________________ કાનપુર ર૫૧ પ્રજાએ યુદ્ધ કરવા ધાર્યું છે એવું રૂપ ધારણ કર્યું હતું તેમાં સામિલ થવાને બડના કેઈ મધ્યસ્થળે કુચ કરી. માત્ર પંજાબના સર જન લોરેન્સ અને તેના મદદનીશાએ અગાઉથી ચેતી સિપાઈઓને દાબમાં રાખવાના અને તેમના હથિયારો જોઈ લેવાના સન ઉપાય લીધા હતા. એ મદદનીશોમાં એડવર્ડસ્ અને નિકલ્સન મુખ્ય હતા. શીખક ડગ્યા નહિ. અફગાનિસ્તાનના ડુંગરોમાંથી નવા સિપાઈએનાં ટોળાં પોતાની ખુશીથી આવ્યાં. એમ પંજાબ પ્રાંત ભયનું મૂળ ન થતાં દિલ્લીને ઘેરો ઘાલવાને પિતાની ફાજને ભાગ - પવાને શકિતમાન થયા. દક્ષિણ બગાળાના ઘણાખરા સિપાઈઓએ બંડ કયાં, અને પછી જુદાજુદા ભાગમાં વેરાઈ ગયા. મુંબાઈ અને મદ્રાસની દેશી ફેજે વફાદાર રહી મધ્ય હિંદના મોટા અધિપતિઓમાંનાં ઘણુઓનાં લશ્કર બળવારે જોડે વહેલાં મોડાં સામિલ થયાં, પણ હૈદરાબાદનું મુસલમાન સંસ્થાન તેના કુશળ પ્રધાન સર સાવરજંગના દાબથી ઈમાનદાર રહ્યું. કાનપુર–કાનપુર, લકનો અને દિલ્લી એ ત્રણે શહેર સિપાઈ ઓના બળવાનાં મુખ્ય સ્થળ થઈ પડયાં. હિંદની મોટી દેશી ફજેમાંની એકજ કાનપુરની છાવણીમાં હતી. કાનપુરથી થોડે છેટે બિઠુરમાં છેલ્લા પેશ્વાના વારસ પતનો મહેલ હતિ. ધ ડુપતનું વધારે જાણીનું નામ નાનાસાહેબ હતું. તે હમેશ સધળાં જમાનામાં અપકીર્તિને પામશે. નાનાએ પહેલાં તો ઘણાં ઘણું વાક્યથી વફાદારી બતાવી પણ કહી ને સિપાઈઓએ દંગે કર્યો ત્યારે તે તેમનો નાયક બન્યા અને મરાઠા પેશ્વા બની તેણે આણ ફેરવી. કાનપુરના યુરોપીઓએ ઉતાવળે ખરાબ પસંદ કરેલી મોરચાબંધ છાવણીમાં ભરાઈ ઉષ્ણુ કટિબંધના જાન મહિનાના સખ્ત તાપમાં ઓગણીસ દિવસ લગી મદાઈથી ઘેર સહન કર્યો. એ યૂરોપીઓમાં જેટલા લડયા પુરૂષો હતા તેમનાથી સ્ત્રીઓની અને બાળકોની સંખ્યા વધારે હતી. દરેકમાં દુખ સહન કરવાની અથવા મરવાની હિંમત અને ધીરજ હતી પણ તેમને રસ્તો દેખાડી શકે એ પુરૂષ એ વખતે તેમનામાં નહતો. ઠેઠ અલાહાબાદ લગી સહી સલામત પહોચાડવાનું નાનાએ વચન આપ્યું. તે પર વિશ્વાસ રાઝીઓ રમીને કામ ન આવ્યા,
