઓ તથા તપ જોડે લઈ કલાઇવ નિર્ભયપણે ગયા. બંગાળાના નવાબની કને 35,000 પાયદળ, 15,000 ઘેડ સવાર અને 50 તોપો હતી. પોતાની યુદ્ધસભાના મતની સામે થઈ કલા સંગ્રામ કર્યો એમ કહેવાય છે. પણ ખરી વાત એ છે કે યુદ્ધ કર્યા વિના ભાગે ચાલે તેવું હતું. સવારે છ કલાકે નવાબે પોતાની તમામ તિપો તેના ઉપર ચલાવી, પણ કલાઇવે પોતાના માણસને એણે ઠીક રાખ્યા; “મોટાં ઝાડાની ઘટા વાળી જગા અને તેની આસ પાસ માટીના કરાડા એ ઠેકાણે તેને રાખ્યા હતા. બપોરે જમવાને દુશ્મન પોતાની મિોરચાબંધ છાવણીમાં ગયા. કલાઈવને માત્ર એટલી આશા હતી કે રાત્રે હુમલે કરવાથી ફતિહ મળશે.” એ દમિયાન સો વસા શત્રુ લુગડાં ઉતારી રાંધવાના કામમાં લાગેલા તેવામાં તેમની એક આગળ વધેલી ટુકડીએ તેને હેરાન કર્યો હતો તે ઉપર કલાઈવ ધો અને તેમની છાવણના એક ખૂણા પર છાપો માર્યો. નવાબના અમલદારોમાંના કેટલાક પડ્યા અને અણધાર્યો ગભરાટ જોઈ નવાબ

Page #212
198 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના પડે નાહિંમત થઈ ઉટ ચડી નાંઠે, તેનું આખું લશ્કર બિનકારણ એકાએક હબકી જઈના, અને પિતિ મોટી જીત મિળવી એવું કલાઈ વને માલુમ પડયું. મીરજાફરના ધેડે સવારે લડાઈ ચાલતી હતી ત્યારે ઢચુપચુ રહ્યા હતા અને તેમને દૂર રાખવાને તેમના ઉપર કલાઈ ગેળીઓ મરાવી હતી; તેઓ અંગ્રેજની છાવણીમાં સામિલ થયા અને નવાબની રાજધાની મુર્શીદાબાદનો રસ્તો ખુલ્લો થયો. મીરાફ૨, 1757 –પ્લાસી ની લડાઈ ૧૭પ૭ ના જૂન માસની 23 મી તારીખે થઈ. 1857 નો બળવો પૂર જેરપર હતો ત્યારે આ વરસે વરસે આવેતિ દિવસ સંભારવામાં આવ્યો હતો. હિંદમાં બ્રિટિશ બાદશાહતનો આરંભ એ તારીખે થયો એવું ઈતિહાસમાં મનાયું છે. પણ આ ફતહનાં પરિણામ મુકાબલે નાનાં હતાં, અને કેટલાંક વરસ સખ્ત લડાઈઓ લડયા પછીજ બંગાળીઓએ પણ અંગ્રેજ ફેજની સરસાઈ માની, તોપણ તરત તિ કેાઈ સામું થયું નહિ. ડખેની રીત મુજબ વર્તી કલાઈ પોતાના નોમિલા મીરજાફરને મુર્શીદાબાદમાં નવાબની ગાદી એ બેસાડશે, અને તેની મંજરીનું ફરમાન મુગલ દરબારથી મેળવ્યું. એ મિટી પદવીએ ચડાવ્યા પેટે મીરજાફર પાસેથી ઘણી મોટી રકમ પડાવી. કંપનીએ પોતાના નુકસાનને બદલે એક કરોડ રૂપિઆ ભાગ્યા. કલકત્તામાં વસનારા અંગ્રેજોને સારૂ પચાસ લાખ, હિંદુઓને માટે વીસ લાખ, અને આર્મેનિયનોને વાતે દશ લાખ રૂપીઆ માગ્યા, પચીસ લાખ દરિયાઈ લશ્કરને અને પચીસ લાખ જમીનનાં લશ્કરને માટે માગ્યા. કોન્સિલના મેમ્બરને મળ્યા તેની વિગત - ડુંક ગવર્નર હતો તેને બે લાખ હંશી હજાર, અને કર્નલ કલા ઈવને પણ એટલી જ રકમ બેકર, વૉટ્સ અને મેજર કિલ્યાટ્રિક એમાંના દરેકને બે લાખ ચાળીસ હજાર મળ્યા. કર્નલ કલાઈવને વળી સેનાપતિ તરીકે બે લાખ રૂપિઆ અને ખાનગી " નજરાણું " તરીકે સેળ લાખ રૂપિઆ મળ્યા. કોન્સિલના બીજા મેમ્બરને પણ વધારાનાં “નજરાણા” મળ્યાં. વૉલ્સનને એવા નજરાણાના આઠ લાખ રૂપિઆ મળ્યા. કુલ ૨૬,૯૭,૭પ૦ પૌંડ અંગ્રેજ કોએ માગ્યા. હિંદની લત વિષે હજી અંગ્રેજોના મનમાં વિચિત્ર

Page #213
19 ચોવીસ પરગણાનું દાન. ધારણા હતી, પણ તેમની બેશુમાર માગણીને પૂરું પડે એટલું ધન ન હતું તિથી ઠરાવેલી રકમથી અર્ધી લઈ તેમને સંતોષ માનવો પડશે. આ ઓછી કરેલી રકમના એક તૃતીયાંશને પટે પણ દાગીના લેવા પડ્યા, કેમકે વિષે પાડેલું કે લગડી રૂપે તેનું રૂપું ખજાનામાં રહ્યું ન હતું ચોવીસ પરગણાનું દાન, ૧૯૫૭–એજ વખતે કલકત્તાની આસપાસના વિશાળ પ્રદેશની જમીદારી નવાબે કંપનીને આપી. એ પ્રદેશ હાલ ચોવીસ પરગણાને નામે ઓળખાય છે. જમીનદારના હકને જમીદારી કહે છે. આ પ્રદેશનું ક્ષેત્રફળ 482 રસ મેલ હતું. 1757 માં કંપનીને માત્ર જમીદારીના હક મળ્યા એટલે ખેડુતો પાસેથી જમીનનું ગત ઉધરાવવાનો હક અને તેની જોડે લાગેલા વસૂલાતના કાયદા અમલમાં લાવવાનો અધિકાર મળ્યો. ને તે એવી શરત કે ઊધરાવેલ જમીન વેર, નવાબને, દિલ્હીના પાદશાહના પ્રતિનિધિ તરીકે ભરપણું ૧૭૫૮માં નવાબના નામના ધણીએ એટલે દિલ્હીના પાદશાહ એ જમીન દલાઈવને બક્ષિશ કર્યો. એમ કલાઈવ જે કંપનીને નેકર હતિ તેને જમીનદાર ઉપરી બન્યો. આ લશ્કરી જાગીર કે જેનું નામ પાછળથી કલાઈવની જાગીર પડ્યું તે વિષે - ગળ ઈંગ્લાંડમાં તપાસ ચાલીકંપનીના ઉપરી કે સ્વામી તરીકે આ મિકતપરના લૉર્ડ કલાઈવના દાવા પર ૧૭૬૪માં વાંધો લેવામાં આવ્યા; અને જ્યારે તે બંગાળામાં પાછા આવ્યા ત્યારે 1765 માં નવી સનદ આપવામાં આવી, તેમાં વગર શરત એ જાગીરપર દશ વર્ષ સુધી કલાઈવનો ભગવટે બહાલ રાખ્યા, અને ત્યારપછી તે યાવત્ ચંદ્ર દિવાકરૌ કંપનીને મળે એ ઠરાવ થયો. આ પટો 1765 ના આગસ્ટ મહિનાની 12 મી તારીખે બાદશાહે મંજુર કર્યો તેથી લૉર્ડ કલાઇવ અસલ આપેલી જાગીરને પૂરી મજબુતી મળી. એ વડે કંપનીને એતિ વીસ પરગણ, જાગીર મિલકત પ્રમાણે હમેશ માટે મળ્યાં. 1757 માં એ પરગણાં પહેલાં કંપનીને આપવામાં આવ્યાં ત્યારે તેઓની જમાબંદી 2,22,958 રૂપિઆ કરાવી હતી. 1765 થી એ રકમ લૉર્ડ કલાઈવને તેના મરણ (1774) સુધી મળી અને ત્યાર પછી કુલ માલિકી હકક કંપનીને હાથ ગયા.

Page #214
ર૦૦ હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. કલાઈવ બંગાળાને પહેલે ગવર, ૧૭૫૮–૧૭૫૮માં ડિરેકટરની કોઈ કલાઈવને બંગાળાના તમામ થાણુઓને ૧લે ગવર્નર નીમ્યા, કેમકે બે રાજ્યો તરફથી લડાઈની ધાસ્તી આપવામાં આવી હતી. વાયવ્યથી શાહજાદા જે આગળ શાહઆલમ બાદશાહ થયા તે અફગાન અને મરાઠાની ભેગી ફોજની મદદે બંગાળા પ્રાંત પર દાવો કરવા લાગ્યો અને તેને અયોધ્યાના નવાબ વછરની મદદ હતી. દુક્ષિણમાં લાલી અને બુસીની સરદારી નીચે એક મદ્રાસના - ગ્રેજને ઝાંખા પાડતા હતા. બેઉ દિશામાં કલાઈવના નામના બળથી નીકાલ આવે એવી અસર થઈ. શાહજાદાએ પટણુને ધેર ના હતો તેને ધન આપી મનાવવાનું મન મીરજાફરને હતું, પશુ 45 યુરોપી અને ૨,પ૦૦ દેશી સિપાઈઓ જોડે લેઈ કલાઈવ પડે પટણાની મદદગયા એટલે મુગલ સેના લડયા વિના વિખરાઈગઈએજ વરસમાં કલાઈ કર્નલ કોર્ડની સરદારી નીચે એક જ દક્ષિણ ભણી મોકલી તેણે ચકનેથી મદ્રાસના કિનારા પર મછલીપટણ પાછું લીધું, અને ઉત્તર સિરકારમાં અને દક્ષિણ હિંદુસ્થાનમાં હૈદરાબાદના દરબારમાં જાથ છ સત્તા સ્થાપી. કલાઈ પછી વલંદાપર હ કર્યો; એજની હરીફાઈ કરે એવું બીજું યુરોપી રાજ્ય માત્ર તે હતું. જમીનપર અને દરિયામાં બેઉ ઠેકાણે વલંદા હાય, અને ત્યારથી તેમનું થાણું ચિન્સામાં હતું તે અંગે જે રહેવા દીધું તેથી જ રહ્યું. ગેર વહીવટ,૧૭૬૦–૧૭૬૪–૧૭૬૦થી ૧૭૬૫લગી કલાઈવ ઈંગ્લોડમાં હતો તેણે બંગાળાને માટે કેઈ રાજ્યરીતિ ઠરાવી ન હતી, પણ એટલી કહેણું માત્ર પાછળ મૂકી ગયો હતો કે અંગ્રેજનાં નામના ભયથી દેશી ઓ પાસેથી અથાગ ધન પડાવી શકાય. મુર્શીદાબાદની ગાદીએ અંગ્રેજે બેસાડેલા નવાબ મીરજાફરને કાઢી તેને ઠેકાણે તેના જમાઈ ગીરકાસમને ઠરાવો એ 1761 માં યોગ્ય અને લાભકારી માલમ પડછું. આ પ્રસંગે ખાનગી બક્ષિસો ઉપરાંત અંગ્રેજને બર્દવાન, મિદનાપુર અને ચિત્તમેંગ નામે ત્રણ મહાલ મળ્યા. એ મહા ની ઊપજ ખર્ચ બાદ કરતાં, પચાસ લાખ રૂપિઆની ગઈ હતી. ગીરકાસ મનો બળવો, ૧૭૩–પણ આ નવા નીમેલા બંગા

Page #215
21 બંગાને ફરીથી જીત્યું. ળાના નવાબ મીરકાસમ તરતજ સ્વતંત્ર મન દેખાડશે, અને તેને આપ અખિયારી થવાનાં સ્વમ આવવા લાગ્યાં. મુર્શીદાબાદમાંથી નીકળી તે સંધિરમાં રહેવા ગયો. મધિર ગંગાને કાંઠે મને જબૂત સ્થળ હતું, અને વાયવ્ય તરફ જવાના માર્ગ પર ત્યાંથી સત્તા ચલાવી શકાતી હતી. અહીં તેણે હથીઆર, કવાયત, વગેરે યૂરોપી ધાટની ફેજ તૈયાર કરવા માંડી, અને અયોધ્યાના નવાબ વછર જોડે કારસ્થાન ચલાવ્યું. અંગ્રેજ ડે પિતાનું બળ અજમાવવાનો તેણે નિશ્ચય કર્યો અને તે કરવાનું તેને સારું બહાનું જડ્યું. કંપનીના નોકરોએ ખાનગી વેપારના માલને આખા બંગાળામાંના પોતાના તમામ જકાત અને નાકાંપેપર લેવાતા હાંસલની માફીને હક છે એ દાવો કર્યો. એથી કરીને જે દેશી વેપારીઓ સાચું કે જ એમ કહેતા કે અમે કંપનીના નાના માણસ છીએ તઓની અને નવાબના દાણુ લેનારા અમલદારોની વચ્ચે ટા, થયા. નવાબે કહાવ્યું કે મારો મુલ્કી અધિકાર કઈ માનતું નથી - કલકત્તામાં કૌન્સિલના વધુ મતે એ ઠરાવ થયો કે તેની ફયદે સાંભળવી નહિ. ગવર્નર રેંન્સિટાર્ટ અને કૌન્સિલને કનિષ્ઠ ( જૂન નિયર) મેમ્બર વૈરન હેસ્ટિંગ્સ એ બેએ કાંઈ તોડ કાઢી પતાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ તકરાર એટલા જોરાપર ચડી હતી કે નિકાલ થઈ શકે નહિ. અંગ્રેજની એક છેડી પર નવાબના અમલદારોએ ગોળીઓ મારી અને લાગલુંજ આખા બંગાળામાં અંગ્રેજોની સામા બંડ ઊઠવું. પટણામાં અંગ્રેજના બે હજાર દેશી સિપાઈ માર્યા ગયા, અને ત્યાં તથા બંગાળા પ્રાંતના બીજા ભાગમાં મળી આશરે 200 અંગ્રેજો હતા તેમને મુસલમાનોએ પકડી કતલ કર્યા. ગાળા ફરીને જીત્યુ, ૧૭૬૪–પણ બરાબર નિયમ પ્રમાણે યુદ્ધ ચાલવા માંડયા પછી મીરકાસમને ફતેહ મળી નહિ. એક લડાઈ દેરિયા આગળ અને બીજી ઉધનાલા આગળ થઈ તે બેઉમાં તેની કેળવાયલી પલટણેને મેજર આડમ્સ હરાવી. મીર પડે કે જઈ નવાબ વછરના રસ ગુમાં રહ્યા. તેને પકડી અંગ્રેજને આપવાની તે હાકેમે ના પાડી, ને તેથી યુક્ર લંબાયું. શાહઆલમ હમણા તેના 28

Page #216
202 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના બાપની પાછળ પાદશાહ થયો હતો. તેની અને અયોધ્યાના નવાબ વછર સૂજા-ઉદ-દોલાની કે જે એકઠી થઈ અંગ્રેજે ફરી જીતી લીધેલા પટણા ઉપર ચડી. અંગ્રેજી છાવણીમાં એથી વધારે મોટે ભયખાયું. એ ભય સિપાઈઓનું પહેલ વહેલું બંડ હતું. એ બંડ મેજર (પછી સર ) હેકટર માએ બેસાડી દીધું. મુગલાઈ - જમાં સજા કરવાની એક તરેહની જૂની રીત પ્રમાણે બંડખેરોના ચોવીસ આગેવાનને તેણે તિપને ગળે ઊડાવી દીધા. 1764 માં - કસારના યુદ્ધમાં મેજર મનોએ મોટું પરિણામ નીવડે એવી છત મેળવી. એથી અયોધ્યામાં રાજ્ય અંગ્રેજના પગતળે આવ્યું, અને મુગલ બાદશાહ શાહઆલમ અરજદાર બની અંગ્રેજી છાવણીમાં આવ્યા. કલાઈવની બીજી વારની હકમત, ૧૭૬૫–૧૭૭–બંગાળાને જાને નવાબ મીરજાફર, જેને ગાદી પરથી ઊઠાડી મૂક્યા હતા, તેને એકાંતવાસમાંથી લાવી અંગ્રેજોએ પિતાની સભા થયેલા મીરકાસમને બદલે પાછા નવાબ તરીકે નીમ્યો. બંગાળાને નવો નવાબ બનાવવાની અને દરેક નવાબ રાજ્યાસન પર બેસે ત્યારે તેની પાસેથી નજરાણાં અને પુષ્કળ રોકડ રકમ મેળવવાની જે લાભકારી તક અંગ્રેજી કૉન્સિલના મેમ્બરે ચાહતા હતા તે તેમને આ રીતે બે વાર મળી. પણ 1765 માં બીજી વાર બંગાળાને ગવર્નર બની કલાઈવ(હમણ આયલેંડની ઉમરાવ પદવી પ્લાસીનો બારના કલાઈવ) કલક આ બેબીના પરથી તેની રાજનીતિ જણાઈ આવે છે. પ્રથમ તેણેભૂપતિનું નામ ધારણ કર્યાવિના ભૂમિનું ખરેખરૂં ધણુપણું મુગલ પાદશાહની સનદને નામે મેળવવાને ઇચ્છયું. બીજું ગેર રીતે મળતા લાભ બંધ પાડી પ્રમાણિક ઉપજમાંથી વાજબી જોઈએ એટલો પગાર બાંધી આપી કંપનીના નેકરના હાથ ચોખા કરવાને તેણે ચાહ્યું એમાંની એક બાબતમાં એની યોજનાઓ એની પછી તુરત થયેલા અધિકારીઓએ અમલમાં આણી નહિ. તોપણ જેમ લાસીની લડાઈથી અંગ્રેજના લશ્કરી સર્વોપરિપણાનો આરંભ થ, તેમ કલાઈવની બીજી વારની હકમતના વખતથી હિંદમાં અંગ્રેજી રાજ્યની શરૂઆત થઈ.

Page #217
દિસત્તાપદ્ધતિને વહિવટ. ર૩ અંગાળાની દીવાની મળી, ૧૭૫-કલાઈવ કલકત્તેથી ઝટ - લાહાબાદ ગયો, અને ત્યાં લગભગ ઉત્તર તરફના અબૅહિંદનું ભવિષ્ય ધ્યાનું રાજ્ય નવાબ વજીરને પાછું આપ્યું. અલાહબાદ અને કોરા એ પ્રાંતો પાદશાહ આલમને દીધા. એ બે પ્રતિામાં આબના વધારે મોટા ભાગનો સમાવેશ થાય છે. પાદશાહે પોતાની તરફથી કંપનીને બંગાળા, બિહાર અને સિાની દીવાની એટલે વસૂલાત ખાતાનો કારભાર સોંપ્યો, અને ઉત્તર સિરકારની જમાબંદીનો અધિકાર આપ્યો. હજી મુર્શીદાબાદમાં ઢગલા જેવો નવાબ રહ્યા હતા તેને દરસાલ 6,00,000 પાંડ અંગ્રેજ તરફી મળતા. એથી અર્ધી રકમ એટલે 3,00,000 પડ બંગાલા, બિહાર અને ઓરિસ્સાની ખંડણી દાખલ પાદશાહને આપવામાં આવતા. એ પ્રમાણે દ્વિરાજ સત્તા પદ્ધતિ ચાલીએ રીતિ પ્રમાણે અંગ્રેજે તમામ ઉપજ ઊઘરાવી લશ્કરનો ખર્ચ માથે રાખ્યો, અને ફોજદારી ગુનો કરનારને સજા કરવાનો અધિકાર નવાબને હાથ રહ્યો. હિંદની બોલીમાં કંપનીને દીવાન કહે અને નવાબને નિજામ કહે. વહીવટમાં ઉપજ વસૂલ કરનારા અમલદારો સાત વરસ (1765- 1772) લગી દેશી હતા. નિકો સંબંધી કલાઈ કરેલી નવી વ્યવસ્થા, ૧૭-પનીના નેકરોની નવી વ્યવસ્થા કરી એ કલાઈવનું બીજું મોટું કામ હતું. એ સમયનો સામાન્ય બિગાડ મુલ્કી અને લશ્કરી તમામ અધિકારીઓને લાગેલો હતો. તેમનો કાયદેસર પગાર જુજ હોવાથી ગુજરાન ચલાવવાને ખીલકુલ પૂરતો ન હતો. પણ ખાનગી વેપાર વડે અને દેશી રાખ્યો નથી બક્ષિસ લઈ તેમાં ઉમરે કરવાની તેમને રજા હતી. એ વધારો વખતે બાંધેલા મુસારોથી સેગણો થતા. મુકી અધિકારીઓ સં૫ કરી સામા થયા અને બસે લશ્કરી અમલદારોએ ખરેખર બળ કર્યો તેમ છતાં કલાઈવે એ બાબતમાં પોતાનો સુધારો અમલમાં આ . ખાનગી વેપાર કરવાની અને નજરાણાં લેવાની મના કરી અને તેઓના પગારમાં વાજબી વધારે મીઠાના ઈજારામાંથી કરી આપ્યો. દ્વિસત્તાપદ્ધતિનો વહીવટ, ૧૭૭-૭૨લૉર્ડ કલાઈવ 1760

Page #218
ર૪ : હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. માં ત્રીજીવાર હિંદ છોડી સ્વદેશ ગયો, અને પછી પાછો આવ્યો નહિ. એ માલ અને ૧૭૭ર માં વૈરન હેસ્ટિંગ્સ ગવર્નર નીમા,તિના વચગાળામાં ૧૭૭૦ના ભયંકર દુકાળ સિવાય બીજો અગત્યને બનાવ બન્યા નહિ. એ દુકાળ વિષે અધિકારીઓના કરેલા લખાણુમાં જણાવ્યું છે કે એથી વસ્તીને એક તૃતીયાંશ મરણ પામ્યો. કલાઈ 1765 માં સ્થાપેલી ધિરાજસત્તાપદ્ધતિથી કામ બરાબર ચાલ્યું નહિ. ખરા રાજકર્તા અંગ્રેજ લેકે હતા, પણ છલાઓનો વહીવટ હજી પણ દેશી અમલદારો ચલાવતા હતા. આ રીતે જવાબદારી એકને માથે નહતી અને જ્યારે કંઈ આફત આવી પડતી ત્યારે ખરેખરૂં ઠપકાને પાત્ર કોણ છે તે શોધી કહાડવું અશક્ય હતું. ઈંગ્લાંડની દૂરની ડિરેક્ટર કેટે પણ જોયું કે બંગાળાના રાજકારભારમાં તમામ ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. વૈરન હેસ્ટિંગ્સ કંપનીનો કસાયેલો નોકર હતો. હોંશી આરી, પ્રમાણિકપણું, એશિયાના કેની રીતભાતનું જ્ઞાન એ સર્વ ગુશેને માટે પ્રખ્યાત હતા. આગળથી ઠેરવી રાખેલા કેટલાક સુધારા અમલમાં આણવાના હુકમ આપી ડિરેક્ટર કેટેગવર્નર ની. ઠરાવ આપ્યો હતો તે આ પ્રમાછે તો કોર્ટે નિશ્ચય કર્યો છે કે “પડે દીવાન તરીકે આગળ પડવું અને વસૂલાત ખાતાની કુલ સંભાળ અને વહીવટ હાથમાં લઈ પોતાના કરથી કામ ચલાવવું. આ યોજના અમલમાં લાવવાને હેસ્ટિંગ્સ ત્રીજોરીને મુર્શીદાબાદમાંથી ખસેડી કલકત્તામાં આણી અને ઉપજની ઉપરાત પર દેખરેખ રાખવાને તથા વસૂલાતની કચેરીનું કામ ચલાવવાને કલેકટરના ઈલકાબથી યુરેપી અમલદારે રાખ્યા. એ ઈલકાબ હવે જાણ થઈ ગયો છે. વૉરન હેસ્ટિંગ્સ, ૧૭૭૨-૧૭૮૫–કલાઈવે બંગાળામાં બ્રિટિશ રાજ્યનો પાયો નાંખ્યો હતો. હેસ્ટિએ એ રાજ્યને માટે બ્રિટિશ કારભાર ઉત્પન્ન કર્યો એમ કહી શકાય.હિંદના દેશી રાજ્યોએ તેને યુદ્ધ કરવાની જરૂર પડી તે ઈંગ્લાંડમાં તેના શેઠન “સા મોકલો પેસા મોક્લો' એ બૂમાટ, કાસિસ અને તેની ટોળીનું કટ્ટા દેષથી કલકત્તામાં કૌન્સિલમાં સામા થવું, એ સઘળી બાબતે તેની યોજનાને પાર પાડવામાં ઢીલ કરી. પણ યોજના કરવામાં તેણે કેવું ધર્યું ભરેલું રાજ્યકોશલ્ય બતાવ્યું

Page #219
દેશી રાજ્યો સાથે હેસ્ટિંગ્સની રાજ્યરીતિ. 5 અને કેવો અથાગ ઉગ કર્યો તે લખાએલાં દફતરો પરથી જણાય છે. 165 થી 1772 લગી કલાઈવની દ્વિસત્તાપક્રતિચાલી. એ ચલાવનારાઓમાં અંગ્રેજ ઉપરીઓ ઘટારા હતા અને તેમના હાથ નીચેના દેશી કામદારો દુરાચારી હતા. વૈરન હેસ્ટિસે હવે અંગ્રેજ અમલદારે વડે મહાને વહીવટ ચલાવવાનો પ્રયાગ તેર વરસ સુધી કર્યો (171785). એની પછી થયેલા અધિકારીઓએ યોજના પૂરી કરી. હિંદના અંગ્રે છ રાજ્યનો પાયો નાંખનાર જેમ કલાઈવ હતો તેમ તે રાજ્યના કારભારની રચના રચનાર હેસ્ટિંગ્સ હતા હિંદમાં હેસ્ટિંગ્સનાં કૃત્ય–હિંદના હાકેમ ખાતે હેસ્ટિમ્સનો દાવો તના રાજ વહીવટને માટે છે. તેણે હિંદી રાજ્યના નેકરની ગોઠવણુફરીને કરી વસૂલાત ખાતાની દરેક શાખામાં સુધારો કર્યો, ઈન્સાફ કરનારી કોર્ટો (કચેરીઓ) રાપી અને પોલીસની કેડી ઘણી યોજના કરી; પણ ઇતિહાસમાં તેની નામના રાજ્યની અંદરના કારભારમાં કરેલા સુધારાને માટે થઈ નથી, પણ દેશી રાજ્ય જોડે હિંમતથી વર્તવાને માટે અને તેમ કરવા જતાં તેણે જે અપરાધ કર્યા તેને સારૂ થઈ છે. 1772 થી 1774 સુધી તે બંગાળાનો ગવર્નર હતો૧૭૭૪ થી 1785 સુધી તે હદનો પહેલો ગવર્નર જનરલ હતા. સને 1773 માં રેગ્યુલેટિંગ એક્ટ નામે પાર્લમેન્ટ કરેલા કાયદાની રૂએ નીમાયલી કોન્સિલના પ્રેસિડંટ ( અધ્યક્ષ ) હતા, અને તેની નીમણુક પણ તિજ કાયદા પ્રમાણે થઈ હતી. ફિલિપ ફ્રાન્સિસ, જેને તેણે આખરે બાબાથામાં ઘાયલ કર્યો,તે કોન્સિલમાં તેને સાથી હતા. તેના સામા થવાથી રાજ્યની અંદરના કારભારની રીતિમાં તેને ઘણી હરકત પડી. પણ અયોધ્યાના રાજ્ય જોડે, મરાઠા જડ અને ઑસ્રરના હૈદર અલી જેડે વર્તવાની રીતિમાં ઘણું કરીને તેના મત પ્રમાણે ચાલવાની તે તેને જરૂર પાડી શકતો. દેશી શો સાથે હેરિટમ્સની રાજ્યરીતિ-તિ જેમ રાજ્યની અંદર વર્તવાની પદ્ધતિ બરાબર વિચાર કરી રચી હતી તેમ દેશી રાજ્ય જોડે વર્તવાની રીતિ પણ પુખ્ત વિચારથી યોજી હતી. ઈગ્લાંડમાં ડિરેક્ટર કોર્ટ તરફથી ધનની માગણી થતી હતી તે તેને પૂરી પાડવાની હતી. તેમના નેકર હિંદની દોલતને સારૂ જેવા તરણ્યા હતા તેવા જ

Page #220
206 : હિંદમાં બ્રિટિશ રાજયની સ્થાપના. એડિરેકટરે પણ હતા. પણ તેઓ એ તરસ વધારે સભ્યતાથી દેખાડતા હતા. હેસ્ટિંગ્સને વળી દેશી રાજ્યોથી કમ્પનીના મૂલકનો બચાવ કરવાનો હતો. તેણે તેનો નાશ ન કર્યો હોત તો તેઓ તેનો નાશ કરત. બેગાળાની સરહદની બહાર જાના મુગલ બાદશાહતના ઘણું મુસલમાન હાકેમોએ સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યાં હતાં, એમાંનું સૌથી મોટું અધ્યાનું રાજ્ય હતું. આ મુસલમાની રાજ્યની પેલી તરફ મરાઠાઓ ઉત્તર હિંદુસ્તાનના ખરા ધણું થઈ પડ્યા હતા અને તેમણે દિલ્હીના નામના બાદશાહને પૂતળા તરીકે પોતાના કબજામાં રાખ્યો હતો. વરન હેસ્ટિંગ્સની ડાહી રાજ્યનીતિ એવી હતી કે આ સ્વતંત્ર રાજ અને તમાં મુખ્યત્વે પોતાના મુલકની સરહદની પાસે આવેલા અધ્યાના રાજ્યની સાથે સંપ કરો. તેને આશા હતી કે જે આ મુસલમાની રાજ્ય બળવાન થાય તો તેઓ મરાઠાઓને બંગલામાં આવતાં અને ટકાવી શકે, પણ રાજ્યો પડે એવા નબળાં હતાં કે આ રાજનીતિથી માત્ર થોડીજ ફતેહ મળી. આખરે અંગ્રેજ સરકારને મુલક ગંગાના મૂલક તરફ વધારે વધારવાની અને મુસલમાની રાજને વહીવટમાં પોતાની સત્તાતળે લાવવાની તેને જરૂર પડી. બંગાળાની ઊપજમાંથી ખર્ચ પૂરો પાડવાની ગોઠવણ છેરિસે કી-બંગાળાની ઉપજમાંથી ખર્ચ પૂરે પડે એમ કરવાની હેસ્ટિંગ્સને પહેલી જરૂર પડી. કલાઈવની દ્વિરાજ પદ્ધતિ ચાલવા દેવાથી એમ બને તેવું ન હતું. એ પદ્ધતિ બંધ પાડી ત્યારે તેણે નવાબને અપાતી રકમમાંથી અર્ક ભાગ છે કર્યો. એમ કરવાથી વરસે સેળ લાખ રૂપીઆ બચ્યા. આ કામના બચાવમાં કહી શકાય કે નામને નવાબ તે વખતે બાળક હતો અને તેના ઘણા ભારે પેન્શનને માટે કાંઈ નામની સેવા પણ બજાવતો ન હતો. 1766 માં નવો નવાબ ગાદીએ બેઠા ત્યારે કલાઈવે પડે સાઠ લાખને ઠેકાણે 45 લાખ રૂપીઆ ઠરાવ્યા હતા, અને પછી 1769 માં બીજે નવાબ બેઠા ત્યારે 35 લાખ રૂપી આ ઠરાવ્યા હતા. વહીવટમાં એ પાન બદલાયા કરતું અને લેનાર માણસ પ્રમાણે હતું. વળી આ બાળ નવાબના વખતમાં વધારે ઘટાડવાનો ખુલ્લે હુકમ ડિરેક્ટર કોર્ટે હેસ્ટિસને હાથ કામ આવ્યાનો પૂર્વે છ માસપર કર્યો હતો.

Page #221
હેસ્ટિંગ્સ અલાહબાદ અને કોરા વેચે છે. ર૭ હેરિટ દિડીને પાદશાહને આપવાની ખંડણી બંધ કરે છે, 1773 કંપનીને બંગાળા પ્રાંત મળ્યા તેને સાટે દિલ્હીના પાદશાહને ત્રણ લાખ પૌડનો ખંડણ ખાપવાની કલાઈવે કબૂલ કરી હતી તે હાસ્ટિસે બંધ કરી એનાણા ઉગારવાનું તેનું બીજું કામ હતું, પણ હેટિંગ્સને મત એ હતો કે બાદશા હમ શુ મરાઠાને કબજે હવા - થી સ્વતંત્ર નથી. બાદશાહને પિસા જવા એ ખરું જોતાં મરાઠા અને પસા આપવા જેવું છે; મરાઠા જે થોડા વખતમાં વઢવું પડશે એ દેખાઈનું છે તો તેમને દ્રવ્ય આપવું એ બ્રિટિશ રાજ્યને હાનિકારક છે, એ વિચારથી તેણે પૂતળ જેવા પાદશાહને અથવા ખરું જોતાં તેના રખવાળ મરાઠાને ત્રણ લાખ પાઉંડની ખંડણી આપવી બંધ પાડી. હેમ્સિ અલાહબાદ અને કેરા વિચે છેઃ ૧૭૭૩–૧૭૭૪૧૭૬૫માં કલાઇ ગંગાના પ્રદેશના હિસ્સા પાડવા, ત્યારે અલ્લાહબાદ અને કેરા પ્રાંતિ પાદશાહને આપ્યા હતા. પાદશાહ આ વેળા મરાઠાના કબજામાં હતા, અને તેણે તે પ્રાંતો પોતાના નવા સ્વામીને આપ્યા હતા. વૉરન હેરિંગ્સ ઠરાવ્યું કે એમ કરવાથી પાદશાહનો હકક તે પરથી ઊઠી ગયો છે. એ ઠરાવ કરી તેને પ્રાંતો ફરીને ધ્યાના વજીરને વેચાતા આપ્યા. એમ કરવાથી હેટિસે કંપનીને માથેથી લગભગ પાંચ લાખ પાઉન્ડના લશ્કરી ખર્ચ છે જે ઉતા અને પાંચ લાખ પાઉડથી વધારે નાણાં એ પ્રતિ ની કીમતના કંપનીને મળ્યા. અપોવ્યાની વાયય સરહદ ઉપર આવેલ પ્રદેરા પચાવી પડી રહિલા અને ફઘાન લેક એ થોડો વખત પોતાના કબજામાં રાખ્યો હતો, તે લોકોને તાબે કરવા અંગ્રેજ લશકરની મદદ આપવાની બેલી એ વેચાણુખતમાં હતી. રોહિલ્લા લેકે જો મુસલમાન હતા, અને પરદેશી હતા, ખેડુત લોકો પર તે એ ક્રૂર પ ધ પણું બજાવતા, અને હાલ તેઓ એના બળવાન શત્રુ મરાઠાઓ સાથે તરકટ કરતા હતા. હેસ્ટિંગ્સ ધીરેલી અંગ્રેજી ફેજની મદદથી અયોધ્યાના વઝી3 શેહિલાને પૂરેપૂરા હરાવ્યા. એ લેકામાંના ઘણુ ખરા દ્દિાઓને તેણે ગંગા નદીને બીજે કિનારે આવેલા પ્રદેરામાં જઈ વસાવાની જરૂર પડી. એ પ્રદેશ તેમના મૂળ રહેઠાણની પાસે હતો અને તે જ ફળદ્રુપ હતા, પણ ત્યાંથી

Page #222
ર૦૮ હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. તેઓ અયોધ્યાની ઉપર ઉત્તર સરહદમાં મરાઠાઓને દાખલ કરી શકે એમ નહોતું. આ ઉપર વર્ણવેલા ઉપાયથી હેસ્ટિસે દિલ્લીના બાદશાહના મરાઠા રખવાળાને બંગાળાની ખંડણી આપવીબંધ કીધી, જેના મળતી આ એપ્લાના વઝીરનું જોર વધાર્યું, અને તેની સરહદમાં મરાઠા લેકે આવી ન શકે એમ કીધુ. મહેસુલ તેમજ ખરચમાં દરવરસે દશ લાખ પાઉંડ, એટલે બધુ મળીને વીસ લાખ પડના લાભ કરી તેણે બંગાળામાં કંપનીની ઉપજ વધારી. ચેતસિંહ તથા અયોદયાની બેગમને લૂટયાં–કંપનીના વસલાત ખાતાની હાલતમાં વધારે સુધારો કરવાને હેટિસે ચૈતસિંહ અને અયોધ્યાની બેગમો પાસેથી નાણાં કાવ્યાં. અંગ્રેજની રખવાલીમાં બનારસનો રાજા ચેતસિંહ ધનવાન થયો હતો. જેનાં ખર્ચમાં મદદ કરવાને હેરિટસે તેની પાસે જે વાજબી નાણાં માગ્યાં તે આપવાની તેણે ના પાડી તે માટે તથા અંગ્રેજ સરકારના દુશ્મન પડે પત્રવડેવાર કર્યો તેથી તેને પરહેજ કર્યો. તેણે નાશી ફિતૂર મચાવનારાની સરદારી લીધી તેમાં તેની હાર થઈ. તેની જાગીર જપ્ત કરી તેની ગાદીએ તેના ભત્રીજાને, વધારે ખંડણી આપવાની શરતે બેસાડો. ચૈતસિંહને સહાય કરવાનું તોહમત અયાની બેગમ (નવાબ વછરની મા ) ઉપર મૂકી ભારે દંડ માગ્યા. બાઈએ તે નહિ આપવાની ભારે હઠ લીધી. તેના ઉપર અને તેના ઘરના બાજાઓ ઉપર નિર્દય જુલમ કરી દશ લાખ પાઉંડથી વધારે રકમ પડાવી લીધી. ઈંગ્લાંડમાં હેસ્ટિસપ૨ ચાલેલો મુકદ્દમો, 1788-195-. વૈરન હેસ્ટિમ્સ ૧૭૮૫માં પાછા ઇંગ્લાંડ ગયા ત્યારે તેને માથે આ અને બીજો જનમનાં કામનું હિમત મૂકી આમની સભાએ તેનાં કૃત્યની તજવીજ ચલાવી. અમીરની સભામાં તેનો કાયદા મુજબ ઈન્સાફ થયા. તપાસણી છેક સાત વર્ષ પૂરી થઈ (1788-1995). ઈંગ્લાંડના ઈતિહાસમાં નોંધાયેલી ઘણી પ્રખ્યાત રાજકીય તપાસણીઓમાંની એક ખા છે. બધાં તેહમત નાસાબીત ઠરાવી હેસ્ટિસને છોડી વધે. તોપણ એ તપાસણીમાં પોતાનો બચાવ કરવાના ખર્ચથી તે પાયમાલ થઈ ગયો, અને તેના ગુજરાનનો આધાર ડિરેક્ટર કોર્ટના ઉદારપણા પર રહ્યો. એ ઉદારપણું કરવામાં તેઓ કી ચૂક્યા નહિ.

Page #223
પહેલું મરાઠી યુદ્ધ. ર૦૮ હેસ્ટિમ્સનું નબળું બહાન–બંગાળામાં કરેલાં હેસ્ટિંગ્સનાં કેટલાંક કોનો ખ સબબ એ હતો કે તેને પોતાની હયાતીનાજ રક્ષણને સારૂ બાથ ભીડવાની હતી; દેશી રાજ્યકર્તએ કરાર તથા તેથી તને જોગવાઈ મળી. મુગલ વાઈસરૉયથી એ નિર્દયપણે પોતાની જોગવાઇનો ઉપયોગ કર્યો. હિંદમાં અમલ કરી ગયેલા અંગ્રેજોમાં જે પુરૂષ અતિતીવ્ર બુદ્ધિવાળા અને અતિદઢતાથી કારભાર ચલાવનાર હતા તેને માટે આ કારણે સબળ નથી. દક્ષિણુ હિંદના કામમાં વૉરન હેસ્ટિંગ્સને ફક્ત નાણું મેળવવાપર નજર રાખવાની ન હતી. મહાપુરૂષ એ તેનું ખરું સ્વરૂપ હતું તે ત્યાં દેખાય છે–મંત્રિસભામાં શાંત, સાહસકર્મ માટે લેવામાં સાવધ, પણ કામ હાથમાં લીધા પછી તેને ત્વરાથી અમલમાં લાવનાર અને જે જે કામ કરવા ધારે તેમાં અછત હિમ્મતવાન હતા. પહેલું મરાઠી યુદ્ધ, ૧૭૭૪-૧૭૮૧-મદ્રાસ અને બંગાળ સરકારે મૂલક જીત્યા પર મુંબાઈ સરકારને અદેખાઈ આવી. પુણાના દરબારમાં પોતાનું ઉપરીપણું સ્થાપવાનો ઠરાવ તેમણે કર્યો. આ લોભને તૃપ્ત કરવાની જોગવાઈ તેમને 1775 માં સુરતના કરારથી મળી. પુણાની ગાદી પર પેશ્વા તરીકે દાવો કરનારામાંના એક ઉમેદવાર નામે રધુનાથરાવ જોડે એ કરાર થયા તેમાં એવી બોલી હતી કે અંગ્રેજે તેને પુણે લઈ જઈ ગાદી અપાવવી ને તેને માટે તેમને સાલ્સેટ અને વસાઈ આપવાં. એ કરાર પાર પાડવાને લડાઈ ચાલી તેને પહેલું મરાઠી યુદ્ધ કહે છે. ગવર્નર જનરલ ના યોદ્દાની રૂએ વોરન હેસ્ટિ ગ્સ મુંબાઈ સરકારના ઠરાવપર પોતાનો અધિકાર ધરાવતો હતો. તેણે સુરતના કરાર બહુ નાપસંદ કર્યો, પણ વઢવાઢ ખરેખરી શરૂ થઈ ત્યારે તેણે બંગાળાના તમામ લશ્કરની મદદ મોકલી. તેના એક માની તા સરદાર નામે કર્નલ ગડર્ડ એક સમુદ્ર કાંઠેથી સામા બીજા સમુદ્રકાંઠા સુધી કુચ કરી ગુજરાતને તવંગર પ્રાંત લગભગ એકે લડાઈ કર્યાવિના જીતી લીધું. કપ્તાન પેહામ નામે બીજા સરદારે વાલિયરનો ડુંગરી ગઢ હુમલે કરી લીધો. એ કિલ્લો હિંદુસ્તાનની કૂંચી ગણતિ હતો. 1778 માં મુંબાઈની ફેજને છતી 27

Page #224
210 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. મરાઠાઓ વાર્ગમમાં પોતાની મરજી પ્રમાણે તેની કને કરાર લખાવી લીધે તે નામોશીનું સાટું આ ભારે તોથી વળ્યું. પણ યુદ્ધ 1781 સુધી જારી રહ્યું. 1782 માં સાબાઈ ગામમાં સલાહને કરાર થયા તે વડે તેનો ખન્ત આવ્યા. એ કરારપ્રમાણે યુદ્ધની પહેલાં જેવી સ્થિતિ વહીવટમાં હતી તેવી જ સ્થિતિ પાછી સ્થપાઈ. ઇજના ઉમેદવાર રાધાબાને પેન્શન આપી દૂર કર્યો, ગૂજરાત મરાઠાને પાછી આપી, અને માત્ર સાર્સેટ, ઘારીપુરી, અને બીજા બે નાના બેટ અંગ્રેજે રાખ્યા. મહેસૂરજડે યુદ્ધ, ૧૭૮૦–૧૭૮૪–એ અરસામાં મરાઠા રાજ્ય મંડળથી વધારે ભયંકર શત્રુ સાથે વૈરન હેસ્ટિંગ્સને કામ પડ્યું. મદ્રાસ સરકારની બેઝીકરી ચાલથી મહૈસૂરના “હિંદરઅલી અને દક્ષિણના નિજામ જોડે દુશ્મનાઈ થઈ. હિંદના મુસલમાની રાજ્યકત્તામાં એ બે અઠ્ઠી વધારે બળવાન હતા. અંગ્રેજની વિરૂદ્ધ એકે કરી એ બેએ મરાઠાને તેમાં ભેળવવાની કોશિશ કરી. મતલબ પાર પાડવામાં હિસ્ટિમ્સની ચતુરાઈએ કરીને નિજામ અને નાગપુરના મરાઠા રાજા એ સંપમાંથી છૂટા પડ્યા; તોપણુ વીજળીના ઝપાટાની પદે હરઅલીની સેના કનૌટકમાંના બ્રિટિશ મૂલક ઉપર તુટી પડી. કર્નલ બેલીની હાથે નીચેની જબરી લશ્કરી ટુકડી પરખાદમ આગળ કતલ થઈ અને મહેસૂરના સવારે દેશ ઊજડ કરતા મદ્રાસના કેટ લગી જઈ પહોંચ્યા હેસ્ટિંગ્સના ઉત્સાહથી ઉકેશાઈ બંગાળીને બીજી વારકી અંગ્રેજી નામની લાજ રાખી. મદ્રાસને છેડવવાને વૈદેવૉશની લડાઈ જીતનાર સર આયર કટને બની શકે તેટલી જ અને નાણાં આપી તેણે સમુદ્રવાટે મોકયો, અને વરાડના રાજાને તથા નિજામને ત્રાસમાં રાખવાને જમીનને રસ્તે કર્નલ પિઅર્સને દક્ષિણમાં રવાના કર્યો. ઝઘડે જેસબંધ ચાલવા પામ્યા, કેમકે ઘરડા સર આયર કૂટમાં દમ રહ્યા નહતિ અને મહેસરનું લશ્કર સારું કેળવાયેલું હતું, એટલું જ નહિ, પણ હૈદર અને તેને દીકરો ટિપૂ ચતુરાઈથી તેનો ઉપયોગ કરતા હતા. 1782 માં હદર મરી ગયો અને અરસ્પપરસનું જીતેલું પાછું આપવાની શરતે 1774 માં ટિપુ જોડે સલાહ

Page #225
બંગાળાની વસૂલાતની જમાબંદી. ર૧૨ થઈ. સને 1785 માં વોરન હેરિટમ્સ ગવર્નર જનરલની નોકરી છેડી સ્વદેશ ગયો, લૉડ કોર્નવોલિસ, ૧૭-૧૭૯૩–સને 1786 માં લૉર્ડ કોર્નવોલિસ ખાળ્યા. હિંદના ગવર્નર જનરલના કામપર આવનાર ઊંચા દરજાને પહેલે અંગ્રેજ ઉમરાવ એ હતા. આ બે મોટા માણસના વખતને વચગાળે વીસ માસ લગી (ફેબ૦ ૧૭૮પ થી સપ્ટેમ્બર 1786 સુધી ) કંપનીના સિવિલ સર્વટ સર જોન સૅલ્ફરસને કામ ચલાવ્યું. લોર્ડ કોર્નવોલિસે ગવર્નર જનરલને માટે અધિકાર બે વાર ચલાવ્યા. પહેલીવાર 1786 થી 1793 લગી તેણે અમલ કર્યો. એ સમય બે મોટા બનાવને માટે પ્રખ્યાત છે –બંગાળાની સ્થાયી જમાબંદી, અને બીજું મહેસૂર યુદ્ધ મુલ્કી કારભારનો પાયો વોરન હેસ્ટિમ્સ નાંખ્યો, ને તેના ઉપર ઈમારત કોર્નવોલિસે ચણી. યુપીઅને ફોજદારી ઈન્સાફનું કામ સેપનાર, અને કલકત્તામાં નિજામત સદર અદાલત કે જિદારી ઈન્સાફ કરવાના અધિકારવાળી સુપ્રીમ કોર્ટ સ્થાપનાર પહેલે તે હતા; કલેકટર અને જડજનાં કામ જુદાં પાડનાર પણ તેજ હતો. મદ્રાસ અને મુંબાઈ ઈલાકા વધી હિંદના મોટા મુલ્કી વિભાગ બન્યા ત્યારે એમાં પણ એ બંગાળામાં રચેલી પદ્ધતિ દાખલ કરી. બંગાળાની વસૂલાતની જમાબંદી–પણ જે મિટા કામ માટે કંર્નવાલિસ પણે પ્રસિદ્ધ થયા છે, તે બંગાળાની જમીનની પેદાશની સ્થાયી જમાબંધ છે. આ વખતસૂધી ઊપજ ઊધરાવવામાં થોડી ઘણી જની મુગલાઈરીત ચાલતી. જમીનદારે કે સરકારી ઈજારદારોના અધિકારનું વલણ હમેશ વંશપરંપરા થવાનું હતું. જાત જમીન ખેડનારા કનેથી ઊપજ ઊઘરાવવાને તેમને અતિયાર કબૂલ કરવામાં આવ્યો હતો. પણ ખેડુતોની પેદાશમાંથી કેટલે ભાગ લેવો તેને માટે કાંઈ મુકરર નિયમ ઠરાવેલ નહતો, તેથી વરસોવરસ એક સરખી રકમ વસૂલ થતી નહિ. હસ્ટિસે આવતા પાંચ સાલની જમાબંદી પરથી અનુભવ મેળવવાની કોશિશ કરી કે તે ઉપરથી આગળને માટે દરનું ધોરણ નીકળી શકે. એથી ઉલટું હેસ્ટિસના હરીફ ક્રાન્સિસનું મત એવું

Page #226
૨૧ર હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. હતું કે સરકારનું લહેણું ઠેરવી હશે તેનું તેજ રાખવું. ઈગ્લાંડમાંના અધિકારીઓને અભિપ્રાય પણ એજ હતિ. તેનું એક કારણ એ કે ઉપજ વધારે કાયમ પાયાપર રહે અને બીજું કારણ એ કે આ જમીનદાર મિકતની અંગ્રેજી પદ્ધતિના જમીનના માલીક જેવા બને. 1780 માં કૉર્નવોલિસ આ તરફ આવ્યા ત્યારે એ વિચાર પ્રમાણે સ્થાયી જમાબંદી ઠરાવવાને તેને હૂકમ આપવામાં આવ્યા હતા. સ્થાયી જમાબંદી, ૧૭૯૩-જમાબંદીનું કામ 1789 માં શરૂ થયું અને 1791 માં પૂરું થયું. જેમ અકબરે કર્યું હતું અને હાલ બ્રિટિશ પ્રાંતોમાં જ્યાં જ્યાં જમાબંધ ઠરાવવામાં આવે છે ત્યાં કરવામાં આવે છે તમ ખેતરો માપવાની કે પાકનો હિસાબ કાઢવાની કોશિશ કરી નહિ. પાછલી સાલમાં ભરણું થયેલું તે પરથી હવે પછીનાં વરસમાં આપવાની રકમ ઇરાવી. પ્રથમ દશ વરસનો ઠરાવ કર્યો પણ 1783 માં તેને હમેશને માટે સુકરર કર્યો. બંગાળાની જમીનની ફલ ઉપજને આંકડા એ ઠરાવ પ્રમાણે શક્કાઈ રૂપિયા 2,68,00,989 થે, એટલે આશરે ત્રીસ લાખ પડ જેટલે થયા. લોર્ડ કોર્નવોલિસે એ ગોઠવણ અમલમાં આણી, પણ તેની વિગત માટે વખાણુ કે ઠપકે જે ઠરે તે સર જોન શેર (પછીથી લોર્ડ ટેનમથ) ને માથે છે. તે સિવિલ સર્વટ હતા, અને તે કાળે દેશનું જ્ઞાન તેને જેટલું હતું તેટલું બીજા કોઈને ન હતું –માલિકી ધરાવનાર જમીદાર વર્ગવિષે કૉર્નલિસના મનમાં પહેલેથી ઉત્પન્ન થયેલા વિચારને લીધે અને સ્થાયી ઠરાવને સારૂ ડિરેકટર કેટેની ઉતાવળે કરીને જેટલી સાવચેતી રાખી શકાઈ તિ કરતાં શેર વધારે સાવચેતીથી કામ કરત. મહેસૂર જોડે બીજું યુદ્ધ 1780-1703- ૧૭૮૦–૧૭૦રને હેંસ્રરના રાજ્ય સાથે થયેલો બીજે ઝગડા બે બાબતમાં વિખ્યાત છે. ગવર્નર જનરલ લોર્ડ કોર્નલિસ બ્રિટિશ લશકરને સેનાપતિ બની પડે એવા દબદબા અને સામાન સરંજામનાં ઠાઠમાઠથી ચઢો કે ઔરંગજેબની સવારી આવી હોય તેવું જણાયું. દક્ષિણમાં બે મોટાં રાજાએ, નિજામે અને મરાઠી રાજ્ય મંડળ, અંગ્રેજને મદદ કરી,

Page #227
હિંદમાં ફ્રેંચ સત્તા. 213 અને ટિપૂ સુલતાનની રાજધાનીને લૉર્ડ કોર્નવોલિસે ઘેરી લેવા માંડી ત્યારે તે તાબે થયા. ત્રણે સંપીલા રાજયોમાં વહેંચી લેવાને સુલતાને પોતાનો અને અર્ધ મૂલક તથા યુદ્ધમાં થયેલા ખર્ચ પેટે ત્રીસ લાખ પૌડ આપવાનો કરાર કર્યો. એ શરતો તેણે અમલમાં આવ્યું, તોપણ તે દિવસથી તેને જીતનાર એગ્રેજપર વેર લેવા તે તપી રહ્યા. લૉર્ડ કૉર્નવોલિસે સને 1783 માં અધિકાર છેડો અને તેની પછી સર જોન શેર (પાછળથી લૉર્ડ ટીનમાઉથ)આવ્યા. લૉર્ડ વિલેસ્લે, ૧૭૯૮-૧૮૫–સને 1783 થી 1798 લગી સર જોન શેરે ગવર્નર જનરલને અધિકાર ચલાવ્યા તે વખતમાં કાંઈ મોટો બનાવ બન્યા નહિ. 1788 માં લૉડ મૉર્નિંગ્ટન હિંદમાં આવ્યો. અ અમીર માર્જિસ ઍવ વિલેસ્લેના નામથી વધારે મશહુર છે. જે પાદશાહી યોજનાઓથી દેશનો નકશો બદલાઈ ગયા તે યોજનાઓ અહિં આવ્યા પહેલાં તેના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ હતી. તે પિટ્ટનો મિત્ર અને માનીતો હતા, અને રાજકીય બાબતમાં, લાંબી નજર અને ફ્રેંચ નામ માટે સ્વાભાવિક શત્રુવટના વિચાર તેને પિટ્ટ કનેથી મળ્યા એવું ધારવામાં આવે છે. તેણે પહેલેથી એક ધોરણ બાંધ્યું. તે એક હિન્દી દીપકલ્પમાં સર્વોપરિ રાજ્યસત્તા અગ્રેજ સરકારે પોતાને હાથે લેવો અને દેશી રાજા અને રાજ્ય ચિન્હ રાખવાં હોય તો તેઓએ રાજકીય સ્વતંત્રતા આપી દેવી. એના સમયથી હિંદના ઈતિહાસમાં માત્ર આ ડાન્યરીતિ ધીમે ધીમે ખીલતી જાય છે, અને ૧૮૭૭ના જાનેવારી મહિનાની ૧લી તારીખે રાણી વિકટોરીઆએ હિંદની એપ્રેસ ( કેસરે હિંદ ) નો ઈલાકામાં ધારણ કર્યાનાં જાહેરનામાં કર્યા ત્યારે એ રાજ્યરીતિ પૂરેપૂરી અમલમાં આવી. હદમાં ફ્રેંચ સત્તા, ૧૭૯૮-૧૮૦૦-પરરાજ્યો વર્તવ માં તેનો મુખ્ય વિચાર એ હતો કે નલિયન પડે ઇંચ ફેજ લઈ હિંદપર ચડવા પામે નહિ તેમ કરવું. હિંદી રાજકારભારીઓના મનમાં પાછળથી રૂશ વિષે જે ક૯૫ના બંધાઈતે કલ્પના આ વેળા અને પછી ઘણું વરસ સુધી ક્રાસના સંબંધ માં હતી. એ ભય પણ હાલ છે.

Page #228
ર૧૪ હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. ન હતું એ પણ ખરું. પલટણે હૈદરાબાદના નિજામની ચેકી કરતી અને તેને ધાકમાં રાખતી. મરાઠી રાજ્યમંડળમાં લશ્કરી કામમાં મુખ્ય સિંધીઆ હતા, અને સાહસિક છે તેની પલટ ના નાયક હતા અને તેઓને કવાયત શીખવતા. ચ રાજ્યના ડિરેક્ટર જેકે ટિપુ છુપ પત્રવહેવાર ચલાવતો હતો. તેણે પોતાના રાજ્યમાં સ્વતંત્રતાનું વૃક્ષ પવા દીધું, અને એક પ્રજાસત્તાક મંડળીને પડ ‘સિટિઝન ટિપુ' નામે સભાસદ થયો. ચડે ખટપટ ચલાવવાને અને ચડાઈ કરવા ની જ ભેગી કરવાને બે દેશોની વચગાળે. આવેલા ભારીરિયસ અને ખુબ બેટ ફાવતા ખાવ્યા. એ સર્વ ઉપરાંત એ વેળા નેપોલિયન બો પાર્ટ મિસર દેરામાં હતો. મહાત્ સિકંદરની પેઠે હિંદુસ્તાન જીતવાનાં સ્વપ્નાં તેને આવતાં હતાં, અને અત્યાર સુધીમાં તેની જે કોઈથી છ તાઈ નહતી તેને કઈ દિશાએ તે વાળશે તે કોઈ જાતું નહતું. લૉર્ડ વિલે પ્લેની પૂર્વ હિંદની હાલત, ૧૭૯૮-ફ્રેંચ લોકની એઆિમાં જે આશા હતી તે ધૂળધાણું કરી નાંખવાની યુકિત વિલએ યોજી. તે એ હતી કે પોતે મોટા હિંદીરાજ્ય મંડળના પ્રમુખ બનવું કલા વિની તરવારે અને વૉરન હિસ્ટિંગ્સની રાજપુકિતએ અંગ્રેજને નીચલા બંગાળામાં સર્વોપરિ ર્યા હતા. એ સકે પુરો થયા પહેલાં ગાના પ્રદેશને ઊંચે સધી દરિયાઈ કિ રેિથી બે વારમ લગી અંગ્રેજની સત્તા બરાબર જામી હતી. અંગ્રેજી હદની પિલીમેર અયોધ્યાના નવાબ વજીરે બ્રિટિશ લશ્કરની મદદને માટે નાણાં આપવાની કબૂલાત આપી હતી. એ નાણાંની રકમ 1797 માં દરસાલ 7,60,000 પાઉંડની ઠરી. એ રકમ નવાબથી દરસાલ ભરી શકાઈ નહિ તેથી તેણે રોકડ નાણાને બદલે મૂલક આપવાની વિટ્ટી ચલાવી. ૧૮૦૧માં લખનેરમાં કરાર થયો. તેમાં દોઆબ નામે ગંગા ને જમનાની વચ્ચે આવેલ રસાળ પ્રાંત તથા રિોહિલખંડ અંગ્રેજને આ છે ઠર્યા. લેડ વિલેસ્લેના વખતની પહેલાં દક્ષિણ હિંદમાં એજને કબજે માત્ર મદ્રાસ અને મુંબાઈ ઈલાકાના કાંઠાને મૂલક હતિ. ઉત્તર હિંદમાં દિલીલગી અંગ્રેજને સર્વોપરિ કરવા અને દક્ષિણ

Page #229
નિજામ જોડે કરાર. ર૧પ હિંદમાંનાં મોટાં રાજ્યોને કંપની સરકારને તાબેદાર કરવાં એવો ઠરાવ વિલેસ્ટેએ કર્યો. કરેલા કોલ તોડ્યા વિના દેશી રાજાઓના કાવતરાંથી આ ઠરાવ અમલમાં લાવવાની તેને જોગવાઈ મળી. વખત એવો આવ્યા હતા કે અંગ્રેજે હિંદમાં શ્રેષ્ઠ થવું કે હારીને નાશી જવું. મુગલાઈન રાજ્ય છેક સૂટી ગયું હતું અને હવે મુખ્ય સત્તા તે પાદશાહતના પ્રાંતિ ના મુસલમાન ગવર્નરેને હાથ જાય કે મરાઠી રાજમંડળના હાથમાં જાય કે એગ્રેજ સરકારને હાથ અવે. લૉર્ડ વિલેસ્લીએ નિશ્ચય કર્યો કે એ સર્વોપરિ સત્તા અંગ્રેજે લેવી. લૉર્ડ વેલેસ્લેની રાજનીતિ-હિંદમાં પ્રથમ તેને કરવાનું કામ સહેલું હતું. લખનારના કરારથી હાલના વાયવ્ય પ્રાંતોના મધ્યભાગ લગીને મૂલક એગ્રેજને કબજે આવ્યો અને અયોધ્યામાં તેમની સત્તા સ્થાપના થઈ. એ હદપાર રાજ્યાધિકારનો વહિવટ મરાઠી રાજમંડળની ઉત્તર શાખાઓને હાથ હતો અને નામ કે પૂતળા જે પાદશાહ તેમના કબજામાં હતો. બીજું મરાઠી યુદ્ધ (182- 1804 માં ) થયું ત્યારે તેને આખી પ્રજા જોડે અસરકારક રીતે વર્તવાનો લાગ મળે ત્યાં સૂધી તેણે એ શાખાઓને છોડી નહિ. દક્ષિણ હિંદમાં તેને હૈદરાબાદના નિજામનું રક્ષણ કરવાની ગરજ માલુમ પડી. અહીં તે એવી રીતે વર્યો કે પછીથી ઊઠેલા ઝગડામાં નિજામ તેની સલાહ પ્રમાણે ચાલ્યો. દક્ષિણમાં બીજું મુસલમાની રાજ્ય હેસ્રરમાં ટિપૂ સુલતાનને હાથ હતુ. એ સુલતાન જેડે વર્તવાનું કામ એટલું સહેલું ન હતું. લૉર્ડ વિશ્લેસ્ટેએ તેને છૂંદી મારવાનો ઠરાવ કર્યો અને અંગ્રેજને તેણે મસ ખીજવ્યા હતા તેથી તેને તમ કરવાનું પુષ્કળ કારણ મળી આવ્યું. દક્ષિણના ત્રીજા રાજબળનું-મરાઠી રાજમંડળનું બંધારણ એવું ઢીલું હતું કે પ્રથમ લૉર્ડ વિલ્વેએ તેની સાથે મિત્રાચારીના એબસ્તથી રહેવાની આશા રાખેલી જણાય છે. તેમની સાથે દોસ્તી થાય ને વળી ત્રુટે એવું કેટલાંક વરસ લગી થયાં ક્યથી જ્યારે તેની ખાતરી થઈ કે દક્ષિણ હિંદનું સપરિપણું મરાઠાને હાથ રહે કે અંગ્રેજને હાથ રહે, ત્રીજે રસ્તા નથી, ત્યારે શું કરવું તેનો નિશ્ચય કરવામાં તે ખંચાયો નહિ. નિજ મ જોડે કરાર, ૧૭૯૮.–દક્ષિણનાં ત્રણ રાજ્યોમાં વધારે નબળું રાજ્ય હૈદરાબાદના નિજામનું હતું. લૈર્ડ વિલેએ પ્રથમ

Page #230
216 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજયની સ્થાપના. 7. હાથમાં લેવાની કેશિશ કરી. ખબરદારી ભરેલી તળાવટથી કામ ચલાવી તેણે પોતાની ધારણા પાર પાડીને જે હરીફ બને તેવો હતો તેને તહનામા વડે ઉપયોગી મિત્ર કર્યો. હૈદરાબાદની ચ પલટણોને તોડી નાંખી અને નિજામ કરાર લખી આપ્યો કે અંગ્રેજ સરકારની મજુરી વિના કોઈપીઅનને નોકરીમાં રાખવો નહિ–એ વખતથી દેશીરા જોડે કરેલા દરેક તહનામામાં એ શરત દાખલ કરી છે. સૂર છેડે ત્રીજું યુદ્ધ, ૧૭૯કૅર્નવોલિસે ટિપૂને હરાવ્યો હતો પણ વશ કયો નહતો. હવે વિશ્લેએ પોતાનું બધું બળ તેના ઉપર લગાડયું ચ સાથેટિખટપટ કરતો હતતિ ઊઘાડી પડી અને સહાયભૂત અંગ્રેજી ફેજ રાખવા વગેરેના નવા તહનામાને વળગી રહેવા તેને કહાવ્યું. તેમ કરવાની તેણે ના પાડી ત્યારે તેની જોડે યુદ્ધનું જાહેરનામું કર્યું અને સવારીની ગોઠવણ જાતે કરવાને તથા જે બને તેની ઉપર દેખરેખ રાખવા રાજપ્રતિનિધિત શોભે તેવા ઠાઠમાઠથી વિલે મદ્રાસ આવ્યા. નિજામની મદદગારી ફેજ સાથે એક ગ્રજી ફોજ મદ્રાસથી મહેસૂરમાં પેઠી. પશ્ચિમ કાંઠેથી બીજું લશ્કર આવ્યું. લડાઈના મેદાનમાં નબળી રીત સામો થયા પછી ટિy પોતાની રાજધાની શ્રીરંગપટમમાં ભરાયો અને જ્યારે તે શહેર પર એજ લશ્કરે હલા કર્યા ત્યારે તૂટેલા કોટમાં તે બહાદુરીથી લઢતાં પડશે (1799). લાસીના યુદ્ધ પછી જે બનાવ બન્યા તેમાં આથી એટલે શ્રીરંગપટમ છતી લેવાથી દેશી તેની કલ્પના પર જેટલી અસર થઈ તેટલી બીજા કાઈથી થઈ નહતી. એ ફતહ જનરલ હૉરિસને અમીરપદ અને વિશ્લેને આઈરિશ માસિનો ઈલકાબ અપાવ્યા. ટિપૂના ભૂલકની વહેંચણું કરવામાં વિલેસ્લે વિવેકથી વ. મધ્યભાગે મહેશ્વરનું જૂનું રાજ્ય હતું તે તેના હિંદુરાજાને ગાદી પરથી ઉઠાડી મૂકી હૈદરઅલીએ ખુંચવી લીધું હતું. એ રાજાનો બાળ વારસ હતો તેને બે ભાગ પાછા આપ્યા; ટિપૂને બાકીના મૂલક નિજામ, મરાઠા અને અંગ્રેજ વચ્ચે વહં. હિંદની અગ્નિકોણમાં આવેલા કર્નાટક દેશપર અર્કટને નવાબ હકમત ચલાવતા હતા. એ દેરા તથા તાજેતરનું સંસ્થાન એ બને આ અરસામાં ખાલસા કરી એરોજના પ્રત્યક્ષ અધિકારમાં આણ્યા. એમ મદ્રાસ લિકે બન્યો તે

Page #231
બીજું મરાઠી યુદ. ર૧૭ આજ સુધી લગભગ તેટલોજ છે. કતલ થયેલા ટિપૂના પુત્રો પર પિતાના જેવી માયા દાખવી તેણે તેમની સંભાળ રાખી, તેમને મોટા દરમાયા બાંધી આપ્યા અને અર્ધપર્ધા રાજ જેવા ઠાઠમાઠ સાથે પ્રથમ ગુલામ મુહમદ 1877 લગી જીવતો હતો. કલકત્તામાં તેને સો ઓળખતા હતા, અને સુલેહના અમલદારનું કામ તે ઉગથી કરતો. માઠી રાજ્ય, ૧૮૦૦-કિપૂ જોડે થયેલાં બંને યુદ્ધમાં મરાઠા એજના નામના સાથી હતા, પણ તેઓએ ખરી મદદ કરી હતી, અને હમણાં જેમ નિજામ અંગ્રેજો પક્ષકાર થયા હતા તેમ તિ થયા નહતા. આ વેળા મરાઠાના બળવાન રાજ્ય પાંચ હતાં. એ મરાઠી રાજમંડળમાં પુણાનો પિ યા સર્વોપરિ મનાત હતા અને મરાઠા લોકનું મૂળસ્થાન પશ્ચિમ ઘાટના મુલકમાં હતું, ત્યાં તેનો અમલ હતો. વડોદરાના ગાયકવાડ રસાળ ગૂજરાત પ્રાંતમાં વરસે વરસ પીડા કરતા મધ્ય હિંદમાં ગ્વાલિયરને સિંધ અને ઈંદોરનો હાલેકર એ બે લશ્કરી સરદારે વારાફરતી શ્રેષ્ઠતા ધારણ કરતા. પૂર્વમાં નાગપુરને ભાંસલા રાજા વાથી ઓરિસ્સા ના કિનારા લગી રાજ્ય કરતો. એમને સહાયભૂત સેનાપદ્ધતિમાં લેવાની મહેનત વિલેસ્ટેએ કરી. હા કરે પેશ્વાને હરાવી બ્રિટિશ મૂલકમાં નાશી જવાની જરૂર પડી તેથી તેને વસઈમાં અંગ્રેજ જેડે 1802 માં તહ અમું કરવાની જરૂર પડી. એમાં તેણે ગ્રેજ સરકારને વચન આપ્યું કે યુરેપી કે દેશી કોઈ રાજ્ય જોડે વહેવાર રાખવો નહિ, અને સહાયભૂત મનાના ખર્ચને સારૂ તેણે અંગ્રેજને મૂલક આપો. આથી મુંબાઈ ઈલાકામાં અંગ્રેજની મુલ્કી સત્તાનો ઘસે વિસ્તાર થયો. પણ એવા બીજું મરાઠી યુદ્ધ ઉત્પન્ન રાજાએ અને સિધિઓએ કબૂલ રાખ્યું નહિ. બી મરાઠીયુ દ્ધ, ૧૮૦૨-૧૮-લડાઈ ચાલી તેથી કદાચ હિંદમાં બ્રિટિશ જે કરેલી સળી લડાઈખાથી વધારે કીર્તિ મળી. સામાન્ય ગોઠવણું અને જોઈએ તેટલાં સાધનો પૂરાં પાડવાની ત્રેવડ લૉર્ડ વેલ્વેસ્ટેએ કરી હતી અને પાછા નહિ હઠે એવી કે હારી ન જાય એવી 28

Page #232
218 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. હિમ્મત પણ તેની જ હતી. લશ્કરના સેનાપતિઓ સર આર્થર વેલ્લે (પછીથી ડયુક ઑવ્ વેલ્લિટન ) અને જનરલ (પછીથી લોર્ડ) લેક હતા. વિશ્લેએ દક્ષિણમાં કામ ચલાવ્યું અને થોડા મહિનામાં એસે અને આર્ગામની લડાઈમાં ભારે જય મેળવ્યો તથા અહમદનગર જીતી લીધું. હિંદુસ્તાનમાંની લેકની સવારી પણ તેવી ફતેહમંદ થઈ. ઈતિહાસ લખનારા એના જય વિષે ઓછું બોલ્યા છે, પરંતુ તને જાય છે નહતિ. તે અલીગઢ અને લાસ્વારીના હપૂર્વક થયેલાં યુદ્ધમાં ફતિહ પામ્યો અને તેણે દિલ્હી અને આગ્રા શહેરો લીધાં. સિધિઆની ચ ફેજને તેણે વિખેરી નાંખી અને તે જ વખતે મુગલ પાદશાહનો હિમાયતી થઈ તેના પૂર્વજોની રાજધાનીમાં તે રહ્યો. 1803 ની સાલ પૂરી થયા પહેલાં સિધિઓ અને નાગપુરને ભેંસલા રાજા, એ બેઉએ, સલાહનાં કહેણ મોકલ્યાં. જમનાની ઉત્તરે આવેલા પોતાના તમામ મૂલક પર હક્ક સિધિઓએ આપી દીધો અને આંધળા ઘરડા પાદશાહ શાહઆલમને અંગ્રેજના રક્ષણમાં મૂ. ભાંસલાએ ઓરિસા પ્રાંત અંગ્રેજને આપ્યો. ત્યાર પહેલાં 1803 માં ઉતાવળે કચ કરનારી એક એક કેજે એ પ્રાંતનો કબજે કર્યો હતો. ભસલાએ વરાડપ્રાંત નિજામને આપ્યા. (શટિશ સરકારના કહ્યા પ્રમાણે વર્તવાથી નિજામને દરવખતે ન મૂલક મળતા હતિ. લટાર જસવંતરાવ હાકર એ રણમાં રહ્યા. માળવા અને રજપૂતાનામાં લૂંટ કરી તે પિતાના લશ્કરનું ગુજરાન ચલાવતા હતા. વિલેસ્લેની હકુમતનાં છેલ્લાં વરસ હાલ્કર સાથે વઢવામાં ગયાં, પણ તેથી અંગ્રેજના નામને થોડી આબરૂ મળી. મધ્ય હિંદમાં કર્નલ માન્સનને પાછું હઠવું પડયું તે આફત ભરેલું થયું (1804) અને તેથી વાર્ગીમનો કેલકરાર અને હૈદર અલીએ કર્નલ શૈલીના લશ્કરનો નાશ કર્યો હતો તે યાદ આવ્યાં. ભરતપુરના ધેરામાં લેક વડે હાર્યો. એ અંગ્રેજી સેન્ચે પોતાનો મતલબ પાર પાડશા વિના પાછી પાની કરી તેનું એક ઉદાહરણ છે (185). ૧૮૨૭માં અતિ ભરતપુર છતાયું. લૉર્ડ વિલેસ્લેના પછી હિંદની હાલત, ૧૮૭૫–લ - લેસ્ટેએ છ વરસ કારભાર ચલાવ્યો, તે દરમિયાન પોતાની મુલ્કી .

Page #233
લડ વેલેસ્ટોના પછી હિંદની હાલત. ર૧૯ યોજના લગભગ સઘળી પાર પાડી. ઉત્તર હિંદમાં લૉર્ડ લેકની સવારીથી વાયવ્ય પ્રાતિ ( પ્રાચીન મધ્યદેશ ) અને પૂતળા જેવો પાદશાહ અંગ્રેજ સરકારને કબજે આવ્યાં. એ નવા મૂલકને પૂર્વે અયોધ્યાના નબાબ વજીર પાસેથી મળેલા મૂલક સાથે જોડી દઈ “આપેલા અને જીતેલા પ્રાંતો' બનાવ્યા. 1844 અને 1847 માં સીખરાય જે યુદ્ધ થયાથી પંજાબ દશ મળ્યો ત્યાં લગી ઉત્તર હિંદને બે વિભાગ એ હાલતમાં રહ્યો. પાછળ કહી ગયા તેમ અગ્નિ કાણુમાં લઈ વિલેમ્સની જીતથી મદ્રાસ ઈલાકે બન્યા તે હજીલગી લગભગ તેટલોજ છે. પશ્ચિમ હિંદમાં પેશ્વા કંપની સરકારનો તાબેદાર રાજા બન્યા. 1818 માં છેલ્લું મરાઠી યુદ્ધ થયું ત્યાં સૂધી મુંબાઈના ગવર્નરના તાબામાં હાલ જેટલો મૂલક છે તેટલે આવ્યો ન હતો.

Page #234
प्रकरण 14 मुं. બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું. લૉર્ડ કૉર્નવોલિસ બીજીવાર આવે, ૧૮૫-એ દમિયાન લૉર્ડ વેલેસ્લેના ભારે કામોથી નાણુની તાણ પડવાથી તેના સ્વરામાં કોર્ટ ઑવ્ ડિરેકટરની ધીરજ રહી નહિ. 1805 માં લૉર્ડ કોર્નવાલિસને હરકોઈ પ્રકારે સલાહ કરવાનું ફરમાવી ગવર્નર જનરલ નીમી બીજીવાર મોકલ્યો. એ વખતે હોલ્કર છતાય નહતો અને સિંધિઓ ફરી યુદ્ધ કરવાની ધાસ્તી આપતિ હતા. પણ કૉર્નવાલિસ હમણાં ઘરડા થયા હતા અને તેનું શરીર છેક લેવાઈ ગયું હતું. ચોમાસામાં વાયવ્ય કોણ ભણી મુસાફરી કરતાં ગાજીપુરમાં તે નિર્ગત થઈ જઈમરણ પામ્યા. તે વખતે તેને હિંદમાં આવ્યાને હજી દશ અઠવાડીમાં થયાં હતાં. સર ખ્યૉર્જ બાલ, ૧૮૫–તેની પછીતનો જગાએ સરળ્યોર્જ બાલ થયો. એ કંપનીના મુલ્કી ખાતામાં ( સિવિલ સર્વિસમાં) નોકર હતા અને તે અવેજી કે કામચલાઉ જેવો હોવાથી તેને પિતાના ઉપરીઓના હુકમ અમલમાં લાવ્યા વિના બીજો રસ્તો નહતિ. એ હકમ પ્રમાણે તેણે બ્રિટિશ રાજ્યને વિસ્તાર કમી કર્યો અને કરેલા કેલકરાર તોડી ૨જપૂત રાજાઓને છોડી દીધા તેથી તેઓને કઠણ હૈયાના હોલકર અને સિંધિઓને શરણ થવું પડ્યું. વેલ્લોરમાં મદ્રાસી સિપાઈ એ (1806 માં ) બળ પણ તેના કારભારના વખતમાંજ કર્યો. એ ફિતર ઝટપટ બેસાડી દેવામાં આવ્યું, તોપણ તેથી આખા રાજ્યમાં ધાસ્તી પેઠી. આ વચગાળાના વખતની નબળી કરકસરવાળી રાજનીતિ ઘણું નુકસાનકારક થઈ પડી. પણ સારે નસીબે રાજની લગામ વેડા વખતમાં વધારે દઢ મનના માણસને હાથ ગઈ. અર્લ વું બટ, ૧૮૭–૧૮૧૩–લૉર્ડ મિટએ 1807 થી 1813 સુધી ગવર્નર-જનરલનું કામ કરી વિલેસ્ટેએ જીતેલા રાજ્યને

Page #235
લોર્ડ મોરા. રર૧ મજબૂત પાયા પર આપ્યું. તેણે મારિસ બેટ (મૉરિશિયસ) ને કબજે કર્યો અને જાવા ઉપર સવારી કરી તે બેટને જીતી લીધું. એ જ તેનું લશ્કરી કે હું કામ હતું. એ સવારીની જે તે પડે ગયા હતા. મધ્ય હિંદમાં ગરબડાટ જારી હતિ, પણ લૉર્ડ મિટે જાતે યુદ્ધે ચડ્યા વગર ભારે વરવાડ ઊઠતી અટકાવી શક્યો. કંપનીએ તેને હુકમ કીધે હતિ કે બીજા રાજ્યોના કામમાં હાથ ન ઘાલવો. અંગ્રેજના નામને નુકસાન લગાડયા વિના તેણે આ હુકમ પાળવા તજવીજ કરી. એના આસરા નીચે હિંદીસરકારે પંજાબ, અફગાનિસ્તાન, અને ઈરાનમાં એલચીઓ મિકલી એ નવાં પરરાજ્ય જોડે વહેવાર ચલાવ્યા. એ બધા એલચીઓ વેલેના હાથ નીચે કેળવાયેલા હતા, અને હિંદી સરકારના નોકરીમાંથી નીવડેલા રાજ્યાધિકારીઓમાં કદાચ સહુથી વધારે નામાંકિત એ ત્રણ હતા. એટકાફ લાહેરમાં રણજીતસિંહનું સીખ દરબાર હતું ત્યાં ગયા, એલ્ફિન્સ્ટન પેશાવરમાં અફગાનિસ્તાનના શાહને મળ્યો, અને માલ્કમને ઈરાન મેકએ વકીલે જવાથી કાંઈ જાશું પરિણામ થયાં એમ કહી શકાય નહિ; પણ તેથી અંગ્રેજને નવાં રાજ્યમાં એલચીઓ મિકલવા સંબંધ થ, અને તેમની સત્તા વાપરવાની જગા વધી. સને 1813 માં ઈસ્ટ ઈડિયા કંપનીને બીજા વીશ વર્ષનો પટો કરી આપ્યા, પણ હિંદુસ્તાન સાથે વેપાર કરવાનો તિને એકલી જ હકક હતો તે હવે લઈ લીધો. ઑર્ડમાઈ, ૧૮૧૪-૧૮૨૩-લૉર્ડ મિન્ટોને ઠેકાણે અર્લ વું. મોઈ નીમા. પછીથી “માકિર્વસ ઑવ હેસ્ટિંગ્સ” નો ઈલકાબ તને મળ્યો તે નામે તે વધારે પ્રખ્યાત છે. મધ્ય હિંદમાં લૉડેવિલ્વેસ્ટેએ શરૂ કરેલી છતને લૉર્ડ હેટિંગ્સ પૂરી કરી, અને હાલ જેટલો મુંબાઈ કલાકો છે તેટલો તે ગયો તે વારે લગભગ થયો હતો. 1814 થી 1823 સૂધીની તિની લાંબી કારકીર્દીમાં બે મોટાં યુદ્ધ થયાં, એક નેપાળના ગુખલોક ડે, અને બીજું મરાઠા જડે. નેપાળ જોડે યુદ્ધ, ૧૮૧૪–૧૮૧૫-હાલ નેપાળમાં અમલ ચલાવનારા ગુર્બા લિક ત્યાં જઈ વસેલા હિંદુ છે અને કહે છે કે અમે મૂળ રજપૂત હતા. નિવાર નામે અસલ વતનીઓ હિંદી-તિબેટી કુળના છે

Page #236
રરર બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. અને બદ્ધધર્મ માને છે. ગુખં રાજ્યનો આરંભ માત્ર 1767 ના વરસથી થયો છે. એ સાલમાં તેમણે ખટમંડુની ખીણ હાથે કરી લીધી, અને પછી ધીમે ધીમે નેપાળના ડુંગરા અને ખીણપર પોતાની સત્તા ફેલાવી લશ્કરી જાગીરોના પાયા પર રાજવ્યવસ્થા રચી તેઓ એવાતિ બળવાન થયા કે તેમના પાડોશી એ થોડા વખતમાં તેમને નાથી ત્રાસવા લાગ્યા. પૂર્વે સિક્કિમમાં, પશ્ચિમ કમાઉનમાં અને દક્ષિણે ગંગાના પ્રદેશમાં તેઓ ઘુમ્યા. એમાં છેલ્લે ઠેકાણે તેમણે આજની રૈયતને પીડા કરી, તેથી તેમને આગળ વધતા અટકાવવાની જરૂર માલુમ પડી. સર જ્યૉર્જ બાલેએ તથા લૉર્ડ મિન્ટોએ તેમને સમજાવી વારવા પ્રયત્ન કર્યો તે નિષ્ફળ જવાથી લૉર્ડ ઈરાને યુદ્ધ કરવા સિવાય બીજો રસ્તા રહ્યા નહતો. 1814 માં સવારી કરી તેની પહેલાં હાર થઈ. રોગી હવા અને સીધા ડુંગરાથી થતી કુદરતી અડચ ને દૂર કર્યા પછી એ જ કેટલીક લડાઈ લડી, તેમાં ઠીંગણું ગુખની જોશ ભરેલી બહાદુરીથી તેની પૂરેપૂરી હાર થઈ. ગુખના કુકરી નામે છરાએ એ લડાઈમાં ખુબ ધાણુ કાઢો. પણું 1814 ના શિયાળામાં જનરલ ઓકટલનીએ સતલજને રસ્તે બીજી સવારી કરી અને હલ્લાં કરીને એક પછી એક ડુંગરી ગઢ લીધા અને નેપાળ દરબારને સલાહ કરવાનાં કહેણ મોકલવાની જરૂર પાડી. હિમાલયનાં જે સંસ્થાનો હાલ પંજાબ સરકારના હાથ નીચે છે તઓમાં એ કિલ્લા હજી પણ છે. બીજે વરસે 1815 માં એજ જનરલે પટણાથી ખટમંડુની ઊંચી ખીણુ સૂધી બહાદુરીથી કૂચ કરી, અને જે શરતો નેપાળના દરબારે પ્રથમ મંજૂર રાખી ન હતી તે પાડી સમાઉલીના કરાર પ્રમાણે અનિકેણે સિક્કિમમાંથી ગુખ નીતાલ, મસુરી, અને સિમલાનાં તંદુરસ્તી આપનાર સ્થળ એજને હાથ આવ્યાં. અંગ્રેજ અને નેપાળનાં રાજ્યોની વચ્ચે એજ કરાર પ્રમાણે હજી પણ વહેવાર ચાલે છે.

Page #237
પિંડારી યુદ્ધ. પિંડારા, 184 થી ૧૮૨૭–એ હાર્મિયાન મધ્ય હિંદની હાલત વરસોવરસ વધારે અસંતોષકારક થતી જતી હતી. મોટા મરાઠા સરદાર લટાર ટાળીના સરદારે ટળીને શાહજાદાઓની રીત - ર્તવા લાગ્યા હતા. પણ તેમની અસલની અધર્મી ગેરકાયદાની રહે ચાલનારા પિંડારા નામે નવા લૂટારૂ ઊભા થયા હતા. મરાઠાતિ એક હિંદુ પ્રજા હતી અને એક સંપથી રાજ્ય કરવાની અસલ ચાલતી આવેલી રીત પ્રમાણે વર્તવાને તેઓ બંધાયેલા હતા, પણ પિંડારાતો મધ્ય યુગના પૂરેપની બેકેદ ટાળીઓનાં જેવાં માત્ર લુટારૂ ધાડાં હતાં. કોઈ એક જાતના કે એક ધર્મના નહોતા. આખા હિંદમાંના હરકોઈ બારવટીઆ અને ટુટી ફૂટી જતાને-પઠાણ, મરાઠા કે જટ જે હોય તેને તેઓ ખુશીથી પોતાનામાં દાખલ કરતા. મુગલાઈ રાજ્યરૂપી ઈમારત તૂટી તેના છારાં કે કચરા જેવા એ હતા. તે રાજ્યના ખંડેરમાંથી જે હિંદુ કે મુસલમાની રાજ્યા દેશમાં સ્થાપન થયાં તેઓમાં જેમને નોકરી ન મળી તિઓ એમાં આવી ભરાયા. કેટલાક વખત લગી તો એમ લાગ્યું કે મુગલાઈ રાજ્યનો વારસો એ લુટારૂ ફેજને મળે એ ખરો. બંગાળામાં પણ કાઢી મૂકેલા મુસલમાન સવારો અને લૂટારૂ હિંદુ જાતિનાં એવાંટાળાં બંધાયાં હતાં. પણ વૈરન હિસ્ટિમ્સના આકરા અમલમાં તેઓને વિખેરી નાંખ્યાં હતાં. મધ્ય હિંદમાં એ પીડા વધારે વાર ટકી, વધતી વધતી ગઈ અને આખરે નિયમપૂર્વક યુદ્ધથીજ તેનો નાશ થયે પિડારી યુદ્ધ, ૧૮૧૭–પિંડારાનાં રહેઠાણું માળવામાં હતાં, પણ તેઓ મધ્ય હિંદમાંજ લૂટફાટ કરતા એમ ન હતું. કેઈવાર સંકડા અને કોઈવાર હજારે સવારે ના ધાડાં મદ્રાસ અને મુંબાઈના સામસામા કિનારા લગણ જતાં. અમીરખાન નામે પિંડારાનો સાથી - ળવાન સરદાર હતા. તેની પાસે ઘણું પલટણોનું અને કેટલીક તિપનું બરોબર ગોઠવેલું લકર હતું. ચીકુ અને કરીમ નામે બે બીજા સરદારોએ એકવાર પોતાના છુટકારાને સારૂ, સિંધિઓને દશલાખ રૂપિઆ દંડ આપ્યો હતો. તમામ મરાઠા સરદારોને તેમની જોડ ઓછા

Page #238
રર૪ બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. વધતા એક રાગ હતા. લોર્ડ હેરિટમ્સ (1817 માં ) એ પિંડારાને નાશ કરવાને 1,20,000 યોદ્ધાઓની સેના ભેગી કરી. હિંદમાં એ વખત લગી એવડી મિટી બ્રિટિશ ફોજ એકઠી થઈ નહતી. એમાંના અર્ધ ભાગે ઉત્તરથી કામ ચલાવ્યું. અને બાકીનાએ દક્ષિણથી કામ ચલાવ્યું. સિધિઆને ધારતીમાં રાખવાથી તે શાંત રહ્યા. અમીરખાનને હાલ ટાંકનું સંથાન છે તેનો કબજે સ્વાધીન રહેવા દેવાની ખાતરી કરી આપવાથી તેણે પિતાના લશ્કરને રજા આપી. બાકીના પિંડારી ટોળાંએ પર તેમના રહેઠાણમાં હલ્લાં કરી ઘેરી લેઈ તેમનો નાશ કર્યો. કરીમ જીતનારાકને દયાદાન માગી શરણે આવ્યો ચી જંગલમાં નાઠે ને ત્યાં તેને વાધે માય. છેલું મરાઠી યુદ્ધ, ૧૮૨૭–૧૮૧૮–જે સાલમાં પિંડારાને છૂંદી માર્યા તિજ સાલ (1817) માં અને લગભગ તિજ માસ (નવેમ્બર)માં પણુ, નાગપુર, અને અંદરનાં ત્રણ મેટાં મરાઠી રાજ્યો જાદાંજુદાં અગ્રજની સામે ઊડ્યાં. 182 માં વસાઇના કોલકરારમાં થયેલી શરતોથી પેશ્વા બાજીરાવ ક્યારનો અકળાઈ નારાજ થઈ રહ્યો હતો. 1817 ના જૂન મહિનામાં ગુણામાં નવો કરાર થયેતિવડે ગાયકવાડ તેની સત્તાથી છૂટો થયો. તેણે સહાયકારી બ્રિટિશ ફોજના પગારને પટે બીજા નવા પ્રતિ આપ્યા, અને ત્યારપછી જે વાંધા ઊઠે તેને નિવેડા અંગ્રેજ સરકારે કરો એવું ઠેરવ્યું. એ વેળા અંગ્રેજો રેસિડંટ એ ફિસ્ટન હતા. તેને તોફાનની ચેતવણી મળવાથી તે ખડકીની છાવણીમાં જઈ રહ્યો. ત્યાં તેણે એક યુરોપી પલટણ મંગાવી હતી. બીજે દિવસે રેસિડેસીને બાળી નાંખી પેશ્વાની આખી ફોજે ખડકી ઉપર હુમલો કર્યો. એ હમલે બહાદુરીથી અંગ્રેજી લશ્કરે પાછો વાળે, એટલે તુરત પેશ્વા પોતાની રાજધાની છેડી નાશી ગયે. નાગપુરમાં પણ લગભગ એજ પ્રમાણે બન્યું. ત્યાં સીતાબાદીના ડુંગરનું રક્ષણ દુશ્મનેની સંખ્યા ઘણી જ વધારે છતાં સિપાઈ એ કરી અંગ્રેજી નામની લાજ રાખી. બીજે મહિને મહિદપુર આગળ બંને લશ્કરે વ્યુહ રચી લડાઈ કરી તેમાં હલ્કરની ફેજ હારી. છેલા મરાઠી યુદ્ધનાં પરિણામ-હવે શત્રુઓ ખુલ્લીરીતે સામા

Page #239
- અ આમહસ્ય. રર૫ થતા બંધ થયા. નાસનારાની પાછળ જવું, અને સામાન્ય શાંતિને માટે શરતો મનાવવી એવિના બીજું કાંઈ અગ્રેજ સરકારને કરવાનું રહ્યું નહિ. આ બંને કામ કરવામાં સર જોન માલ્કમે આગેવાની કરી. પેશ્વાના મૂલક મુંબાઈ ઇલાકમાં જેડી દીધે, અને પિંડારાના ભૂલક લીધા તે આસપાસ વધતાં વધતાં હાલના મધ્યપ્રાંત થયા. પેશ્વા પોતે શરણે આવ્યા. તેને કાનપુરની પાસેના બિયૂરમાં રહેવા દઈ વરસે રૂ. 8,00,000 નું પેન્શન બાંધી આપ્યું. 1857 ના બળવામાં ફજેત થયેલે નાના સાહેબ એને દત્તપુત્ર હતો. પેશ્વા અસલથી મરાઠી રાજમંડળનો મુખ્ય મનાતો હતો, તેની આ ખાલી પડેલી જગા પૂરવાને શિવાજીના ખૂણે પડેલા વંશજને બહાર આણી સતારાની ગાદ્યએ બેસાડ. એક બાળકને હાલ્કરને વારસ માન્યા; બીજા બાળકને બ્રિટિશ સરકારના વાલીપણું નીચે નાગપુર રાજ ઠરાવ્યો. એજ અરસામાં રજપૂતાનાનાં સંસ્થાનોએ અંગ્રેજ સરકારને ઉપરી માન્યા, અને પતિ તેનાં માંડલિક બન્યાં. એ પ્રમાણે હિંદનો નકશો લૉર્ડ હેસ્ટિંગ્સ દાય તે લૈર્ડ ડેલ હાઉસીના વખત લગી ખરું જોતાં બદલાય નહિ. પણ બ્રિટિશ રાજ્યની સીમા વધારી એમાં લૈર્ડ હેસ્ટિંગ્સ અને સર જોન માલ્કમ ઉત્તમ વડાઈ માનતા નહતા, પણ કરે આદમીને મરાઠા અને પિંડારાના જાલમથી છેડાવી તેમને શાંતિનું અને રૂડા રાજ્યબંદોબસ્તનું સુખ આપ્યું એમાં માનતા હતા. અર્લ આહર્સ્ટ, 1823-1829- માવસ ઍવું હેસ્ટિંગ્સની જગાએ થોડા મહિના પછી લૈર્ડ આહર્સ્ટ આવ્યા, ને વચગાળાના વખતમાં સિવિલ સર્વિસના મી. આડમે ગવર્નર જનરલનું કામ ચલાવ્યું. હિંધ દીપકલ્પમાં મરાઠા યુદ્ધનો અંત આવ્યો ન હતો એટલામાં અંગ્રેજી કે જેને દરિયાપર નવાજ શત્રુ જોડે બાથ ભીડવી પડી. લૉર્ડ આહરર્ટન કારભાર 1823 થી 1828 લગીનાં પાંચ વરસ ચાલ્યા, તે દામૈયાનમાં ઇતિહાસમાં પંકાયેલા બે મોટા બનાવ બન્યા, પહેલું બ્રહ્યી યુદ્ધ તથા ભરતપુર ગઢના છત. પ્રાચીન કાળમાં બ્રહ્મદેશ–કેટલાંક વરસ થયાં આપણી ઈશાન 29.

Page #240
રર૬ બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું. હદપર લુટ કરવાને બ્રહ્મલેક ચડી આવી લોકને હરકત કરતા હતા. બ્રહ્મદેશ એ “સુવર્ણમય દીપકલ્પ " (ગોલ્ડન કનીસ) ના નામથી પ્રાચીન ગ્રીકલેકના જાણવામાં હતિ. એ દેશની દંતકથાઓ એવી છે કે કોઈ ધાર્મિક રાજાએ કાશીથી આવી ઈસુખ્રિસ્તનો જન્મ થયા પહેલાં સેંકડો વરસપર આરાકાનને બ્રહ્મો કાંઠે રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. વળી એવી દંતકથા ચાલે છે કે બ્રહ્મદેશના દક્ષિણ ભાગમાં બંગાળના ઉપસાગરના મદ્રાસ તરફના કારામાંડલ કાંઠેથી લોકો આવીને વસ્યા હતા. ગમે તેમ હે તોપણ હાલ બ્રહ્મી લેક બોદ્ધ ધર્મ માને છે તે તો ઘણા જાનાં વખતમાં હિંદથી આવ્યો એ નકકી છે.ખરું જોતાં એ ધર્મ બ્રહ્મદેશમાં ઈ. સ. 164 માં સ્થપાયે એવું કહેવાય છે. વાયવ્ય કોણે હિંદમાંથી સુધારાનું વહેણ બ્રહ્મદેશમાં દાખલ થયું, ત્યારે વગડાઉ શાન જાતિ તથાટિબેટી-ચીનાઈ ઓલાદની બીજી જાતિ ઈશાનમાંથી ઈરાવદીના પ્રદેશમાં પેઠી. એમ અનિકેણે શિયામમાંથી અને ઈશાનકાણે ચીનની સરહદના જંગલવાળા પહાડમાંથી સમુદ્રના મોજાની પડે હુમલો કરનારાની સવારીએ એક પછી એક સેંકડો વરસ લગી ચઢી આવી હતી. એમણે હળવે હળવે ત્રણ જુદાં જુદાં રાજ્ય સ્થાપ્યાં તે આ પ્રમાણે --શ્રી કાંઠે આનાકાન; ઈરાવદીની ઉપલી ખીણમાં આવા, અને એ નદીના ડેટામાં પિગુ. તેઓ ટિબેટી ચીનાઈ જાતના હોઈ બ્રભેદેશની રાજ્ય કરનારી ઓલાદ બન્યા અને તેમણે પોતાનાં નવાં રહેઠાણોમાં હિદથી આવે બૌદ્ધ ધર્મ પાળ્યો. એ ત્રણ બ્રહ્મ રાજ્યો મહામહે લડી લોકપર ઘાતકીપણું ગુજારતાં અને તેમની હત્યા કરતાં. એમ ધાતકીપણું ગુજારવું અને હત્યા કથ્વી એ ટિબેટી-ચીનાઈ જાતને સ્વભાવ જણાયછે; તોપણ એ સઘળા ફેરફારમાં દ્ધ ધર્મની વિદ્યા તથા સુધારાને જરાએ છેકે તો લાગ્યો નહિ, પશુ જૂનાં દેવાલયોની આસ પાસ તિઓ આબાદ રહ્યાં. 15 મા સિકામાં રાખી મુસાફરો પિગુ અને તેના સરિમમાં ગયેલા તેમણે લખ્યું છે કે ત્યાં દરિયાઈવેપાર સારો ચાલતો હતો. પૂર્વમાં પોર્ટુગીઝની ચઢતી હતી, ત્યારે ભરણુ આ યુરોપ સાહસિક આશકાનમાં આશ્રય લેતા. તેમની મદદથી આરાકાનીઓએ દેશના

Page #241
ભરતપુર લીધું. રર૭, અંદરના ભાગમાં પોતાનાં સત્તા ફેલાવી ચિત્તાગોગ કબજે કર્યું અને (માધનામથી ) ગંગાની શાખાઓનો વચ્ચેના પ્રદેશમાં ત્રાસ વર્તાવ્યો. સને ૧૭પ૦ને સુમારે પ્રૌદેશમાં નો રાજવંશ થયા, ને આલઉંગપયા કે આલોખ્ખાએ આવામાં રાજધાની કરી એ વંશ સ્થાપ્યા. સ્વતંત્ર બ્રહ્મદેશમાં એ વંશને અમલ સને 1885 સુધી રહ્યો. - પહેલું ઘી યુદ્ધ ૧૮૨૪–૧૮૨૬-આલેખ્ખાનો પછી થયેલા અને ધિકારીઓએ આ બ્રહ્મદેશ તાબે કર્યો. એ વખતે આસામ સ્વતંત્ર રાજ્ય હતું. તે ઉપર ફરી વળી તેઓ બંગાળાનાં બ્રિટિશ પરગણામાં પગપેસારો કરવા લાગ્યા. સલુકાઈનાં સઘળાં કહેણુ તેમણે તિરસ્કારથી પાછાં વાળ્યાં, ત્યારે આખરે ૧૮૨૪માં લંડ આહને યુદ્ધના જાહેરનામા કરવાની જરૂર પડી. એક સવારી ગ (તપવાળી હેડીઓ) વડે બ્રહ્મપુત્રની વાટે આસામમાં ગઈ. દરીઓને રસ્તે જવાની બંગાળી સિપાઈઓએ નાપાડી તેથી બીજી જ ચિત્તાગોગમાં થઈ આરાકાનમાં પેઠી. ત્રીજી અને સહુથી જોરાવર ફેજ મદ્રાસથી વહાણે ચઢી સાધી ઈરાવદીના મુખભણી ગઈ. યુદ્ધ બે વરસથી વધારે પહોચ્યું. 20,000 અંગ્રેજ લોકોના માણસ, મુખ્યત્વે મંદવાડથી, મુઆ અને 14 કરોડ રૂપિઆ ખર્ચ થયા પછી ૧૮ર૬ માં આવાના રાજાએ યાન્દાબુના કરાર ઉપર સહી કરી. એ કરારથી તેણે આસામ ઉપરથી પોતાનો બધે દાવો ઊઠાવી લીધું અને આરાકાન તથા તેના રિમ પ્રાંતિ એગ્રજની કેજે કબજે કર્યા હતા તે અંગ્રેજ સરકારને આપી દીધા. સમુદ્ર પર આવેલા રંગુન સુધી ઈરાવીનો તમામ પ્રદેશ બ્રહ્મી રાજાએ રાખ્યો. ભરતપુર લીધું. ૧૮૨૭–મધ્ય હિંદના મિટા જાટ સંસ્થાન ભારતપુરમાં, ગાધને માટે વાંધો ઊઠવાથી બ્રિટિશ સરકાર વચમાં પડી. લાર્ડ કામ્બરમી અરે મને 1827 ના જાનેવારીમાં એ શહેર જીતી લઈ 1805 ના જાનેવારી માં લાડ લેકની હારથી જે નામોશી લાગી હતી તે ભૂશી નાંખી. માટીના જબરા કેટપર તોપના ગેળાથી ઝાઝી અસર થતી નહતી, પણ છેવટે સુરંગ ફેડવાથી કેટ ત્રુટ, અને ગુટેલા ભા

Page #242
ગમાં ધસારો કરી ભરતપુર જીત્યું, ને હિંદનો આગઢ છતાય એ નથી એ જે વિચાર લેકમાં ચાલતો હતો તે નાશ પામ્યા. એ વિચાર એછિ રાજ્યને ભય કરનાર થયા હતા. લૉર્ડ વિલિઅમ બેંટિક, ૧૮૩૮–૧૮૩૫–વીસ વરસપર (1806 માં ) વિરમાં બંડ થયું ત્યારે મદ્રાસને ગવર્નર લૈર્ડ વિલિઅમ બંટિક હતા, તે હવે ગવર્નર જનરલ નીમાયો. જેમ વધારે છત મેળવાય અને મૂલકનો વિસ્તાર વધે તેમ રાજ્યની વૃદ્ધિ થાય એમ તવારિખ લખનારાઓ ગણે છે. પણ એના સાત વરસના અમલમાં એવું કાંઈ જાણવા લાયક બન્યું નથી. તાપણું એણે કારભારમાં સુધારે દાખલ કર્યો તથા જે ધીમી ધીમી રીતિથી તાબાની રૈયત પક્ષમાં ખેંચાઈ પરદેશી રાજકર્તાને માન આપે છે અને તેમનાથી ડરે છે, તેવી રીત - કડી, તેથી એ સમય નામાંકિત છે. હાલના વખતમાં અંગ્રેજ લેકે હિંદમાંશી લેકના ભલા ઉપર નજર રાખી પરગજુપણે, દેશને રાજવહીવટ કરે છે એવો તેમને ઈતિહાસ લોર્ડ વિલિઅમ ટિંકથી શરૂ થાય છે. કલકત્તામાં તેનું પૂતળું છે, તે ઉપર મેકોલેની કલમથી લખાયેલો લેખ આ પ્રમાણે છે - તેણે ક્રૂર ધર્મક્રિયા નાબુદ કરી નાશી ભરેલા ભેદ કાઢી નાંખ્યા; પ્રજાને મત જાહેર કરવાની છૂટ આપી; અને તેને હવાલે જે પ્રજાઓને સોંપવામાં આવી હતી તેમની બુદ્ધિ અને નીતિને સુધારી તેમને ઊંચા લક્ષણની કરવી એ તેના મનમાં હમેશ રમ્યા કરતું. બેટિંકના વસૂલાત ખાતામાં સુધારા-બ્રહ્યી યુદ્ધથી ખર્ચમાં વધારો થવાથી ઉપજ ખર્ચ ખાતુ ડાલવા લાગ્યું હતું, તેને ઠેકાણે લાવવાપરતેણે આવતાંવારને પ્રથમ લક્ષ લગાડવું. એ કામ તેણે ત્રણ તરેહના ઉપાયથી પાર પાડવું. 1, જાથે ખર્ચમાં વસે દોઢ કરોડ રૂપિઆના ઘટાડે કર્યો. 2 જે. જે જમીન પર ગેરવ્યાજબી રીતે વિરે માફ કર્યો હતો પર વેરે નાંખી ઊપજમાં વધારો કર્યો. 3. માળવાના આપીણ ઉપર જકાત ઠરાવી કંપનીની નોકરીમાં દેશીઓને પસવાના રસ્તા હતા તે પણ તેણે વધારે ખુલ્લા કર્યા. એમાંના કેટલાક સુધારા

Page #243
સતી થવાનો ચાલ બંધ પાળ્યો, અને ઠગીને નાશ કર્યો. રર૯ સની નોકરને તથા લશ્કરી અમલદારોને અણગમતા હતા, પણ લોર્ડ વિલિઅમને કેાર્ટ ડિરેકટરએ તથા ઇંગ્લાંડના પ્રધા એ જબરેટ આપ્યો. સતી થવાનો ચાલ બંધ પાડો અને ઠગીને નાશ કર્યોએનાં સહુથી વધારે સંભારવા જોગ બે કામ છેઃ સતીને નામે વિધવાને બાળી મારવાનો રિવાજ બંધ પાત; અને ઠગ એટલે ફાંશીઆ લેકનો નાશ કર્યો તે. આ બે જંગલી રિવાજેથી હિંદુઓની સંસારી વ્યવરથા કેટલી બધી બગડી હતી તેનો ખ્યાલ આટલે બધે વખત ગયા પછી મનમાં ખરેખર આણુ કઠણ છે. યુરોપી પંડિતોની શોધથી બરોબર સાબીત થયું છે કે વિધવાને બાળી મારવાના આધાર તરીકે વેદના જે મંત્રનો અર્થ દેખાડવામાં આવ્યો છે તેનો તરજુમે જાણીઈને બેટે કયો છે. પણ સેંકડો વરસથી એમ થતું આવ્યું છે એમ ધારી એ રિવાજ હિંદુઓના મનમાં દૃઢ થયા હતા, અને તેઓ તેને ધર્મક્રિયાના જેવો પવિત્ર ગણતા હતા. અકબર પાદશાહે વિધવાને બાળવાની મના કરી હતી, તોપણ એ ચાલ બંધ પાડવાની તેની કોશિશ વ્યર્થ ગઈ. પ્રથમના અંગ્રેજ હાકેમોએ લોકમાં ચાલતી ધર્મની વાતોની સામા થવાની હિમ્મત કરી નહિ. એવું કહેવાય છે કે સને 1817 નો સાલમાં એકલા બંગાળા ઈલાકામાં ઓછામાં ઓછી 700 વિધવાને જીવતી બાળી દીધી. આજે પણ હિંદના તીથમાં નાના ધળા થાંભલા કે પાલીઆ પુષ્કળ છે. એમાંના દરેક થાંભલો કઈ સતીનું સંભારણું રાખવાને કરે છે. યૂરેપી અને દેશી લેક આગ્રહથી સામા થયા છતાં લૉર્ડ વિલિઅમ બંટિકે ૧૮૨૮ના ડિસેંબર માસની ૪થી તારીખે કાઉન્સિલમાં કાયદો મંજૂર કરાવ્યો-તમાં ઠરાવ્યું કે જેઓ સતીને મદદ કરે તેમને સર્વને “સાપરાધ મનુષ્ય વધ કરનારા” ગુનેગાર ગણવા. ઠગીને નાશ કરવાનું માન લૈર્ડ વિલિઅમ બેટિક અને કપ્તાન સ્લીમનને સરખું ઘટે છે. ઠગ લોક વંશ પરંપરાથી ખૂન કરનારા હતા, અને ગળામાં ફસા વાલી માણસને મારી નાંખવું એ તમને ધંધે હતિ. વિપારી કે જાત્રાળને વેશે તેઓ ટોળાંબંધ ફરતા અને એ આખી ટોળીએ લોહીની તરશી કાળી

Page #244
230 બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું. દેવીને ભેગ આપવાની વિધિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. સને 1826 અને 1835 ની વચ્ચે બ્રિટિશ હિંદના જુદા જુદા ભાગોમાં છેક 1562 ઠગ (એટલે ફાંશીઆ) પકડાયા; ગુનો કબૂલ કરનારાની સાક્ષીથી આ અનીતિના ગજબને આસ્તે આસ્તે જડમૂળથી ઉખેડી નાંખ્યો. કારભારમાં ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ બીજા બે બનાવ બન્યા. 1833 માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને બીજે વીસ વરસ લગીની સનદ ફરીને મળી, પણતિ એવી શરત કે કંપનીએ હિંદ અને ચીન જેડ પિતાને વેપાર - દન બંધ કરો, અને યૂપી લેકને દેશમાં વસવા દેવા. તેિજ વખતે ગવર્નર જનરલની કાઉન્સિલમાં ચોથો મેમ્બર કાયદા ખાતે વધાય. એ કંપનીને નોકર હોય કે ન હોય. કાયદામાં સુધારે વધારે કરવાને અને તેઓને સંગ્રહ કરવાને કમિશન એટલે અધિકારીએનું મંડળ નીમાયું. કાયદા ખાતે પહેલ વહેલે નીમાયલો અને એ લો કમિશનનો પહેલો અધ્યક્ષ એક હતા મહેસુરપર જપ્તી બેસાડી અને કુર્મન ખાલસા કર્યું–૧૮૩૦માં અંગ્રેજ સરકારને અહેસૂરને રાજકારભાર પોતાના હાથમાં લેવાની જરૂર માલૂમ પડી. 1881 ના માર્ચ મહિનાલગી એ ગોઠવણ જારી રહી અને પછી એ દેશનો વહીવટ તેના રાજાને સોંપ્યો. કુર્ગના બહાવરા રાજાએ ચલાવેલા અંધેરને લીધે 1834 માં તેની જોડે ટુંકી અને જુ સાદાર લડાઈ થઈ. રાજાને કાશીમાં રહેવાની પરવાનગી આપી, અને તેના પહાડી નાના રાજ્યના બહાદુર અને અભિમાની લેકે કંપનીને રાજ્યાધિકાર સેંપવાનો ઠરાવ કર્યો. ઑર્ડ વિલ્લિઅમ ટિકે એટલું પ્રમાણે એ કામ કર્યું. લાંઈ મેટકાફ, ૧૮૩૫-૧૮૩-લૉર્ડ વિલ્લિ અમની પછી કાઉન્સિલ વડે મેમ્બર હેવાથી સર ચાર્સ (પાછળથી લૉર્ડ) મેટાફ ગવર્નર જનરલ થયો. છાપખાનાને તદન છૂટ આપવાનું વિચાર માજી ગવર્નર જનરલે ઊઠાવ્યો હતો તે એણે અમલમાં આણ્યો તે

Page #245
231 દુરાની વંશની સત્તાનીચે અફગાનિસ્તાન. માટે એની થોડા કાળની હકુમત સંભારવા જોગ છે. બેટિંકની રાજનીતિ પાર પાડવાને સૈથી વધારે લાયક પુરૂષ મકાક છે, એવું હિંદમાં સઘળા લોકોનું મત હતું, તથા ઈંગ્લાંડમાં કોર્ટ ઑવ ડિરેક્ટરોએ પણ એવી જ ઈછા ખુલ્લી પણ કહી બતાવી હતી. થોડા વખત સુધી કામચલાઉ તકિ નહિ, પણ ગવર્નર જનરલની નીમણુકની પૂરી મુદત સુધી રહે તે કામ તણે કરવું એ અભિપ્રાય એ સર્વેને હતો. લૈર્ડ લાંડ ૧૮૩–૧૮૪૩–એમ છતાં પણ ઇંગ્લાંડના રાજપક્ષના ફેરફારને લીધે લૈર્ડ ઓફલાંડ નીમા આ વખતથી યુદ્ધ અને મૂલક જીતવાનો સમય શરૂ થયું. અને તે વીસ વરસ લગી પહેઓ એમ કહી શકાય. શાહસુજાને કાબુલના તત ઉપર બેસાડવાનો પ્રયત્ન કરવાની ખરાબ મતિ લોર્ડ ઓૉલાંડને સૂછો ત્યાં સુધી બધું શાંત દીસતું હતું. એ પ્રયત્ન ઘણું ગેરબસ્તથી કરવામાં આવ્યો, અને અંતે કાબુલના બ્રિટિશ ગારિસનનો (તે શહેરના રક્ષણને સારૂ રાખેલી ફોજનો ) નાશ થયો. કુરાની વંશની સત્તાની અફગાનિસ્તાન, ૧૭૧૭-૧૮૨૯ગીજની અને ધારી સુલતાનના વખત પછી 1747 માં પહેલ વહેલાં અફગાનેને સ્વદેશી રાજા મળ્યો. એ અહમદશાહ દુરાની હતા. ઈરાની વિજયક નાદિરશાહના મરણની પાછળ ગેરબંદોબરત ચાલ્યા તવામાં આ દૃઢ મનના શૂરવીરને પોતાનું કામ કરી લેવાની તક મળી. 1773 માં તેનું મરણ થયું તેની પહેલાં તેણે હેરાતથી પિશાવર લગી અને કા ક્ષ્મીરથી સિંધ સુધીનું બાહે રાજ્ય જીત્યું હતું. પાણિપતના રણમાં તે (૧૭૬૧માં) વચ્ચે આ તિથો મરાઠાઓની છતમાં રોકાણ થયું, અને દિહિનો ગાધએ પાછા મુસલમાન પાદશાહ બેઠો. પણ અહમદશાહે હિંદમાં વસવાની કદી દરકાર કરી નહિ, અને પોતાના દેશમાં કાબુલ અને કંદહાર એ બે રાજધાની હતી, તેમાં તે વારા ફરતી દરબાર કરતા. દુરાની સુલતાનને દીકરા બહુ હતા, અને તે દીકરા ગાદીને માટે એકમેક વઢી મરતા. આખરે ૧૮૨૬માં બળવાન - બારકઝાઈ કળનો મુખી દોસ્ત મહમદ, અમીરના ઈલકાબથી

Page #246
: ર૩ર બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું. કાબુલમાં પોતાને અમલ સ્થાપન કરવામાં ફતેહ પામ્યા. એ વેળા દરાની વંશના બે ભાઈઓ નાશી આવી પંજાબની સરહદ પર આવેલા લુધિઓના શહેરમાં અંગ્રેજના આશરા તળે રહેતા હતા. એગ્રેજ સરકારનો કાબુલ સાથે પ્રથમ વહેવાર–લાર્ડ વિલેસ્લેના વખતથી અફગાન મામલા પર અગ્રેજ સરકારનું લક્ષ લાગ્યું હતું. ઝમાનશાહ એ સમયે (1800) લાહેરમાં દરબાર કરી રહેતા હતા, તે અહમદશાહની પેઠે હિંદુસ્થાન પર ચડી આવે એ ડર વિશ્લેને હતિ. રણજીતસિંહના જબરદરતી સીખરાજ્યનો વૃદ્ધિથી હવે પછીને માટે આ ભય તદન જતું રહ્યું. હિંદપર હજી ચ સવારી થઈ શકે તેવું હોવાથી તેનાથી બચવાની ગોઠવણુ કરવાની હતી તેથી ૧૮૦૮માં લોર્ડ બિટએ માટે હુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટનને જમાન-શાહના ભાઈ શાહસુજાની પાસે પરસ્પરના બચાવ માટે સંપ કરવાને મોકલ્યા. એ વરસ પૂરું થયાં પહેલાં શાહસુજાને રાજ્યમાંથી કાઢી મૂક્યો હતો, અને તેની જગાએ ત્રીજો ભાઈ મહમુદશાહ સુલતાન થયો હતો. શાહસુજાને એ જે પાછો ગાદીએ બેસાડ્યો, 1839-1837 માં જ્યારે અફગાનિસ્તાનના રાજ્યકાજમાં જેને પહેલ વહેલાં હાથ ઘાલવાને પ્રસંગ આવ્યો, ત્યારે રાજ્ય પચાવી પડનાર દોસ્ત મને હમદ બારકઝાઈની સત્તા કાબુલમાં સારી પેઠે ઝામી હતી. સીખલોક કનેથી પેશાવર પાછું લેવું એ તેની મોટી ઈચછા હતી, માટે જ્યારે લૉર્ડ ઓફલાંડની તરફથી વકીલ કપ્તાન એલેકઝાન્ડર બન્ને વેપારનો રસ્તો ખુલ્લો કરવાને બહાને ગયા, ત્યારે પેશાવર મળે તે જે કહે તે કરવાનું વચન આપવાને તે ખુશી હતિ. પણ લૉર્ડ ઑફલાંડની નજર બીજી અને વધારે મોટી મતલખપર હતી. એ સમે મધ્ય એશિખમાં રૂશરાજ ઉતાવળે આગળ વધવા માંડયું હતું. અને ઈશિની ફોજે હિરાતને ઘેરો ઘાલ્યો હતો. એ ગઢ જૂના વખતથી ઊગમણી દિશાએ અફગાનિસ્તાનને બચાવ કરનાર ગણાય છે. એ કામમાં ઈશિનીઓને રૂશિખાની મદદ ન હતી એમ નહિ. બર્ન્સ કાબુલમાં હતો તેજ વખતે રૂશિઆને વકીલ પણ ત્યાં આવ્યો હતો. દોસ્ત મહમદની પેશા- *

Page #247
233 અફગાનિસ્તાનમાંથી અંગ્રેજનું પાછું વળવું. વર સંબંધીની માગણી મન્સથી કબૂલ કરી શકાઈ નહિ, ને તે પોતાનું કામ પાર પાડવા વિના પાછા આવ્યા. લૉર્ડ લીડ લાગેલેજ કાબુલની રાજગાદી ઉપર અગ્રજ લેકના કહ્યામાં રહે એ હાકેમ બેસાડવાનો જોખમ ભરેલ ઘાટ ગોઠવવાનો ઠરાવ કર્યો. લધખાનામાં નાશી આવેલા બે અફગાન સુલતાન હતા તેમાંના શાસુજાને આ કામને સારૂ પસંદ કર્યો. એ કાળે પંજાબ અને સિંધ બંને સ્વતંત્ર રા ભ્યો હતાં. એમાંનું સિંધ છું . બળવાન હોવાથી તે વાટે શાહસુજાને લઈને બ્રિટિશ લશ્કર માલાન ઘાટમાં થઈ દક્ષિણ અફગાનિસ્તાનમાં પેઠું કંદહાર શરણે આવ્યું, હલા કરીને ગજની લીધું, હિંદુકશ ઓળંગી દોસ્ત મહમદ નાઠા અને ૧૮૩૯ના આગસ્ટ માસમાં કાબુલ શહેરના બાલા હિસ્સારમાં ફતિહથી શાહસુજાને દાખલ કર્યો. એક બીજે બહાદુર ઝગડા કર્યા પછી દોસ્ત મહમદ શરણે આવ્યા, અને રાજકીય કેદી તરીકે તેને કલકત્તામાં આપ્યો. ગવર્નર જનરલ મૅન ઑક્લાંડેને સને 1838 માં અર્લ એવું લાંડ બનાવ્યો. અફગાનિસ્તાનમાંથી અંગ્રેજ પાછું વળવું, 1841-184- શાહસુજને અંગ્રેજ રાજ્યાન અપાવી શક્યા, તાપણુ અફગાન લાકના પ્રમતનાપર રખાવી શક્યા નહિ અફગાન લેકે તેને દેશનિકાલ કરેલા અધમ રાજાને પરદેશી ફેજે પ્રજાની મરજી વિરૂદ્ધ આણી ગાદીપર ઘાંચી ઘાલેલે હેય એ ગણતા. બે વરસ સુધી અફગાનિસ્તાન એરોજને લશ્કરી કબજે રહ્યું. 1841 ના નવેંબરમાં આફત આવી. એ વખતે પોલિટિકલ એજંટ સર અલેક્ઝાન્ડર બર્ન્સને કાબુલ શહેરમાં કતલ કર્યો. છાવણીમાંના લશ્કરને ઉપરી જનરલ અને લ્ફિન્સ્ટન હતિ. (બુદ્ધિમાન સિવિલિઅન અને ઇતિહાસક7 - નરબલ મન્ટ ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન હતો તે આ નહિ). સર વિલિમ ઍફનૈટન પોલિટિકલ અમલદાર હતો. એલિફન્સ્ટન ઘરડા હતો અને તેના એક્કાનું જોખમ ભરેલું કામ ચલાવવાને જોઈએ તેટલે તેનામાં દમ માલુમ પડ્યું નહિ. દોસ્ત મહમદના વડા દીકરા સરદાર અકબરખાનની જોડે મૈફનૌટનની મુલાકાત થઈ ત્યારે વિશ્વાસઘાત કરી છે 80

Page #248
ર૩૪ બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. કનૈટનને અકબરખાને મારી નાંખ્યા. છાવણમાં બે માસ લગી ધેાળાચાં કરી અફગાન સરદારની જૂઠી બાંહેધરી પર આધાર રાખીભર શિયાળે અંગ્રેજી સેન્ચ પહાડી ઘાટને માર્ગે હિંદ આવવા નીકળ્યું. જ્યારે લશ્કર ઊપડવું ત્યારે 4,000 યુદ્ધા અને 12,000 છાવણીની પાછળ જનારા હતા. એ બધામાંથી એક ડાકટર બ્રાઈડાન માત્ર ઊગરી જલાલાબાદમાં રહેલા મિત્રોને જઈ મળ્યા. ત્યાં જનરલ સેલ બહાદુરીથી ટકી રહ્યા હતા. બાકીના ખુદ કાબુલ અને જગદલકની બરફવાળી નાળામાં અફગાનનાં છરા અને બંદુથી કે ટાઢથી મરણું પામ્યા. થોડાક કેદીઓની, મુખ્યત્વે બરછોકરાં અને અમલદારોની, સંભાળ અકબરખાનના હુકમથી લેવામાં આવી હતી. લોર્ડ એલેમ્બ, 1842-1844. વિરવાળનારી ફેજ, 1842- ચડાઈ કરવાના વિચારથી પહેલું અફગાનિસ્તાનમાં સાહસ કરવામાં આવ્યું હતું, અને તે ચલાવવામાં અણબનાવ અને ગેર બંદોબસ્ત હેવાથી અને અંગ્રેજ ફેજને નામશી લાગી. ખ ખરું નુકસાન તો માત્ર એક ગારિસનનું થયું, પણ શિયાળાનો કૂચની ભયંકર ખાફતોને લીધે અને પૂરેપૂરો નાશ થવાથી તે નુક્સાન ભારે લાગ્યું. કલકત્તામાં એ સમાચાર પહેચ્યા પછી એક મહિનાની અંદર લૉર્ડ લાંડની જગાએ જોર્ડ એલેબો આવ્યો. એ નવા ગવર્નર જનરલની પહેલી ઈચ્છા એ હતી કે કંદહાર અને જલાલાબાદમાંથી ગારિસનને બોલાવી લેવી, પણ તેને કાઉન્સિલના વધારે સાહસિક અભિપ્રાય પ્રમાણે વર્તવું પડ્યું. જનરલ પિલોક પંજાબને સાધે રસ્તે સેલની મદદે જતો હતો તિને કાબુલ સુધી જવાની પરવાનગી મળી. જનરલ નોટને કંદહાર છેડી આવવાને હુકમ થયા હતા, તો પણ તેણે કાબુલને માર્ગે જવાનો ઠરાવ કર્યો. લેડ એલેન બરેએ હકમ લખવામાં એવા શબ્દો ચુંટી કાઢી લખ્યા હતા કે કાંઈ આફત આવે તો તેનું જોખમ જનરલેને માથે રહે. સિંધુ તરફ પાછા આવવાને અનિકોણુ ભણી ન જતાં એ જોખમ માથે લઈ જનરલ નોટે કાબુલ જવાને ઉત્તર તરફ હિંમતથી કુચ કરી. સપ્ત ઝગડા કર્યા પછી જનરલ પિક અને નૌટના હાથનીચેનાં બે ખ્રિટિશ લશ્કર ૧૮૪ર માં કાબુલ આગળ ભેગાં થયાં. કાબુલ શહેરને

Page #249
લૈર્ડ હાર્ડિગ. 235 લાંછન લગાડવાને માટે બજાર દારૂથી ઊરાડી ધ; બંદીવાને છેડવ્યા, અને દોસ્ત મહમદને પોતાનું તત વગર વાંધે પાછું લેવા દેવાને જ હિંદમાં પાછી ખાવી. ઑર્ડ એલેબરનાં સારવગરનાં મિટાં મોટાં વાવાળાં જાહેરનામાંથી આ નાટકનો છેડો આવ્યો. તેણે . સોમનાથનું વેર વાળ્યાની " યાદગીરીને માટે મહમુદ ગજનીના રેજાના દરવાજાનાં કમાડ લેતાં આવવાનો હુકમ કર્યો હતો. આ કમાડ પ્રાચીન સોમનાથના દહેરાનાં હતાં, પણ નવી બનાવટનાં હતાં. પ્રિટિશ લશ્કરનું શું થશે તે નક્કી ન હતું. ત્યારે આ કમાડાને નાટકની રીતે પંજાબમાં ફેરવ્યાં એ લૈર્ડ એલેબરના દર્શાવેલા બીકણુપણાનું બેડસાઈ ભરેલું છેવટ હતું. સિંધનો વિજય, ૧૮૪૩–લૈર્ડ લેબર લશ્કરી દબદબાને ચાહતો હતો. તેનો શોખ બીજાં બે યુદ્ધથી સંતોષ પામ્યો. ૧૮૪૩માં સિંધના મીર કે અમીર કહેવાતા મુસલમાન હાકેમોને સર ચાર્લ્સ નિપિઅરે છુંદી માર્યા. તેમનો મુખ્ય વાંક એ હતો કે પિતાનું સ્વતંત્રપણું આપી દેવાને તેઓ રાજી ન હતા. મીઆની આગળ લડાઈ થઈતિમાં 3,000 બ્રિટિશ જે, 12,000 બલુચી સિપાઈઓને હરાવી ભારે જીત મેળવી. આ બનાવ અંગ્રેજ લેકોના હિંદી ઇતિહાસમાં મોટું પરાક્રમ ગણાય છે. પણ એ દેશને અંગ્રેજી રાજ્યમાં દાખલ કરી દેવાનું વાજબી કારણ ભાગ્યે જડી શકે. એજ વરસમાં ગ્વાલિયરમાં ગાધને સારૂ વાંધે ઊઠ અને સ્ત્રીઓએ તેને ઉશ્કેરી વધાર્યો તેનું પરિણામ એ થયું કે સિંધિયાના કુટુંબે અતિશે મિોટું લશ્કર રાખ્યું હતું તેણે હંગામો કર્યો. મહારાજપુર અને પત્ની આરની લડાઈઓ થયાથી પાછી સલાહ શાંતિ થઈ. મહારાજ પુરના યુદ્ધમાં લૉર્ડ અલ્લેખ જાતિ હાજર હતા. લોર્ડ હાગ, ૧૮૪૪–૧૮૪૮–કારભારની બાબતમાં લૉર્ડ એલેઓને અભિપ્રાય કેાર્ટ ઑવ ડિરેકટરોના અભિપ્રાયથી જુદો પડયો, અને તે કોર્ટનો તેની ચલિત બુદ્ધિપર વિશ્વાસ નરો, તેથી તેમણે તેને રજા આપી. તેની જગાએ કસાયેલો શુરવીર સર હનિ (પા

Page #250
ર૩૬ બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. છળથી લોર્ડ) હાર્ડગ નીમાયો. એણે એનનાં યુદ્ધમાં કરી બજાવી હતી, અને લિગ્નાના રણમાં તેને એક હાથ કપાઈ ગયા હતા. સર્વ પક્ષને લાગ્યું કે એજની અને હિંદમાં બાકી રહેલા હિંદુરાજની વચ્ચે બળની અજમાયશને વખત નજીક આવ્યો છે. એ રાજ્ય મટી સીખ પ્રજાનું હતું. સીખક-સીખ લોકમાં મરાઠા જેવો એક પ્રજાભાવ ન હતા. તેઓ એક પંથના હતા, અને તે ઉપરાંત તેઓ એકસરખા યુદ્ધ કરવામાં કેળવાયેલા હતા, તેથી તેનામાં એક જાતને સંપ હતિ. તેઓ પિતાની ઉત્પત્તિ નાનકશાહથી ગણે છે. એ સુધારો કરનાર હિંદુ ભક્ત હતા. હિંદમાં મુગલકે પોર્ટુગીઝ લોકની સત્તા થઈતની અગાઉ 1468 માં તે અવતર્યો હતો. એના વખતના બીજા ઉલટવાળા ઉપદેશકોની માફક નાનકનો બાધ એ હતો કે જ્ઞાતિભેદ તિઓ, એક પરમેશ્વરને માનવો, અને શુદ્ધ આચરણ પાળવાં. નાનકથી ગોવિંદસિંહ સૂધી 168 લગીમાં દશ ગુરૂ થયા. ગોવિંદસિંહ છેલ્લો ગુરૂ હતો. રાજ્ય કરનારા મુસલમાનોએ તેમને ઘાતકી રીત કનડ્યા, અને રંગજેબની પછી થયેલા હીણું બાદશાહે ખેતિમનો લગભગ નાશ કર્યો, તોપણ ધર્મને માટે જીવ આપનારા સીખ લોક ભારે ઊલટથી પોતાના મતને વળગી રહ્યા. મુગલ રાજ્યના ભાંગી પડવાથી અતિ તેઓ દેશના ધણુ થઈ બળવાન થયા. પંજાબમાં એજ રાજ્ય બંધારણ રહ્યું હતું. એમ ઉત્તરે સીખ અને દક્ષિણ તથા મધ્ય હિંદમાં મરાઠા એ બે મોટાં બળવાન રાજ્ય બન્યાં, અને તેમણે મુગલ બાદશાહત વહેચી લીધી. રણજીતસિંહ, ૧૮૦–૧૮૩૯.રણજીતસિંહની ચઢતી થયાની સરદારને પસંદ કરી સતલજને કાંઠે લશ્કરી જાગીરે મેળવી હતી, ને એમાંની કેટલીક હજી પણ ટકી રહી છે. સોખ રાજ્યના સ્થાપનાર રણજીતસિંહનો જન્મ ૧૭૮ભાં થયો હતો. વીસ વરસની ઉમરે અફગાન સુલતાને તેને લાહેરનો ગવર્નર નીખે, અને એ વ

Page #251
23) પહેલું સીખ યુદ્ધ. ખતે તેણે પોતાના સ્વદેશીઓના ધમધ જેસ્સાને આધારે પિતાના પડને અમલ બેસાડવાની તદબીર કરી. તેણે સીખ “એટલે મુક્તિ પામેલા લોકોને કેળવી તેમનું લશ્કર બનાવી યુરોપી અમલદારોના હાથ નીચે મૂક્યું. ક્રાયેલના “આયર્ન સાઈડસ”(લેહાંગી)ના વખત પછી દઢતા અને ધર્મના જુસ્સામાં બીજું કઈ લશ્કર, એની બબરી કરી શક્યું નથી. લાહેરમાં રાજધાની કરી તેણે દક્ષિણે મુલતાન, પશ્ચિમે પેશાવર અને ઉત્તરે કાશ્મીર સુધીના મૂલક જીતી લીધો. ફક્ત પૂર્વમાં સતલજ નદી તેને આડે આવી. ૧૮૦૪માં અંગ્રેજની સત્તા ત્યાં લગી જઈ પોંચી હતી. 1809 માં મસ્કાફ જોડે જે કરાર રણજીતસિહે કર્યા હતા, તે 1838 માં તેનું મરણ થયું ત્યાં સુધી પાળ્યા. પણ તેનું રાજ્ય ચલાવી શકે તેવો પુત્ર તેણે પાછળ મૂક્યા નહિ. સામસામા પક્ષના સરદારે, પ્રધાન, અને રાણીઓના કwઆથી લાહોરમાં સંપ ત્રુટ. રાજ્યમાં જબરું બળ માત્ર ખાલસા (એટલે મધ્ય મંડળી) સૈન્યનું હતું. એ ખાલસા સૈન્ય અફગાનિસ્તાનમાં બ્રિટિશ ફોજની ખરાબી થયા કેડે અંગ્રેજની નોકરી કરનારા સીપાઈઓની જોડે બાથ ભીડવાને આતુર થયું હતું. આવિટબલ અને કેાટે નામે રણજીતસિંહના ચતુર યુપી સેનાપતિઓને મૂર્ખાઈથી અધિકાર પરથી કાઢયા. અને લશ્કરનું સૌ પરિપણું કેટલીક પંચાયતોને એટલે પસંદ કરી પાંચ પાંચની મંડળીઓને સોંપ્યું. પહેલું સીખ યુદ્ધ, 1845-185 માં સતલજ ઓળગી સીખકેજ અંગ્રેજી મૂલકપર પડી. એ ફેજમાં 60,000 જોદ્ધની જોડે 150 તપ હતી. સેનાધિપતિ સર હું ગાક તથા ગવર્નર જનરલ જલદી સરહદ પર આવી પહોંચ્યા. મુડકી, ફીરોજશાહ, અલીવાલ, અને સાબ્રાન, એ ચાર જગાએ ત્રણ અઠવાડીઆની અંદર લડાઈઓ થઈ. એમાંની દરેક લડાઈમાં અંગ્રેજને ભારે નુકસાન થયું. પણ એમાંની ચાથી લડાઈમાં અંગ્રેજની છતને લીધે સીખ લશ્કરને સતલજ ઓળંગી પાછા જવું પડયું, અને લાહોર નગર અંગ્રેજને તાબે થવું. બે રાજ્યો વચ્ચે કરાર થયો તેની રૂએ અગ્રેજ રણજીતસિંહના બાળ

Page #252
ર૩૮ બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. કમારનામે દુલીપસિંહને રાજા માન્યા. જલંધર દોઆબ, એટલે સતલજ અને રવીની વચગાળના પ્રદેશ ખાલસા કર્યો. સીખ ફોજની સંખ્યાની અમુક હદ ઠરાવી, બ્રિટિશ સેજને આઠ વરસ લગી પંજાબમાં રાખી. રર હેત્રિ હાકંગને ઉમરાવ પદવી મળી, અને તે ૧૮૪૮માં ઈગ્લાંડ પાછા ગયા. અલ (પાછળથી માકર્વસ) ડેલ હાઉસી,૧૮૪૮–૧૮૫એની પછી લૈર્ડ ડેલહાઉસી આવ્યો. હિંદના રાજપ્રતિનિધિઓમાં એ સહુથી મોટો હતિ. આઠ વરસની હકમતમાં એણે જે જે કામ કર્યા, તેનાં પરિણામ, લૈર્ડ વિલેસ્લી પછીના, કદાચ કલાઈવ પછીના પણ હરકોઈ ગવર્નર જનરલનાં કામનાં પરિણામ કરતાં વધારે જાણુવાગી રહ્યાં. મોટા મનને, રાજનીતિમાં કુશળ, કમળ અંતઃકરણવાળે અને સલાહ શાંતિમાટે ઘણોજ આતુર છતાં પોતાની મરજી વિરૂદ્ધ લોર્ડ ડેલ હાઉસીને બે યુદ્ધ કરવાં પડયાં, તથા દેશી રાજ્યોને ખાલસા કરી દેવાનો માર્ગ પકડવો પડશે. પજાબ અને બ્રહ્મદેશના ઝઘડાથી તેણે વિશાળ મૂલક મેળવ્યો. વળી નાગપુર, અધ્યા, અને બીજા કેટલાંક નાનાં સંસ્થાને બ્રિટિશ રાજ્યમાં ભેળ્યાં. પણ લૈર્ડ ડેલહાઉસીની મોટામાં મોટી ઈચ્છા કોની નીતિ સુધારવાની અને દેશના દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવાપર હતી. છતાયલા પંજાબમાં બે લૅરેજોએ અને તેમના આસિસ્ટટએ જે રીતનો રાજવહીવટ ચલાવ્યતિ ઘણું કરીને અંગ્રેજોએ કરેલાં મૂશ્કેલ કામમાં સહુથી વધારે જશાભરેલું છે. આપણી સરદારના તાબામાં આવ્યા પછી બ્રિટિશ બ્રહોદેશ પણ પંજાબથી ઓછી આબાદી પામ્યા નથી. એ બંનેના કારભારની ફતેહને પાયો નાંખનાર લોર્ડ ડેલહાઉસી હતા, અને તેના માનને મિાટે ભાગ તેને આપવો ઘટે છે. રાજ્યકારભારનું અંકે ખાતું તેને હાથે સુધર્યા વિના રહ્યું નહિ. સડકે અને નહેરેની જાળ હાલ હિંદમાં પથરાઈ છે, તે ઉત્પન્ન કરવાને તેણે પબ્લિક વર્ક્સ ખાતું થાપ્યું. ગંગાની નહેર ખુલ્લી કરવાની ક્રિયા એને હાથે થઈ. એના જેવડી મોટી બીજી નહેર આ દેશમાં હજી લગી બની નથી. પહેલી હિંદી રેલવેનું ખાતમુહૂર્ત એણે કર્યું. રાતા સમુદ્રને માર્ગે આગબોટ

Page #253
બીજું સીખ યુ. ર૩૯ વડે ઈગ્લાંડ જોડે વહેવાર ચલાવવામાં તેણે મદદ કરી, સસ્તા ભાવથી કાગળ લઈ જવાય લેવાય તેવો ટપાલખાતામાં સુધારો કર્યો, અને તારખાનું નવું દાખલ કર્યું. જે દૃઢ મનના પુરૂષે બ્રિટિશ હિંદનો ઘાટ ફેરવ્યા તેના ગયા પછી તેની દેશી રાજ્યોને ખાલસા કરવાની રાજરીતિને લીધે બળ ઊઠથતિ યાદ કરતાં તેણે કરેલા આ ગુણ ઘણીવાર ભૂલી જવામાં આવે છે, એ તેનું (લોર્ડ ડેલહાઉસનું ) કમનસીબ છે. બીજું સીખ યુદ્ધ, ૧૮૪૮–૧૮૪૯-લૈર્ડ ડેલહાઉસી હિંદમાં આવ્યાને છ મહિના નહિ થયા એટલામાં બીજી સીખ લડાઈ જાગી. સુલતાનમાં બે બ્રિટિશ અમલદારેને વિશ્વાસઘાત કરી મારી નાંખવામાં આવ્યા. કમનસીબે હેત્રિ લૈરેન્સ માંદગીની રજા પર સ્વદેશ ગયો હતો. ઊનાળામાં યુદ્ધે ચઢવાને બ્રિટિશ સૈન્ય તૈયાર ન હતુ; અને લેફ્ટનન્ટ (પાછળથી સર હર્બર્ટ) અવર્ડસે એકલે હાથે મહેનત કરી, તેમ છતાં પણ આ ધર્માધપણુંના ઊભરામાં પંજાબમાં બધે ઠેકાણે બંડ ઉઠયુ. ખાલસા ફેજ ફરીને ટોળે મળી, અને બ્રિટિશ લશ્કરજેડે લડક વામાં ફરીથી બરાબર ઊતરી. ચિલિયનવાલાના નાશકારક મેદાનમાં અંગ્રેજી ફેજના અમલદારો અને માણસે (સેલ તથા સિપાઈ ઓ) મળી ૨,૪૦૦ને ઘાણ વાળ્યો, તથા ચાર તપ અને ત્રણ પલટનના વાવટા શત્રુને હાથ ગયા (13 મી જાનેવારી 1849). અંગ્રેજ લેક સ્વદેશાભિમાનથી એમ કહે છે કે આ લડાઈમાં અકે પક્ષની હારછત થઈ નથી. સર ચાર્લ્સ નિપિઅરને સેનાધિપતિ નીમી તેની જોડે મદદને માટે ઈંગ્લાંડથી લશ્કર મિક૯યું, પણ તેના આવ્યા પહેલાં લોર્ડ ગાકે ગુજરાતની લડાઈમાં સંપૂર્ણ જીત મેળવી પોતાની ગયેલી ઈજત પાછી મેળવી. એ ફતિહથી સીખ ફોજને તદન નાશ થયો. એની અગાઉ સુલતાન છતાયું હતું. અંગ્રેજપર વેર હોવાથી તેઓ પણ પિતાનું સીખક પરનું વશપરંપરાનું વેર વીસારી દોસ્ત મહમ- દની સરદારી નીચે તેમને મદદ કરવાને આવ્યા હતા. એ અફગાન સવારોને લાજ ખાઈ પોતાના ડુંગરોમાં નાસવું પડ્યું. 1849 ના માર્ચ માસની ૨૮મી તારીખે પંજાબને ખાલસા કરવાથી તે અંગ્રેજી પ્રાંત

Page #254
ર૪૦ - બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. થયો. ડેલહાઉસી અને બે લોરેન્સની. રાજકારભાર ચલાવવાની ચતુરાઈને અજમાવવાને એ નવું સ્થળ હતું. મહારાજા દુલીપસિંહને રૂ. 580,000 નું વર્ષાસન બાંધી આપ્યું. એ ઊપજવડે તે ઘણું વર્ષ ઈગ્લાંડના જાગીરદારની પેઠે નર્કેક પરગણામાં રહ્યા. સને 1848 માં . અર્લ ડેલહાઉસીને માર્વેસની પદવી પર ચઢાવવામાં આવ્યો. પંજાબની સમાધાની–પંજાબમાં સલાહશાંતિને માટે પહેલાં ત્યાંના લોકનાં હથીઆર લીધાં. એથી જૂદા જૂદી જાતનાં 1,20,000 હથી આર ત્યાંના લેકેએ આપી દીધાં. ત્યાર પછી દરેક ગામની જમાબંદી કરી. સીખરાજ્યના જુલમથી જમીન વે ભારે થઈ ૫ડ હતો, તેને આ જમાબંદીમાં મસ એ છે કર્યો. દીવાની અને જદારી વહીવટને કાયદો ઠરાવ્યા, તે લોકોને સખ નહિ લાગે તો અને વાજબી હતિ. કર્નલ બર્ટ નિપિઅરે (પાછળથી મગદલાનો લંડનેપિઅર થયા તેણે) સડકે અને નહેરે બનાવી. બ્રિટિશ શાંતિથી જાનમાલનું જે રક્ષણ થયું તેની તથા બ્રિટિશ અમલદારની પંડની સત્તાવ આબાદી નો સમય શરૂ થયો, અને તેની અસર એ પ્રાંતના છેક દૂરના ખૂણુ લગણુ જણાઈ. એથી એમ બન્યું કે ૧૮૫૭માં બળ ઊઠશે ત્યારે પંજાબમાં શાંતિ રહી એટલું જ નહિ, પણ તે વફાદાર રહ્યું બીજું બહ્મી યુદ્ધ 1852- રંગુનમાં કેટલાક યુરેપી વેપારી ઉપર માઠી વર્તણુક ચલાવી અને અંગ્રેજના લશ્કરી વહાણના કપ્તાનને વારવા મેકલેલો તેનું અપમાન કર્યું તેથી 1852 માં બીજું બધી યુદ્ધ જામ્યું. થોડા મહિનામાં રંગુનથી પ્રેમ સુધીની ઈરાવદીની તમામ ખીણુ એજની ફજે કબજે કરી, અને આવાના રાજાએ સલાહના કોલકરાર કરવાની ના કહી તેથી ૧૮૫ર ના ડિસેમ્બરની 20 મી તારીખના જાહેરનામાથી, નીચલા બ્રહ્મદેશના જીતેલા મૂલકને ખાલસા કર્યો, અને પહેલા બ્રહ્મ યુદ્ધ પછી ૧૮૨૬માં મેળવેલા આરાકાન અને તેનાસરીમ પ્રતિ સાથે તેને પિગુને નામે જેડી દીધે. બ્રિટિશ બર્માની આબાદી-અંગ્રેજી અમલ નીચે આવ્યા પછી

Page #255
લૉર્ડ ડેલહૉકી અને દેશી રાજ્ય 241 સને 1891 લગણુમાં રંગુનની વસ્તી ગણી વધી છે. ખાલસા થયા પછી એ બંદરને વેપાર ચાર વરસે (૧૮૫૧૮૫૮માં) રૂ. 2, 13, 10, 55 ન હતો તે વધી ૧૮૮૧-૧૮૮૨માં રૂ. 11,2,31,81 ને થયો. નાના નગર અને પગણું પણ એજ પ્રમાણે આબાદ થયાં છે. ૧૮૨૬ની પહેલાં માહતે જીલ્લામાં સિઆમ અને પશુના રાજ સદા વહયાં કરતા અને તેથી તેમાંથી વસ્તી જતી રહી હતી. ૧૮૨૭ના ફેબ્રુવારીમાં કોઈ તલૅગ નાયક દશ હજાર સાથીઓ સાથે મઉલમેઈનની પાડેરામાં વા; અને ત્યાર પછી થોડે વરસે, બીજ વીસ હજાર આદમી ત્યાં આવી વસ્યાં. 1855 માં આમહસ્ટ જિલ્લાની વસ્તી 83,146 આદમીની હતી. ૧૮૬૦માં તે ૧,૩૦,૯૫૩ની થઈ સને ૧૮૮૧માં તે 3,01,086 ની થઈ. અથવા એક બંદરનો દાખલો લઈએ. ૧૮ર૬ માં આપણી સરકારે આરાકાન પ્રાંતનો કબજે કર્યો, ત્યારે ક્યાબ ગરીબ મચ્છીમાર ગામડું થતું. 1830 સુધીમાં તે વધી નાને કો બન્યા અને તેને વિપાર રૂ. 70,000 ન થયો. 1881 માં તેને વેપાર બે કરોડ પંચાતર લાખ થયો હતો. આ પ્રમાણે પચાસ વરસમાં એકસાબને વેપાર લગભગ ચાર ગણું વધ્યા. 1855 માં બ્રિટિશ બ્રહ્મદેરાની વસ્તી સાડાબાર લાખ હતી તે વધીને ૧૮૯૧માં સાડી પસ્તાળીસ લાખ થઈ. લોર્ડ ડેલહૈ ઉસી અને દેશી રા –લોર્ડ ડેલહાઉસીની હિં દનાં માંડલીક રાખ્યો જોડેની વર્તણુકથી તેને સ્વભાવ પૂરે પૂરી જણાઈ આવ્યો. રૈયતના ભલાને માટે જ રાજા છે એતના રાજકારભારને મુખ્ય સિદ્ધાંત હતો, અને એનો તે ઉધાડે દાખલો પિતાના દરરોજના કામકાજમાં બતાવી આપતિ. પ્રજાને માટે દેશી રાજવહીવટથી અંગ્રેજી રાજકારભાર સરસ છે, એવું આ સિદ્ધાંતપરથી અનુમાન નીકળ્યું. સારાંશ એ કે લૉર્ડ વિલેલી અને તેની પછીના અધિકારીઓએ દેશી - જ્યોને બ્રિટિશ રક્ષણનીચે મૂકવાની જે પદ્ધતિ દાખલ કીધી હતી, તે કોઈ પણ રીતે પૂરેપૂરી ફતિહમંદ નીવડી ન હતી, એથી, દેશી રાજા ઓ પોતાની સત્તાનો ગમે તે ગેર ઉપયોગ કરે અને પ્રજાને પીડે તોપણ તેમનાં રાજ્યોને કે મહેલને લગાર પણ નુકશાન થતું નહોતું. આ ગેર બંદોબસ્તને ઉપાય હાલ મહારાણના સમયમાં એવી રીતે કરવામાં

Page #256
૨૪ર 'લિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું. આવ્યા છે કે હિંદના માંડલિક રાજાના મન પર રાજ્યતરફ પોતાની જુમ્મર લાવીના ઉંચા વિચારો ઠસાવવામાં આવ્યા છે. પણ જોર્ડ ડેલહાઉસીના વખતમાં જૂની વગર સુધરેલી પદ્ધતિનાં છેલ્લાં અને ખરાબમાં ખરાબ પરિણામ જોવામાં આવ્યાં. એ પરથી એના મનમાં એવું આવ્યું કે દેશી રાજાઓને કારભાર નુકશાનકારક અને નિયમથી ઉલટ છે. માટે તેમને હરેક વાજબી રસ્તે દૂર કરવા જોઈએ. જે રાજાઓ ગાદીએ હેય તેમની જોડે અને તેમના પણ અતના વાર સાથે કરેલા કરાર પ્રમાણિ કપણે પાળવા. પણ જે રાજવંશપેઢી દર પેઢી અંધેર ચલાવી, આપણું પ્રીતિ બેઈ હેય તમને બચાવો બેટી નરમ લાગણીને લીધે થવો ન જેઈએ, તથા જેની પાછળ ગાદીએ બેસનાર પણું અને વારસ નહોય તે વાને ચાલુ રાખ ન જોઈએ. આ ધેરણ પ્રમાણે વર્તવાથી દેશી રાજ અંગ્રેજ સરકારને હાથ આવે પણ તેમાં હિંદનો દત્તક કરવાનો રિવાજ વચમાં આવવાથી ગુંચવણ પડતી હતી. ખાનગી મિલ્કત સંબંધી હિંદુસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે દત્તપુત્રથી પેટના દીકરાનું સઘળું કામ સરે, તે પોતાના બાપની મરક્રિયા કરી શકે છે, તથા તેની મિલ્કતનો વારસ થાય છે. એબાબત કદી કોઈએ વાંધો ઉઠાવ્યો નથી. મરનારના તમામ હક્ક દત્તકને મળે છે. પણ ઈતિહાસમાં નોંધાયેલા બનાવો પરથી તથા રાજકીય બાબતમાં શું કરવું યોગ્ય છે અને શું અથાગ્ય છે તેના વિચાર પરથી એવી તકરાર લેવામાં આવી કે મરનારની પછી ગાદી પર બેશી રાજકરનારને આનિયમ લાગતો નથી; એ વિષયનો પાયો જજ છે. ઉપરી સરકાર એ હક કબૂલ રાખી શકે નહિ; કેમકે લાખ માણસનાં સુખને કેઈ નીચ ફળના ધૂતારાના હાથમાં મૂકવામાં કપટથી એને ગેર ઉપયોગ થઈ રાકે. “યતનાં સુખ” વિષેનું લૉર્ડ ડેલહાઉસીનું ધારણ અહીં લાગુ પડે છે. વહેમી અને ઘણીક વેળા ઠગાઈ ભરેલા બનાવટી વારસાના નિયમનો અમલ થવા દવ ત કરતાં બ્રિટિશ રાજવહીવટથી જે કલ્યાણ થાય તે તેના મનને વધારે બળવાન લાગતું હતું. લૉર્ડ ડેલહાઉસીનું મત- જ્યારે કોઈપણ દેશી રાજા સીધા વારસ તરીકે પેટના દીકરા મૂકી મરી જાય ત્યારે જોર્ડ ડેલહાઉસીના મત પ્રમાણે તમને બાપની ખાનગી મિલકત તેમજ રાજ્યગાદી

Page #257
વારસ નહિ હોવાથી સરકારને મળેલાં દેશી રાજયો. ર૪૩ બંનેના સરખા હક્ક હતો. પણ રાજાને માત્ર એક દત્તક પુત્ર હોય તે ખાનગી મિલકત ઉપરના બે વારસાના હક્કને જોર્ડ ડેલહાઉસી બહુજ સંભાળથી જાળવતો હતો, તોપણ તેને રાજગાદીના હક્ક નથી એમત ગણતો. તેને વિચાર પ્રમાણે દેશી રાજ્ય એક સેંપરત કરેલી જાહેર મીલકત જેવું હતું, અને વારસાને વાજબી હક્ક ધરાવનાર સીધે પુરૂષ વારસ ન હોયતો એ હક્ક અંગ્રેજ સરકારે નક્કી કરે, અને તેમ કરવામાં માજી રાજાના કુટુંબનો સ્વાર્થ જેવો નહિ, પણુ પ્રજાના કલ્યાણને વિચાર કરવો. એ રાજ્યોને પાધરા અંગ્રેજી અમલ નીચે લાવવાથી તેનું કલ્યાણ ઘણીજ સફળ રીતે સચવાય છે એમ તે માનતિ. વારસ નહિ હોવાથી સરકારને મળેલાં દેશી રાજ્યો–એ ધારણ પ્રમાણે અંગ્રેજ સરકારને પ્રથમ સતારાનું રાજ્ય મળ્યું. 1818 માં પેશ્વાનું રાજ્ય છવું તે વખતે લાર્ડ હેસ્ટિસે એને ફરીને ઊભું કર્યું હતું. શિવાજીથી ઉતરેલા તેના વંશને રાજા 1848 માં પુત્ર વગર મરી ગયો, અને મરતી વેળા તેણે બળે લીધેલા દિકરાને અંગ્રેજ સરકારે કબુલ કર્યો નહિ (1849). એજ વરસમાં કોઈ એવું ડિરેક્ટર્સ તાબાનાં રાજ્ય અને રક્ષણમાં રહેલા મિત્રના રાજ્યની વચ્ચે બારીક તફાવત ગણી કરૌલીના સંસ્થાનને ખાલસા કર્યું નહિ. સતારાની પો ઝાન્સીનું સંસ્થાન 1853 માં પૂછ્યું. પણ એ નિયમ પ્રમાણે રાજ્ય ડૂબવાને ઘણું મશહુર બનાવ નાગપુરનો છે. હિંદના બ્રિટિશ રાજ્યથી વધારે જૂના મુઓ. એ રાજ્યને ખાલસા કરી તેને મધ્યપ્રાંત બનાવ્યો. હૈદરાબાદના નિજામના રક્ષણ માટે બ્રિટિશ ફેજ રાખવામાં આવતી તેનાં ખર્ચના નાણુ વરસે વરસ નિજામ આપી શકતો નહિ ને ચડ્યાં જતાં હતાં માટે તેની બાંહે ધરીને પેટે તેણે વરાડ પ્રાંત અંગ્રેજને આપ્યો તેથી ત્યાં પણ એજ વર્ષમાં બ્રિટિશ રાજવહીવટ ચાલ્યો. બીજા ત્રણ રાજવંશ પણ એ વરસમાં નામનિશાની વગર ચાલ્યા ગયાં, પણ તેથી અંગ્રેજી રાજ્યને વિસ્તાર વધ્યા નહિ. છેક દક્ષિણમાં કનૈટકનો માત્ર નામનો નવાબ, અને તાનનો નામનો રાજા એ બેઉ બિનવારસી મરણ પામ્યા. તેમની પદવી અને તેમના પાન તેમના મરણ પછી બંધ પડ્યાં, તોપણ તેમ

Page #258
ર૪૪ બ્રિટિશ હિંદનું સુદઢ થવું નાં કુટુંબોને દયા ખાતે છવાઈ બાંધી આપી. હિંદના ઉત્તર ભાગમાં ગાદી પરથી ઉઠાડી મૂકેલો વિશ્વા બાજીરાવ 1818 માં રાજ્ય બયા પછી 1853 લગણુ છો, અને જીવતાં સૂધી તેણે તેનું વરસે રૂ. 8,00,000 નું પેન્શન ભોગવ્યું. તેણે પૈસે સંધ હતા, તે તેના દત્તપત્ર નાનાસાહેબને મળ્યો. પણ તે ઉપરાંત તેને બીજું કાંઈ આપવામાં આવ્યું નહિ. અશોદયાને ખાલસા કર્યું 185- લૉર્ડ ડેલહાઉસીએ અને ધ્યાનું રાજ્ય જુદા કારણુથી લઈ લીધું. 1765 માં નવાબ વછર શુજા ઉદ–દલાને તેને જપત કરેલ મૂલક લૉડ કલાઇવે પાછા આપ્યા, ત્યાથી તેના વંશનું રક્ષ બ્રિટિશ ફેજવડે થતું હતું. પરદેશી ચઢાઈ અને દેશની અંદરના બંડ એ બંને તરફથી રક્ષણ પામી એની એલાદમાં ઘણા નવાબ થયા તેઓ ખાનગી રહેણીમાં લંપટ દુર્વ્યસની હતા, અને જાહેર કરણમાં યત ઉપર જુલમી હતા. તેમાં એક ગુણુ હતિ. તિઓ અંગ્રેજ સરકાર તરફ દઢ વફાદાર રહેતા. ગંગા અને ગોગરા નદીઓની વચ્ચે જે રસાળ મૂલક છે તેમાં એટલી ઘાડી વસ્તી છે કે પૃથ્વી ઉપર બીજે કોઈ હકાણ એટલા જ વિસ્તારની જમીનમાં તેટલી ઘાડી વસ્તી નથી. એ પ્રદેશમાંની રૈયત ભવના ભવસુધી અંધેર રાયપીડા પામતી હતી, અને તે પીડાને માટે દરેક ગાવનર જનરલ કેટલેક દરજે પોતાને જવાબદાર ગણુતો હતો. નવાબેને (જેમણે 1818 થી શાહને ઈલકાબ ધારણ કર્યો હતો.) તાકીદપર તાકીદ આપવામાં આવતી કે તમારી વર્તણૂકમાં સુધારો કરે પરગજુ બૅટિંકે તથા જંગી હાડગે જે કરવાની માત્ર ધમકી આપી હતી તે લૉર્ડ ડેલહાઉસીને હાથે થવાને રહેલું હતું. એના લક્ષણમાં તેમના જેટલું જ પ્રમાણિકપણું અને તેમનાથી વધારે દૃઢ નિશ્ચય હતો. તેણે તમામ બિના કોર્ટ ઑવડિરેક્ટરને લખી મોકલી. તેમણે લાંબા વખત અને દુઃખકારક રીતે આનાકાની કર્યા પછી એ રાજ્યને ખાલસા કરવાનો ઠરાવ કર્યો. એ હકમ આવ્યા ત્યારે લૉર્ડ ડેલહાઉસીને સ્વદેશ પાછા જવાનો વખત થયા હતા, તો પણ તેણે વિચાર્યું કે આ જોખમ ભરેલું કામ તેની પછી આવનાર અધિકારીને તેના બેસતા અમલમાં કરવાને

Page #259
ખાનસા કરવાનાં કારણ. 25 રાખવું એ વાજબી નથી. કોર્ટ ડ્યૂ ડિરેક્ટરના ઠરાવને આવતાં બહુવાર થયાથી તે બજાવવાને તેને માત્ર થોડાંજ અઠવાડીમાં મળ્યાં. પણ તે ખરા મનથી માનતા હતા કે એ કામ કરવું એ મારી - યોધ્યાના લકતફ ફરજ છે. તેિણે ખાનગી ક્ષેત્રમાં લખ્યું છે કે મારા કૃપા ઉ૫૨ નવતાપૂર્વક આધાર રાખી (કેમ કે તેના સરજેલા ના માણસ આ ફેરફારથી સ્વતંત્રતા અને સુખ પામશે) હું આ ફરજ બજાવવાનું કામ ગંભીરપણે અને ચિતાથી પણ શાંત રીત અને શંકા વિના હાથમાં લઉ છું. ખાલસા કરવાનાં કારણક-લૉર્ડ ડેલહાઉસીના અમલની છેલ્લી સાલ 1859 હતી. એ સાલને આરંભે તેણે લકનોના દરબાર ખાતે જનરલ (પાછળથી સર જેમ્સ) ટ્રામ રેસિડેટ હતો તેને ધ્યાને રાજકારભાર હાથમાં લઈ ચલાવવાનો હુકમ આપો. એમ કરવાનું કારણ એ કે લાખા ભાલુસને જે રાજવહીવટથી દુઃખ થાય છે તેને ટેકો આપી વધારે વાર જારી રાખવાથી બ્રિટિશ સરકાર પરમેશ્વરની તથા માણસની નજરે ચડેગાર થાય છે. એ ઢટે 1856 ના ફેબ્રુઆરી માસની ૧૩મી તારીખે પ્રગટ કર્યો. અટકાવી નહિ શકાય એવી અંગ્રેજ સત્તાને પાદશાહ વાજીદ અલ્લી તાબે થયો. તે પણ તેને પદ ગ્લાંડમાં માણસે મોકલ્યા પછી કલકત્તાની પાસે ગાર્ડન રીચ નામે ખુશકારક પરામાં તે ઠરી ઠામ વ. અને તેને વરસે બાર લાખ રૂપિઆનું પેન્શન આપવામાં આવ્યું. એમ વગર લડશે અયોધ્યાનું રાજ્ય ખાલસા થયું. આ કામને લૉર્ડ ડેલહાઉસી ઘણું પ્રમાણિક ગણ સંભારતો હતો. તોપણ કદાચ આથીજ દેશી જાહેર મત તેના અમલના સઘળાં કામ કરતાં વધારે ઉશ્કેરાયું. હિંદમાં કરેલું લૉર્ડ ડેલહાઉસીનું કામ–૧૮૫૬ ના માર્ચ મહિને નામાં માફટ્વસ ડેલહાઉસીએ અધિકાર છોડી દીધે, એ વિળા એની ઉમ્મર માત્ર ચુંમાળીસ વરસની હતી. પણ તે સ્વદેશ ગયા

Page #260
ર૪૯ ત્યારે પોતાની જોડે લાંબી પથારીના મંદવાડના બીજ લેતિ ગયે ને તેથી ૧૮૬૦માં તે મરણ પામ્યા. કૅર્નવાસ્લિસને બાદ કરતાં જે એજ રાજકીય પુરૂષો હિંદની ગરજ પૂરી પાડવાના ભાગ થઈ પડષા તેમાં તે પહેલો હતો, પણ છેલો ન હતિ. હિંદમાં બ્રિટિરા રાજ્યની ઈમારત - લૈર્ડ ડેલહાઉસીએ પૂરી કરી. એ મકાના પહેલા ભાગમાં લોર્ડ વિલે એ, તથા લૉડ હેસ્ટિસે હિંદના અધિરાજ્યને નકશો બનાવ્યો હતિ તેમાં ૧૮૪૩માં સિંધ ઉમેરાયું. વચમાં જે વિશાળ જગા બાકી હતી,તિમાં અયોધ્યા, મધ્યપ્રાતિ, અને હિંદમાંનાં નાનાં સંસ્થાનની જે વાયવ્ય સરહદ પર આવેલો પંજાબ પ્રાંત, તથા સમુદ્રપાર રહેલા બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશનો સૌથી વધારે સમૃદ્ધિવાન ભાગ એટલો મૂલક માર્થિવસ ડેલહાઉસીએ છેવટે દાખલ કર્યો. લૉર્ડ કંજિગ ૧૮૫–૧૮૬૨-આ મોટા ગવર્નર જનરલની જગાએ તેના મિત્ર લોર્ડ કૅબિંગ આવ્યો. તેને જતી વખતિ ઈગ્લાંડમાં કોર્ટ એવું ડિરેક્ટરએ ખાનું આપ્યું તે સમે આ ભવિષ્ય વાણી તે બેલ્યા. “મારી નોકરીની મુદત શાંતિમાં જાય એવું હું ઇચ્છું છું. પણ હું ભૂલી જઈ શકતો નથી કે હિંદનું આકાશ ગમે તેટલું શાંત છે તો પણ તેમાં માણસની હવેલી જેવડું નાનું વાદળું ચઢી આવે અને તે વધારે વધારે મોટું થઈ ત્રુટી પડે ને આપણને નાશમાં ગરક કરી નાંખે.બીજે વરસે બંગાળી લેજના સિપાઈઓએ બળવો કર્યો અને પટનાથી દિલી સુધીના ગંગાને બધે પ્રદેશ તિથી સળગી ઊઠશે.

Page #261
- प्रकरण 15 मुं. ૧૮૫૭નો સિપાઈઓનો બળવો સિપાઈઓના બળવાનાં કારણ–બળ ઊઠવાનાં જે જુદાં જાં કારણે આપવામાં આવે છે તે યુરોપીના મનને પૂરતાં લાગતાં નથી. ખરું કારણ એ છે કે આખા હિંદમાં દેશીઓનાં મન ઉકેરાયેલાં હોવાથી તે રેહવાર ગપાટા માનવાને અને ત્રાસના હારામાં હોવાથી ઝપલાવી પડવાને લોકો તૈયાર થયા હતા. યુરોપી ટોળાપર દારૂની જેવી અસર થાય છે તેવી એશિઓની પ્રજાપર હેબકની અસર થાય છે. જો ડેલહાઉસીની રાજ્ય ખાલસા કરવાની રીત પણ સુધરેલા વિચારથી ઘડી કાઢેલી હતી, તેપણું દેશીઓને તે અણગમતી હતી. કેળવણીનો ફેલાવો કરવામાં તથા એકજ વખતે વરાળમંત્ર અને તાર દાખલ કરવામાં હિંદી સુધારાને ઠેકાણે અંગ્રેજી સુધારે ફેલાવવાની તેમની ઊંડી તદબીર છે એવું દેશી એને લાગ્યું. મુખ્યત્વે કરીને બંગાળી પલટણના સિપાઈએ એવું ધારતા હતા કે અમારી નજર બીજા સ્વદેશીઓની નજરથી વધારે દૂર પહોંચી શકે છે. એમાંના ઘણુ ખરા સિપાઈઓ ઊંચી ન્યાતના હિંદુઓ હતા અને પુષ્કળ સિપાઈઓની ભરતી અયોધ્યામાંથી કરી હતી. પશ્ચિમ ભણીના ધોરણે જે સુધારા કરવા માંડ્યા હતા તેને વિશે તેમણે એમ ધાર્યું કે એ પ્રજા તરીકે આપણું એકત્વ તોડવાનાં હુમલા જેવા છે. અને ખાલસા કરવું એટલે શું તે તેમણે નજરે જોયું હતું. અમારા પરાક્રમથીજ પંજાબ પ્રાંત છાયા છે અને આખા હિંદ કબજે રહે છે, એવું માનતા હતા. આ બેદિલી અને હેબક ગાદીપરથી ઉઠાડી મૂકેલા પુષ્કળ રાજાઓ અથવા તેમના વાર અને વિધવા રાણીઓના જાણવામાં પહેલાં આવી અને તેમણે તેનો લાભ લીધે. તેમણે ક્રિમીઆની લડાઈની હકીકત સાંભળી હતી, અને રૂશદેશ ઈગ્લાંડને હમેશનો વેરી છે એવી તમને ખબર મળી હતી. એજ તરફથી મટાં પાન મળવાથી તેમની પાસે પૈસા એકઠો થયો હતિ તે હથિયાર કાવતરાખેરોને નાણું આપી તેમની મદદ લઈ શકતા હતા

Page #262
248 ૧૫૭ને સિપાઈઓને બળા બળવાના કહેવાતાં બીજે કારણે–એથી ઉલટું કંપનીની નોકરીમાંની વધારે ઊંચા રજાની જગ્યાઓ વિદ્વાન, બુદ્ધિમાન, અથવા વફાદાર નીવડેલા દેશીઓને મળતી નહિ. નાના દરજાની નોકરી દેશીઓને મળે તેને માટે કંપનીએ અગત્યના પગલાં ભર્યા હતાં. પણ હિદની સરકારી નોકરીમાંની ભારે પગારની અને દરજાની ઘણીક જગ્યાઓ હિંદના વતનીઓને મળે એવું મહારાણીની સરકારે હમણું ઠરાવ્યું છે, તે જગ્યાઓ પર તે વેળા થોડાક એગ્રજેનોજ માત્ર હક હતા. બળ થયાં પહેલાં થોડા વખત ઉપર સર હનિ હૈરેસે જણાવ્યું હતું કે બુદ્ધિમાન પુરૂષની વાજબી તૃષ્ણ સતિષ પામી શકે એવી જગ્યા લશ્કરમાં પણ દેશી અમલદારને તેમનું પરાક્રમ દેખાડવાને આપતા નથી. આવી સ્થિતિને લીધે ભારે હાનિ થશે એવું તેણે આગ્રહથી કહ્યું હતું, પણ એની સૂચના પર છેલ્લી ઘડી લગી કોઈએ લક્ષ આપ્યું નહિ. બળવાના બારીક સમયમાં લૈર્ડ કૅજિગને કાંઈ અણધારી અડચણ થાયતિતિ કામ ચલાઉ ગવર્નર જનરલ થાય એ ઠરાવ થયો હતો અને એ મોટું ફિતૂર શમ્યા પછી કંપનીના હાથમાંથી જઈ મહારાણના હાથમાં રાજ્યગાદી આવી, ત્યારે મહારાણીએ જાહેર કરેલા ઢંઢેરામાં તેણે લારેન્સ) મજબૂત કારણે બતાવીને જે ધારણુ પ્રમાણે વર્તવાનો આગ્રહ કર્યો હતો તે ધારણુ બહાલ રહ્યું. મહારાણીનાં મહેરબાની ભરેલાં વચનો આ પ્રમાણે છે –“વળી અમે ફરમાવીએ છીએ કે બની શકે ત્યાં જાતિભેદ કે ધર્મભેદ ઉપર નજર રાખતાં અમારી રમતમાં જેઓ કેળવણું, બુદ્ધિબળ, અને પ્રમાણિકપણુથી નોકરી કરવાને લાયક હોય તેમને છૂટથી અને નિષ્પક્ષપાતપણે સરકારી નોકરીમાં દાખલ કરવા” આ ઉદાર રાજ્યનીતિ કંપનીના અમલમાં અજાણી હતી. એ કારણથી સને ૧૮૫૭ના સિપાઓના બળવા વખતે હિંદના પુષ્કળ રાજાઓ, તેમાં મુખ્યત્વે કરીને ગાદી પરથી ઉઠાડી મુકેલા રાજ્યવંશા કંપનીના વેરી થયા હતા અને ખુદ કંપનીના જ દેશી અમલદારેની મોટી સંખ્યા ઉઘાડ ઇંગ બેવફા થઈ હતી અથવા તો તેનું શું થશે તે વિષે બે દરકાર હતી. ચરબી લગાડેલાં કારસા (કાજ). આવો અણનો મામલો ચાલતિ હતિ તે વખતે લશ્કરી છાવણીઓમાં એવી ગપ ચાલી કે

Page #263
લકામાં બુદ્ધિમાન અમદાની ઘટ. 29 બંગાલી ફોજના સિપાઈઓનાં કારતુસાને ડુક્કરની ચરબી ચોપડેલી છે. એ પ્રાણને હિંદુ અને મુસલમાન એ બેઉ પ્રજા અપવિત્ર ગણે છે. ઘણએ ખાતરી કર્યા છતાં સિપાઈઓના મન શાંત થઈ શક્યાં નહિ. દેશી પલટણને રહેવાનાં મકાનમાં રાતે લાહે થતી; સિપાઈએ પોતાના અમલદારેનું અપમાન કરતા વિશ્વાસ ઉઠી ગયો હતો અને કવાયતનું ડાલ માત્ર રહ્યું હતું. લશ્કરોમાં બુદ્ધિમાન અમલદારોની ઘટ–એ ઉપરાંત ફિદૂર ઊઠયું તે વખતે દેશી પલટણેમાં ઉત્તમ અમલદારોની ઘટ પડી ગઈ હતી. જે મોટી પાદશાહતનો પાયો લૉર્ડ ડેલહાઉસીએ નાંખ્યા હતો તેનો કારભાર ચલાવવાને સિવિલ સર્વિસથી જેટલા નોકરોની ભરતી થઈ શકતી તેનાથી વધારે અમલદારોનો ખપ હતા. મુલ્કી ખાતાના ઓદ્ધાપર હોશિયાર લશ્કરી અધિકારીઓ પસંદ કરવાનો રિવાજ લાંબા વખતથી ચાલતો હતો તેમાં એકાએક પુષ્કળ વધારો થઈ ગયો. અધ્યા, પંજાબ, મધયપ્રતા અને બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશને કારભાર ઘણે દરજે કંપનીની પલટણમાંથી ચુટી કહાડેલા અધિકારીઓને હાથ હતા. સારા અને કુશળ સેનાપતિ રહ્યા હતા તો પણ આ અણના વખતમાં દેશી ફોજમાં અતિ તેજસ્વિ બુદ્ધિ અને દઢ સંકલ્પવાળા અધિકારીઓને મોટો ભાગ રહ્યો ન હતો. તેમજ ગવર્નર જનરલ લૉર્ડ ડેલહાઉસીએ જેટલું બ્રિટિશ લશ્કરને રાજ્યની સહી સલામતી માટે જરૂરનું જણાવ્યું હતું તેના કરતાં તેણે સખત કારણ બતાવી તકરાર ઊઠાવ્યા છતાં, પણ તે ધારણ ઓછું કરી નાંખવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે દેશી પલટણમાં ‘ચરબી લગાડેલાં કારતુસ” ની હેબક પસરી અને બંગાળામાં તોફાન ઊડ્યું, ત્યારે લાર્ડ ડેલહાઉસીએ હિંદની બ્રિટિશ કે જનું બળ વધારવા વિષે તેમજ તેમાં અને દેશી ફેજ બંનેમાં સુધારો કરવાની ઘણી જરૂર વિષે જે ખરા દિલથી લખાણ કર્યા હતાં તે લંડનમાં એમનાં એમ પડી રહ્યાં હતાં અને તે પર કંઈધ્યાન આપવામાં આવ્યું ન હતું. બળ ઊપી, સને ૧૮૨૭–સને ૧૮૫૭ના મે માસની તા. 10 મીને રવિવારે પાછલે પહેરે મીરત (મીરથ ) ના સિપાઈઓએ 32.

Page #264
250 ૧૮૫૭ને સિપાઈઓનો બળ. બળવો કર્યો. તેઓ કેદખાનામાં ઘુસ્યા અને છાવણીઓમાં વેગથી ધશી જે યુરોપ મળ્યો તેને તેમણે કાપી નાંખ્યો. પછી પાસેના મોટા દિલ્લી શહેરની દેશી ફોજને તથા બદમાશ લેકોને ઉશ્કેરવાને અને ગાદીપરથી ઉઠાડી મૂકેલા યુગલ પાદશાહની સત્તાની રહેવાને તેઓ ત્યાં ગયા. તે વખતે ઉત્તર હિંદમાં મોટામાં મોટી લશ્કરી છાવણી મીરતમાં હતી. બળવાનેરો દિલ્હી જઈ પહોંચે તે પહેલાં તેમને કચરી નાખે એવડી પાયદળ, ધેડેસવાર, તથા તપોની જબરદસ્ત પૂરેપી ફરજ એ છાવણીમાં હતી. પણ સિપાઈએ ઉતાવળા થઈ વગર વિચારે ચાલ્યા તેમ રાપી અમલદારોએ ઘણુ બાબતમાં દઢતા તછ દઈ એટલીજ મૂર્ખાઈ ભરેલી વર્તણુક ચલાવી. બળવો ઉમે ઠવાની ખબર તારમાં દિલ્લી મોકલી તે સિવાય તે રાત્રે બીજું કશું કર્યું નહિ. જે ક્ષણ દમનના એક માણસથી હિંદનું રક્ષણ થઈ શકત એવી હતી તે ક્ષણે મીરતતા કોઈ પણ લશ્કરી અમલદારમાં વિચાર કરવાની કે વર્તવાની શકિત જણાઈનહિ. બીજે દિવસે સવારે દિલ્લીના મુસલમાનોએ બંડ કર્યું ત્યારે ત્યાંના સૂરોપીઓએ માત્ર દારૂખાનું ઉરાડી દીધું. તે સિવાય બીજું કશું કર્યું નહિ. બળવાનો ફેલાવ, જૂન સને ૧૮૫૭–એમ ભેગા મળવાનું મધ્ય સ્થળ દિલ્લી ગણ્યું, અને આ બંડનું નામ બળ પડ્યું. એ બંડ ઉતાવળે વાયવ્ય પ્રાંતિ અને અયોધ્યામાં થઈ છેક નીચલા બંગાળામાં દાવાનળની 5 પ્રસયું. દરેક ઉપજ્યાની હકીકત જુદીજુદી તથા બેદકારક છે. અને તે ઉપરથી જણાય છે કે દરેક બાજુના લેક પિત પોતાના પક્ષને એક ભાવથી દઢ રીતે વળગી રહ્યા હતા તેમ છતાં સઘળાં બડાની એક જ હકીકત આપવી બસ થશે. ઘણી વખત ચેતવ્યા વગર અને કેટલીકવાર વફાદાર રહેવાનાં વચન આપ્યાં છતાં (જે વચને કેટલાકની બાબતમાં કદાચ તે વખતે ખરાં હતાં) સિપાઈને પોતાના ઉપરી અધિકારીઓની સામા ઊઠયા. તેમણે સૂરપીએને કે પ્રિતિ ધર્મ માનનારાઓને મારી નાંખ્યા, અને કેટલાક પ્રસંગે સ્ત્રીઓ અને બાળકોની પણ હત્યા કરી. બળવાખોરોએ જેલનાં બારણ તોડી નાંખ્યા, ત્રીજેરી લટી, અને બળવાખે એ વેળા આખી

Page #265
કાનપુર ર૫૧ પ્રજાએ યુદ્ધ કરવા ધાર્યું છે એવું રૂપ ધારણ કર્યું હતું તેમાં સામિલ થવાને બડના કેઈ મધ્યસ્થળે કુચ કરી. માત્ર પંજાબના સર જન લોરેન્સ અને તેના મદદનીશાએ અગાઉથી ચેતી સિપાઈઓને દાબમાં રાખવાના અને તેમના હથિયારો જોઈ લેવાના સન ઉપાય લીધા હતા. એ મદદનીશોમાં એડવર્ડસ્ અને નિકલ્સન મુખ્ય હતા. શીખક ડગ્યા નહિ. અફગાનિસ્તાનના ડુંગરોમાંથી નવા સિપાઈએનાં ટોળાં પોતાની ખુશીથી આવ્યાં. એમ પંજાબ પ્રાંત ભયનું મૂળ ન થતાં દિલ્લીને ઘેરો ઘાલવાને પિતાની ફાજને ભાગ - પવાને શકિતમાન થયા. દક્ષિણ બગાળાના ઘણાખરા સિપાઈઓએ બંડ કયાં, અને પછી જુદાજુદા ભાગમાં વેરાઈ ગયા. મુંબાઈ અને મદ્રાસની દેશી ફેજે વફાદાર રહી મધ્ય હિંદના મોટા અધિપતિઓમાંનાં ઘણુઓનાં લશ્કર બળવારે જોડે વહેલાં મોડાં સામિલ થયાં, પણ હૈદરાબાદનું મુસલમાન સંસ્થાન તેના કુશળ પ્રધાન સર સાવરજંગના દાબથી ઈમાનદાર રહ્યું. કાનપુર–કાનપુર, લકનો અને દિલ્લી એ ત્રણે શહેર સિપાઈ ઓના બળવાનાં મુખ્ય સ્થળ થઈ પડયાં. હિંદની મોટી દેશી ફજેમાંની એકજ કાનપુરની છાવણીમાં હતી. કાનપુરથી થોડે છેટે બિઠુરમાં છેલ્લા પેશ્વાના વારસ પતનો મહેલ હતિ. ધ ડુપતનું વધારે જાણીનું નામ નાનાસાહેબ હતું. તે હમેશ સધળાં જમાનામાં અપકીર્તિને પામશે. નાનાએ પહેલાં તો ઘણાં ઘણું વાક્યથી વફાદારી બતાવી પણ કહી ને સિપાઈઓએ દંગે કર્યો ત્યારે તે તેમનો નાયક બન્યા અને મરાઠા પેશ્વા બની તેણે આણ ફેરવી. કાનપુરના યુરોપીઓએ ઉતાવળે ખરાબ પસંદ કરેલી મોરચાબંધ છાવણીમાં ભરાઈ ઉષ્ણુ કટિબંધના જાન મહિનાના સખ્ત તાપમાં ઓગણીસ દિવસ લગી મદાઈથી ઘેર સહન કર્યો. એ યૂરોપીઓમાં જેટલા લડયા પુરૂષો હતા તેમનાથી સ્ત્રીઓની અને બાળકોની સંખ્યા વધારે હતી. દરેકમાં દુખ સહન કરવાની અથવા મરવાની હિંમત અને ધીરજ હતી પણ તેમને રસ્તો દેખાડી શકે એ પુરૂષ એ વખતે તેમનામાં નહતો. ઠેઠ અલાહાબાદ લગી સહી સલામત પહોચાડવાનું નાનાએ વચન આપ્યું. તે પર વિશ્વાસ રાઝીઓ રમીને કામ ન આવ્યા,

Page #266
પર ૧૮૫૭નો સિપાઈઓને બળ. અને તેમનામાંનાં 450 માણસ ગંગાનદીમાં મછવામાં બેશીને નીકળ્યાં, તેમના પર નદીને કાંઠેથી તાબડતોબગોળોમો ધાતકી મારો ચલાવ્યો. માત્ર એકજ મછ નાશી છૂટયો અને જે ચાર માસ તરીકે એક રાજ અંગ્રેજો દસ્ત હતિ તેમના રક્ષણમાં ગયાં તેઓ માત્ર એ વાત કહેવાને જીવતાં રહ્યાં. બાકીના માણસને તેજ ઠેકાણે કાપી નાંખ્યાં. સ્ત્રીઓ અને બાળક મળી 125 જણને 15 મી જુલાઈએ એજ દશાએ પહૈયાડવાને રાખ્યાં હતાં. એ સમયે હાર્લોકનું વેર વાળનારું સેન પાસે હતુ. લખનોર-અયોધ્યાના મુખ્ય કમિશનર સર હિત્રિ લોરેન્સ આ બળવા વિષે અગાઉથી ચેત્યો હતો. તેણે લખનારની રેસિડેન્સિને કિલા કોટથી મજબૂત કરી અને પેરાકી ભરી રાખી, અને તમામ યુરોપી રહેવાશીઓને તથા એક નબળી બ્રિટિશ પલટણને લઈને તે બીજી જુલાઈએ ત્યાં ગયો. બે દિવસ પછી છરાને ગોળી વાગવાથી તેને કારી જખમ થયો. પણ એ સ્થળે બુદ્ધિમાન પુરૂષના હાથમાં અધિકાર હતિ. લેરેસે પોતાનો મુકામ ઘણી હેશિયારીથી પસંદ કર્યો હતો. અને 25 મી સપ્ટેબરે હાલેક અને ઔદ્યુમે આવીને એ નાની ફોજને ઘેરામાંથી છેડવી ત્યાં લગી અસાધારણ ભારે સંકટ સહીને બહુ મોટી સંખ્યાની સામે તે ટકી રહી. પણ એ છૂટકારો કરનારી ફોજને બળવાખેરનાં નવા ધાડાએ ઘેરી લીધી; અને છેક નવેંબરમાં સર કાલિન કૅમ્પબેલે (પછી લૈર્ડ કલાઈડે ) લખનેરમાં ઘૂસીને એ ફોજનો છેવટને છુટકારો કર્યો (16 મી નવેંબર 1857). એ પછી અંગ્રેજ લશ્કરો વધારે અગત્યનું કામ કરવામાં રોકાયાં, અને તેમણે સને 1858 ના માર્ચ મહિના લગી લખનારને ફરીને જાયુનો કબજે કર્યો નહિ. દિલીને ઘે–૮ મી જૂને એટલે મીરતમાં પહેલવહેલું બેડ ઉઠયું તે પછી એક મહિને દિલ્લીને ઘેરે ઘાલ્યો. ખરેખરો શબ્દાર્થ જોતાં એને ઘેરો કહેવાય નહિ, કારણકે દિલ્લીની ઇતિહાસમાં પ્રખ્યાત થયેલી ટેકરી પર પડાવ કરેલા બ્રિટિશ લશ્કરમાં 8,000 થી વધારે માણસ નહતું પણ કિટની અંદર રહેલા બળવાખોરોના લશ્કરમાં 30,000 થી વધારે માણસ હતું. આગસ્ટ માસની અધવચમાં પંજાબથી એક ટુકડી લઈને નિકસન આવી પહે; પણ તે જે ટૂકડી

Page #267
સર યુ રે મખ્યહદ સર કર્યું. 253 ભાવ્યો તેને લીધે એ ફોજને જેટલી હિંમત આવી તેના કરતાં તે જાતે આવ્યા તેણે કરીને તેને વધારે હિંમત આવી. 14 મી સપ્ટેમ્બરે હુમલો કર્યો, અને મહિલામાં છ દીવસ લગી મરણઆ થઈને લડી દિલ્લી પાછી જીતી લીધી. હ કરનારી ટુકડીને મિખરે નિકલ્સન હતા તે લડતાં રણમાં પ. ધેડાના રસાલાની એક ટૂકડીનો સરદાર હાસન બહાર પણ બટું કામ કરતાં અચકાય નહિ એવો હતો. તેણે બીજે દીવસે ઘરડા મુગલ પાદશાહ બહાદુરશાહ તથા તેના દીકરાઓને પકડી કેદ કર્યા. પાદશાહને પાછળથી રાજ્યકેદ્ય કરી રંગુન મોકલી દીધો ત્યાં તે સને 1862 લગી છો. દિલ્લી આગળ એ શાહજાદાની આસપાસ મૂકેલા પહેરેગીર ઉપર હુલ્લડી નું ધાડું ધશી આવ્યાથી તે શાહજાદા (જેઓ વગર શરતે પકડાયા હતા તે) ને પોતાને હાથે ગિળીથી મારી નાખવા એ હડસનને જરૂરનું માલુમ પડયું. લોર્ડ કલાઈડે અદયા જીતી લીધું–દિલ્લી જીતી લીધા પછી તથા લખનારને ધેરામાંથી છોડાવ્યા પછી જુદા જુદા ભાગમાં અઢાર મહિના લગી મારામારી ચાલી તોપણ બળવાન નાટકના જેવો મિહ જતા રહ્યા. અયોધ્યાની બેગમ, ખેરેલીન નવાબ તથા ખુદ નાના સાહેબ આવ્યાથી ઉશ્કેરાઈને અયોધ્યા તથા શહિલખંડના તમામ લેક બળવાર સિપાઈઓ જોડે મળી ગયા. હિંદના એકલા એજ ભાગમાં જે બળવો બેસાડી દેવાના હતા, તે લશ્કરનો બળવો ન હતો પણુ પ્રજાનો બળવો હતો. સર કૉલિન કૅમ્પબેલ (પછીથી લડે કલાઈડે) અયોધ્યામાં લડાઈ ચલાવી તે બે શિયાળા લગી પહોંચી. નેપાળના સરજંગબહાદુર અને તેના બહાદુર ગુર્મા તરફથી કીમતી મદદ મળી હતી. એક પછી એક શહેર તાબેથયું, એક પછી એક કિલ્લાને ઘેર ઘાલ્યો, અને સને 1859 ના જાનેવારી માસ લગીમાં છેલી તપ પાછી લઈ લીધી; અને છેલ્લા પલાયન કરનારને સરહદ બહાર હાંકી કહાડવો. સરહ્યું છે મદયહિદ સર કર્યું. એ અરસામાં સર હું રોઝ (પછીથી લૉર્ડ સ્ટ્રાથને) મુંબાઈથી આવેલું બીજું લશ્કર લઈને મધ્ય હિંદમાં એટલાજ યશથી લડાઈ ચલાવતા હતા. ઝાંસીની નાવારસ કીધેલી રાણી અને વાતઆ ટોપી એ બે તેના અતિ ભયંકર શત્રુ

Page #268
રપ૪. 1857 ને સિપાઈઓનો બળ. હતા. નાના સાહેબે સામા થવાની જે શકિત બતાવી હતી તે પૂર્વે તાતી આ ટોપીથી તેને મળી હતી. ઝાંસીની રાણે 1858 ના જૂન મહિનામાં લશ્કરને મોખરે લડતાં રણમાં પડી. તાતી આ ટોપી મધ્ય હદમાં અડે અવળે ભટકી છેવટે ૧૮૫૮ના એપ્રિલ માસમાં વિશ્વાસઘાતથી પકડાયો અને તેને મારી નાંખ્યા. કંપનીના પટાને સા૨,૧૬૦૦–૧૭૮૪–એબળવાને લીધે અઢીસેંથી વધારે વરસની હયાતી ભેગવ્યા પછી ઈસ્ટ ઈંડિઆ કંપનીના અમલનો અંત આવ્યો. મૂળ કંપનીને ઈલિઝાબેથ રાણુઓ સને 1600 માં સનદી મંડળીનો પટ કરી આપ્યો હતો. લૉર્ડ નૌર્યના પ્રધાનમંડળે સને ૧૭૭૩ને રેગ્યુલેટિંગ આટ મંજૂર કર્યો તેની રૂઈએ કંપનીને રાજકીય સત્તા મળી હતી, અને હિંદી રાજ્યનું બંધારણુ થયું હતું. એ કાયદાની રૂઈએ બંગાળાના ગવર્નરને ગવર્નર-જનરલની પદવી મળી, અને ચાર સભાસદના મંત્રિમંડળની સલાહથી સલાહ અને લડાઈ કરવાની બાબતોમાં પણ મુંબાઈ અને મદ્રાસની સરકાર ઉપર અધિકાર ચલાવવાની સત્તા મળી. કલકત્તામાં ન્યાયની વરિન્યાય સભા (સુપ્રીમ કર્ટ ) સ્થાપી, તેના ન્યાયાધીશોની નીમણુક ઈંગ્લાંડના ગાદીપતિએ કરી; અને ગવર્નર-જનરલને તથા તેના મંત્રિમંડળને નિયમો અને કાયદા કરવાની સત્તા મળી. એ પછી પિટ્ટનું ઈંડિયા બિલ મંજૂર થયું (1784), તેની રૂએ ઈંગ્લાંડમાં બોર્ડ ઑવ કંટ્રોલ સ્થપાઈ. બીજા ઈલાકાપર બંગાળા ઈલાકાનું સર્વોપરિપણું દઢ થયું, અને ગવર્નર-જનરલ-ઈન-કાઉન્સિલ એવું ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધપદ વાપરવાની પહેલવહેલી મંજૂરી મળી કંપનીને ફરીને સનદ કરી આપી, ૧૮૧૩–૧૮૫૩–હિંદનો વેપાર એકલી કંપનીના હાથમાં હતા તે 1813 માં ફરી કરી આપેલી સનદથી બંધ પડશે, અને પ્રજાપર સાર અમલ ચલાવવા તરફ લક્ષ લગાડવાની તેને જરૂર પડી. કંપનીને બીજી વાર સનદ કરી આપી ત્યારે 1833 ના આટની રૂઈએ ચીન જેડે તેનો વેપાર ચાલતા હતા તે બંધ પડે. વળી એ આ હિંચ રાજ્યના બંધારણમાં એક પછી એક સુધારા દાખલ કર્યા. એ આટની રૂઈએ કાઉન્સિલમાં એક નવો (કાયદાપાત) મેંબર ઉમેરાયા. એ મેંબર કંપનીના નોકરીમાંથી પસંદ કરેલ ન હોય, અને તેને કાયદા અને કાનુને કરવા માટે સભાઓ

Page #269
રાજ્યગાદીના તાબામાં હિંદને મૂલક આવ્યો. રપપ મળે તેમાં માત્ર હાજર રહેવાને પહેલાં હક્ક હતિ. એ રીતે કરેલા કાયદા અને કાનને પાર્લમેન્ટના આના જેટલો અધિકાર એ કાયદાની રૂઈએ છે, પણ તેઓને નામંજૂર કરવાની સત્તા કેર્ટ ડિરેકટર્સને હતી; એ આટની રૂએ એક લૅકમિશન નીમાયું અને છેવટે એ આટની રૂઇએ ગવર્નર જનરલ-ઈન-કાઉન્સિલને મુલ્કી અને લશ્કરી ખાતાના વહીવટને લગતી તમામ બાબતોમાં બીજા ઈલાકાઓ ઉપર હકુમત ચલાવવાનો અધિકાર મળે. છેલ્લી સનદ 1853 માં કરી આપી તેની અમુક મુદત ઠરાવી નહિ. પણ પાર્લમેન્ટની નજરમાં આવે ત્યાં લગી માત્ર તે અમલમાં આવે. એ વખતે ડિરેકટરની સંખ્યા ઘટાડી અનેસિવિલ સર્વિસમાં વગવસીલાથી જગ્યા મળી તેને ઠેકાણે જાહેર પરીક્ષા લઈને જગ્યા આપવાનો ધારો દાખલ કર્યો. રાખ્યગાદીના તાબામાંહિદના મૂલક આવ્યા, સન 1858- હિંદનું રાજ્ય વધારે સારી રીતે ચલાવવાનો કાયદો મંજુર થયે (1858) તે વડે અંતે કંપનીના હાથથી રાજ્યકારભાર જઈ રાજ્યગાદીને મળે. એ વખતે ડિરેક્ટરોએ છટાદાર ભાષણથી વિરૂદ્ધ મત જણાવ્યો તથા પાર્લામેન્ટમાં સામસામા પક્ષકારોમાં પણ એ વિષે કડવો વાદવિવાદ થયા. એ કાયદામાં એવું ઠરાવ્યું કે પંદર મંબરોની કાઉન્સિલની સલાહથી પોતાના મુખ્ય સ્ટેટ સેક્રેટરીઓમાંના એકની માર્ફત ઇગ્લાંડની રાણી હિંદ ઉપર અમલ ચલાવશે અને તેને નામે અમલ ચાલશે. ગવર્નર જનરલને વાઈસરાયનો નવો ઈલકાબ મળ્યો. કંપનીનાં પૂરેપી લશ્કરને રાયલ સર્વિસમાં ભેળી દીધાં અને હિંધ દરીખાઈજ કાઢી નાખી. એ ચૂપ લશ્કરમાં અમલદારો અને સિપાઈઓ મળીને આશરે 24,000 માણસ હતું. હિંદી કાઉન્સિલોના આકર (1861) ની રૂએ ગવર્નર જનરલની અને વળી મદ્રાસ તથા મુંબાઈની કાઉન્સિલમાં ફક્ત કાયદા બાંધવાના કામમાં મદદ કરવાને દેશી કે યુપી, સરકારી નોકરીમાં ન હોય એવા મેંબરો ઉમેરાયા; અને એજ : સાલમાં બીજો કાયદો મંજૂર થયા, તેની રૂએ ઈલાકાના શહેરમાં જુની સુપ્રીમ કોર્ટે હતી તેને ઠેકાણે ન્યાયની હાયકોટી સ્થપાઈ.

Page #270
प्रकरण 16 मुं. બ્રિટિશ રાખ્યગાદીના તાબામાં હિંદ. મહારાણીનો ઢઢે, ૧લી નવેબર ૧૮૫૮–બળો બેસાડી રવાનું તથા ત્યારપછી રાજ્યમાં જે સમાધાની ભરેલો ફેરફાર થયો તે દાખલ કરવાનું કામ જોર્ડ કૅલિંગને હાથ આવ્યું. જોખમને છેક ખરાબ વખતે પણ તેણે પોતાના મનની શાંતિને ડગવા દીધી નહિ, અને તેના ખરા નિષ્પક્ષપાત આચરણને લીધે બેઉ તરફનાં માણસોએ વારા ફરતી તેનાં વખાણ કર્યા, અને વાંક કાઢો. એ વખતે તેને તિરસ્કારમાં દયાળ કૅનિંગ' (કલમન્સિ કેનિગ ) એવું ઉપનામ આપ્યું હતું. તે આજે માત્ર તેના માનમાં સંભારવામાં આવે છે. સને 1858 ને નવેંબર માસની ૧લી તારીખે અલાહાબાદમાં માટે દરબાર ભરી મહારાણીએ હિંદને રાજ્યકારભાર પિતાને હાથ લીધા બાદશાહી ઢઢેરો તેણે વાંચી સંભળાવ્યો. ખરેખર અને ઉદાર ભાવાર્ય જોતાં એ લેખ હિદની પ્રજાનો ઍના ચાર્ટી છે, એ લેખમાં છટાદાર વચનોમાં એવું લખ્યું હતું કે ન્યાય અને ધર્મ સંબંધી છૂટના નિયમોને આધારે મહારા ના અમલની રાજનીતિ ચાલશે. વળી બ્રિટિશ પ્રજાના ખૂન કરવામાં જેમણે ખુલો ભાગ લીધો હતો તેમના સિવાય બીજા બધાને એ લેખમાં માફી આપી હતી. સને 1859 ની તા. 8 મી જુલાઈએ આખા હિંદમાં શાંતિનાં જાહેરનામાં થયાં. બીજે વર્ષે શિયાળામાં વફાદાર રાજારાણુઓની સેવા સ્વીકારવાને તથા તેમને દત્તક કરવાના હક્ક છે એવી ખાતરી કરી આપવાને લૅડ કૅનિંગ ઉત્તર તરફના પ્રાંતિમાં વાઈસરૉયના ઓદ્દાથી ફરવા નીકળ્યા. વસૂલાત ખાતામાં મિવિલ્સને કરેલા સુધારા–બળ બેસાડી દેવામાં હિંદના કરજમાં લગભગ ચાળીસ કરોડ રૂપિઆને વધારો થયો અને લશ્કરી ખાતામાં ફેરફાર થવાથી આશરે દશ કરોડ રૂપિઆને વાર્ષિક ખર્ચ વધ્યો. આ બોટ પૂરી પાડવાને મી જેમ્સ વિલ્સન નામે પ્રખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી અને પાર્લમેન્ટના વસૂલાત

Page #271
Eii લોર્ડ દ્વાર ર૭ ખાતાના અધિકારીને હિંદી કાઉન્સિલ વણલામાતાને મેંબર નીમીને ઈગ્લાંડથી એકતેિણે જકાલેવાની પદ્ધતિની ફરી વવસ્થા કરી, કમાણી અને ધંધાપર વેરો (ઈનકમ તથા લાઇસેન્સ માસ) બેસાડ, અને સરકારી કાગળનાં નાણું ચલાવ્યાં. આ પ્રતાથી કાર્યમાં તે રોકાયા હતા તે દરમિયાન તેને કાળ થયા. પણ હિંદના વસૂલાત-ખાતાના પહેલ વહેલા અને શ્રેષ્ઠ મંત્રિ તરીકે તેનું નામ અમર રહ્યું છે હિંદના ફોજદારી કાયદાનો ખરડે સને ૧૮૩૭માં મલેએ પહેલા વહેલો કર્યો હતો, તે સને ૧૮૬૦માં મંજૂર થયા તથા તેની જોડે દીવાની અને ફોજદારી વહીવટના કાયદા સને 1861 માં મજૂર થયા. લૉર્ડ એલગિન ૧૮–૧૮૩–ૉર્ડ કેનિંગ ૧૮૬૨ના માર્ચ મહિનામાં હિંદ છોડીને સ્વદેશ ગયા અને ત્યાં મહિને થયા નહિ પહેલાં મરણ પામ્યા. એની પછી લેર્ડ એગિન આવ્યા તે માત્ર 1813 ના નવેંબર મહિના લગી છો. હિમાલય પર્વતમાહે ધર્મશાળાને મુકામે તેનો કાળ થયા અને ત્યાં તેના શબને દાટયું છે. - લંડ લેરેન્સ, ૧૮૯૪–૧૮૬૯–એની પછી પંજાબને રક્ષક સર જૉન લેંરેન્સ આવ્યા. ભૂતાન જોડે યુદ્ધ, તિની પછી સને ૧૮૧૪માં બંગાળાની ઈશાન હદપર આવેલા કાર્સ પરગણુનું ખાલસા થવું, અને સને ૧૮૬૬માં ઓઢિઆમાં પડેલો ભારે દુકાળ એ તેના અમલના મુખ્ય બનાવ હતા. સને ૧૮૬૮–૧૮૬૮માં બુદેલખંડ અને ઉપલા હિંદમાં દુકાળ પડશે તે વખતે લૈર્ડ લૅરેજો ભૂખમરાથી મોત થતાં અટકાવવાને બનતા ઉપાય લેવાની જવાબદારી ખુદ સરકારી અધિકારીઓને માથે રહેશે એવા હિંદની તારીખમાં પહેલ વલ ાિમ કરાવ્યા. અયોધ્યાના ખેડુતોની સ્થિતિની તપાસ ચલાવી તેમને તેમના ચાલુ હક્ક આપવાના હેતુથી એક આક્ટ મંજૂર કર્યો. દોસ્ત મહંમદના કુવરોમાં કેટલીક મુદત લગી માર્યો માંહે કાપાકાપી ચાલ્યા પછી અફગાનિસ્તાનને મૂલક એકલા શિરઅલ્લીને હાથ આવ્યો, અને તેને લૉર્ડ ઑરેન્સ અમીર કબૂલ કયો. 1866 માં વેપારની ખરાબી થવાથી બંગાળાના ચાના નવાસવા દાખલ થયેલા ઉદ્યોગને મિટો કે પહયા, અને મુંબાઈમાં ઘણું વેપારીઓ પાયમાલ થઈ ગયા. આસિસ્ટંટ માજીસ્ટ્રેટના દ્વાથી તે વાઈસરાયની પદવી લગી હદની દરેક દરજાની નોકરી કર્યા પછી સને 168 ના જાનેવારી મહિનામાં લૈર્ડ લેજો નોકરી

Page #272
બ્રિટિશ રાજ્યગાદીના તાબામાં હદ. છે. તે ઈલાંડ ગયા ત્યારે તેને અમીરની પદવી મળી. તે સને ૧૮૭૯માં મરણ પામ્યો અને તેના શબને વેસ્ટમિન્સ્ટર આઇબીમાં દાટ છે. હૈડે મેયા, 1869-1872. સને ૧૮૬૯માં લંડ લેરેન્સની પછી ઑર્ડ મા આવ્યો. તેણે હિંદની દ્રવ્યવૃદ્ધિને ઉત્તેજન આપ્યું. અંબાલા દરબારનું કામ શરેરે પાર પડયું તેનું માન લોર્ડ મેયોને ઘટે છે. (સને * 1869). એ દરબારમાં રિઅલ્લીને વિધિપૂર્વક અફગાનિસ્તાન અને મીર સ્વીકાર્યો, અર્થાત્ ઑર્ડ લોરેન્સે જે કામનો આરંભ કર્યો હતો તે એક અર્થે જતાં લૈર્ડ મેયોએ પરિપૂર્ણ કર્યું. સને 1869-70 માં નામદાર શાહજાદા ડબ્રેક ઓર્ એડિનબરની હિંદમાં પધરામણ થવાથી હિંદવાસીઓને ઘણો આનંદ થયો અને માંડલિક રાજાઓએ પડે આવી અંગ્રેજી રાજ્ય તરફ પોતાની વફાદારી બતાવી. લૈર્ડ મેયોએ રાજ્યના કેટલાંક મિટા ખાતામાં સુધારો કી, ખેતીવાડીનું નવું ખાતું ઉધાડ્યું, અને પ્રાંતવાર ઊપજ ખર્ચની રીત દાખલ કરી. એ છેલ્લા કામથી સ્થાનિક સ્વરાજ્યને જે ઉત્તેજન મળ્યું તિને લીધે હિંદની ઉપજ વધારી તેની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવાનું એજ રાજકારભારીઓમાં જવાબદારીની સમજ ઉશ્કેરવાનું અને લોકોમાં રાજકીય બાબતમાં ભાગ લેવાની વૃત્તિ જાગૃત કરવાનું કામ ઘણું થયું છે અને વધારે થશે. લાર્ડ યોએ મીઠાપરની જકાતમાં સુધારો કરવાનો પણ પાયો નાંખ્યો. એમ જે જૂની હાનિકારક દાણુની ચેકીઓએ એક પ્રાંતને બીજા પ્રાંતથી છૂટો પાડી બીટિશ હિંદ અને માંડલિક રાજ્યો વચ્ચેના વેપારને દાબી નાંખ્યા હતા તે ચેકીએ કહાડી નાંખવાને તેિણે પિતાની પાછળ આવનારા અધિકારીઓને રસ્તો કરી આપ્યો. તેણે પુષ્કળ સડક, રેલ્વે, અને નહે બંધાવીદાની દ્રવ્યઉપજ વધારવાનાં સાધને ખીલવ્યાં. જાહેર બાંધકામની જે પરોપકારી પદ્ધતિની લૈર્ડ ડેલહૈસીએ સ્થાપના કરી હતી તો તેણે અમલમાં આવ્યું. દેશનાં હવા પાણીથી અને તેણે જે મહાભારત કામ માથે લીધાં હતાં તેથી તેનો ઉત્તમ ઉમંગ ડગે નહિ. તેણે કાળજી રાખીને અને શ્રમ વિઠીને રાજ્યના છેક આધેના પ્રાંતિની હાજત નજરે જોઈને વાકેફગારી મેળવી. પણ સને ૧૮૭રમાં દેશનિકાલ થયેલા ગુન્હેગારોને રાખવાના ડામન ટાપુના થાણામાં એક ખૂનીને હાથે તેની ઉદાર ઉપાગી છંદગીનો અંત આવ્યો. લૉર્ડ નૉર્થબૂક ૧૮૭૨–૧૮૯૬–અને પછી લૉ નૉર્થબુક

Page #273
લૉર્ડ લિન રપટ આવ્યા તેને પોતાની બુદ્ધિ અજમાવવાનો વસૂલાત ખાતામાં ઉત્તમ લાગ મળ્યો. એના અમલમાં સને ૧૮૭૪માં નીચલા બંગાળામાં દુકાળ પડશે તેને રાજ્ય તરફથી મદદ આપવાની બહેળા પાયાપર ગેઠવણુ કરીને ફતિહમદીથી ખળ્યો. સને ૧૮૭૫માં વડોદરાના મરાઠા ગાયકવાડને રાજ્યની અવ્યવસ્થાને લીધે તથા તેના દરબારમાંના બિટિશ રેસિટને ઝેર દેવાની કોશિશ કરવા માટે ગાદીપરથી ઉઠાડી મૂકયા. પણ તિના વંશમાંના એક બાળકને રાજ્ય સંપ્યું. સને 187 76 ના શિયાળામાં પ્રિન્સ ઑવ વિસ હિંદમાં ફરવા આવ્યા. એ નામદાર યુવરાજના પધારવાથી હિદની તમામ પ્રજાએ બ્રિટિશ હિદના ઈતિહાસમાં પૂર્વે કદી જણાયલી નહિ એવી ઉત્સાહપૂર્વક વફાદારી બતાવી; અને પ્રાચીન અને સુંદર રાજવંશની બાદશાહતમાં જોડાયા છીએ એવું હિંદના માંડલિક રાજા રાણાએ પહેલી જ વાર જાયું. લૉર્ડ લિફ્ટન, 1876-1887- લૉર્ડ નૉર્થબ્રકની પછી સને ૧૮૭૬માં લૉર્ડ લિદન આવ્યો. સને ૧૮૩૭ના જાનેવારીની ૧લી તા.રીખે પ્રાચીન મુગલરાજધાની દિલ્લી શહેરમાં આવેલી “ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ ટેકરી પર અગાઉ જેવામાં ન આવેલા એવા ભારે ઠાઠમાઠથી દરબાર ભરી મહારાણી વિક્ટોરીઆએ કૈસરે હિદનું પદ ધારણ ક ની ખબર એણે પ્રસિદ્ધ કરી. પણ દેરાના રાજાઓ અને મોટા અધિકારીઓ આ સુંદર સ્થળે જતા હતા તે વખતે દુકાળનો પડછાયો દક્ષિણ હિંદને અંધારામાં ઘેરી લેતો હતો. ૧૮૭૬ના ચોમાસામાં જોઈએ એટલે વરસાદ પડશે નહિ, અને 18 ક૭ની સિમ કાંઈક ઠીક હતી. આ લાંબી મુદતની અનાવૃષ્ટિ દક્ષિણથી કન્યાકુમારી સુધી અને પછીથી ઉત્તર હિંદમાં પ્રસરવાથી દુકાળ પડશે. હિંદના ઈતિહાસમાં નોંધાયલી હરકોઈ એવીજ આપત્તિથી એ દુકાળનો વિસ્તાર વધારે ભાગ પર હતો. સમુદ્રવાટે અને રેલ્વેને રસ્તે પુષ્કળ અનાજ લાવ્યા છતાં તથા સરકારે અથાગ મહેનત કર્યા છતાં ખરેખર ભૂખમરાથી, અને નીપજતા અનેક રોગથી લાખો માણસનો ઘાણ નીકળ્યો. એ દુકાળ ખાત સરકારને એકંદર અગીઆર કરોડ રૂપીઆ ખર્ચ થયો. બેરાક નહિ મળવાથી તથા દુકાળથી પીડાયેલા લોકોને થતા વ્યાધિઓથી પરાા લાખ માણસનાં મરણ નીપજ્યાં હતાં એ અડસટ્ટો કહા છે. અફગાનિસ્તાનના મામલે, 1878- ૧૮૮૦–સને ૧૮૭૮ની

Page #274
બ્રિટિશ રાજયગાદીના તાબામાં હિંદ. શરદ ઋતુમાં અફગાનિરતાનો મામલો ફરીને જાગ્યો. લૉર્ડ મેએ જે અમીર શેરઅલીનો સારો સત્કાર કર્યો હતો તે જ અમીર શ્ય લોકના કારસ્થાનને મદદ કરતા જણાય. તેણે અંગ્રેજના વકીલને પતાના દેશમાં પેસવા દીધું નહિ, પણ રૂરિઆના વકીલને આવકાર કર્યો. એ પરથી વઘરો ઊઠે. બ્રિટિશ લશ્કરોએ ખબર, કુમ અને બાલન એ ત્રણ રસ્તે કુચ કરી અને તેમનો ઘણે અટકાવ થયા સિવાય એ ઘાટનાં અંદરના પિસવાના માર્ગનો કબજે કર્યો (1878). શરઅલી અફગાન-તુર્કરતાનમાં નાશી ગયો અને ત્યાં મરણ પામ્યો. તેના દીકરા યાકુબખાન જેડે ગંદમક મુકામ તહનામું થયું (મે 1879 ), તેની રૂઈએ એ ઘાટોના શિખર અથવા વધારે દુરની બાજુ લગી બ્રિટિશ મૂલકની હદ વધી અને બ્રિટિશ અમલદારને કાબુલમાં રહેવાની પરવાનગી મળી. થોડા મહિનામાં બ્રિટિશ રેસિંડટ સર લુઈ કાહાન્યારીને તેના રસાલા સુદ્ધાં દગાથી હુમલો કરી મારી નાંખ્યા (સપ્ટેબર ૧૮૭૯),તિથી બીજી જડાઈ કરવાની જરૂર પડી. યાકુબખાને ગાદીપરથી હાથ ઊઠાવ્યા, અને તને હિંદમાં આ; કાબુલ અને કેદારનો કબજે કરી ત્યાં લશ્કર રાખ્યાં અને અફગાન જાતિ સ્વદેશને માટે લડવા ઊઠી અને કાબુલ મહેલી બ્રિટિશ ફોજને સંકટમાં નાંખી ત્યારે સર ફ્રેડરિક ઍબસે તેમને સજડ હરાવી (1879-80), માર્કસ પિન, ૧૮૮૦–૧૮૮૪–આ અણીના મામલે ચાલતો હતો તે સમયમાં ઈંગ્લાંડની પાર્લમેંટના મેંબરોની સામાન્ય ચુંટણી થઈતિમાં ટોરી પ્રધાનમંડળની હાર થઈવિલાયતના રાજ્યમેળે રાજીનામું આપ્યું. તેની જોડેજ લૉર્ડ લિટ્ટને પોતાના એદ્ધાનું રાજીનામું આપ્યું, અને તેની જગ્યાએ લૉર્ડ રિપનની સને 1880 ના એપ્રિલ માસમાં નીમણુક થઈ. એ ઊનાળામાં કંદહાર અને હેલ્મડ નદીની વચ્ચે મેવાડમાં એક અંગ્રેજી લશ્કરી ટુકડીને આયુબખાનના હેરાની લશ્કરે હરાવી, પણ જનરલ સર કેડરિક શબ કાબુલથી કંદહાર સૂધી જોરાવર કૂચ કરી અને સને 1880 ના સપ્ટેમ્બર માસની ૧લી તારીખે આયુબખાનના લશ્કરને પૂરેપૂરું હરાવી એ હારને જલદી બદલે વાળ્યા. અબદુર રહેમાનખાન નામે દોસ્ત મહમદના ફળના રસથી વાપુરૂષને અંગ્રેજે અમીર કબૂલ રાખ્યા. એને

Page #275
માર્જિસ આવું રિપન. રાજ્યપાનીનો કબજે સેંધી અંગ્રેજી લશ્કર કાબુમાંથી પાછું આવ્યું (1881). અયુબખાને ફરીને લડાઈ ઊઠાવી. પણ તેને જય વાજ વખત લગી ટકા અને અબદુર રહેમાન હજી પણ અફગાનિસ્તાનના સુલતાન છે ( જુલાઈ 1892). સને ૧૮૮૧થી જે અખંડ શાંતિ ચાલી તેનો લાભ લઈ લોર્ડ રિપને રાજ્યની અંદરની વ્યવસ્થામાં કેટલાક સુધારા કર્યા. આ મોટા સુધારાને માટે સને 1882 અને 1883 નીસા યાદ રાખવા જોગ થશે. દેશી વર્તમાનપત્રોને કાયદા રદ કરી જાહેર વિષયાની છૂટથી ચર્ચા કરવામાં જે ઇલો અટકાવ હતિ તેમાંથી દેશી વર્તમાનને તિણે છોડવ્યા તેણે સ્થાનિક સ્વરાજ્યની યોજના કરી તેણે કરીને હિંદના વતનીઓને રાજકીય વિષયમાં ભાગ લેવાનો નોજ સમય આરંભ્યો. એજ વેળા લેકમાં કેળવણીનો પ્રસાર વધારે બાળા પાયાપર કરવાના હેતુથી એજ્યુકેશન કમિશન નીમી તણે લોકોને આ પેલા હક્કનો બરાબર ઉપયોગ કરવાને તેમને લાયક કરવા પ્રયત્ન કર્યો. વળી તેણે બંગાળામાં એક મોટા જમીનને લગતા ધારાનો પાયો રો, પતિતેની પછી આવનાર લોર્ડ ડફરિનના સમયમાં મંજૂર થયો. લોર્ડ રિપનના વસુલાત ખાતાના પ્રધાન સર એલિન બેરિંગે સને 1882 માં પરદેશથી આtતા કાપડ પરની જકાત કડી ખી અને થોડાક માલ બાતલ મૂકી તે સિવાય હિદમાં આવતા માલપરથી તમામ જકાત કહાડી નાંખવામાં આવી. મહેસૂલની બાબતમાં આ વિખ્યાત પુરૂષ કેરી શહેરમાં આજના પ્રતિનિધિને ઊં યા ઓ દ્વાપર નીમાયાથી બીજે વરસે (૧૮૮૩માં, હિંદ છેડીને ગયો તેથી હિંદની તમામ પ્રજાને ખેદ થયો. સને 1882 માં અંગ્રેજી સેજ મિસરનો કબજે લેવામાં ફતિહ પામી, તેમાં હિંદના દેશી લશ્કરની એક ટુકડી સામિલ હતી. તેમણે ચઢાઈમાં સહનશકિત અને માં બહાદુરી સ્પષ્ટ બતાવી હતી. ત્યાર પછી હિદના લશ્કરી અમલદારો તથા સિપાઈઓની ચુંટી કહાડિલી એક ટુકડીને ઈંગ્લાંડ મિકલી હતી. તેનો ત્યાં ના તમામ વર્ગના લેકે ઉત્સાહથી આવકાર કર્યો. પોતાના અમલની શરૂઆતમાં લોર્ડ રિપને ખેતીનું ખાતું ફરીને સ્થાપ્યું, અને દુકાળના વખતમાં દેશનું રક્ષણ થાય તેવા ઉપાય કર્યો. હિંદમાં રેલવેને વધારે કરવાના હેતુથી પાર્લમિંટની કમિટીની રૂબરૂ સ સી આપવાને તેણે સને 1884 માં કેટલાક અધિકારીઓને ઈંગ્લાંડ મોકલ્યા. સને 1884 ની આખરે તે પોતાના

Page #276
ર૬ર બ્રિટિશ રાજયગાદીના તાબામાં હિંદ. એદ્ધાનું રાજીનામું આપી સ્વદેશ ગયો. સ્થાનિક રવિરાજયને વધારવા સંબંધી તેના કેટલાક ધારા અને મુખ્યત્વે કરીને ઈંગ્લાંડમાં જન્મેલી મહારાણીની પ્રજાએ કરેલા ગુનાની બાબતમાં ઊંચી પદવીના દેશી ન્યાયાધીશને વધારે અધિકાર આપવાની તેની યોજનાને યરપી પ્રજાએ હિંદની ખરેખરી રિથતિને નાલાયક ધારી, પણ એ યોજનાને તે કાળની સ્થિતિ લાયક થઈ હોય, કે નહોય તો પણ એટલુતિ હાલ ખુલ્લુંજ માલમ પડયું છે કે મોડે વહેલો જે માર્ગ સુધારો કરવો જ જોઈએ તે માર્ગ એ યોજનાઓ બતાવે છે. લોર્ડ રિપનનો લેકોપર અને લોકેનો તેના પર ઘણે પ્રેમ હતો. માકસ , ડફરિન, ૧૮૮૪-૮૮–એની પછી સને ૧૮૮૪મા અલે ઍવું ડફરિન વાઈસરાયના દ્ધાપર આવ્યો. સને ૧૮૮પ ની વસંત ઋતુમાં લંડ ડફરિને અફગાનિસ્તાનના અમીરને આવકાર કરવાને રાવળપિંડીમાં ભવ્ય દરબાર ભરીને તે હાકેમની જોડે અંગ્રેજ સરકારને દોસ્તીનો સંબંધ હતિ તે દૃઢ કર્યો. ઊનાળામાં રૂરિઆ જોડે લડાઈ થશે એવું લાગ્યું ત્યારે દેશી રાજાએ પોતાની ફેજ એજ સરકારની તેિનાતમાં સેંપવાનું કહી તેની તરફ પિતાની વફાદારી જસાવી. ઉપલા બ્રહ્મદરામાં થી રાજાએ દુરાચરણ ચલાવ્યાં કીધાં, અંગ્રેજી પ્રજાને પીડા કરી તથા સમાધાન કરવાનાં તમામ કોણે પાછા વાળ્યાં તિથી સને 1885 ની આખરમાં તેની સામે લડવાને જનરલ પ્રિન્ડરગાસ્ટની સરદારી નીચે એક લશ્કર મિોકલ્યું. રાજાને ગાધપરથી ઉઠાડી મૂકી હિંદમાં આણ્યો. સને 1886 ના જાનેવારી મહિનાની 1 લી તારીખે તેને મૂલક બ્રિટિશ રાજ્યમાં જોડી દીધું. વળી સને 1886 ની શરૂઆતમાં પંજાબમાં આવેલા પાણીપતના નોંધ રાખવા લાયક મેદાનમાં લશ્કરની મોટી કવાયત થઈ હતી. અને લોર્ડ ડફરિનની સરકારે ગ્વાલિયર ગઢ તને વંશપરંપરાના માલિક સિધિયા મહારાજાને પાછા આપ્યો. સને 1887 ના દમિયાનમાં ઉપલા બ્રહ્મદેશના નવા મુલકોમાં ધીમે ધીમે બંદેબરત થયો અને લૂટારૂ ટોળીઓને છૂટી પાડી નાંખી. એજ વરસમાં મહારાણી કૈસરે હિંદ વિરિઆની જુબિલી (તના રાજ્યનાં પચાસમા વરસનો) ઓચ્છવ આખા હિંદમાં બધે ઠેકાણે ઘણી ખુશાલી અને હૈરાથી પાળવામાં આવ્યા. એક મોટું કમિરાન નીમવામાં

Page #277
માર્વેસ ઑવ લેન્સડાઉન. ખાવું તેણે વધારે વધારે દેશી અમલદારોને રાજકારભારની ઊંચી પદવીઓમાં દાખલ કરવાની બાબતની તપાસ કરી. અલે મૉ ડફરિન સને 1888 માં ઓદ્ધ છેડી સ્વદેશ ગયો અને વાઈસરાવ તરીકેના પોતાના કારભારમાં તેણે જે સારી સેવા બજાવી હતી તેને માટે તેને માકર્વસ ઍવું ડફરિન અને આવાની પદવી આપવામાં આવી. માકસ વ લેંન્સડાઉન-લોર્ડ ડફરિન પછી માર્વેસ ઍવું લૅન્સડાઉન વાઈસરાય થશે (1888-1892), અને આ ગ્રન્થ લખાયો છે તે વખતે પણ વાઈસરાયની પદવી પર છે. લોર્ડ ડૅન્સડાઉનની કારકીર્દમાં (સર અને પાછળથી લૈર્ડ ફેડરિક રોબર્સ નામના પોતાના મુખ્ય સેનાધિપતિ સાથે ) હિંદની વાયવ્ય સરહદ પરનાં બાંધકામ મજબૂત થયાં છે. અને કોઈપણ હુમલો કરનારાઓ આવી ન શકે એવી રીતે અફઘાનિસ્તાનમાંથી આ દેશમાં આવવાના વિકટરસ્તાઓનું રક્ષણ કીધું છે. તેમજ હિંદના લશ્કરમાં દેશી રાજાઓને અગાઉના કરતાં વધારે આગળ પડતો ભાગ લેવાની રજા આપી છે. તેમાંના ઘણાએ દેશના રક્ષણમાં મદદ કરવાને પિસા અને લશ્કર પૂરા પાડવા ખુશી જણાવી હતી. લૉર્ડ લેંડાઉનના વખતમાં એ માગણીઓ બુલ કરવામાં આવી છે. હાલ ઘણા માંડલિક રાજાઓ સારી રીતે કવાયત આપીને અને હથીયાર સજાવીને લશ્કરીની ટુકડીઓ પોતાને ખરચે રાખે છે, અને યુદ્ધને સમયે તે અગ્રેજ સરકારના લશ્કરની સાથે નોકરી બજાવી શકે છે. આ લશ્કરની ટુકડીએનો એ જ સરકારને કંઈપણ ખરચ થતો નથી અને મહારાણીના રાજ્યમાં દેશી રાજાઓ ધણી આબાદી પામ્યા છે, તેમની ઈમાનદારીથી તેઓ સરકારને પોતાની સ્વતંત્ર ઈજાથી એ લશ્કરો પૂરાં પાડે છે. સ્વરાજ્યના વધારે આ પ્રમાણે દેશી રાજાઓ મહારાણીની સરકારને મદદ કરવાને ઉત્સાહ બતાવે છે ત્યારે બ્રિટિશ પ્રાન્તમાંની પ્રજાઓ અને જુદી જુદી જાતો સ્થાનિક સ્વરાજ્યનો પ્રથમ બેધ લેતાં શીખે છે. ગયા ત્રીસ વરસના દયાનમાં આખા હિંદમાં ધીમે છે. એના સભામદે મુખ્યત્વે કરીને દેશી ગહસ્ય હેય છે, અને તેમાંના ઘણાને તેમના જાતિ નગરવાસીઓ પસંદ કરે છે. હાલમાં છે

Page #278
નિસિપાલિટી અને ડિસ્ટ્રિક્ટ બેડે સ્થાનિક કારભારની ઘણી શાખાઓની ભસ્યા કરે છે. તેમની કાયદાની સત્તા અને સારાં કામ કરવાની અનુભવથી મેળવેલી શકિત વધતી જાય છે. વળી સને 1886 થી દરક વરસના ડિસેમ્બર માસમાં કલકત્તા, મદ્રાસ, મુંબા અને અલાહબાદ જેવાં ઈલાકાના રાજધાનીનાં શહેરોમાં હિંદના સધળા ભાગમાંથી પસંદ કરી મિકલેલા માણસની ‘પ્રજાપ્રતિનિધિમંડળી (નિરાલ કેંગ્રેસ ) મળે છે. એ પ્રતિનિધિમંડળી વાઈસરૉયની તેમજ ઈલાકાની ધારાસભામાં હિંદના દેશીઓને કાયદા રચવાના મડળીની માગણુઓમાં એક એવી છે કે વાઈસરૉયની અને ઈલાકાની ધારા સભાના સભાસદનો કેટલોક ભાગ અત્યાર સૂધી સરકાર નીમે છે, તેમ નહિ પણ પ્રજાતરફથી નીમાવો જોઈએ. હિંદની પ્રતિનિધિમંડળીનો વધારે સુધરેલો પક્ષ ધારાસભાના સભાસદ માટે પ્રજાની ચુંટણીની પદ્ધતિ સામાન્યરીતિ દાખલ કરવાની હિમાયતી ધરાવે છે. સને 1892 માં ઈગ્લાંડની પાર્લામેન્ટ એક ધારો પસાર કર્યો તેની પ્રમાણે એ સભાઓમાં અધિકારની રૂઈએ નીમાયેલો નહિ એ વધારે બળવાન ભાગ દાખલ થયા. પણ એવા સભાસદોને પ્રજાએ ચુંટી કાઢવા કે સરકારે નીમવા તે બાબત અમલમાં આણવાની સત્તા જાદ જાદા પ્રાંતિની ગરજ અને સ્થિતિને અનુકૂળ આવે તે પ્રમાણે સ્થાનિક સરકારના હાથમાં રહેવા દેવામાં આવી. આ રાજકીય સુધારાની સાથે સાથે હિન્દુઓની સાંસારિક અને કોગ્રંબિક સ્થિતિમાં, વિધવાઓથી પુનર્લગ્ન થઈ શકે નહિ તેથી અને બાળલગ્નના રિવાજથી ઉત્પન્ન થતા અને દૂર કરી સુધારે કરવાનાં પ્રયત્નો કરવામાં આવે છે. અને એ પ્રયત્નો થોડે અંશે સૅડ બૅન્સડાઉને કાયદામાં સમાવેશ કર્યો છે.

Page #279
અકબર, એરંગબો છોકરો, તેને રાજ કર્યું, ૧૪ર; એગલેસ બેj, પ; બળ, શા--૧પ૮. અંગ્રેજી એલચીઓ મેકલ્યા (1859), અકબરખાન, મૅકુકાના ખુન કરે છે ! 221; પહેલું યુદ્ધ ૧૮૩૯-૪ર), 232; (1841) 4. બીજુ યુદ્ધ (1878-80 ), વળ કાઅકબર એટે, 3 જો માલ અધિરાજ બુલ, કંદહાર જુઓ. (1556-1665) 138-147; તેનાં રા અબદુર રહમાનખાન, અફગાનિસ્તાનને જયને સંક્ષિપ્ત સાર, 138-13; હિંદમાં અમીર (1881). તેનાં કત્ય, 140-141; રજપુતેને તાબે અબુલ ફઝલ, અકબરને પ્રધાન, 144,14s. ક, 141; હિંદુઓને મનાવે છે, 141; } અમદાવાદ, ત્યાં મહાજન તરીકે જ્ઞાતિ દક્ષિણ હિંદુસ્તાનમાંના પ્રયત્નો, 143; ; અમીરખાન, પિંડારી નાયક, 24. અશિરાથની યથા, 145; વસુલા- અમ્બર મલિક, અહમદનગર પ્રધાને તની પદ્ધતિ, દિ; પ્રધાનો, 16-147. ન, 147. અકસ, આસામમાં અસલનો પહાડી ! અમ્બાલા, દરબાર (1898). જત, 34 અયુબખાન, એની મેવન્ડ આગળની છત અખિ દેવતા, 47. અને પછીની હાર. અઘોરી, શત્રયના માંસાહારી યામી- અયોધ્યા, એની બેગમપાસે વોરન હેસ્ટિંગ્સ આ, 101. { નાણુ કઢાવ્યું, 208. અગ્ર સંસ્થા, અસલના, મદ્રાસમાં, | અધ્યા, એનાપર ગુસ રાજાએ 18 મુંબઈમાં, 186; બંગાળમાં, 187. | રાજય કર્યું, 80; નવાબ વઝીરની અજમેર, ત્યાં રજપુતવંશ, છતાયું, સત્તાની સ્વતંત્ર થાય છે (૧૭૩ર-૪૩), 118. 161 કલાઈવ વઝીરને પાછું આપ્યું. અંડામન, દ્વીપવાસીએ, ૩ર. (1765), 206; એને અલાહબાદ અનેગુંડી, ત્યાં રાજા, વિજયનગરના રા વેચ્યું (1773), 277; એણે મદદ જાઓને વંશજ, 135. માટે આપેલું નાણું, 234; દેખાબ અનાર્ય કે મુળ વતનીઓ, 28-41; 3 જા | અને રોહલખંડ આગ્યા (1871), પ્રકરણની અનુક્રમણિકા જુઓ. ? 214; એને ખાલસા કર્ય (1856) 244; અનાર્ય અથવા અસલના લોકે; 28-41; 1857 ને એમાં બળ, 50; એમાં 3 જ પ્રકરણની અનુક્રમણિકા જુઓ. ખેડુતના હકકોનું રક્ષણ થયું. અનેક પાણી કરવાની પદ્ધતિ, દક્ષિણમાં અાગામ, અંગ્રેજી કેઠી સ્થપાઈ, 14. નેઅર લેાકમાં અને ઉત્તરમાં હિમાલ અલાઉન, ખિલજીવરાને બીએ રાજા ચમાં વસતી જાતોમાં, 31-32; મહા- ( ૧ર૮પ-૧૩૧૫ ), 125; દક્ષિણ ભારતમાં કૈાપદી, 61. હિંતાનમાં તેની છત, 125-1. અંધારી ખારડી, કલકત્તાની, 16. અલાહબાદ, તેની સ્થિતિ, 8; વેચ્યું, 207. અકમાનિસ્તાન, હિંદુસ્તાનમાં પ્રવેશ કર- અલિધડ, યુદ્ધ (1803), 184. વાના ષિટ માર્ગ, 4; મુસલમાન | અલિવદખાન મરાઠાઓને હરાવે છે, 12: લોકોની ચડાઈ, 113-122; અકબરે ) બંગાળાને નવાબ, 186. 1 - 34

Page #280
296 સૂચીપત્ર અલિવાલ, યુદ્ધ (1865), 237. [ આરાકાન, ત્યાંનું રા, રર૬; અને અલાસ્મા (અલૈપિય) આવામાં વંશ જેને આપ્યું, 227. આર્કટ, કલાઇવને એ શહેરને બચાવ સ્થા , 227. (1751), 184. અલ્તમશ, ગુલામ વંશનો 3 રાજા | | આર્મીમ, યુદ્ધ (1893), 218(1211-36), 122. માર્ય હિંદમાંના, 4-67; અનુક્રમણિઅલ્પીડા, ફાન્સિસ્કો ડી, પહેલો પોર્ટુગીઝ! કાનું 46 પ્રકરણ જુઓ. વાઈસરોય, 178. આબુર્ક, આલ્ફ-સે ડી, પોર્ટુગીઝ સવ ર્નર, 178. અનિટબિલ, સરદાર, રણજીતસિંહને યુ આવા, એનું રાજય, એની સાથે પહેલું રોપી અમલદાર, 237. યુદ્ધ, 226; બીજું યુદ્ધ, 240. અશક, મગધ અથવા બહારને બુદ્ધ | આસામ, મીરજીગ્લાની ચડાઈ, 158. રાજ, 13,14. ઈજીપ્ત, ત્યાં હિંદના લશ્કરનો ભાગ (1882). અસમગ્ર. મુસલમાની છતનું સ્વરૂપ,૧૧૨. ઈન્ડો-આર્યન, હિંદમાં તેમની કુચ, 44; અસલના મુસલમાની જતા, અનુક્રમણિકા, વેદમાં વર્ણવેલી છે, 45; વેદમાંથી જણાતાં ૯મું પ્રકરણ જુઓ, આર્યન સંધારે, 46; વેદમાં વર્ણવેલા અસલની અંગ્રેજી ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીના દેવો, 46-47; વેદના મિત્ર, 48. સફરે, 184,185. ઈ-ડો-યુરેપીઅન ભાષા અને ધર્મ, 3-44. અહમદનગર, ત્યાંને મુસલમાની વંશ, ઈન્દ્ર, વેદમાં વર્ણવેલા દેવ, 47. 134; અકબરની સામું થાય છે, 143; ઈબ્રાહીમ લોદી, બાબરે પાણિપત આગળ શાહજહાંથી છતાયુ, 150; ત્યાં ર ને હરાવ્યો (1526), 137. ગજેબ મરી જાય છે, 157; વેલિંગ્ટન ઈમાદશાહિ, ઈલિચરને મુસલમાન વંશ, 134. જીતી લે છે, 218. ઈરાવતી, નદી, 17. અહમદશાહ દુરાની, તેની હિંદપર ચડા ઈલિચપુર, ત્યાંનું મુસલમાની રાજ્ય, 134. ઈઓ, 162; મરાઠાઓને પાણિત આગળ હરાવે છે, 164; તેનું અધિ ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીઓ, ઈગ્રેજની, ૧૮૩રાજય અને વશ, 231. 188; વલંદાની, 180; ફેંચની, ડેનીશ આઉટ્રામ, જનરલ, સર જેમ્સ, એણે ભી લાકની, ઓસ્ટેન્ડ અને સ્વીડનની,૧૮૯. લોને નરમ પાડયા, 32; અયોધ્યાનું ! | ઉચ્ચભૂમિ, દક્ષિણની, 14; દેખાવ, 14; રાજયપદ ધારણ કર્યું. ( 1856) 245; . નદીઓ, 15; જંગલ, 16. ખનીજ લખનેરમાં મદદ કરવામાં હતો 252. પદાર્થો, 16-17. આમાડી, લોર્ડ ડેલહાઉસીએ હિંદમાં પહેલી ! ઉત્તર સરકાર, અહિં ફેંચ સત્તા સેવોપરિ આણી, 241; લોર્ડ મેયો ફેલાવી,ર૫૮. ! છે, 15; બાદશાહે અંગ્રેજ સરઆગ્રામાં અકબર પોતાની રાજધાની કરે છે, કારને બક્ષીસ કીધું (1765), 23. 143; શાહજહાંની ઈમારતો, 150; લૉર્ડ | ઉદેપુર, અહિને રજપુતવંશ; અકબર લંકે જીતી લીધું, 218 સાથે સંબંધ બાંધવા ના પાડી, 141; આદિલશાહી–બીજાપુરને વંશ, 134. જહાંગીરે હરાવ્યો, 147; ઔરંગજેબે આબુ –પહાડ, 14. એના પર હુમલો કર્યો, 158, આયાતપર જકાત, કાઢી નાંખી (1882). ઉધનાલા, યુદ્ધ (1764), ૨૦૧આરબ, સિંધની ચડાઈઓ, 110. | ઉસમાન, હિંદુસ્તાનમાં આરબ લે

Page #281
સૂસીપત્ર ર૬૭ કોની સવારી મોકલે છે (647). 110. | સામા એની સ્વારીઓ (1814-15), અદવૈદ, જૂનામાં જૂનું સંસ્કૃત મંત્ર 222. લાંડ અર્લ સંવ, ગવર્નર જનરલ પુસ્તક. 45. એઆિબ, બ્રિટિશ રાજયમાં તેની ! (1836-42), 231; અમાનિસ્તાનને આબાદી, 241. લગતાં કાર્યો અને અંગ્રેજોએ કીધેલો અંડમ, જૈન, કામચલાઉ ગવર્નર જન- કબજો, 232-233; પાછા ફરતાં એગ્રેજી ૨લ (1827), 225. લકરની કતલ, 233. એડમ્સ મેજરે મીરકાસમને હરા, 21. | એરિસા, અકબરે કહ્યું (1574), 142; એડિનબરે. ડથક વુ, હિંદની મુલાકાત ! દક્ષિણ ભાગ મરાઠાઓને તાબે કર્યો (1869-70), 258. (1051), 172; ભાંસલાએ એ પર રાજય એવડીસ, સર હર્બર્ટ બી. મુલતાનને ઘેરો ! ક 174; એની દીવાની ઈસ્ટ ઈડિઆ ધાલેછે, 234; બળવામાં લાંરસને મદદ કપનીને આપી, 203; ભાંસલાઓ કરે છે, 251. ઈગ્રેજને આપ્યો, 218. અંગ્બોયના, કતલ (1623), 15. ઓર્મ રોબર્ટ, ઈતિહાસ લખનાર, એમાંથી અંહુર્ર, અર્ત, ગવર્નર જનરલ ( 1823- 1 કુકરે ઉતા છે, 185. 28), 225; પહેલું બ્રહ્મ યુદ્ધ, 227; ; સ્ટેન્ડ, ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપની, 188. ભરતપુર છત્યુ, 227. આરંગજેબ, હિંદુસ્તાનને 6 bo મોગલ અંહર્ટ, જીલ્લા, બ્રિટિશ રાજયમાં અધિરાજા (1658-177), 152-161; એના રાજયને સંક્ષિપ્ત સાર, 152; આબાદી, 241. એલિફન્ટા, જેને તાબે કર્યું, 175. ભાઈઓનું ખુન, 155; દક્ષિણ હિંદમાં એલેકઝાન્ડર (મહાત્) તેની હિંદમાં લાંબી સ્વારી, 155; આસામમાં સ્વારી, 158; ધર્માંધ ૨ાજનીતિ, 158; મહેસ્વારી, 81; ૫જાબ અને સિંધમાં સ્વારીએ, 82-83. સુલ, 159; લક્ષણ, 160. એલ્મિન, અર્લ આવ, વાઈસરોય (1862- | કનેજ, ગિજનીના મહમદે એના પર 63), 257. હુમલો કર્યો, 114; અહિનું હિંદુએલિફન્સ્ટન, એનરબલ, માઉન્ટ સ્યુઅર્ટ, રાજય ઘોરના મહમદે ઊંધું વાળ્યું, 114. અફગાનિસ્તાનમાં એલચી, 221, 232; કનિષ્ક, વાયવ્ય હિંદુસ્તાનમાં બુદ્ધ ધમ કિકિના યુદ્ધમાં, 224. પાળનાર રાજા (ઈ. સ. 40), 75; એ એલિફન્સ્ટન, જનરલ વ. ક., કાબુલમાં તેની | બાદ્ધ મંત્રિમંડળ, 75; તેનું રાજય, 88. વર્તણુક (1841), 233. કદહાર, અકબરે લીધું, 142; રાજએલેનબરે, અર્લ આવું, ગવર્નર જનરલ હાંએ ખોયું, 150; અહમદશાહની (1842-44); સિધની જીત,૨૩૪-૩૫. રાજધાની, 231; અંગ્રેજોએ છર્યું, 232; એવરેસ્ટ, પર્વત, હિમાલયનું ઊંચામાં ઊંચું | અહિં આયુબખાનને હરાવ્યો (1880). શિખ૨, 2. કલ. ઓરિસાની અસલની પહાડી જાત, ઐતિહાસિક સમયની પૂર્વની હિંદમાં અ- | 37; કુટુંબમાં પિતાની સત્તા જે રાજ કારભાર, 37; યુદ્ધ અને શિક્ષા, ખેતી, - વશિષ્ટ વસ્તુઓ, 26-27; જાતો આર્યન 37-38; પકડીને કરવાની લગ્નની અને અનાર્યન વિશે જુઓ. રીત, 38; કંધ ગામડાના ગુલામ, 38; ઑકટરલની, જનરલ, સર ડેવિડ, ગુરખાની ) ધર્મ મનુષ્યભાગ, 39; બ્રિટિશ રાજય

Page #282
સૂચીપત્ર. સના નીચે કંઇ લોક, 34. હુમલો કર્યો, 114; એમણે એના પર કબીર, વૈષણવ ધર્મસુધારક (1380-1420), [.. રાજય કર્યું. 1e. કાસિમ, સિધમાં એની સવારી ( 7121, 107. 110. કરીમ, પિડરી નાયક, 223. | | કાસિમબઝાર, અહિંની અસલની શ્રેલી કરોલી, દેશી રાજ્ય, વારસ ન હોવાને લીધે લેકની કઠીઓ, 15 અંગ્રેજ સરકારના હાથમાં જવાના મત- | કિકે યુદ્ધ 1817), 224. પ્રમાણે ખાલસા ન કર્યું, 243. કિપેટ્રિક, મેજર, પ્લાસિના યુદ્ધ પછી એણ કર્ણાટક, મલિક કાફરે એના પર ચઢાઈ | લીધેલા પૈસા, 188. કરી, 126; એમાં અંગ્રેજ અને ઈંચ | કુતુબુદ્દીન, દિલ્લીના ગુલામ વંશને 1 લા વચ્ચે થએલાં યુદ્ધ, 193; હૈદરઅલીએ | રાજા (1206-10 ), 121. Lયું. ર૧૦. કુતુબશાહી, ગવળકાંડાને મુસલમાની વંશ, કર્મ, બોદ્ધ ધર્મને એ વિષે ન્યાય, 71. | 134. કલકત્તા, વચ્ચું, 187; સરાજઉદદાલાએ | કુમાલિ, બ્રાહ્મણ, આચાર્ય અને ધર્મગુર છત્યુ, 186, અને કલાઈવે પાછું મેળવ્યું. આચાર્ય, 48. 197.. કુરામને વિકટમાર્ગ, 4. કાનપુર, 1857 નું બંડ અને કતલ, રપ૧. ' કુર્ગ, ખાલસા કર્યું (1834), 230. કુટ, જેન, સરે આયર, વૉડિવાશ આગળ કાફર મલિક, દક્ષિણમાં એની સ્વારી, 126; લાલિને હરાવે છે ( 1760), 15. ખુશરૂએ એનું ખુન કી ધુ, 127. કૃણ-પૂજા, 101. કાબુલ, બાબરે લઈ લીધું (1504), 137; ! ર' | કૃણા, નદી, 16. હુમાયુએ છે, પણ પાછું મેળવ્યું, 138; કેડર, મદ્રાસમાં શીકારી પહાડી જાત, 31. અકબરે એના પર રાજય કર્યું. 146; ; શ્રીમ, અર્ક (1856-62) 246---57; મેગલાએ ખોયું, 162; એમાં અહમદ ડેલહાઉસી પછી ગવર્નર જનરલ થાય છે, શાહને વંશ, 231; અંગ્રેજોનાં કબ 246; વાઈસરાય થયા પછી એની કારજામાં આવ્યું (1838), 232; પ - કિર્દી, 256. લોક અને નેટે લીધું (1842 ), 234; કંપબેલ, સર કોલિન ( લોર્ડ કલાઈડ), એમાં કે ઝેરીનું ખૂન થયું 1878); એણે લખનૈરને બીજીવાર આશ્રય 260; અંગ્રેજોએ છોડી દીધું. (1881). આપ્યો,૨૫૨: અધ્યા સર કી ધું, ર૫૩. કાયદા બ્રાહ્મણોએ બનાવેલા, 59. કેનેરી, સર લુઈ, એનું કાબુલમાં ખુન,૨૬૦. કારતુસે, ચરબીવાળી, 248. કેમરની પર્વતની હાર, 14. કાલિકટપ્રથમ ફિરમીએ ત્યાં જાય છે,૧૭૭. કોનગહેત્રિ, એ ગે સ્વી કનની ઈસ્ટ ઈડિયા કાલિજર, શિરશાહને અહીં મારી નાખે કંપની સ્થાપી. 188. (1545), 138. કબરમર, લાર્ડ, ભરતપુર જીત્યું (1827), કાલિદાસ, હીંદુસ્તાનનો કવિ અને નાટક 227. ૨ચનાર, 65. કોયલા-હીંદમાં ખાણ, 16. કાલી, પાર્વતીનું ભયંકર સ્વરૂપ, 8. કર્ટ, સરદાર, રણજીત સીંહને એક યૂપી કાવેરી નદી, 16. અમલદાર, 137. કાવ્ય, વીરરસ, બ્રાહ્મણોએ રચેલાં–મહા- 1 ક લસ. લાડે, ગવર્નર જનરલ(૧૭૮૬ભારત અને રામાયણની વાર્ત, 50-64. 183), 211 બાળાની સ્થાથી જમાકાવ્ય સંગીત, બાહારોએ રચેલું, 66. બંદી, 212; બીજું માઈસાર યુહ, કાશ્મીર, મહમદ મી જનવીએ એના પર 212; એ બીજીવાર ગવર્નર જનરલ

Page #283
ચીપત્ર થ (185) તેને કારભાર, રર૦. | ચંડમક તહનામું (1878), 260. કાલરિઅન, બંગાળા અને મધ્ય હિંદુસ્તા- | ગફ, જનરલ, લાર્ડ, શીખ લોકોને હરાવે છે નમાં અસલની જાત, 38. ' (1945), (1849), 237 237. કાલાપર, દેશીરાજથ, એના પર શીવાજી | ગવર્નરો, ગવર્નર-જનરલે અને વાઈસવંશજ રાજ કરે છે, 171. રીય, હદના (1758-1892). તેમની ફસીઆ, હિંદવિ તેનું જ્ઞાન (ઈ. સ. | યાદી, ૧લ-૧૦૨. - 401 8. ગાઢાપણું, વસ્તીનું 23. લાઈવ,લા, કર્ણાટકમાં ફેંચસાથે તેનાં યુદ્ધ, | મામા, વાસ્કો ડિ, એજ પહેલા પાટુંઝ 194; કલકતા પાછું મેળવ્યું. 197; પ્લા- હદુસ્તાનમાં આવ્યા (148 ), 177; સી << જીત, 197; કલાઈવની જામર, એનું બીજીવાર આવવું (1502) અને 1e; બંગાળાને પહેલીવાર ગવર્નર કચિનમાં મોત (૧૫ર૪), 178. (1758-60 ), 200; બીજી વાર ગવ- \ | માયકવાડ, વડોદરાના મરાઠાવશે; પરવાથી ર્નર (1765-67), 22; કારભારને સ્વતંત્ર કબૂલ કરાશા, 174; એક ગાયલમતા સુધારા, 2030 ક્ષત્રીય, હીંમાં બીજી અથવા ચોદ્ધાઓ કાપડને પદભ્રષ્ટ કર્યો (1875), 15. શ્રી છત, 51. ગીજી, એમ બે જીત્યું. (1688), 154; ત્રિફળા અને વસ્તી, હદની, 20-21. બાળવિવા, બ્રાહાની એ વિષેની | મીતકાવ્ય, બ્રાહ્મણોએ રચેલાં, 66. પદ્ધતિ, 56. ગુજરાત, મહમદ ગઝનીએ ચડાઈ કરી ખડક એના પર લખેલી અશકની આજ્ઞા, (124), 115; અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીએ ખનિજ પદાથા, હીંદના અને બ્રહ્મદેશના, છત્યું (1297), 125; સ્વતંત્ર મુસલ માની રાજ્ય, 1; અકબરે થવું ખાડી, હીંદની નદીઓની, 10. (1573, ૧૪ર વડોદરાના ગાયકવાડે ખાનદેશ, અહીંના ભલા, 32; મલિક કાફ- કર્યું. 174; કર્નલગેંડાડું થયું, (c); છે એના પર ચડાઈ કરી, 126. મરાઠાઓને પાછું આપ્યું (1782), ખિલજી, એ વંશના દિલ્હીના રાજાઓ 210; ગાયકવાડે લૂછ્યું, 217. (૧૨૮૦-૧૩ર૦ ), 124-127. ગુજરાત, યુદ્ધ (1869), 23. ગુજરાનવાલા, અફગાનની ચડાઇથી વેરાન રાજ (1316-20 ), 127. થયું, 162. ગુપ્ત, અયોધ્યા અને ઉત્તર હીંદુસ્તાનમાં હિમાલયમાં વિકટ માર્ગ, 4; સબકતગીનની સરદારી તળે એના બંને છેડા અ-1 ગુર્ખ, નેપાળમાં એમની સાથે યુદ્ધ કુમાન લોકોના હાથમાં હતા, 113; } (1865), 221. અગ્રેજે બળાત્કારે એની અંદર પેઠા,૨૬૦. | ગુલામ મહમદ, શાહજાદો, ટિપુને છેલ્લા ગમાં નદી, તેનું પવિત્રપણું, 7-8. વંશજ, 217. ગજની, વંશ, ઘેર સરદારેએ કર્યું. | ગુલામ વંશ, દિલ્લીને (1106-1180), 117; અંગ્રેજોએ જીત્યું, 233. 122; ગડાર્ડ, કનૈલ, તેની હીંદુસ્તાનમાં ગણાત, એમાં વધારે, 25. | કુચ, 209.

Page #284
રા , સૂચીપત્ર ગાંડ, મધ્યપ્રાંતમાં મુખ્ય અસલી વતની. ર. | ચગેગ, એગ્રજને તાબે કર્યું (1761), 200. મેદાવરી નદી, 16. ચિતોડ, અલાઉદ્દીન ખિલજીએ કહ્યું ગાર, બંગાળાના મુસલમાની રાજ્યની | ( 1303), 125. રાજધાની, 135. વિ સુરા, બગાળામાં વલંદા લોકોનો છાવણી, 182; ચિલિખનવાલા, યુદ્ધ ગોવા, આબુર્કે અન્ય (1510 ), 178. (1869), ર૩. ગેવદસીહ છે શીખગુરુ, (1008),236. ચરા, દક્ષિણમાં હિંદુ રાજય, ૧૩ર. ૌતમ બુદ્ધ, એનું જીવન વૃત્તાન્ત અને મત, | ચેરાપુજી, એમાં પડતો પુષ્કળ વરસાદ, 568-71. ચંતન્ય, વણવ, ધર્મસુધારક (૧૪૮ગ્યાસુદ્દીન, તઘલખ, તઘલખવેશને સ્થા 1527), 104. પનાર (1320-25), 127. ચિતસિંહ, બનારસને રાજા; વોરન હેગ્રો, બ્રાહ્મણ નામે, 50. સ્ટિમ્સ એન સાથે વર્યો, 208, ચીક હદમાં, 81; અનુક્રમણિકાનું 6 ! | ચોથ, મરાઠાઓએ દક્ષિણમાં લીધી, 162; પ્રકરણ જુઓ. બંગાળામાં લીધી, 172. વાલરી, વિકટમાર્ગ, 4. ચલ, દક્ષિણમાં હિંદુરાજય. ૧૩ર. વાલિએર,મહમદ ગઝનીએ હુમલો કર્યો, | ચોવિસ પરગણાં, ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીને એ 114; સધિયાની રાજધાની થાય છે,૧૭૩; બક્ષી સ ક (1757), 188. પાપહામે લીધું, 208; સીધિયાને પાછું જગન્નાથ, એની રથજાત્રા, બુદ્ધલોકોના આપ્યુ (1886), 262. વરઘોડાનું રહેલું સ્વરૂપ, 87; વિષ્ણુનો ધર, અફગાના હુમલાની છાવણી અવતાર, અને પ્રસન્ન કરવા (1008),115; પંજાબને ઉજડ કરે છે,૧૨૦. બળિદાન આપવાની વાત વધારીને ધાટ, પૂર્વ અને પશ્ચિમ, 15. કહેલી, 101. ઘેરિઆ યુદ્ધ (1765), 2010 જંગબહાદુર, નેપાળ, સિપાઈને બેઘોર વશ (1152-86), 117. ળવો સમાવવામાં મદદ કરે છે, 253. ચંગિઝખાન, અફગાનિસ્તાનપર એની જંગલે, હિમાલયનાં, 6; દક્ષિણ ઉચ્ચ ચડાઈ, 122. પ્રદશનાં, 16. ચંદગિરિ, ત્યારે રાજા, વિજયનગર વશમાં | જળયા, મુસલમાન સિવાય બીજી પ્રજાપર જન્મેલા, મદ્રાસ હાલ જયાં છે તે જગ્યા | મૂકાતે માથા વેર,અકબરે ૨દ કર્યો,૧૪૧. અંગ્રજને વેચે છે (1638), ૧૩પ. ! જમનાની ખાડી, ફીરેન શાહ તઘલખે બાંધી, ચંદ્રગુપ્ત, મગધને રાજા, 84. 130. ચકનગર, બંગાળામાં ફેંચની મુખ્ય છાવણી, 1 જમના નદી, 7. 195; કલાઈ છે. 186. જમીનદાર બંગાળાના, એમને જમીનના ચાઈલ્ડ, સર જોન, હિંદને ગવર્નર જનરલ માલીક તરીકે કબુલ કર્યો, ર૧રઅને નૌકાસેનાધિપતિ, 188. જયસિહ, રાજા, હીંદને ખગોળવેત્તા, પ૭. ચાંદબીબી, અકબરની સામા તેણે અહમ જલાલાબાદ, એને બચાવ (૧૮૪૧-૪ર). દનગરનું રક્ષણ કર્યું, 143. જલાલુદ્દીન ખીલજી વંશને પહેલા રાજા ચાર વિભાગ, હિંદુસ્તાનના લોકોના, 26. | ચાનક, જબ, કલકત્તા સ્થાચું, 136. (1240-45), 124. ચાહ, એની ખેતી, 13; ચાહના ધંધામાં ' જહાંગીર, 4 થો મેમલ બાદશાહ (૧૬૦૫ધકકા, * ર૭), 147; એનાં લક્ષણ અને કારચિતુ, પિંડારી નાયક, 223 ભાર. 148.

Page #285
સૂચીપ. ર૭૧ અટ, પંજાબમાં પ્રાચીન સિધિઅને લોકોના પ્રધાન, 141; એણે મહેસુલ નકકી કરી, વંશજ, 88. 142; ઓરિસ્સા થયું (1574), 142. જવા, અંગ્રેજોએ જીન્ય, 221. ટાવરગ્સન, કપતાન, એબાંયના આગળ જાલંધર દેઆબ, અંગ્રેજોને આપ્યો (1841), એનું ખુન થયું (1923), 185. 238. ડકા, ત્યાંથી બિમાળાનો રાજધાની બદ. જાંસી, એ રાજ્ય કઈ વારસ ન હોવાને લાઈ, 185. લીધે કંપનીને હસ્તક ગયું. એવી રીતે ખાલસા કર્યું (1853); એની રાણીને ! કરિન, માર્કસ આવ વાઈસરાય. સિપાઈના બળવામાં મારી નાંખી ! (1884-88 ) 262; ઉપલા બ્રહ્મદેશનું (1858), 254. ' ખાલસા કરવું, 262. જુઆંગ, ઓરિસ્સામાં, પાંદડાં પહેરનાર ! ડિગ, યુદ્ધ (1804), 176. અસલની જાત, 33. ' છે, કાન્સિસ, મદ્રાસ વસાવે છે (1639), જુઆનપુર, સ્વતંત્ર મુસલમાની રાજ્ય : 186. - (13-1478), 336. 6 ડેન, એ લોકોના હીંદમાં સંસ્થાન, 180. જેન, હીંદુસ્તાનમાં, 19. ડેલહાઉસી, માકર્વિસ આવ ( 184856), જેપાળ, લાહેર હરડેજા, અને સબકત- 238; કારભાર લગતા સુધારા, 278; ગીન અને નિજનીના મહુમદે હરા, 13. ! બીજું શીખ યુદ્ધ અને પંજાબનું ભાલસાડ જપુર, અકબરે છયું, 141. કરવું, 24; દેશી મજ ૧૨ફ રાજજેયપુર, અકબરે ઇ-વું ; સ્વતંત્ર થાય છે, નીડ, 242; વાસ ન હોવાને લીધે 141. અગ્રેજ સરકારને હસ્તક રથલાં દરા ઝમાન રાહ, એણે લાહેરમાં દરબાર ભર્યો ! રાજજે, 243; અયાનું ખાલસા કરવું ( 1800), ૨૩ર, 244; હીંદમાં તેનાં કલ્ય, ર૪૫. ઝાકરખાન બ્રાહ્મણી વંશના સ્થાપનાર,૧૩૩. ડેટા ( ત્રિવેણુકાર પ્રદેશ ) માળાને, 6. ઝામેરિન, કાલિકતને, પોર્ટુગીસને એની ! છે સાથે સંબંધ, 178. યુલી, ફ્રેંચ રાજ્યકારભારી, કર્ણાટકમાં ઝલફિકારખાન,દિલીમાં સરદાર અને પ્રધા- ! એના યુદ્ધ, 194. - નતરીકે એની સત્તા (1707-13).161. જ્ઞાતિ, વેદમાં એનું વર્ણન નથી, 51 પછી એને આપેલા પૈસા, 18. જ્ઞાતિએ, ચાર બંધાઇ, 51. ઢંઢેર, મહારાણીને, 1858 ની ૧લી નવેજ્ઞાતિની પદ્ધતિ, એનું ધાર્મિક અને સાંસા બર, 26. રિક સ્વરૂ૫, 84. તઘલખ વરા, દિલીતો (132-1424), રિપુ સુલતાન, એના બાપ હૈદરઅલ્લીની 127. પછી ગાદીએ બેસે છે (1782), 210. તર, દક્ષિણમાં રાજ્ય, 13; અંગ્રેજોએ ટીનમાઉથ વોર્ડ, સર જોન શેરવિષે જુએ, ખાલસા કર્યું, 226. 213. તરાઈ, પુ. ટીફેનથેલર, 18 મા સૈકામાં અમન તાજમહાલ, આગ્રામાં શાહજડાં એબી : લોકોએ કરેલી લૂટફાટ વિશે એન વન્યમાંથી વચન ઉતાર્યો છે, 163. તાતઆ ટાપી, બળવાખોરોને સર્વથી ટીબેટો-બર્મન, હિમાલયની સરહદપર વ વધારે શકિતમાન નાયક, અને સર સતી અનાર્ય જાતે, 40. હેત્રિ રોઝે હરાવ્યા, 245. ટેડરમલ,રજા, અકબરને મહેસુલખાતાને ! તાપી, નદી, 15.

Page #286
ર૭ર સુપર. તાલીકોટ, યુ ( 155 ), 15. || દોસ્ત મહમદ, અફગાનિસ્તાનને અમી, તુ એ લોકોએ પહેલી હિંદુસ્તાન પર | 232 કરેલી ચડાઈ (97), 103, વિડીઅન, દક્ષિણ હિંદન, અનાર્યતે મરત, તીકુર વિષે જુએ. 131. વાસી, 40. થાનેશ્વર, મહમદ ઘોરી અહિ હા | દાર, લૉર્ડ લારેનસે ખાલસા કર્યું ( 864), . (1191), 118. 257. બિ, ઉપલા બ્રહાદેશને રાજા, એને | ધર્મ, એને લગતું હિંદુલકોનું બંધારણ 6. ' હરાવ્યો અને પદભ્રષ્ટ કર્યો 1885 ૨૬ર. | ધુલિપસિંહ, મહારાજા, 238. દક્ષિણ, ભૂગોળને લગતી સ્થિતિ, 14 | નર્દીની પદ્ધતિ, હિમાલયની 4 દક્ષિઅલ્લાઉદ્દીન ખિલજીએ એના પર સ્વારી | ણની ઉચ્ચ મિની, 15. ધી, 125; ત્યાંના મુસલમાન ગવર્નર | નદીનાં મેદાને, ઉત્તર હિંzસ્તાનના, ; બો કરે છે, 131; ત્યાંના મુસલમાન રા- નદીનાં કલ્યા, ; બંગાળાને શિકોણાકાર જ 13; ઔરંગજબની સવારી, 155; || પ્રદેશ, 8; નદીઓ જામીન બનાવે છે, - ત્યાં મરાઠાઓનું સપરિપણું, 171. 10; નદીની ખાડીઓ, 1; નદીઓના ડ, શૈવમાર્ગી સાધુઓને પંથ, 100. ખેતરમાં નેહેર કરાય છે અને નદીઓ દાસ, એ શાહજાદાને ઔરંગજેબે મારી ઘોરી રસ્તાનું કામ સારે છે, 11: નાખ્યા, 155. નદીઓ નાશ કરે છે, 11; ઉતારનાં નદીદિલ્લી, ત્યાંનું હિંદુરાજ્ય અક્સાનોએ નાં મેદાનની પેદાશ અને દેખાવ, સર: બંગાળાના ત્રિકોણાકાર પ્રદેશની પેદાશ છયું, 121; ત્યાંના કુતબુદ્દીનાં મકાનો અને દેખાવ, 16. 121; ત્યાં શાહજહાંના મકાને, 151; નાદરશાહે લૂટયું, 162; ત્યાં મરાઠાઓનું | નહિ , વિજયનગર વિશે ઓ. નર્મદાનદી, 15. , સપરિપરું, 172; લાડ લેકે કર્યું, નલન્દ, પ્રાચીન બૌદ્ધs, , 176; ઘેરે, 25. નાગ, અને પટકાઈ ટેકરીઓ, હિમાલયની દિવાની, ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને બંગાળા, વાયવ્ય શાખા, 3. હાર અને મારિસ્સાની દિવાની નાગ પૂજા, હિંદુસ્તાનમાં, . બક્ષીસ કરી ( 15), 23. દુકાળ, હિંદુસ્તાનમાં, 128. નાગપુર, મરાઠી ભાલા વંશની રાજધાદેવ, વેદમાં વર્ણવેલા, 46. ની, 174; એક બાળકને રોજના દેવગિરિ, લત્તાબાદ જુઓ. ૨ક્ષણનીચે એને રજા જાહેર કરશે દેશરાજજે. હિંદના સર્વોપરિ બ્રિટિશ સત્તા હોવાને લીધે અગ્રેજ સરકારે હાથ ગસાથે અને સંબંધ, 18; ક્ષેત્રફળ અને વસ્તી, 21-22; વારન હેસ્ટિમ્સની એ ! , ગણી ડેલહાઉસીએ લ. રાજા પ્રત્યે વર્તણુક, 205; લાર્ડે વેલે ! સા કર્યું, 243. સ્ટેની વર્તણુક, 215; લૉર્ડ ડેલહાઉસીની નાટક, સંસ્કૃત, પ. વતણુક 2384 લાર્ડ કેનિંગને એ રા- નાદિરશાહ, એની હિંદપર ચડાઈ અને કો પ્રત્યે કરેલા ઢરે,ર૫૬. - દિલ્લીની લૂટ (1731), 12. દોલતાબાદ, અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીએ લુટયું, ' નાનકશાહ, શીખ ધર્મને સ્થા૫નાર, 126; મલીક કાફરે કહ્યું, 126: દિલ્લી 236. નાના કુર્નવસ, 6 ક. મરામ પવિાન રક્ષક

Page #287
સૂચીપત્ર ર૭૩ અને પ્રધાન, 15. (નેર, હિંદુસ્તાનના નેત્રરંત્ય કોણમાં અનાર્ય નાના સાહેબ, છેલ્લા મરાઠા પેશ્વાના પ્રજ, 31. દત્તપત્ર, રપ૧૬ એને પેશ્વાન પેનશન | વંટ, જનરલ, સર વિલિયમ, એણે કંદહારથી લેવા દીધું નહિ; 1857 ના બળવા અને કાબુલ સુધી કુચ કરી (૧૮૪ર), કાનપુરની કતલ સાથે એનો સંબંધ, 234. 251; અયોધ્યામાં બળવાખોરો સાથે નાર્થબ્રક, અર્લ એવ વાઈસરોય, (1872- - સામેલ થયો, ર૫૩. 76 ), 258; અકબરની કબર૫૨ માન નારાયણરાવ, પ મરાઠા પેશ્વા (1772- | દાખલ લુગડું એરાડે છે (1873), 74) 173. 258, નાશકારકપણું, હિંદુસ્તાનની નદીઓ, 11 | પંજાબ, આર્યને એમાં વસ્યા, 44; મહાન નકલસન, જેનરલ જેન, પનાબમાં લારે એલેકઝાન્ડરની એમાં સ્વારી, 81; ન્સને મદદ કીધી (1857), 251; એણે દિલ્લી પર હુમલો કર્યો તેમાં મરણ ! ગિજનવીએ જીત્યું, 114; પકડર પામ્ય 253. અને મેવાતીઓએ લૂટું, 123; અફનિજામશાહી, અહમદનગરમાં એ વંશ ગાએ ઉજડ કર્યું, 162; રણજીતસિંહનું થ, 134. રાજય, 237; ખાલસા કર્યું (1849), નિજામુલ મુલ્ક, હૈદરાબાદ (દક્ષિણમ)ને 4; એમાં શાંતિ ફેલાવી, 240; સ્વતંત્ર રાજયકર્તા થાય છે, 161-166- 1857 ના બળવામાં એની નિમક મરાઠા સાથે યુદ્ઘ, 172; એના દરબારમાં હલાલી, 251. ફ્રેંચસત્તા, 194; વોરન હેસ્ટિમ્સ તેને અ. | પટના, ચંદ્રગુપ્તની રાજધાની 84; મીરકાટકાવ કીધો, 21; કાર્નવોલિસને ટિપુની | સીમે અહિં કતલ કીધી(૧૭) 201. સામે મદદ કરી, 212; ફેંચસત્તા તોડી પડતી, મોગલરાજની (17-7- 65) 163. પાડતું: લોર્ડ વેલેસ્લએ એની સાથે પનીઆર, યુદ્ધ (1843), 235, કરેલું તહનામું, 215; ટિપુના રાજ્ય- પશુઓ તેને વિષે સંસ્કૃતમાં વાર્તા અને ને ભાગ એને મળે છે, 216; લાડું કલ્પિત કથા, 66. ડેલહાઉસીએ એને વરાડ પ્રાન્ત અંગ્રે | પહાડી જતો, મદ્રાસની, વિધ્યાચળનીજ સરકારને હસ્તક કરવાની જરૂર પડી ભીલો, 31; હિમાલયની 33; બગાળાના (1853), 243; બળવા વખતે અગ્રેજને સંતાલ, 34; ઓરિસાના, 33; કંધ, 37. નિમકહલાલ રહો, 251. પાણિનિ, ઈ. સ. પુ૦ 50 ને આસરે એણે નિલગિરિની ટેકરીઓ, 15. સંસ્કૃતમાં વ્યાકરણ બનાવ્યું, 55. નૂરજહાં, જહાંગીરની રાણી, 14. પાણિપત, બાબરે ઇબ્રાહિમ લોદીને નેપાલ, એની સાથે યુદ્ધ (1814-15) 222 હરાવ્યા (1526), 136, અંહિ અકબરે નેપીઅર, જનરલ, સર ચાર્લ્સ, એણે અફગાનને હરાવ્યા (1556), 14; , સિંહ છત્યુ. ( 1843), 235. એને અહિં અહમદ શાહ દુરાનીએ મરાઠા- સનાધિપતિ ની (1848), 238. એને હરાવ્યા (1761), 164, 172, નેપીઅર, મગ્દલને, જનરલ, રબર્ટ લોર્ડ, | કવાયતનું સ્થળ (1886). પંજાબમાં એના જાહેર કામે, 240. | પાણી પાવાનાં બાંધકામ, ત્રિકોણાકાર નીપલીઅન બોનાપાર્ટ, ઈજીપ્તમાં એ ગો | પ્રદેશથી એની સરતી ગરજ, 11. તેથી ઊપજેલી ધાસ્તી, 214. છે પાંડય, દક્ષિણમાં પ્રાચીન હિંદુરાજ્ય,૧૩ર8É

Page #288
ર૭૪ સૂચીપત્ર પાંદડાં પહેરનારી ઓરિસામાં જાત, 33. મેન્ડરગ્રસ્ટ, જનરલ, સર હેત્રિ, ઉપલા બ્રહ્મપા, હિંદુસ્તાનમાં અંગ્રેજી રાજયને ! દેશ છત છે (1885), ર૬ર. 191; અનુક્રમણિકા 13 મું પ્રકરણ પ્લાસી, યુદ ( 1757), 187. જુએ. ફકિર ઉદીન, બંગાળાને મુસલમાની મવપારસનાથ, પવિત્ર પર્વત, 14. | નર સ્વતંત્ર થાયછે (1340 ), 136. પાલગાર, મદ્રાસ ઇલાકાના, 135; તેમન | ફતહપુર, સિકરી, યુદ (1527), 137. મૂળ, 135; વ્યવહારમાં સ્વતંત્ર, ૧ર. | કુરૂકસિયર, દિલ્લીને મેગલ બાદશાહ પિંડારી, ( 1894-17 ) 223; લાઈ ! (1713-19), 166. | હેસ્ટિંગસે હરાવ્યા, 224. ફસિ, ઈરાની કવિ, અને મહમદ ગઝપીઅર્સ, કર્નલ, કલકત્તાથી તેની દક્ષિણ નવી, 116. ચિ, રાલ્ફ, પૂર્વમાં અંગ્રેજી સહાસિક પુરૂષ તરફ કુચ, 210. (1583), 183. પીરામ બાકમ, બેલી અહિં હાર્યો, 210 ફિરંગી, બંગાળામાં પોર્ટુગીઝ વટલેલાઓને પુરાણ, સંસ્કૃત ધર્મ પુસ્તકો, 12. આપેલું નામ, 180. પુલિયાર, મદ્રાસમાં વગડાઉ જાત, 31. | જશાહ તઘલખ, તઘલખવેશ ત્રીજો પૃથુરાજ, દિલ્લી અને અજમેરને, એને રાજા (1351-88), 130. મહમદ ઘેરે હરાવ્યો (113', 114. || ફિરોજપુર યુદ્ધ (1845), 237. પશુ, ખાલસા કર્યું (1952), 241 | કોડ, કતલ, તેણ મછલીપટણમાં સ્વાપેદાશ અને દેખાવ, હિમાલયન, 5; | રી કરી અને તે છવું, 200. ઉત્તરની નદીનાં મેદાને અને બંગાળા ક્રાન્સિસ, સર ફિલિપ, વોરન હેસ્ટિંગ્સ ના ત્રિકોણાકાર પ્રદેશનાં, 8,9; દક્ષિણની | સમાવડીએ, ર૦૫. ઉચ ભૂમિન, 140. ઇંચ, એ લાકેનાં અંગ્રેજો સાથે દક્ષિણમાં પેશાવર, સબક્તગીર્તે છત્યુ, 114, અહીં મહમદગી જનવી હાયૅ, 114; રણજીત યુદ, 193; તેમની હિંદમાં સત્તા, 194; લાઠે લેસ્લીએ એ સત્તા તોડી પાડી,૨૧૩, સિહે છ૯, 237. પિડિચેરી, બરકારને ઘેરે ઘાલ્યો (1748). | ફેંચ ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીઓ, 188. 193; કેટે જીત્યું. (1761), 15. | બકસર, યુદ્ધ (1765), 202. પાપહામ, મેજર, ગ્વાલિઅરને કિલ્લોલે છે, બખિતય , ખિલજી, બહાર જીત્યું (1179) અને બંગાળી છત્યું (1203), 1200 208. પિરસ, એ હિંદુરાજાને મહાન એલેકઝા- | બંગાળા, મુસલમાનેએ (1203), ન્ડરે હરાવ્યો, 82 120; સ્વતંત્ર થાય છે (1340 ); 129; પિોર્ટુગીઝ, હિંદમાં, તેમને ઈતિહાસ | અકબરે છ૯ ( 1576 ), ૧૪ર; મરાઅને અસલની સત્તા, 178, 178; તેમનાં ! ઠાઓએ લૂંટ ચું, 172; પહેલાં અંગ્રેજી હાલનાં સંસ્થાને, 17, સંસ્થાને, 187; એના રાજયકર્તા પિલોક, જનરલ, સર જયાર્ન, પજાબથી (1703-56), 195; અને આખું જલાલાબાદ અને કાબુલ સુધી એની ( 1765), 203; હેસ્ટિંગ્સને રાજયકાકુચ, 234. રભાર, 206; એની સ્થાયી જમાપ્રશિઅન, ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીઓ, 188, | બંદી, ર૧૧; ખેડુતોના દુઃખનિવારણ મફત, પ્રાચીન હિદની બેલાતી ભાષા, 55. કરવા જેવા ઉપાય, 261

Page #289
સૂચીપત્ર બટાટા, હિમાલયમાં એની ખેતી, 5; એની | (1828-35), 228; એના મહેસુલને રીત અને અસરો, 5. લગતા સુધારા, 226 સતીને રિવાબંદ, શીખનાયક, હાય અને તેને ફાંસી | જ બંધ કર્યો અને ઠગીને દબાવી દીધા, | દીધી, 162. કંપનીની સનદને પટો નવો કર્યો, રર, ખરીદશહિ, બિદારને વંશ, 134. 230; માઈસરનું રક્ષણ કર્યું અને બર્ડવાન, અંગ્રેજોને મળ્યું (1761), 200. | કુર્ગને ખાલસા કર્યું, 230. બર્નસ, સર એલેકઝાન્ડર, કાબુલમાં ખુન | બેરિંગ, સર એવલિન, એના મહેસુલને થયુ (1841), 233. લગતા સુધારા, 261. બલાસોર, ત્યાં અંગ્રેજી કોઠી સ્થાપી (1642), બેરેન્ટસ, વિલિયમ, વલંદો નાવિક, 181. બહેરામ ખાન,મહાન અકબરને રક્ષક 140. બલ્બન, ગુલામ વંશને દિલ્લીને રાજા બેસ્ટ, કપ્તાન, તેની સ્વાલ્લિ આગળન 1265-87), 123. છત (1615), 185. બહાદુરશાહ, છેલ્લા નામને મેગલ - બલી, કીલ, એની હાર, 210: ધિરાજા; 1857 ના બળવામાં એનું બાલાન, અને દુર્ગમ માર્ગ, 4. સામિલ થવું; એને પકડે છે અને બાસ્કાન, નાકાસેનાધિપતિ, પોંડિચરિને દેશ નિકાલ કરે છે. ઘેરો ઘાલ્યો (1748), 13. બાહાર, “મોનું સ્થાન,” 73 ; અંગ્રેજોને ! બોદ્ધ ધર્મ, અને મૈતમ બુદ્ધનું જીવન ચ આપ્યુ (1765), 23. બળ, 1857 ને, 247; અનુક્રમ- ! રિત્ર, 68-76; અનુક્રમણિકાનું 5 મું ણિકા 15 મું પ્રકરણ જુઓ. પ્રકરણ જુઓ. બાજીરાવ 2 જે, સાતમે અને છેલ્લે મરાઠા | બ્રહાદેશ, ભૂળ અને પેદાશ, 17; પેશ્વા (1785-1818), 174; વસા- બાદ્ધ ધર્મ માન્ય, 75; એની પ્રજા હજી ઈનું તહનામું કબુલ કર્યું ( 1802 ) ,217; એજ ધર્મ માને છે, 75; એને પ્રાચીન હા અને તેને ગાદી પરથી ઊઠાડી ઈતિહાસ, 225; 1 લું બ્રહ્મ યુદ્ધ મુક (1818), રર૪; તેનું મોત. 225. (૧૮ર૪-૨૬), રર૭; 2 નું બ્રહ્મી યુદ્ધ બાબર, હિંદને પહેલે માલ અધિરાજા (1526-30 ), 137; એની પાણીપત ( 1852 ) 240; બ્રિટિશ રાજ્યમાં નીચલા બ્રહ્મદેશની આબાદી, 240; આગળની છત, 137. 3 જી બ્રહ્મ યુદ્ધ (1885), 262; ઉપલા બાર્લી, સર જયાર્થ, કામ ચલાઉ ગવર્નર જનરલ, 210. બિજાપુર, મુસલમાની રાજય, 134; મેગલનું બ્રહ્મપુત્રા નદી, 7. ખંડણીરાજય થયું. 150; આરંગજેબે બ્રાઉટન, ગેબ્રિયલ, શાહજહાં પાસે અંગ્રેજો ખાલસા કીધુ (1688), 156. માટે વેપાર કરવાને હકક મેળવે છે બાલાણ બાજીરાવ, 3 જો મરાઠા પેશ્વા (1645), 187. (1740-61), 171. બિદર. મુસલમાની રાજય, 134: મુગલ બા- ' બ્રાહ્મણ ઋષિઓના યશ અને ધર્મ સમદશાહતમાં જોડી દીધું, 150. જાવનારાં પવિત્ર સંસ્કૃત પુસ્તકો,૫૦. બેકર, પલાસના યુદ્ધ પછી એણે લીધે- | બ્રાહ્મણ, હિંદુઓની ચાર પ્રાચીન જ્ઞાતિઓલી ૨કા, 18. માંની ધર્મગુરૂની જ્ઞાતિ, 51; તેમનું પરિન્ક, લાર્ડ વિલિયમ, ગવર્નર જનરલસપરિપણું, પર; એની જીંદગીના

Page #290
ર૭૬ સૂચીપત્ર ચાર આશ્રમ, પ૨; હાલના બ્રાહ્મણ, અંગ્રેજ સરકારને હાથ જવાનું મત ૨૪ર. 53; બ્રાહ્મણને ધમ. 54; તત્વજ્ઞાન મથુરા, અફગાનેએ એને નાશ કર્યો, 16355, સાહિત્ય, ખગોળવિધા,. ઓષધિ- મદ્રાસ, વસ્ય ( 1638), 186; ફ્રેંચ વિવાં. 56-58; સંગીતશાસ્ત્ર 58; ધર્મ ! લોકોએ કહ્યું. (1746 ), 143. પુસ્તક, 59; કાવ્ય, 58; નાટક. 65: સંગી મન, એની રચેલી સ્મૃતિ (1604), પદ, તકા, 66; એમની સત્તા, એમણે કરેલા સુધારા, 67. મનુષ્યભાગ–કંધ લોકોમાં, 38. મત્રો, સર હેકટર, બકસારના યુદ્ધમાં બ્રાહ્મણી વંશ, દક્ષિણમાં, 133. તે છે(૧૭૬૪), 22. બ્રિટિશ ઈડિયા સુ કીધું, 220; અનુક્રમ મયૂરાસન, શાહજહા, ૧૫ર. ણિકા 14 મું પ્રકરણ જુઓ. બ્રિટિશ હિંદ, બાર પ્રાન્ત, 18: ક્ષેત્રફળ મરાઠા, 168-176; અનુક્રમણિકા 11 મું અને વસ્તી, 18. પ્રકરણ જુઓ. મરાઠા ખાડી, કલકત્તામાં, 172. બ્રિડન, ડાકતર, અફગાનિસ્તાનમાં બ્રિટિશ ફોજમાંથી એજ જીવતા રહે, 234. મરાઠાયુદ્ધ, 1 6 (1779-81 ), 208; બીજું (1802-1804), 217; ત્રીજું ભકતમાલા, અથવા હિંદુઓના સાધુઓનું (1817-18), 224. પુરત, 9. મરૂત, વેદમાં વર્ણવેલા તોફાનના દેવ, 47. ભટકતી જાતની ખેતી અને જંગલેને નાશ. | મહમદ, ગિજનીને (1091-30 ) એની ભરતપુર, લૉર્ડ લેકને ત્યાંથી હાંકી કાઢયો ! હિંદુસ્તાન પરની 17 સ્વારી, સોમનાથની, (1805), 218; કબર મીઅરે જીયું, લય; અને વિષે વાર્તાઓ, 114-116. ર૭. | મહમદ ઘોર ( 1111206), એની ભિલ્લા, અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીએ લુટયું, 124. હિંદુસ્તાનમાં છત, 117-118. ભોલ, બહોળી સંખ્યાવાળી અનાર્ય ટોળી| મહમદ તથલખ, દિલ્લીને રાજા (138831. 1412 ),128. ભૂગોળ, હિંદુસ્તાનની. 1-17; અનુક્રમ ! મહમદ શાહ, અફગાનિસ્તાનને અમીર, 231. ણિક 1 લું પ્રકરણ જુએ. ભૂતાન, તેની સાથેનું યુદ્ધ (1864) મહાજન, એની ન્યાત પદ્ધતિ તરીકે, 5. મહાબતખાન, એણે જહાંગીરને કેદખાનાભાસ્લે, નાગપુરને મરાઠીવંશ. 174; અંગ્રે માં રાખે (1626-27), 148. જેને ઓરિસ્સા આપ્યું, 174. તેનું રાજ્ય મહાભારત,ઉત્તર હિંદુસ્થાનમાંવીરપુરૂના ખાલસા કર્યું. સમયનું વીરરસ કાવ્ય,એને સાર,૬૦-૬૨. મગધ ( બહાર છે, એનો રાજા અશોક, મહારાજપુર, યુદ્ધ (1843), 235. 73; એને રાજા ચંદ્રગુપ્ત, 84. મહેસુલ, બંગાળાની નક્કી થઈ કાર્નવોલિસમછલીપટમ, અંગ્રેજી આવડત અને કાઠી ના વખતમાં, 211. ( 1632), 186; કર્નલ કેડે જીત્યું | મહેસુલ, અકબરની, 146. (1750 ), 200, માધુરવ નારાયણ, 6 કે મરાઠા પેશવા પ્રજારાબાદ, એને હિંદરાજ, એની સત્ત (1774-75 ), 13. સને 1987 થી 1788 સુધી ટકી, 135. | માધુરાવ, 4 થા મરાઠા પેશ્વા (1761-72), મંડાવર્સ, મદ્રાસમાં ગુફામાં વસતી ખેડુતો - 173. જાત, 31. | માનસિંહ, રાજા, અકબરની સત્તા નીચે બંમત, વારસ ન હોવાને લીધે દેશી રાજય ગાળામાં રાજય કર્યું (159-1604) 141.

Page #291
સૂચીપત્ર મારી, મધ્યમાંતમાં અસલની જીત, 33. મુસલમાની છતનારાઓ, હિંદના (૧૪માળવા, એમાં મલોક કાર (1306 ), [ 1526). અનુક્રમણિકા પ્રકરણ ૮મું જુમ્મ. 126; સ્વતંત્ર રાજય, 136, અબરે હું 108-136. (1572),142; રજપુતોએ લુટયું, 1158; મુસલમાની રાજ્ય, દક્ષિણમાં, 134. મરાઠાઓએ જીત્યું, 171. મુસલમાનોની અસર, હિંદુધર્મપર 108. મિડલટન, સર હેત્રિ, વહાણમાં સામાન - મુડકિ, યુદ્ધ (1845), 237. રી ખંભાત લઈ જાય છે (1911), 185. મૂળ, હિંદુ લોકોનાં- આર્ય, અનાર્ય, અને મિદનાપુર, અંગ્રેજોને તાબે કર્યું (1761)200. | શક લોકોનાં, 91. મિન્ટો, અર્લ આવ, ગવર્નર જય | મેકનાટન, સર વિલિયમ, કાબુલમાં મા (1807-13), 220; જાવા અને મારિ | રી નાંખ્યો (1841), 234. શિયસમાં સ્વારી, ર૦૧ઃ પંજાબ. અગા | મેલ, લૈર્ડ, બેન્ટિકના પુતળાપર લેખ, નિસ્તાન, અને ઈરાનમાં એલચીઓ 228; કાઊન્સિલને પહેલે કાય મેકક્ષ્યા, 221. રચનાર સભાસદ, 230; એને પીનલ કેડ, ર૫૭. મીઆની, યુદ્ધ ( 1843), 235. | મેગસ્થનીસ, ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં સેલ્યુ. મીરકાસિમ, એને બગાળાને નવાબ બે કસને એલચી, એણે હિંદુસ્તાનના નાવ્યો (1761 ) , 200; એને લોકોને આપેલા વૃત્તાન્ત (ઈ. સ.પુ. બળ અને પટણાની કતલ, (1763); | 300), 85. એને હરાવ્યો અને પદભ્રષ્ટ કર્યોમેટકા, ચાર્લ્સ , લોર્ડ, કામચલાઉ ગવર્નર (1764), 200, 22. જનરલ (1835-36), 230; એ મીરજામ્બા, એણે અસામપર હુમલે ! લાહેરમાં એલચી તરીકે ગમે, 237. કર્યો તેમાં નિષ્ફળ થયો (1662)158. | મે, અર્લ ઍવ, વાઇસરાય (1869-72), મીરજાફર, કલાઈવ એને બંગાળાને ન- 258. વાબ બનાવ્યો ( 1757 ), 188; | મેવન્ડ, યુદ્ધ (1880), ર૬૭. ગાદી પરથી ઊઠાડી મુકો (1761), | મેહિંદપુર (1817), 222 પાછી ગાદી આપી (1764), 200. મેઈરા, અર્લ આફ, 221. મીરત, તી મુરની કતલ (1398), 131 | મોગલ વંશ (1526-1761), અનુક્રમ ણિકા પ્રકરણ 10 મું જુઓ. 13-168. મુબારિકશાહ, ખીલજી વંશને દિલીત્રા | મેમલ લાકે, એના ધસારાએ, 122,123, 125, 126, 131. છેલ્લો રાજા, એનું ખુશરૂખાને ખુન કીધું | મોરિશિયસ, જીતી લીધું, 221. (1361), 127. માત્રટન, અર્લ આવ વેલેસ્લી, માસ મુંબઈ, અંગ્રેજોને મળ્યું [1661 ], 186. જુઓ, 214. | માલ્કમ, સ૨ જાન, એ ઈરાનમાં એલચી મુરાદ, શાહજાદો, ઔરંગજેબે મારી નાંખ્યો ? તરીકે ગયે, 220; એણે મધ્યહિંદમાં [ 1661], 155. શાંતિ ફેલાવી, 225. મુશિદ કુલી ખાન, બંગાળાને નવાબી થાક ગાયે, એને હિંમાલયમાં ઉપયોગ, 3. ( 1707-28), 15 યાકુબખાન, અફગાનિસ્તાનને અમીર, - મુશિદાબાદ, બંગાળાની રાજધાની થઈ.૧૫. ડેમનું તહનામું કર્યું ( 1878 ); સુલતાન, મહાન એલેકઝાન્ડરે જીત્યું, 83; રાજ તજયું, ર૬૦. યાજ્ઞવલ્કય સ્મૃતિ, 58. કણજીતસિંહે જીત્યું. 237; એને ઘેર | યુરેપી અને હિંદી ભાષાઓ, માત્ર આર્ય[ 1848 ], 239. ન ભાષાનાં ભિન્ન સ્વરૂ૫, 43.

Page #292
ર૭૮ સૂચીપત્ર. યુરોપીઓનાં અસલનાં સંસ્થાને અનુક- [ રેઝ, સર હ્ય (લાર્ક થન) મધ્ય હિંદમણિકા 12 મું પ્રકરણ જુએ,૧૭૭-૧૮૦. | માં એની સ્વારી (1858-59), સબસ. જનરલ, લૈર્ડ, કાબુલ અને કંદહારમાં ચેડેબુ, તહનામું (1826), 227. એની જીત, 260; સેનાધિપતિ 260. ચેમી, શિવભક્ત, 101. રઘુબા, મરાઠા પેશ્વાઈને દાવો કરનાર,૧૭૫, 214. 208. રહિલા, એ લોકો સાથે યુદ્ધ (1774), રજપુત, એ લોકો મુસલમાનોએ કરેલા | 207. હુમલાની સામા થાય છે, 118, 126. | લક્ષ્મણન, બંગાળાને છેલ્લે હિંદુ રાજા રજપુતસ્થાન, અકબરે જીત્યુ, 141; ઔરંગ હાર્યે (1203), 120. બે વેશન કર્યું. 158, સ્વતંત્ર થાય છે, લખનેર, એનું તહનામું (1801), 214; 161; હેલ્કરે લુટયું, 218; એનાં રાજ અહિનો ઘેરે અને બચાવ (૧૮૫૭-૮)ર૩રબ્રિટિશ સત્તાના તાબામાં આવે છે, ર૨૫. | લબોર્ડનેઈ, એણે મદ્રાસ જીત્યું (1746), ૨સીઆ, ગુલામ વંશની બેગમ (1236-38), | 13. 122. લાસવારિ, યુદ્ધ (1893), ર૧૮. રણજીતસિંહ, શીખરાજયને સ્થાપનાર લાહેર, ખુશરૂને અહિંથી કાઢી મુક્યો (1780-1839), 236. (1186 ), 117; ધકકર લોકરાઘોજી માંસલા, બંગાળાપર હુમલો કર્યો | એ જીત્યું (1203 ), 120; મેટકા એમાં એલચી તરીકે ગયા, 237; (1743), 171. રણજીત સિંહની રાજધાની, 237; સરાજમહાલ ટેકરીઓ બંગાળામાં, 14. ૨હેત્રિલાન્સને એને રેસિડન્ટ નીમ્યા, રામ, રામાયણને નાયક દેવ, 63; વિષ્ણુને | 238. 7 મે અવતાર, 101 લિટન, અર્લે આંવ વાઈસરાય (1876-80) 257; 1876-77 ને દુકાળ, 259; અરામાનન્દ, વૈશણવ ધર્મ સુધારક (1300 ફગાન યુદ્ધ, 260. 1400), 103. | લીડસ, હિંદમાં અસલને અંગ્રેજ સાહસિક રામાનુજ, વૈષ્ણવ ધર્મ સુધારક (1583), 183. (1150), 12. લેક, જનરલ, જોર્ડ, હિંદુસ્તાનમાં એની રામાયણ, સંસ્કૃત વીરરસકાવ્ય, એમાં આ- | સ્વારી (1802-1805), 218. ને દક્ષિણમાં શી રીતે વધ્યા તે વર્ણ- 5 લંકેસ્ટર પૂર્વ સમુદ્રમાં 1 લા અંગ્રેજી કક્ષવ્યું છે, એની કથા, 62-64. તાન (1602), 184. લેન્સડાઉન એને માર્વેસ, વાઈસરા ર૬ર. ' (1888-82). ઉન્ટિબુર, અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીએ લીધું લૅિલિ, વીડિશ આગળ ફૂટે એને હરા(૧૩૦૦ ), 125. રિપન, માસ અાવ વાઈસરાય (1880 વ્યો (1760), ૧ધ્ય. ૮૪)ર૬-૬૨; અફગાન યુદ્ધનો અંત,ર૬૦; | સ્થાનિક સ્વરાજયમાટે કરેલા ધારા. 2 જું જુઓ. રેહ, હિંદુસ્તાનની નદીથી થયેલ ક્ષારમય | લોદી વંશ, દિલ્લીમાં ૧૪૫૦-૧૫૨૬),૧૩૧પોપડે, 11. લોરન્સ, જેન, લોડૅ વાઈસરાય. (૧૮૬૪રો સર થોમસ, જહાંગીર વિષે એનું વર્ણન, | 98), રપ૭; સિપાઈના બળવામાં પંજાબ 148; 1 લા સે હિંદુસ્તાનમાં એલચી | એના હાથમાં હતું, 251. તરીકે મેકલ્ચ, 185. "લાન્સ, મેજર, સ્ટ્રિગર, એણે પડીચરીને

Page #293
સૂચીપત્ર. 279 ઘે ઘા, 13. વિકટેરિઆ, ઈગ્લાંડની મહારાણી હિંદને લેન્સ, સર હેવિ, લાહેરમાં રેસિડન્ટ | કારભાર હાથંમાં લેતી વખતે 8w નીમાયો (1946), 238; એણે બળવે ના નવેમ્બરની 1 લી તારીખે રે, થશે એમ અગાઊથો ધાર્યું હતું, રપર, કેસરે હિંદ જાહેર થઈ (1877), રપ, એણે લખનેરને બચાવ ક.૨૫ એને જબિલિ ઉત્સવ(૧૮૮૭).ર૬ર. વડેદરૂં, 174; ગાયકવાડ વિશે જુઓ. વિક્રમાદિત્ય, ઉજજનને રાજા (ઈ. સ. પૂવરસવાર, મુસલમાન વંશની યાદી f57), 65; કાલિદાસને એ દરે(૨૦૦૧-૧૮૫૭ ), 108-109; બ્રિટીશ બારમાં ઉદય પામ્ય એમ ખાટું કહે છે, 65: શક લોકો સાથે એના યુદ્ધ, 88. હિંદુસ્તાનના ગવર્નરની, ગવર્નર જનરલોની, અને વાઈસરાયની યાદી (1758 વિજ્યનગર, દક્ષિણમાં હિંદુરાજ્ય (1118 | 1565), 132; તેને નાશ (1565), ૧૮૯ર), ૧૧-૧ર, 135; એના રાજાઓ, 134, વરસાદ, હિમાલયમો, 3. વાડ, નિઝામે આપ્યું (18 વિધવા, એનું બળી મરવું, સતી વિષે જુઓ. વરૂણ, વેદને દેવ, 47. વિંધ્ય પર્વત, અહિની અનાર્ય જાતિ , 31. વિલું બાઈ, સર હું હિંદુસ્તાનમાં વાયવ્ય સર્વોપરીપણું, 181; એમ્બાયનાની કુ. | તરફથી આવવા પ્રયાસ કરે છે(૧૫૫૩,૧૮૩. તલ (1928), 185; કલાઈને હરાવ્યા, વિલ્સન, જેમ્સ એના મહેસુલને લગતા 200, સુધારા, 256. વલભી, વંશ, કચ્છ, માળવા, અને ઉત્તર વિષ્ણુ, અને વિષે મળ વિચાર; વિશુમુંબઈને (480-722), 40. પૂજા,૫૫,વિષ્ણુના અવતાર વિષ્ણુપુરાણ, વલભ સ્વામી, વૈષ્ણવ ધર્મ સુધારક, 105. | વિષ્ણવ આચાયૅ, રામાનુજ, રામાનંદ, વસાઈ, મરાઠાઓએ જીત્યું (173), 171H | કબીર,ચિતન્ય,વલ્લભ સ્વામી.૧૦૧-૧૦૬. એનું તહનામુ (1892), 17-217. | વેદ, અનાર્ય લાકે વિષે એમાંથી વચન ઉવસ્તી, હિંદમાં એનુ ઘાડાપણું;; કસબાની | તાર્યા છે, 20; ચાર વૈદ ત્રર્વેદ વિષે, અને ગામડાંની વસ્તી, 23; વસ્તીથી ઉભ- | જુઓ, 45. રાઈ જતાં અને આછી વસ્તી વાળા પ્રદેશે, ] વેલાર, અહિંનું બંડ (1876), 220. 24; લોકોની વહેંચણ 24; ખેતીની ! વેલ્સ, એને શહાજા દે, હિંદની મુલાકાત વગડાઉ ભટકતા લોકોની રીત. 25; બીચ ! (1875-76). વસ્તીવાળો દેશમાં ગણતને વધારે, 25. વૈદક શાસ્ત્ર બ્રાહ્મણોએ રચેલું, 57. વાછદ અલિ, અસ્થાને છેલ્લે રાજા, ય, હિંદુઓની અસલની ચાર ન્યાતોમાં પદભ્રષ્ટ કી (1856), 244. 3 અથવા ખેડુતની ન્યાત, 84; એએ વારગામનું તહનામુ (1778), 210. ઘે બદલે છે, 5. વેલેસ્લે, માર્વેસ, ગવર્નર જનરલ (178- | વિષ્ણવ, હિંદપંથ, 15. 1805 ), 213; હિંદમાં ઇંચ સત્તા, | R | વૉટસ,પ્લાસી પછી એણે મેળવેલું કવ્ય,૧૮૮. 213; લેઉં વેલેસ્લેન રાજ્યનીતિ, 215; | નિજામ સાથે તહનામુ(૧૭૭૮), 215; વૉડિવૉશ, યુદ્ધ, 15. ત્રીજું મૈસુર યુદ્ધ અને શ્રીરંગપટણ સર ! વ્યાકરણ, બ્રાહ્મણોએ રચેલું, 55. ક(૧૭૮૮), 216; બી જે મરાઠા યુદ્ધ શક, શાલિવાહનને, 89, (1802-46) 217; એની જીતના ૫રિ- શકલોક, એમના હિંદુસ્તાનપરના હુમલા, ણામ, 218. (ઈ. સ. પૂર્વે 100- ઈ. સ. 500 ),

Page #294
280 સુચીપત્ર 87; અનુક્રમણિકા ૭મું પ્રકરણ જુઓ. શાહબુદ્દીન, મહમદ ઘોરી વિષે જુઓ, એમનાં રાજ્ય, ઉત્તર હિંદુસ્તાનમાં, 117. શાહ સુજા, અંગ્રેજોએ એને અફગાનિ-, શકુન્તલા, પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત નાટક. સ્થાનના અમીરની પદવીઓ રાજયાભિશંકર આચાર્ય, શૈક્ષમાર્ગ ધર્મ સુધારક, 88. શેક કી (1838), ૨૩ર. શંભાળ, શિવાજીને પુત્ર, મરાઠાઓ પર | શિલાદિત્ય, ઉત્તર હિંદુસ્તાનમાં શ્રાદ્ધ રાજારાજ્ય કર્યું (1680-88); એને ઔરંગ- એની સભા(૬૩૪)અને એની ઉદારતા; જેણે મારી નાંખ્યો. 107. 770. શરઅલી, એને અફગાનિસ્તાનના અ- | શિવ, એને વિષે મળ વિચાર, 55; મીર તરીકે કબુલ કરે છે. ર૫૮; એની | શિવ અને શિવપુજા, 88; શિવ અને સાથે યુદ્ધ અને એનું મોત (1878), એની સ્ત્રીનાં સ્વરૂપ, 88; શિવપૂ ર૬૦. જાનાં બે સ્વરૂ૫; તેર શિવપંથ, 100. શરશાહ, હુમાયુને હિંદુસ્તાનમાંથી હાંકી | શિવાજી મહાન, મરાઠા રાજા (૧૬ર૭–૮૦), કાઢે છે (1542) , 138; બાદશાહ થાય 168; મુસલમાન સાથે એની ઠેકાણા છે. અને એને મારી નાંખે છે, (1545) { વગરની લડાઈ, 170; દક્ષિણમાં હિંદુ૧૩૮. લાકની ટેળી બનાવે છે, 168; એનું રાશહિયાર, એના ભાઈ શાહજહાને એક જ્ય અને મરાઠા સત્તાની સ્થાપના, 170; ન કીધું, 148. એના વશજો, 170. શાલિવાહન. રાજા (78), શક લોકો સાથે | શીખ, મુસલમાનોએ એમનાપર જુલમ એનાં યુદદો, 88. ગુજાર્યો, 161; એક ધર્મપંથ, એમને શાહ આલમ, મોગલ બાદશાહ (1761- | ઉદય, 236; રણજીત સિંહ, 236 1805 ) , 166 ; એને મરી- | પહેલું શીખ યુદ્ધ, (1865), 237; બીજું ઠાઓએ નામને પાછો ગાદીએ બે- શીખ યુદ્ધ (1848-49), ૨૩૯;અને ૫સાડ (1771), 174; પટણા પર | જાબ ખાલસા કર્ય, 240. ઘેરો ઘાલે છે (1758), 200; બ- | શુજા, શાહજાદો એને ઔરંગજેબે કસર આગળ હારે છે ( 1764 ), . આરાકાનમાં હાંકી કાઢયે (1960), 202; વોરન હેસ્ટિંગ્સ અંગ્રેજ સ- 155. રકાર એને ખંડણી ભરતા તે અટકા- શુક અથવા ગુલામે, અસલની હિંદુઓની વે છે (1773), ર૦૭; લઈ લેકે | ચાર ન્યાતમાંની છેલ્લી, 94. એને દીલ્લી પાછું આપ્યું ( 1803), શિસ્તખાન, બંગાળાને નવાબ, અંગ્રેજી કે૨૧૮. ઠીઓને જપત કરે છે (1686), 187. શાહજહાન, દિલ્લીને પમ મેગલ બાદ, શોર, સર જોન, (ઑર્ડ ટીનમાઉથ) ગવર્નર શાહ (1624-1658)149; એનાં ભવ્ય | જનરલ (1783-8), 213; બંગાળાની જાહેર મકાને , 150; એની મેહેસુ- સ્થાયી જમાબંધી કરે છે, ૨૧ર. લ, 151; એને એનાં પુત્ર ઔરંગજેબે ( શ્રીરંગપટણ, એના પર ઘેરે ચાલ્ય(૧૭૭૨), પદભ્રષ્ટ કર્યો, ૧૪ર. 212; જીતી લીધું (1789), 216. શાહજી ભાસલે, મરાઠા સત્તાની સ્થાપનાર, | સંગીત, બ્રાહ્મણેમો સંગી ત શાસ, 58. સતલજ નદી, 7. (1771), 14 - શુજા, શહિ . કાચ (16)*

Page #295
સૂચીપત્ર, 281 સતી, વેદમાં એ રિવાજ માટે પ્રમાણમાં 235; ગ્વાલિઅરને ક્લેિ એને પાછા નથી, 45; અકબરે એ રિવાજા બંધ કરવા આપે (1886). પીધેલા પ્રયાસ, 142; એ રિવાજ કાયદા | સિંધુ નદી, 7. વિરૂદ્ધ ઠેરવ્યો (1858), 228. સિરાજા દૈલા, બંગાળાને નવાબ, કલકત્તા સતારા, નાનું રાજ્ય, એમાં શિવાજીના લીધું (1756); પ્લાસી આગળ હાર્યા વિશજો રાજ કરતા હતા, 171; વારસ | (1757), 16. ન હોવાથી ખાલસા કર્યું (1849). | સીતા રામની સ્ત્રી,રામાયણની નાયિકા, 64. સન, ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની, 254. સીતા બડી, યુદ્ધ (1817). સન્તાલ, બંગાળામાં અસલની પહાડી જાત, | સુરત, અહિંના વેપારી મહાજને, 85; તેમની રહેવાની જગ્યા અને રાજ્યપદ્ધતિ, | હિંદુસ્તાનના વાયવ્ય કિનારાપર અસલ 34; સાંસારિક અને ધર્મ સંબંધી ક્રિયા, અંગ્રેજી મુખ્ય કોઠી, 186; એનું તહનામું 35; ધર્મ, 35; ઈતિહાસ, સતાલ' (1775), 208. લોકોને બળવો, 36. સુલેમાન પર્વતો, હિમાલયની અફગાનિસફેદકેહ પર્વત, અફગાનિસ્તાનમાં સ્તાનમાં આવેલી શાખા, 4. હિમાલયની હારની શાખા, 4. સૂત્ર, જૂનામાં જૂના બ્રાહ્મણનાં ધર્મપુસ્તકે, સબકતગીન, હિંદપર તુફી ચડાઈ કરનાર | (77), 113. સેંગાલિ, એનું તહનામું (1816), રરર. સાગરટાપુ, અહિં ધર્મ સંબંધી ઉત્સવ. | સેલ, જનરલ, સર રોબર્ટ, જલાલાબાદની, સાતપુડ, પર્વતની હાર. છે એને બચાવ (1842), 234. સેલ્યુકસ, ગ્રીક લોકેએ બેકિયા અને સાલરગ, સર, એણે હેદરાબાદને બળ- | હિંદુસ્તાનમાં એલેકઝાન્ડ૨ પછી ગાદીએ વામાં અગ્રેજ સરકાર તરફ વફાદાર | આવનાર, 84; ચંદ્રગુપ્ત સાથે એણે કીરાખ્યું, 251. પેલો એકકો, 85. સાબાઈ, એનું તહનામું (લક્ઝર), 210. સૈયદ, દિલ્લીને વશ (1414-50), 131. સાલ્સેટિ, સાલ્બાઇના તહનામાં પ્રમાણે અ- | સિદ, એ રાજા બનાવનારા કહેવાયા જેને આયુ, 210. (1713-20), 165. સાહ વશ. અન, યુદ્ધ (1865), 237. સાહ, શિવાજીને પૈત્ર, એણે મરાઠાનું | સોમનાથ, મહમદ ગજનવીએ કર્યું રાજ્ય પેશ્વાને આપ્યું, 171. . ! ( 124), 115; એના કહેવાતા દરવાજા સિંધ, મહાન એલેકઝાન્ડરની એમાં સ્વા- | હિંદુસ્તાનમાં આણ્યા 1842), 235. રી, 83; એમાં આરબ લોકોની અસ- | સંવત વિક્રમને, 80. લની ચડાઈ ( 647-828 ), 110; . સંસ્કૃત ભાષા, વિદ્યા અને દર્શન, 55, 56. અકબરે છ (1592 ), 142; અં- | સ્ટીફન્સ, થોમસ હિંદમાં પહેલ. હાલના ગ્રેજોએ ખાલસા કર્યું (1843), 235. સમયને અંગ્રેજ (159), 182. સિધિઓ, મરાઠા વશ, 173; એનું, લકર | થર્મ,જનરલ ઑર્ડ રોઝ સરઘુવિર્ષ જુઓ. ફેંચ અમલદારોએ કેળવ્યું, 214; લા. સ્થાર્થી જમાબંદી, બંગાળાની (1743),211. ઈલેકે હરાવ્યો, 218; મહારાજપુર | સ્માત બ્રાહાણ, શંકરાચાર્યના વિના અને પનિઆર આગળ હાર્યો 1843), વશ, 0.

Page #296
સૂચીપત્ર. સ્લીમન, સર વિલિયમ હન્ટર, એણે ઠગને | હેજીસ, વિલિઅમ, બગાળાને પહેલે એનરમ પાડયા, 228. જન્ટ અને ગર્વનર (1681), 187. સ્વયંવર, 61. હેદરાબાદ, (દક્ષિણ), નિજામ વિશે જુઓ. સ્વરાજ્ય, લૉર્ડ રિપને બ્રિટિશ હિંદુસ્તાનમાં | હેદરાબાદ, (સિંધ), મહાન એલેકઝાન્ડરે એની વૃદ્ધિ કરી,ર૬૧; એને વિસ્તારર૬ર. વસાવ્યું, 83. સ્વાલિ, અહિં અંગ્રેજોએ પોર્ટુગીઝ દરીઆઇ | હેરાત, ઈરાનીઓએ ઘરે ઘાલ્યો, ર૩ર. કેજને હરાવી (1615), 185 હૅરિસ, જનરલ, જોર્ડ, શ્રીરંગપટણ જીત્યું સ્વીડનની ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપની, 18, . (1779). હાડ, લેંર્ડ, ગવર્નર જનરલ (1844-48); | હેવલોક, જનરલ, સર હેત્રિ લખનારને મપહેલું શીખ યુદ્ધ, 235-237. દદ કરે છે. (1857), 216. હાલા, પર્વત, હિમાલયની દક્ષિણમાં સાથી | હેસ્ટિંગ્સ, ગવર્નર-જનરલ (1774-85), નીચી ટેકરી, 4. 204; મીર કાસીમ સાથે પતાવવા હિંદ, મુસલમાને એ જીત્યું ત્યારે તેની પ્રયત્ન કરે છે (1763), ર૦૧; સ્થિતિ, 111; તેની વસ્તી, 19; બંગાળાના ગવર્નર તરીકે તેની નીમઈગ્લાંડની મહારાણના હાથમાં અમલ ણુક (1772); કારભારને લગતા આવ્યા (1858), 256; મહારાણીની સુધારા, 205; દેશી રાજ્યો પ્રત્યે સત્તામાં (1858-02 ), અનુક્રમણિકા રાજ્યનીતિ, 205; બંગાળાને ખરચ 16 મું પ્રકરણ જુઓ; ઈ. સ. પૂ. 300 બંગાળાની પેદાશમાંથી કાઢે છે, 206 માં મેગસ્થની વર્ણવેલી સાંસારિક દિલ્લિમાં અપાતી ખંડણી બંધ કરે સ્થિતિ, 85. છે, 207; અલાહબાદ અને કેરા અને હિંદુ ધર્મની વૃદ્ધિ, અનુક્રમણિકા, 8 મું પ્રક-| ધ્યાન વઝીરને વેચે છે, ર૦૭; રણ જુઓ. હિમાલય, એની મુખ્ય હાર, 2; શાખા હિલા યુદ્ધ ચતસિંહ અને અયોધ્યાની એ, 3; પાણીને જશે અને વર " બેગમ પાસે પૈસા કઢાવે છે, 208; સાદ, 4-5; પેદાશ અને દેખાવ, ઈગ્લાંડમાં તેના પર સકેલું તહેમત અને 5; જંગલને નાશ, 6; અને તપાસ, 208; પહેલું મરાઠા યુદ્ધ, 209; ભટકનારા લોકોની ખેતી કરવાની રીત, હૈદરઅલી સાથે મિસરનું યુદ્ધ, 210.. 6; ત્યાંથી નીકળનારી નદીઓ, 6; ટેનિસ, મારકિવસ આવ, ગવર્નર-જનરલ ત્યાંની પહાડી જાતો, 6. (1814-1823), 221-225. હુમાયુ, બીજો મોગલબાદશાહ (1530-56), | દરઅલી, તેનું અંગ્રેજો સાથેનું યુદ્ધ(૧૭૮૦હિંદુસ્તાનમાંથી તેને હરાવીને હાંકી કાઢે છે. અંગ્રેજોની હાર, અને લૂટફાટ,૨૧• છે, અને પછી તેને ગાદી મળે છે, 138. | સત, મેજર એચ. દિલ્લીમાં બાદશાહ હુગળી, અંગ્રેજી કોઠી સ્થપાઈ (1640), તે | તા કવરેને મારી નાંખે છે (1857) 253. છાડી કલકત્તામાં કોઠી સ્થાપી (1686), લકર, એગ મરાઠા વશ સ્થાપ્યા, 173; 187. ધૂનટિસ આગ, ચીનને બાદ્ધ મુસાફર,૭૭ | દિગ આગળ હાર્યો (1804), કર્નલ માએના ગ્રંથમાંથી ફકરા આખ્યા છે. | ન્સનને હરાવે છે, 218. - રે. હૈટ મન, કોર્નેલિયસ, કેપ ઓવ ગુડ હેહેકેટ ઓસ, હિંદુસ્તાન વિશે સ્પષ્ટ લખ- | ૫ની આસપાસ પહેલું ડચ તૈકાસૈન્ય નાર પહેલો ગ્રીક લેખક, 81. ' હંકારે છે, 180.