________________ શિવપૂજાના બે રૂ૫. કરનાર શકિતવાળા શિવ ઊંડું તત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ ગણાયા અને બાહાણેએ તેને ખાસ દેવ તરીકે જલદી માન્યા. તેમને મન તો શિવસ્વરૂપ માત જણાવનારું ચિન્હ હતું. મતને તેઓ માત્ર અવસ્થા ફેરફાર કરનારું માનતા. વળી અનાર્ય જાતિના ભયના પાયા પર રહેલા ધર્મને માટે તેનું ભયાનક રૂપ ઠીક બેસતું આવ્યું. વેદના ગર્જના કરનાર રૂદ્રદેવ અને હાલના હિંદુ દેવગણમાંના ભયંકર દેવ ભીમ આદિ નામની ટીપમાં એનું ભયાનક રૂપ કાયમ રહ્યું છે. એમ શિવને તેનાં બેવડાં લક્ષણોને લીધે ઊંચામાં ઊંચી નાતો તેમજ નીચામાં નીચી નાતા ઈશ્વર માનવા લાગી. ચાલતા સમયમાં હિંદુ ધર્મનો તે મહાદેવ એટલે પરમેશ્વર છે, તેની સ્ત્રી દેવી તે પરમેશ્વરી છે. એની પૂજાનું ચિન્હ લિંગ છે, તે ફરી ઉત્પન્ન કરનાર શક્તિની નિશાની છે. તેનું પવિત્ર વાહન આખલે પણ તિજ મતલબથી કરાવેલું છે. તેનું ત્રિશૂળ તેના દેહરાને શિખરે રાખવામાં આવે છે. તેની મૂર્તિઓમાં તેના બને સ્વભાવનાં લક્ષણ છે. ચામડી ગેરી, ઊંડા ધ્યાનમાં બેઠેલા, જમીનને રસાળ કરનાર ગંગાનું ચિન્હ મસ્તકપર, અને (પ્રજા ઉત્પન્ન કરનાર તથા આર્ય લેકની હળથી થતી ખેતીની નિશાની દાખલ) પિઠીઓ પાસે, આવું શિવનું સ્વરૂપ બ્રાહ્મણે કપે છે. ગળામાં પરીની માળા, કોટે સાપ વીંટાળેલો, વાઘનું ચામડું પહેરેલું, અને દંડને છે. માણસનું માથું, એવું શિવનું રવરૂપ વધારે જંગલી અનાર્ય લોકના સમજવામાં છે. શિવને પાંચ મુખ અને ચાર હાથ છે. એવી જ રીતે તેની સ્ત્રી દેવી પિતાનાં આર્ય કે બ્રાહ્મણ સ્વરૂપે ‘ઉમા' એટલે “તજકહેવાય છે. ઉમા કમળ, કુલીન, અને મનોહર કાન્તિવાળી દેવી છે. વળી સન્દર પણ બીવડાવતી, વાઘના વાહનવાળી, સુવર્ણ રંગની નારીના જેવા પતાના મિશ્રરૂપને લીધતિ દુર્ગા કહેવાય છે. વિકરાળ દેખાવની, લેહીથી નીગળતી, માથે સાપના મુગટવાળી, તથા પરીના હારવાળી, એવા ભયાનક અનાર્ય રૂપમાં તેનું નામ કાલિકા કે કાળી જોગણી છે. શિવપૂજાનાં બે રૂપ-શિવપૂજનની ઉત્પત્તિનાં બે મૂળ છે, તેની નિશાની એની પૂજનવિધિમાં વધારે ખુલ્લી રીતે જાળવી રાખવામાં આવી છે. વધારે વિચારવંત માણસ હજી લગી. શંકરસ્વામીની આજ્ઞા
