________________ અકબરની રાજયરચના. 15 અકબરની રાખ્યરચના-વિંધ્ય પર્વતની ઉત્તરે આવેલ તમામ હિંદ અકબરે વશ કર્યો એટલું જ નહિ, પણ ત્યાં વળી તેણે બાદશાહી સ્થાપી, રાજ્યના વિભાગ પાડી પ્રાતિ ઠરાવ્યા અને પ્રત્યેક પ્રાંતને કારભાર ચલાવવાને ગવર્નર કે વાઈસરાય (સૂબેદાર ) નીમ્યાં. એ હાકેમોને દીવાની અને લશ્કરી કામનો કુલ અધિકાર સંખ્યા હતા. એ અધિકાર વાપરવાનાં ત્રણ ખાતાં કર્યાં હતાં. લશ્કરી, ન્યાય (પોલીસનો સમાવેશ એ ભાગમાં કર્યો હતો) અને વસૂલાત. ફેજમાં બંડ થતાં તે તથા લશ્કરના ઉપરને સ્વતંત્ર થતા અટકાવવાના ઈરાદાથી લશ્કરની રચના નવા પાયા પર ફરીને કરી. સેનાપતિઓને જાગીરો આપવાની જૂની પદ્ધતિને બદલે બની શકે તેમ સિપાઈઓને પગાર આપવાની તણે ગોઠવણુ કરી. આ ફેરફાર જ્યાં બની શક્યા નહિ, ત્યાંના જાના લશકરી જાગીરદારેને રાજ્યના મધ્યસ્થળ એટલે દિલ્હીના અધિકાર તળે મૂક્યા. વળી પ્રાતિના સેનાપતિખાની સ્વતંત્રતા અટકાવવાને તેણે એક પ્રકારની લશ્કરી વતનદારીની રીત દાખલ કરી ને તેમાં મુગલ ઉમરાવોની જોડાજોડ ખંડિયા હિંદુ રાજ્ય વશીઓને રાખ્યા. ન્યાય ખાતાને માટે રાજધાનીમાં એક ન્યાયાધીશ ( મીરઈ-અદલ ) ઠરાવ્યો હતો, અને તેને મદદ કરવાને મુખ્ય નગરમાં કાછ રાખ્યા હતા. શહેરેમાં પોલીસના ઉપરી કેટવાળ હતા. કેટવાળને માછટ અખત્યાર પણ આપ્યો હતો. પરગણુંઓમાં જ્યાં કાંઈ પણ પોલીસ હતી, તેનો વહીવટ વતનદારે કે વસૂલાત ખાતાના અધિકારીઓ ચલાવતા. પણ આખા હિંદના ગામામાં લેકના જાન માલનું રક્ષણ કરવાને બ્રિટિશ રાજ્યની સ્થાપનાની પૂર્વે નિયમસર કોઈ ફોજ રાખવામાં આવેલી હતી એમ કહી શકાય નહિ. હિંદુ ગામમાં વંશપરંપરા નોકરી કરનાર રોકીદાર રહેતો, દેશના ઘણા ભાગમાં એ એકીદાર લૂટારૂ જાતના હતા તથા તેઓ ઘણીવાર ચેરની સામે થતા તેમ ઘણે પ્રસંગે તેઓ સાથે મળી પણ જતા. જમીદારોને અને વસૂલાત ખાતાના અમલદારોને પોતપતાના પંડના પિલીસ સિપાઈ હતા. તેઓ પોતાના ધણુને નામે ખેડુતને લૂટતા. 19
