________________ બૌદ્ધ ધર્મ, કહી માટે બોદ્ધધર્મ માનનારા દેશમાં લેકે યજ્ઞને બદલે મરી ગયેલા સંતોની જાળવી રાખેલી ચીજની જાહેર પૂજા કરે છે. એ ધના પવિત્ર મકાન મૂળમાં દેવનાં દહેરાં નહોતાં. તે તો જતીઓ અને આ રજાઓને રહેવાના અપાશારા હતા, ને તેમાં ઘટ અને જપમાળાઓ હતી અથવા એ મકાનો ધર્મ સ્થાપનારના એકાદ દાંત કે હાડકા ઉપર તેની યાદગીરીમાં બાંધેલી દેવડીએ હતી. બુદ્ધની હયાતીનો ઈનકાર–એક તરફથી બુદ્ધના જીવન અને મરણ સંબંધી અભુત વાતો ચાલે છે, અને બીજી તરફથી એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે બુદ્ધ જાતિ થયોજ નથી. બુદ્ધના જન્મનો નક્કી કાળ ઠરાવી શકોક્તિ નથી. અમે દંતકથા પરથી તેનાં વરસ આપ્યાં છે. કેટલાક પંડિત કહે છે કે બોદ્ધમાર્ગ માત્ર કપિલના સાંખ્યમતને આધારે થયેલે છે. તેઓ કારણ બતાવે છે કે બુદ્ધનું જન્મનગર કપિલવસ્તુ “કપિલને વામ” કેવળ જોડી કહાડેલું છે; કપિલમતમાં માયા કે ભ્રાન્તિવાદ છે તે પરથી બુદ્ધની માનું નામ માયા દેવી ઠરાવ્યું છે; અને બુદ્ધિ એ નામ પણ કઈ પુરૂષનું નથી, તને અર્થ માત્ર “જ્ઞાન” છે. આ ધારણ વિષે જે એટલું જ માત્ર કહીએ કે બહંમત કોઈ એક માણસથી એકાએક ઉપન્ન થયેલ નથી, પરંતુ તેની પહેલાં બહાર પડેલા બ્રાહ્મણના તત્વજ્ઞાન અને ધર્મ ઉપરથી રચાયેલ છે, તો તે ખરું છે, પણ એ ધારણું બાંધનારાઓ લેકને કરેલ બુદ્ધિનો ઉપદેશ અને તેના સુંદર જીવનથી થયેલી કાયમ અસર એ બે મિટી બહધર્મ વિષેની દંતકથાને લગતી બાબતો લક્ષમાં લેતા નથી. બ્રાહ્મણધર્મ કદી નાશ થવો ન હ તૈ– બાદમાર્ગે બ્રાહ્મણધર્મને હિંદમાંથી હાંકી કાઢશે નહતિ. એ બે ધર્મો એક હજારથી વધારે વર્ષ સૂધી, ઈ. સ. પે 250 થી સુમારે ઈ. સ. 1000 લગી, જોડે ચાલ્યા. અર્વાચીન હિંદુધર્મ એ બેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. હિંદનાં કેટલાક રાજ્યમાં કેટલાક સમયમાં બદ્ધ માર્ગ ચાલતો હતો. પણ બ્રાહ્મણધર્મને હરકોઈ સમયે નાશ થયો નહતો, અને આખરે બ્રાહ્મણોએ બુદ્ધને પોતાના દેવ વિષ્ણુનો નવમો અવતાર માન્યો. બાદમાર્ગના મઠ અને બ્રાહ્મણધર્મના દેવ જોડે જેડે બાંધેલાં ઈ. સ. 800 તથા ઈ. સ. 630 માં (ચીનથી આવેલા ) જાત્રાળુઓના જોવામાં આવ્યાં હતાં.
