________________ ર૩૮ બ્રિટિશ હિંદનું સુદૃઢ થવું. કમારનામે દુલીપસિંહને રાજા માન્યા. જલંધર દોઆબ, એટલે સતલજ અને રવીની વચગાળના પ્રદેશ ખાલસા કર્યો. સીખ ફોજની સંખ્યાની અમુક હદ ઠરાવી, બ્રિટિશ સેજને આઠ વરસ લગી પંજાબમાં રાખી. રર હેત્રિ હાકંગને ઉમરાવ પદવી મળી, અને તે ૧૮૪૮માં ઈગ્લાંડ પાછા ગયા. અલ (પાછળથી માકર્વસ) ડેલ હાઉસી,૧૮૪૮–૧૮૫એની પછી લૈર્ડ ડેલહાઉસી આવ્યો. હિંદના રાજપ્રતિનિધિઓમાં એ સહુથી મોટો હતિ. આઠ વરસની હકમતમાં એણે જે જે કામ કર્યા, તેનાં પરિણામ, લૈર્ડ વિલેસ્લી પછીના, કદાચ કલાઈવ પછીના પણ હરકોઈ ગવર્નર જનરલનાં કામનાં પરિણામ કરતાં વધારે જાણુવાગી રહ્યાં. મોટા મનને, રાજનીતિમાં કુશળ, કમળ અંતઃકરણવાળે અને સલાહ શાંતિમાટે ઘણોજ આતુર છતાં પોતાની મરજી વિરૂદ્ધ લોર્ડ ડેલ હાઉસીને બે યુદ્ધ કરવાં પડયાં, તથા દેશી રાજ્યોને ખાલસા કરી દેવાનો માર્ગ પકડવો પડશે. પજાબ અને બ્રહ્મદેશના ઝઘડાથી તેણે વિશાળ મૂલક મેળવ્યો. વળી નાગપુર, અધ્યા, અને બીજા કેટલાંક નાનાં સંસ્થાને બ્રિટિશ રાજ્યમાં ભેળ્યાં. પણ લૈર્ડ ડેલહાઉસીની મોટામાં મોટી ઈચ્છા કોની નીતિ સુધારવાની અને દેશના દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવાપર હતી. છતાયલા પંજાબમાં બે લૅરેજોએ અને તેમના આસિસ્ટટએ જે રીતનો રાજવહીવટ ચલાવ્યતિ ઘણું કરીને અંગ્રેજોએ કરેલાં મૂશ્કેલ કામમાં સહુથી વધારે જશાભરેલું છે. આપણી સરદારના તાબામાં આવ્યા પછી બ્રિટિશ બ્રહોદેશ પણ પંજાબથી ઓછી આબાદી પામ્યા નથી. એ બંનેના કારભારની ફતેહને પાયો નાંખનાર લોર્ડ ડેલહાઉસી હતા, અને તેના માનને મિાટે ભાગ તેને આપવો ઘટે છે. રાજ્યકારભારનું અંકે ખાતું તેને હાથે સુધર્યા વિના રહ્યું નહિ. સડકે અને નહેરેની જાળ હાલ હિંદમાં પથરાઈ છે, તે ઉત્પન્ન કરવાને તેણે પબ્લિક વર્ક્સ ખાતું થાપ્યું. ગંગાની નહેર ખુલ્લી કરવાની ક્રિયા એને હાથે થઈ. એના જેવડી મોટી બીજી નહેર આ દેશમાં હજી લગી બની નથી. પહેલી હિંદી રેલવેનું ખાતમુહૂર્ત એણે કર્યું. રાતા સમુદ્રને માર્ગે આગબોટ
