________________ 196 હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. એક એકની નજીક એ ત્રણે શહેરે છે. મુર્શીદ કુલીખાને સુખશાંતિથી બંગાળામાં એકવીસ વરસ રાજ્ય કર્યું. અને મરતીવેળા પિતાની સત્તાનો વારસો જમાઈ અને પૌત્રને આ વંશપરંપરા ચાલતી ગાને નિયમ 1740 માં અલીવર્દીખાન નામે રાજ્ય પચાવી પડનારે તોડો. બંગાલાના મોટા નવાબોમાં એ છે હતિ. એના વખતમાં મરાઠી સવારે દેશ લુટવા લાગ્યા અને સને 1742 માં કલકત્તાવાસીઓને તેમના શહેરની આસપાસ ખાઈ બનાવવાની રજા મળી. એ આજે પણ “મરાઠાની ખાઈ” એ નામે ઓળખાય છે. કલકત્તાનું બંદીખાનું (બ્લેક હૉલ )–અલીવદખાન 1756 માં મરી ગયા અને તેની ગાદીએતેનો પાત્ર સિરાજઉદ-દાલા (સરાજદૌલા) બેઠા. આ અરઢ વરસને જુવાન નવાબ થયો ત્યાર પછી બે માસમાં તેને હાથ ન રહે એવા તેિના મિજાજને લીધે અંગ્રેજ જોડે અણબનાવ થયા. તેના ગુરસાના પરિણામથી બચવાને તેના કટુંબને કોઈ માણસ કલકત્ત નાશી ગયો હતો તેની પાછળ મટી જ લેજો ત્યાં ગયો. અંગ્રેજોમાંના ઘણું પોતાના વહાણો નદીમાં હતાંતિમાં જતા રહ્યા અને બાકી રહ્યા તેઓ કાંઈક સામે થયા પછી તાબે થયા. કોર્ટ વિલિયમ (વિલિયમગઢ)નું લશ્કરી બંદીખાનું (બ્લેક હૉલ) અંધારી કોટડી હતું, તેમાં તેઓને તે રાત્રે ઘોંચી ઘાલ્યા. એ કોટડી શુમારે 18 ચોરસ ફુટ હતી અને તેને લોઢાના ગઝઆ જડેલાં માત્ર બેનાના જાળિયાં હતાં. કિલ્લાના લશ્કરને તે સાધારણ કેદખાનું હતું. એ સમયે લશ્કરી ગુન્હેગારોને ક્રૂર સજા કરવામાં આવતી તેથી એ જેલ એવી હતી. એમાં પૂરવાથી શું પરિણામ થશે તે નવાબના જાણવામાં હોય એવું દીસતું નથી, તે પણ જાન મહિનાના ગુંગળાવે એવા તાપના વખતમાં એમાં ગાંધેલા સાહેબ અને મડો મરી ગયાં. બીજે દહાડે સવારે કેદખાનાનું બારણું ઉધાડધું ત્યારે 146 માંનાં માત્ર 23 જીવતા નીકળ્યાં. કલાઈવ અને વાંસન—આ આફતના સમાચાર મદ્રાસ ૫હોચ્યા તે વેળા સારે નસીબે ત્યાં કલાઈવ પાછો આવ્યો હતો, અને
