________________ બીજું સીખ યુ. ર૩૯ વડે ઈગ્લાંડ જોડે વહેવાર ચલાવવામાં તેણે મદદ કરી, સસ્તા ભાવથી કાગળ લઈ જવાય લેવાય તેવો ટપાલખાતામાં સુધારો કર્યો, અને તારખાનું નવું દાખલ કર્યું. જે દૃઢ મનના પુરૂષે બ્રિટિશ હિંદનો ઘાટ ફેરવ્યા તેના ગયા પછી તેની દેશી રાજ્યોને ખાલસા કરવાની રાજરીતિને લીધે બળ ઊઠથતિ યાદ કરતાં તેણે કરેલા આ ગુણ ઘણીવાર ભૂલી જવામાં આવે છે, એ તેનું (લોર્ડ ડેલહાઉસનું ) કમનસીબ છે. બીજું સીખ યુદ્ધ, ૧૮૪૮–૧૮૪૯-લૈર્ડ ડેલહાઉસી હિંદમાં આવ્યાને છ મહિના નહિ થયા એટલામાં બીજી સીખ લડાઈ જાગી. સુલતાનમાં બે બ્રિટિશ અમલદારેને વિશ્વાસઘાત કરી મારી નાંખવામાં આવ્યા. કમનસીબે હેત્રિ લૈરેન્સ માંદગીની રજા પર સ્વદેશ ગયો હતો. ઊનાળામાં યુદ્ધે ચઢવાને બ્રિટિશ સૈન્ય તૈયાર ન હતુ; અને લેફ્ટનન્ટ (પાછળથી સર હર્બર્ટ) અવર્ડસે એકલે હાથે મહેનત કરી, તેમ છતાં પણ આ ધર્માધપણુંના ઊભરામાં પંજાબમાં બધે ઠેકાણે બંડ ઉઠયુ. ખાલસા ફેજ ફરીને ટોળે મળી, અને બ્રિટિશ લશ્કરજેડે લડક વામાં ફરીથી બરાબર ઊતરી. ચિલિયનવાલાના નાશકારક મેદાનમાં અંગ્રેજી ફેજના અમલદારો અને માણસે (સેલ તથા સિપાઈ ઓ) મળી ૨,૪૦૦ને ઘાણ વાળ્યો, તથા ચાર તપ અને ત્રણ પલટનના વાવટા શત્રુને હાથ ગયા (13 મી જાનેવારી 1849). અંગ્રેજ લેક સ્વદેશાભિમાનથી એમ કહે છે કે આ લડાઈમાં અકે પક્ષની હારછત થઈ નથી. સર ચાર્લ્સ નિપિઅરને સેનાધિપતિ નીમી તેની જોડે મદદને માટે ઈંગ્લાંડથી લશ્કર મિક૯યું, પણ તેના આવ્યા પહેલાં લોર્ડ ગાકે ગુજરાતની લડાઈમાં સંપૂર્ણ જીત મેળવી પોતાની ગયેલી ઈજત પાછી મેળવી. એ ફતિહથી સીખ ફોજને તદન નાશ થયો. એની અગાઉ સુલતાન છતાયું હતું. અંગ્રેજપર વેર હોવાથી તેઓ પણ પિતાનું સીખક પરનું વશપરંપરાનું વેર વીસારી દોસ્ત મહમ- દની સરદારી નીચે તેમને મદદ કરવાને આવ્યા હતા. એ અફગાન સવારોને લાજ ખાઈ પોતાના ડુંગરોમાં નાસવું પડ્યું. 1849 ના માર્ચ માસની ૨૮મી તારીખે પંજાબને ખાલસા કરવાથી તે અંગ્રેજી પ્રાંત
