________________ 158, મુગલવંશ. સલામ ભાગાકૂટા વચનમાં કહી તેણે ભય અને પસ્તાવો જણાવ્યા હતો. મેં મારું નાવ સમુદ્રમાં મૂક્યું છે, હવે જે થવાનું હોય તે થાઓ. છેલ્લી સલામ ! છેલ્લી સલામ ! છેલ્લી સલામ! એ પ્રમાણે નાઉમેવ ભરેલા ત્યાગના ટળવળાટમાં તેણે પોતાની દેહ છેડી. મીરજીસ્સાની આસામ ઉપર સવારી, ૧૨–પોતાની અંદગીમાં દક્ષિણ જીતવું એવી રંગજેબની દઢ મતલબ હતી, અને તે માટે તેને હેવાલ અહીં લાગલગાટ આપ્યો છે. ઉત્તર હિંદમાં પણ મોટા બનાવ બન્યા હતા. હિંદના છેક પૂર્વ પ્રાંતમાં આસામ તલક બાદશાહી ફોજને મીરજુમ્લા લઈ ગયા હતા (1962). વર્ષાબતમાં ત્યાંની કાદવ ને પાણીવાળી રોગિષ્ઠ ભૂમિમાં તેનું સેન્ય તવાઈ ગયું. તમે બારાક મળતિ અટકી ગયો, અને તે દેશથી વાકેફગાર અને ત્યાંની હવાને પત ન કરે એવા દેશી એનાં ટેટોળાં માર્ગમાં તેની આસપાસ વીંટળાઈ વળ્યાં. એ દુઃખમાંથી લશ્કરના મુખ્ય ભાગને મીરજુસ્સા બચાવી શક્યો, પણ પડે ઢાકા પહોંચ્યા પહેલાં થાક અને નાઉમેરીને લીધે મરણ પામ્યો. ઓરંગજેબનો ધર્માધ રાજ્યનીતિ–હિંદના પશ્ચિમ ભાગમાં પણુ ઓરંગજેબને જશ મળ્યો નહિ. ત્યાં ઈશ્વરને માનનાર લડાયક જાતના શીખ લેક વસતા હતા. એના વખતમાં એ લેક વૃદ્ધિ પામી બળવાન થવા લાગ્યા હતા. પણ એક પછી એક કરેલાં જે કાર્યો વડે તેમણે અતિ પંજાબદેશ મુગલાઈ બાદશાહતમાંથી છીનવી લીધે તે તો એની પાછળના રાજાઓના વખતમાં શરૂ થયાં હતાં. ઓરંગજેબના ધમધપણુને લીધે ઉત્તર હિંદના સધળા હિંદુ રાજા તથા રૈયત તેની સામે થયાં. તેણે જીઆ વિરે એટલે જેઓ સસલમાન ન હેય તેઓ પર અપમાન કરનાર માથાવેરે પાછા ચાલુ કર્યો '(1977). રાજ્યકારભારમાંથી હિંદુને કાઢી મૂક્યા, અને પોતાના બાપના નિમકહલાલ સેનાપતિ જસવંતસિંહની વિધવા અને છોકરાપર જુલમ કર્યો. 1976 માં એના જુલમને લીધે ઉત્તર હિંદમાં એક જગાના હિંદુ પંથને બંડ કરવાની જરૂર પડી, અને 1677 માં રજપૂત સંસ્થાનો સંપ કરી તેના સામા થયાં. પાદશાહે લાંબી મુદત
