________________ 24 . લાક, બહુજ ઓછા વરસે છે ત્યારે હજારો આર્મી દુકાળથી મરી જાય છે. જમીનથી પિષણ થઈ શકે તેથી વધારે આદમી છે તેમાં કેટલાક ભાગમાં પુષ્કળ રસાળ ભૈય છે છતાં તેને ખેડનારા નથી. ઈંગ્લાંડમાં ઘાડી વસ્તીવાળા ષાગમાંથી નીકળી આછી વસ્તીવાળા ભાગમાં લેક ખુશીથી જઈ વસે છે. પણ હિંદમાં તે ખેડુત પિતાનાં ખેતરે છોડતા નથી. પોતાનાં ઘરમાં પણ દીકરા થાય તે આખા કુટુંબનું ગુજરાન તે ખેતરોની ઉપજ વડે થતું નહીં હોય તો પણ બધા દીકરાને ખેતરે વહેંચી આપે છે. જ્યાં એડવાને જોઈએ તેટલી પુષ્કળ જમીન મળે ત્યાં હિંદના ખેડુતિ જઈ વસે તે તેમનું બહેતર થાય, તથા તેમની હાલત સુધારવાને અને દુકાળ અટકાવવાને સરકાર ઘણો પ્રયત્ન કરી લાભ આપી શકે તે કરતાં તેમને વધારે લાભ થાય. લકનું એક જગાએથી બીજી જગાએ જવું-હિંદને બેડુત પોતાના બાપદાદાના વતનમાં પડી રહે છે તે કંઈ મૂર્ખાઈને લીધે નથી. અસલના વારામાં એક ગામથી બીજે ગામ જતાં તેને ઘણું મુશીબત નડતી, તથા ઘણી ધાસ્તી રહેતી. માલ લાવવા લઈ જવા કાજે ગાડાંને જવાના રસ્તા જાજ હતા. હિંદના ઘણે ભાગમાં તો લશ્કરને જવાને મુખ્ય રસ્તે થઈ માલ લઈ જવામાં આવતો. પણ અંગ્રેજી અમલની સ્થાપના પહેલાં એક સેકા લગી દેશી રાજ્યનો અંધેર કારભાર ચાલ્યા તે વખતમાં કોઈપણ રસ્તે થઈને મુસાફરી કરવી ઘણું જોખમ ભરેલી હતી, કારણકે રસ્તામાં ચેરનો અને હથિયારબંધ લૂંટારાનો ભય રહે. તે કાળમાં રેલ્વે અને આગબોટ હિંદમાં બીલકુલ જાણવામાં નહતાં. આ જમાનામાં તો લેકેને એક જગાએથી બીજી જગાએ લઈ જનાર એ બે મુખ્ય સાધનો છે, ને તે આપણું વખતમાંજ હિંદમાં દાખલ થયાં છે. રસ્તા, રેલ્વે અને આગાટને લીધે ઘાડી વસ્તીવાળા ભાગમાંથી નીકળી જ્યાં ફાલતુ જમીન હોય ત્યાં પિતે જઈ શકે છે, એવું હાલ હિંદના ખેડુતો પહેલ વહેલું જાણવા લાગ્યા છે. તેએને ધીમે ધીમે પણ ચોકસ રીતે એ બાબતની સમજણ પડવા માંકી છે. અને તેથી સંખ્યાબંધ બે કૃતિ મધ્યપ્રાન્તના, ઉત્તર તથા પૂર્વ
