________________ હિંદમાં આર્ય લોક બળી મુ. પાછળથી પાંચ ભાઈઓને મન ખેદ અને પશ્ચાત્તાપ થયો તેથી રાજ્ય છોડી દઈ દી તથા એક નિમકહલાલ કૂતરે છે લઈઓ મેરૂ પર્વત પર ઈન્દ્રનું સ્વર્ગ છે ત્યાં જવા સારૂ હિમાલયમાં ગયા. ત્યાં ઉપર ચઢતાં આ શોકાતુર વટેમાર્ગે એક પછી એક મરશુ પામ્યાં. માત્ર મોટા ભાઈ યુધિષ્ઠિર અને તેને કૂતરે સ્વર્ગના ઝાંપા સુધી પહોંચ્યા. ઈન્દ્ર તેિને અંદર પેસવાનું કહ્યું. પણ યુધિષ્ઠિરે કહ્યું કે મારી ગુજરી ગયેલી સ્ત્રી તથા ભાઈઓ વિના એકલો નહિ પેલું. ઈન્દ્ર તેની પ્રાર્થના કબુલ રાખી; પણ યુધિષ્ઠિરે કહ્યું કે મારા કૂતરાને જોડે આવવાદિતો અમે અંદર આવીએ. ઈન્દ્રના પાડીને સ્વર્ગનું જેવુંતેવું દર્શન કરાવ્યા પછી તેને નરકમાં નાંખ્યાં. ત્યાં તેણે પોતાના ઘણાક સાથીએને દુઃખમાં પડેલા જોયા. સ્વર્ગમાં જઈ એકલા સુખ ભોગવવા કરતાં એ લોકની સાથે રહી દુઃખમાં ભાગ લેવાનો તેણે ઠરાવ કર્યો. આ છેલ્લી પરીક્ષામાં બરાબર ઉતર્યા પછી તેને માલૂમ પડવું કે એ સર્વ માયા છે. પછી સધળા ભેગા થઈ સ્વર્ગમાં પિઠા. અહિં તેઓ ઇંદ્રની પાસે નિરંતર સુખ ચેનમાં રહે છે. મહાભારતને બાકીને ભાગ–હસ્તિનાપુરમાં રાજ્યને માટે થયેલા ઝગડાનો હેવાલતિ માત્ર મહાભારતના ચોથા ભાગમાં સમાઈ રહે છે. બાકીના ભાગમાં ત્યાર પહેલાંના વખતની કથા, દેવોની વાતો, ને ક્ષત્રીની ફરજે. તેમાં વિશેષ કરીને બ્રાહ્મણોને માન આપવાનીતિમની ફરજે સમજાવવાને ધર્મના વિષયો પર બેધ છે. એકંદર જોતાં મહાભારત એ ઉત્તર હિંદના શૂરવીર લેકના વખતના જ્ઞાનનો ભંડાર છે. રામાયણ-એહિંદુઓનું બીજું વીરરસ કાવ્ય છે; અને એમાં આર્ય લોકો દક્ષિણમાં ગયાતિનું વર્ણન છે. એ વાલ્મીક કવિનું રચેલું છે; અને એની મુખ્ય વાર્તા બની તેનો સમય જેવી તેવી ગણત્રી પ્રમાણે સુમારે ઈ. સ. ની પહેલાં 1000 વર્ષ પર છે. પણ હાલ છે તે આકારમાં એ ગ્રંથ રચાયાને ઈ. સ. પૂર્વે ઘણું સૈકા થયા નહિ હોય. એમાંના કોઈ ભાગ મહાભારતની પહેલાંના બનેલા હશે; પણ આ ગ્રંથન સંગ્રહ તો તે પછીના વખતમાં થયો હોય એવું દીસે છે. રામાયણમાં સુમારે 48,000 લીટીઓ છે.
