________________ પગ એશિઆના પ્રાચીન ઉત્પત્તિસ્થાનમાંથી માણસની ભરતી હિનદમાં આવે એવી તેની સ્થિતિ હતી. જેમાં હાલના સમયમાં સાગરની ભરતીનાં મોજ આવે તેમ પૂર્વ કાળમાં દેશ જીતનારનાં મોજાં ઉત્તર તરફથી આવે એવું હતું, પણ તેમના કરેલા વિજય ઉતાવળા છતાં, સ્થાપી નહતા; અને વિસ્તીર્ણ છતાં કદી પૂર્ણ નહતા. હિન્દુ લોકના ધર્મની અને સંસારની રચના કદી ત્રુટી કે વશ થઈ નહિ. હિન્દને જીતનારામાં સર્વેથી વડા મુગલ હતા, તેમનો અમલ 13 વરસ ચાલ્યો નહિ એટલામાં હિન્દુરાજ વાળા તેમને નાશ કરવાપર મંડયા હતા. હાલ પારણા થઈ શકે છે તે પરથી એમ કહી શકાય કે મુગલ રાજયનું હિન્દુઅરેઠા, ૨જપૂતો, અને શીખો એ ત્રણ લડાયક રાજબળથી જીતાવવું અંગ્રેજી સત્તા આવવાથી માત્ર અટક્યું. બ્રિટિશ રાજય કર્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તેની સત્તા હિન્દની સઘળી જાતોના એકત્ર લાભને અર્થે વાપરવામાં આવે છે. આ વિચારો મારા મનમાં ઘણું વખતથી છે, તોપણ મેં તેઓને મારા પુસ્તકમાં દાખલ કર્યા નથી કેમકે હું આશા રાખું છું કે જે તરૂણે ઇતિહાસને બનેલા બનાવની નોંધ ગણે છે, અને તત્વજ્ઞાનની પિાથી ગણતા નથી, તેઓને હાથ આ નાની ચોપડી જશે. હિન્દને ઇતિહાસકર્તા હાલ મોટામાં મોટી નોકરી બજાવી શકે તે એ છે કે ખરેખરા બનાવ એવી રીતે વર્ણવે કે તેઓને લોક વાંચે. જે મારા લખાણુમાં સત્ય અને સાદાઈ ડાયલાં માલુમ પડશે તે મેં જે કરવા ધારેલું છે તે પાર પડશે. એથી જે તરૂણ અંગ્રેજોની અને તરૂણ દેશીઓની વચ્ચે હેત વધશે. તે મને મારી મહેનતનું ફળ પુષ્કળ મળ્યું એમ હું માનીશ. ડબલ્યુ ડબ૯૭. હર
