________________ સર યુ રે મખ્યહદ સર કર્યું. 253 ભાવ્યો તેને લીધે એ ફોજને જેટલી હિંમત આવી તેના કરતાં તે જાતે આવ્યા તેણે કરીને તેને વધારે હિંમત આવી. 14 મી સપ્ટેમ્બરે હુમલો કર્યો, અને મહિલામાં છ દીવસ લગી મરણઆ થઈને લડી દિલ્લી પાછી જીતી લીધી. હ કરનારી ટુકડીને મિખરે નિકલ્સન હતા તે લડતાં રણમાં પ. ધેડાના રસાલાની એક ટૂકડીનો સરદાર હાસન બહાર પણ બટું કામ કરતાં અચકાય નહિ એવો હતો. તેણે બીજે દીવસે ઘરડા મુગલ પાદશાહ બહાદુરશાહ તથા તેના દીકરાઓને પકડી કેદ કર્યા. પાદશાહને પાછળથી રાજ્યકેદ્ય કરી રંગુન મોકલી દીધો ત્યાં તે સને 1862 લગી છો. દિલ્લી આગળ એ શાહજાદાની આસપાસ મૂકેલા પહેરેગીર ઉપર હુલ્લડી નું ધાડું ધશી આવ્યાથી તે શાહજાદા (જેઓ વગર શરતે પકડાયા હતા તે) ને પોતાને હાથે ગિળીથી મારી નાખવા એ હડસનને જરૂરનું માલુમ પડયું. લોર્ડ કલાઈડે અદયા જીતી લીધું–દિલ્લી જીતી લીધા પછી તથા લખનારને ધેરામાંથી છોડાવ્યા પછી જુદા જુદા ભાગમાં અઢાર મહિના લગી મારામારી ચાલી તોપણ બળવાન નાટકના જેવો મિહ જતા રહ્યા. અયોધ્યાની બેગમ, ખેરેલીન નવાબ તથા ખુદ નાના સાહેબ આવ્યાથી ઉશ્કેરાઈને અયોધ્યા તથા શહિલખંડના તમામ લેક બળવાર સિપાઈઓ જોડે મળી ગયા. હિંદના એકલા એજ ભાગમાં જે બળવો બેસાડી દેવાના હતા, તે લશ્કરનો બળવો ન હતો પણુ પ્રજાનો બળવો હતો. સર કૉલિન કૅમ્પબેલ (પછીથી લડે કલાઈડે) અયોધ્યામાં લડાઈ ચલાવી તે બે શિયાળા લગી પહોંચી. નેપાળના સરજંગબહાદુર અને તેના બહાદુર ગુર્મા તરફથી કીમતી મદદ મળી હતી. એક પછી એક શહેર તાબેથયું, એક પછી એક કિલ્લાને ઘેર ઘાલ્યો, અને સને 1859 ના જાનેવારી માસ લગીમાં છેલી તપ પાછી લઈ લીધી; અને છેલ્લા પલાયન કરનારને સરહદ બહાર હાંકી કહાડવો. સરહ્યું છે મદયહિદ સર કર્યું. એ અરસામાં સર હું રોઝ (પછીથી લૉર્ડ સ્ટ્રાથને) મુંબાઈથી આવેલું બીજું લશ્કર લઈને મધ્ય હિંદમાં એટલાજ યશથી લડાઈ ચલાવતા હતા. ઝાંસીની નાવારસ કીધેલી રાણી અને વાતઆ ટોપી એ બે તેના અતિ ભયંકર શત્રુ
