________________ પર ૧૮૫૭નો સિપાઈઓને બળ. અને તેમનામાંનાં 450 માણસ ગંગાનદીમાં મછવામાં બેશીને નીકળ્યાં, તેમના પર નદીને કાંઠેથી તાબડતોબગોળોમો ધાતકી મારો ચલાવ્યો. માત્ર એકજ મછ નાશી છૂટયો અને જે ચાર માસ તરીકે એક રાજ અંગ્રેજો દસ્ત હતિ તેમના રક્ષણમાં ગયાં તેઓ માત્ર એ વાત કહેવાને જીવતાં રહ્યાં. બાકીના માણસને તેજ ઠેકાણે કાપી નાંખ્યાં. સ્ત્રીઓ અને બાળક મળી 125 જણને 15 મી જુલાઈએ એજ દશાએ પહૈયાડવાને રાખ્યાં હતાં. એ સમયે હાર્લોકનું વેર વાળનારું સેન પાસે હતુ. લખનોર-અયોધ્યાના મુખ્ય કમિશનર સર હિત્રિ લોરેન્સ આ બળવા વિષે અગાઉથી ચેત્યો હતો. તેણે લખનારની રેસિડેન્સિને કિલા કોટથી મજબૂત કરી અને પેરાકી ભરી રાખી, અને તમામ યુરોપી રહેવાશીઓને તથા એક નબળી બ્રિટિશ પલટણને લઈને તે બીજી જુલાઈએ ત્યાં ગયો. બે દિવસ પછી છરાને ગોળી વાગવાથી તેને કારી જખમ થયો. પણ એ સ્થળે બુદ્ધિમાન પુરૂષના હાથમાં અધિકાર હતિ. લેરેસે પોતાનો મુકામ ઘણી હેશિયારીથી પસંદ કર્યો હતો. અને 25 મી સપ્ટેબરે હાલેક અને ઔદ્યુમે આવીને એ નાની ફોજને ઘેરામાંથી છેડવી ત્યાં લગી અસાધારણ ભારે સંકટ સહીને બહુ મોટી સંખ્યાની સામે તે ટકી રહી. પણ એ છૂટકારો કરનારી ફોજને બળવાખેરનાં નવા ધાડાએ ઘેરી લીધી; અને છેક નવેંબરમાં સર કાલિન કૅમ્પબેલે (પછી લૈર્ડ કલાઈડે ) લખનેરમાં ઘૂસીને એ ફોજનો છેવટને છુટકારો કર્યો (16 મી નવેંબર 1857). એ પછી અંગ્રેજ લશ્કરો વધારે અગત્યનું કામ કરવામાં રોકાયાં, અને તેમણે સને 1858 ના માર્ચ મહિના લગી લખનારને ફરીને જાયુનો કબજે કર્યો નહિ. દિલીને ઘે–૮ મી જૂને એટલે મીરતમાં પહેલવહેલું બેડ ઉઠયું તે પછી એક મહિને દિલ્લીને ઘેરે ઘાલ્યો. ખરેખરો શબ્દાર્થ જોતાં એને ઘેરો કહેવાય નહિ, કારણકે દિલ્લીની ઇતિહાસમાં પ્રખ્યાત થયેલી ટેકરી પર પડાવ કરેલા બ્રિટિશ લશ્કરમાં 8,000 થી વધારે માણસ નહતું પણ કિટની અંદર રહેલા બળવાખોરોના લશ્કરમાં 30,000 થી વધારે માણસ હતું. આગસ્ટ માસની અધવચમાં પંજાબથી એક ટુકડી લઈને નિકસન આવી પહે; પણ તે જે ટૂકડી
