________________ ઘણી ધીચ વસ્તીવાળા છલા. 23 વસ્તીનું ઘાડાપણું–બ્રિટિશ હિંદમાં ઘણું ઘાડી વસ્તી છે. કેટલાક ભાગમાં તો એટલી બધી વસ્તી છે કે યિતને બેડવા સારૂ પૂરતી જમીન પણ મળી શકતી નથી. બ્રિટિશ પ્રાંતમાં દર ચેરસ માઈલ જમીનપર સરાસરી 228 માણસનું પોષણ થાય છે. ખડિયાં રાજમાં દર ચેરસ માઈ લે 110 માણસનું પોષણ થાય છે. એટલે ત્યાં બ્રિટિશ રાજ્યના અર્ધાથીએ ઓછા માણસનું ગુજરાન દર ચોરસ માઈ લે મળે છે. બ્રહ્મદેશ ને આસામના બહાર રહેલા પ્રાંતિ બાદ કરીએ તો બ્રિટિશ હિંદમાં દરરસ માઈલે સરાસરી ૨૭૯માણસ છેમાટે દેશી રાજ્યોની ફ્રાન્સમાં દર ચોરસ માઈલ માત્ર ૧૮૭માણસ હતાં. ઘાડી વસ્તીવાળા ઈગ્લાંડમાં દર ચોરસ માઈલે ર૦૦ આદમી ગણાય છે, એટલા બધા લોકો ત્યાં ગામડાંમાં રહી ગુજરાન મેળવતા નથી; ઘણાક તો હુન્નરનાં કારખાનાં, ખાણું કે શહેરના ઉદ્યમ વડે પેટ ભરે છે, એઉપરથી હિંદની વસ્તી કેટલી બધી ઘાડી છે તે હવે બરાબર સમજાશે. હિંદમાં મેટાં શહર થોડાં છે.– ઈંગ્લાંડની પેઠે હિંદમાં મોટાં નગરે ઘણું નથી. સને ૧૮૯૧માં ઇંગ્લાંડ અને વિલ્સની વસ્તીનો લગભગ અધ ભાગ વીશ હજાર કરતાં વધારે વસ્તીવાળાં શહેરમાં વસતો હતો. પણ તે વખતે બ્રિટિશ હિંદમાં વસ્તીને માત્ર એક વીસાંશ ભાગ એવાં નગરમાં રહેતો હતો, હિંદલિતો ગામડાંવાળ માટે મૂલક છે. જે કઆ કહેવાય છે તેઓ માત્ર ગામડાંના જથા છે. અને તેની વચમાં આવેલાં ખેતરોમાં લોકો ઢેર હાંકી આણે છે, અને ખેતી તથા કાપણું કરે છે. ઘણી બીચ વસ્તીવાળા જીલ્લાહિંદમાં ખેડુતોની ઘાડી વસ્તી જેવામાં આવે છે. જ્યાં એક એકર દીઠ એક માણસ અથવા એક ચોરસ માઈલ 640 માણસ કરતાં વધારે છે, ત્યાં તેમને જમીનમાંથી પટપુરતું મેળવવું પણ કઠણ પડે છે. પણ શહેરની પડાશામાં અથવા ખેતરને પાવાને પુરતું પાછું મળી શકે છે તેવા ભાગમાં આ મુશ્કેલી જણુતી નથી. એમ છતાં હિંદમાં લખે ખેડુતોમાંનાં દરેક અર્ધા એકરપર જેમતેમ કરીને નિર્વાહ કરે છે; એવા જીલ્લાઓમાં જ્યારે વરસાદ થોડા ઇંચ છે પડે છે ત્યારે લોકો બહુ આપદા ભગવે છે, અને જ્યારે
