________________ બંગાળાની વસૂલાતની જમાબંદી. ર૧૨ થઈ. સને 1785 માં વોરન હેરિટમ્સ ગવર્નર જનરલની નોકરી છેડી સ્વદેશ ગયો, લૉડ કોર્નવોલિસ, ૧૭-૧૭૯૩–સને 1786 માં લૉર્ડ કોર્નવોલિસ ખાળ્યા. હિંદના ગવર્નર જનરલના કામપર આવનાર ઊંચા દરજાને પહેલે અંગ્રેજ ઉમરાવ એ હતા. આ બે મોટા માણસના વખતને વચગાળે વીસ માસ લગી (ફેબ૦ ૧૭૮પ થી સપ્ટેમ્બર 1786 સુધી ) કંપનીના સિવિલ સર્વટ સર જોન સૅલ્ફરસને કામ ચલાવ્યું. લોર્ડ કોર્નવોલિસે ગવર્નર જનરલને માટે અધિકાર બે વાર ચલાવ્યા. પહેલીવાર 1786 થી 1793 લગી તેણે અમલ કર્યો. એ સમય બે મોટા બનાવને માટે પ્રખ્યાત છે –બંગાળાની સ્થાયી જમાબંદી, અને બીજું મહેસૂર યુદ્ધ મુલ્કી કારભારનો પાયો વોરન હેસ્ટિમ્સ નાંખ્યો, ને તેના ઉપર ઈમારત કોર્નવોલિસે ચણી. યુપીઅને ફોજદારી ઈન્સાફનું કામ સેપનાર, અને કલકત્તામાં નિજામત સદર અદાલત કે જિદારી ઈન્સાફ કરવાના અધિકારવાળી સુપ્રીમ કોર્ટ સ્થાપનાર પહેલે તે હતા; કલેકટર અને જડજનાં કામ જુદાં પાડનાર પણ તેજ હતો. મદ્રાસ અને મુંબાઈ ઈલાકા વધી હિંદના મોટા મુલ્કી વિભાગ બન્યા ત્યારે એમાં પણ એ બંગાળામાં રચેલી પદ્ધતિ દાખલ કરી. બંગાળાની વસૂલાતની જમાબંદી–પણ જે મિટા કામ માટે કંર્નવાલિસ પણે પ્રસિદ્ધ થયા છે, તે બંગાળાની જમીનની પેદાશની સ્થાયી જમાબંધ છે. આ વખતસૂધી ઊપજ ઊધરાવવામાં થોડી ઘણી જની મુગલાઈરીત ચાલતી. જમીનદારે કે સરકારી ઈજારદારોના અધિકારનું વલણ હમેશ વંશપરંપરા થવાનું હતું. જાત જમીન ખેડનારા કનેથી ઊપજ ઊઘરાવવાને તેમને અતિયાર કબૂલ કરવામાં આવ્યો હતો. પણ ખેડુતોની પેદાશમાંથી કેટલે ભાગ લેવો તેને માટે કાંઈ મુકરર નિયમ ઠરાવેલ નહતો, તેથી વરસોવરસ એક સરખી રકમ વસૂલ થતી નહિ. હસ્ટિસે આવતા પાંચ સાલની જમાબંદી પરથી અનુભવ મેળવવાની કોશિશ કરી કે તે ઉપરથી આગળને માટે દરનું ધોરણ નીકળી શકે. એથી ઉલટું હેસ્ટિસના હરીફ ક્રાન્સિસનું મત એવું
