________________ લૉર્ડ ડેલહૉકી અને દેશી રાજ્ય 241 સને 1891 લગણુમાં રંગુનની વસ્તી ગણી વધી છે. ખાલસા થયા પછી એ બંદરને વેપાર ચાર વરસે (૧૮૫૧૮૫૮માં) રૂ. 2, 13, 10, 55 ન હતો તે વધી ૧૮૮૧-૧૮૮૨માં રૂ. 11,2,31,81 ને થયો. નાના નગર અને પગણું પણ એજ પ્રમાણે આબાદ થયાં છે. ૧૮૨૬ની પહેલાં માહતે જીલ્લામાં સિઆમ અને પશુના રાજ સદા વહયાં કરતા અને તેથી તેમાંથી વસ્તી જતી રહી હતી. ૧૮૨૭ના ફેબ્રુવારીમાં કોઈ તલૅગ નાયક દશ હજાર સાથીઓ સાથે મઉલમેઈનની પાડેરામાં વા; અને ત્યાર પછી થોડે વરસે, બીજ વીસ હજાર આદમી ત્યાં આવી વસ્યાં. 1855 માં આમહસ્ટ જિલ્લાની વસ્તી 83,146 આદમીની હતી. ૧૮૬૦માં તે ૧,૩૦,૯૫૩ની થઈ સને ૧૮૮૧માં તે 3,01,086 ની થઈ. અથવા એક બંદરનો દાખલો લઈએ. ૧૮ર૬ માં આપણી સરકારે આરાકાન પ્રાંતનો કબજે કર્યો, ત્યારે ક્યાબ ગરીબ મચ્છીમાર ગામડું થતું. 1830 સુધીમાં તે વધી નાને કો બન્યા અને તેને વિપાર રૂ. 70,000 ન થયો. 1881 માં તેને વેપાર બે કરોડ પંચાતર લાખ થયો હતો. આ પ્રમાણે પચાસ વરસમાં એકસાબને વેપાર લગભગ ચાર ગણું વધ્યા. 1855 માં બ્રિટિશ બ્રહ્મદેરાની વસ્તી સાડાબાર લાખ હતી તે વધીને ૧૮૯૧માં સાડી પસ્તાળીસ લાખ થઈ. લોર્ડ ડેલહૈ ઉસી અને દેશી રા –લોર્ડ ડેલહાઉસીની હિં દનાં માંડલીક રાખ્યો જોડેની વર્તણુકથી તેને સ્વભાવ પૂરે પૂરી જણાઈ આવ્યો. રૈયતના ભલાને માટે જ રાજા છે એતના રાજકારભારને મુખ્ય સિદ્ધાંત હતો, અને એનો તે ઉધાડે દાખલો પિતાના દરરોજના કામકાજમાં બતાવી આપતિ. પ્રજાને માટે દેશી રાજવહીવટથી અંગ્રેજી રાજકારભાર સરસ છે, એવું આ સિદ્ધાંતપરથી અનુમાન નીકળ્યું. સારાંશ એ કે લૉર્ડ વિલેલી અને તેની પછીના અધિકારીઓએ દેશી - જ્યોને બ્રિટિશ રક્ષણનીચે મૂકવાની જે પદ્ધતિ દાખલ કીધી હતી, તે કોઈ પણ રીતે પૂરેપૂરી ફતિહમંદ નીવડી ન હતી, એથી, દેશી રાજા ઓ પોતાની સત્તાનો ગમે તે ગેર ઉપયોગ કરે અને પ્રજાને પીડે તોપણ તેમનાં રાજ્યોને કે મહેલને લગાર પણ નુકશાન થતું નહોતું. આ ગેર બંદોબસ્તને ઉપાય હાલ મહારાણના સમયમાં એવી રીતે કરવામાં
