________________ હિંદુઓના બડો શખ અને મરાઠા. 161 દારોએ તેના જીવતાં તે સારી નોકરી બજાવી; પણ તેની આંખ મીચાયા પછી જે મૂલકાર તેનાં બચ્ચાંને હક હતો તે તેઓ પચાવી પડડ્યા. મુગલાઈ રમ્પની પડતી –એની પછી થનારા પાદશાહે ઘણું બળવાન લશકરી સરદાર કે રાજ્ય કારભારીઓના હાથમાં પૂતળાં જેવા હતા. એવા પુરૂષ તેમને ગાદીએ બેસાડતા, તાબે રાખતા અને પિતાની મતલબ પાર પાડવાને તેમને મારી નાંખવાની જરૂર પડતી ત્યારે તેમનો પ્રાણ લેતા. પાદશાહતના પાછલા ભાગને ઈતિહાસ તો માત્ર તેના અંતકાળની નોંધરૂપ છે. એની પડતી અને અંતના સમયમાં બનેલા બનાવોને સારમેં 165 પાને જણાવ્યા છે. કેટલાક વખત લગીત મુગલ પાદશાહએ દિલ્હીમાં રહી હિંદ ઉપર અમલ ચલાવ્યા, પશુ ઓરંગજેબની પછી થયેલા છ પાદશાહોમાંના બે બટું કામ કરતાં આચક ન ખાય એવા કોઈ જુલફીકારખાન નામે સેનાપતિને વશ હતા, અને બાકીના ચારને સાહસ કરનારા બે સયદા એ ગાદીએ બેસાડેલા હતા. તેઓ “પાદશાહ બનાવનારા” કહેવાતા તેમાં ભૂલ ન હતી. દક્ષિણ અને અયોધ્યાની સ્વતંત્રતા - 1720 ની સાલથી બાદશાહતનું ભંગાણ વધારે ખુલ્લી રીત થવા લાગ્યું. નિજામ-ઉલ-મુલ્ક (દક્ષિ ના હકિમ) દક્ષિણ હિંદનો મોટામાં મોટા ભાગે દિલ્હીથી છૂટ પાડ (1720-1748). એ ધ્યાના હાકેમને જે પ્રાંતો સંભાળ રાખવાને સંખ્યા હતા તેઓ પર તેણે મુદામ પિતાના વંશની સ્થાપના કરી (૧૭૩ર૧૭૪૩). એ વંશ અયોધ્યાના નવાબ વછર નામે ઓળખાય. એ હાકેમ મૂળ ઈરાની સેદાગર હતો અને વજીર એટલે પાદશાહતનો મુખ્ય પ્રધાન થયો હતો. હિંદુઓનાં બંડો શીખ અને મરાઠા તે જ વખતે પાદશાહતની હિંદુ રૈયત સ્વતંત્ર થવા લાગી હતી. પંજાબમાંના શખપથ ઉપર જાલમ થવાથી તેણે બંડ કર્યું, તેથી દિલહીના પાદશાહે તેને નિર્દયપણે કચરી મા (1710-1716). એ વેળા મુગલાઈ જે શીખ લેકપર ઘણી ક્રૂરતા વાપરી તેથી દિલ્હી ઉપર શીખ લોકને જબરું વિર મનમાં ઠસી 21
