________________ 14 મુગલવંશ. અંગ્રેજને હાથ પાદશાહના ઠરાવથી રહ્યો હતો એમ કાયદાના બેલમાં કહી શકાય, પણ ત્યાર પહેલાં પાણીપતની લડાઈથી દિલહીનું તખ્ત માત્ર નામનું રહ્યું હતું. એ લડાઈ 1761 માં થઈ હતી. જે પ્રખ્યાત રણક્ષેત્રમાં બાબરે અને અકબરે હિંદને રાજ્યાધિકાર બે વાર જીતી લીધો ત્યાંજ સવારી કરનાર અફગાન અહમદશાહ અને મરાઠાની વયે એ યુદ્ધ થયું હતું. અફગાને મરાઠાને હરાવ્યા. હવે મુસલમાનો ફતેહ માત્ર મેળવી શકતા, પણ તેઓ રાજ્ય કરી શકતા નહિ. ત્યાર પછી અંધાધુંધી ચાલી. તે સમયમાં મુગલાઈ પાદશાહતના ભેગણમાંથી અંગ્રેજે ધીરજથી નવું રાજ્ય રચ્યું. અકબર બી અને આલમગીર ( ઓરંગજેબ) બીજે, એવા મોટા ઈલકાબે ધારણ કરી પૂતળાં જેવાં પાદશાહે દિલ્હીમાં બહુ બાયડીઓવાળા જનાનખાનાપર અમલ કરતા હતા, પણ તેમને અધિકાર મહેલની હદની આદર માત્ર હતો; અને હિંદના રાજ્યાધિકારને વાસ્તે મરાઠા, શીખ અને ઇંગ્રેજ વઢતા હતા. ૧૮૫૭માં બળવાખોર તરીકે છેલ્લે નામને પાદશાહ બહાર પડઘો, અને 1862 માં બ્રિટિશ બ્રહ્મદેશની રાજધાની રંગુનમા રાજ્ય કેદ્ય અવસ્થામાં મરી ગયો. એની પડતીનાં કારણ–હિંદમાં વસનારી હિંદજાતિનાં મન મળવી લઈહિંદમાં મોટું રાજ્ય સ્થાપી શકાય એવી યોજના અકબરે કરી હતી. એમ તેણે ત્રીજો બળવાન પક્ષ ઉભે કી તેમાં દેશી લડાયક કે હતા. તેની મદદથી મધ્ય એશિઆમાંથી ચઢી આવનારા સસલમાનની નવી સવારીઓને તે ખાળી શકો તથા પોતાના પ્રાંતેના મુસલમાન હાકેમને વશ રાખી શક્યો. એરંગજેબના અને તેની પછીના નિર્માલ્ય પાદશાહોના અમલમાં લેકનાં મન મેળવી લેવાની આ નીતિ છેડી દેવામાં આવી તેથી અફગાનિસ્તાનમાંથી મુસલમાનોનાં નવાં ધાડાં ઉતાવળે ધસી આવ્યાં; હિંદનાં પ્રાંતિના મુસલમાન હાકેમ સ્વતંત્ર સત્તા પચાવી પડ્યા; અને જે હિંદુ અને તોએ યુગલાઈ રાજ્ય ઊભું કરવામાં અકબરને મદદ કરી હતી તેઓ તેની પછી થનારા મૂર્ણ પાદશાહના અમલમાં તેનો નાશ કરવામાં અાગેવાન થઈ પડી.
