________________ 146 મુગલdશ. અકબરની વસુલાત પદ્ધતિ–અકબરની વસૂલાત પદ્ધતિનો પાયો પ્રાચીન હિંદુ રૂઢીઓને આધારે હતા, અને તે અવાપિ ચાલુ છે. પ્રથમ તેણે ખેતરોની મોજણી કરાવી એટલે ખેતરેનાં ખરેખરાં માપ કરાવ્યાં. ત્યારકેડે તેના અમલદારે દરેક વિધામાં કેટલું પાકે છે તેની બેળ કરી, અને કુલ એકંદરમાંનો એક તૃતીયાંશ સરકારનો હિસ્સો ઠરાવ્યો. છેલ્લે પાકમાંના સરકારના આ ભાગને બદલે નાણું આપવાના દર ઠરાવ્યા. પહેલાં તો ખેતરની જમાબંધી નામે ઓળખાતી આ બધી વિધિ દર વરસે કરવામાં આવતી, પરંતુ એવી વાર્ષિક તપાસથી ખેડુત પર પડતો જાલમ અને સંતાપ દૂર કરવાને એવી તપાસ દશ દશ વરસે કરવી ઠરાવી. કુલ ઉપજમાંથી ત્રીજે હિસ્સો ઊધરાવવામાં તેના અધિકારીઓ ચેકસ હતા; અને હાલ ઉત્તર હિંદમાં ઈંગ્રેજને જમીનના કરથી જેટલી પેદાશ છે તેથી અકબરને વધારે હતી. અફગાન સીમાડાની પિલીમેરના કાબુલ અને દક્ષિણ ખાનદેશ સુદ્ધાં તેના પંદર પ્રાંત હતા. તેઓ પર જમીન ખાતે દર વરસે ચાદ કરોડ રૂપીઆનો વિરે હતો. અથવા કાબુલ, ખાનશ, અને સિંધ બાદ કરતાં એ ખાતે 123 કરોડની ઉપજ હતી. 1783 માં ઉત્તર હિંદના એથી ઘણું વધારે મૂલપર અંગ્રેજ સરકારને કર માત્ર બાર કરોડ રૂપી આ હતો. ક્ષેત્રફળ અને માલની | કિસ્મત તથા રૂપાનો ભાવ એ સર્વ ધ્યાનમાં લેતાં અકબરનો કર છે"ગ્રેજ લે છે તેથી આશરે ત્રણગણે હતો. 1883 ૫છીનાં બે પત્રકમાં અકબરની જમીનની પેદાશ 16 અને 17 કરોડ બતાવી છે. યાદશાહી લશ્કરથી જુદું ભૂમિ લશ્કર પ્રાંતિમાં હતું. તેના ખર્ચના ઓછામાં ઓછા દશ કરોડ રૂપિઆ પ્રાતાને માથે હતા. કાબુલ અને ખાનદેશને બાદ કરતાં જમીનની ઉપજ ખાતે અને ભૂમિફજના વેરા ખાતે ઉત્તર હિંદના ખેડુતો પાસે અકબર દરસાલ બાવીસ કરોડ રૂપી આથી વધારે માગતો. એ ઉપરાંત બીજા કેટલાક પરચુરણ વરા હતા. અકબરની કુલ ઉપજકર કરોડ રૂપી આની ગણવામાં આવી છે. અકબરના પ્રધાને –અકબરના હિંદુ પ્રધાન રાજા ટોડરમલે
