________________ ર૪ : હિંદમાં બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપના. માં ત્રીજીવાર હિંદ છોડી સ્વદેશ ગયો, અને પછી પાછો આવ્યો નહિ. એ માલ અને ૧૭૭ર માં વૈરન હેસ્ટિંગ્સ ગવર્નર નીમા,તિના વચગાળામાં ૧૭૭૦ના ભયંકર દુકાળ સિવાય બીજો અગત્યને બનાવ બન્યા નહિ. એ દુકાળ વિષે અધિકારીઓના કરેલા લખાણુમાં જણાવ્યું છે કે એથી વસ્તીને એક તૃતીયાંશ મરણ પામ્યો. કલાઈ 1765 માં સ્થાપેલી ધિરાજસત્તાપદ્ધતિથી કામ બરાબર ચાલ્યું નહિ. ખરા રાજકર્તા અંગ્રેજ લેકે હતા, પણ છલાઓનો વહીવટ હજી પણ દેશી અમલદારો ચલાવતા હતા. આ રીતે જવાબદારી એકને માથે નહતી અને જ્યારે કંઈ આફત આવી પડતી ત્યારે ખરેખરૂં ઠપકાને પાત્ર કોણ છે તે શોધી કહાડવું અશક્ય હતું. ઈંગ્લાંડની દૂરની ડિરેક્ટર કેટે પણ જોયું કે બંગાળાના રાજકારભારમાં તમામ ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. વૈરન હેસ્ટિંગ્સ કંપનીનો કસાયેલો નોકર હતો. હોંશી આરી, પ્રમાણિકપણું, એશિયાના કેની રીતભાતનું જ્ઞાન એ સર્વ ગુશેને માટે પ્રખ્યાત હતા. આગળથી ઠેરવી રાખેલા કેટલાક સુધારા અમલમાં આણવાના હુકમ આપી ડિરેક્ટર કેટેગવર્નર ની. ઠરાવ આપ્યો હતો તે આ પ્રમાછે તો કોર્ટે નિશ્ચય કર્યો છે કે “પડે દીવાન તરીકે આગળ પડવું અને વસૂલાત ખાતાની કુલ સંભાળ અને વહીવટ હાથમાં લઈ પોતાના કરથી કામ ચલાવવું. આ યોજના અમલમાં લાવવાને હેસ્ટિંગ્સ ત્રીજોરીને મુર્શીદાબાદમાંથી ખસેડી કલકત્તામાં આણી અને ઉપજની ઉપરાત પર દેખરેખ રાખવાને તથા વસૂલાતની કચેરીનું કામ ચલાવવાને કલેકટરના ઈલકાબથી યુરેપી અમલદારે રાખ્યા. એ ઈલકાબ હવે જાણ થઈ ગયો છે. વૉરન હેસ્ટિંગ્સ, ૧૭૭૨-૧૭૮૫–કલાઈવે બંગાળામાં બ્રિટિશ રાજ્યનો પાયો નાંખ્યો હતો. હેસ્ટિએ એ રાજ્યને માટે બ્રિટિશ કારભાર ઉત્પન્ન કર્યો એમ કહી શકાય.હિંદના દેશી રાજ્યોએ તેને યુદ્ધ કરવાની જરૂર પડી તે ઈંગ્લાંડમાં તેના શેઠન “સા મોકલો પેસા મોક્લો' એ બૂમાટ, કાસિસ અને તેની ટોળીનું કટ્ટા દેષથી કલકત્તામાં કૌન્સિલમાં સામા થવું, એ સઘળી બાબતે તેની યોજનાને પાર પાડવામાં ઢીલ કરી. પણ યોજના કરવામાં તેણે કેવું ધર્યું ભરેલું રાજ્યકોશલ્ય બતાવ્યું
