________________ ખેડુતની ગુલામગીરી રદ કરી. બંગાળાના, અને આસામના આછી વસ્તીવાળા ભાગમાં જઈ વસવા લાગ્યા છે. ભમતા ખેડુતોની ખેતીની શત-ઘણુક ડુંગરેપર અને સરહદપર આવેલા પ્રદેશમાં ખપ કરતાં એટલી બધી વધારે જમીન છે કે તેનું ગત આવતું નથી. કોઈ કસવાળી જમીન પરનું જંગલ કાપી નાંખી ત્યાં પહાડી લેક થોડાં વરસ વસે છે. દરમ્યાનમાં ઉતાવળે એક પછી એક પાક પકવી તે જમીનને નાકૌવત કરે છે. પછી તેઓ ત્યાંથી જતા રહે છે, અને તે જગાએ પાછું જંગલ થાય છે. એવી જમીનનું ગણત લેવામાં આવતું નથી. પણ જે રાજ્યના રક્ષણમાં એવા ભટકતા પહાડી માણસો રહે છે તેને તિઓ કુટુંબદીઠ માથા આપે છે. એ ભમતા ખેડુતોની સંખ્યા વધે છે ત્યારે તેઓ ભટકવું છેડી દઈએક જગામાં રહી ખેતી કરે છે. આખા બ્રહ્મદેશમાં આ બંને રીત જેડ જોડે ચાલુ છે. પણ હિંદની ઘાડી વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં ભટકાઉ ખેડુતો' રહ્યા નથી. ત્યાં ખેતી કરનાર પ્રત્યેક કુટુંબ એકજ જગાએ પેઢી દર પેઢી ઘણે કાળ વસે છે. ગણોત માં વધારો–આજથી સે વરસ પર તો બંગાળાની જમીન ખેડવાને જોઈએ તેટલા ખેડુત નહતા. તેથી જમીનદારલેક ખેડુતને થોડું ગત લઈ જમીન પર વસવાને લલચાવતા; પણ હમણું ખેડુતો એટલા વધી ગયા છે કે કેટલાક જીલ્લામાં તેઓ મેં માગ્યું ગણેત આપી જમીન રાખે છે. માટે ગણતનો દર વધારે વધી જતા અટકાવવાને સરકારે કાયદા કર્યા છે. લાંબી મુદતના ખેડુતોનો ખેતર ઉપરનો હક એ કાયદામાં કબુલ રાખ્યા છે. એવા વંશપરંપરા બેડનારા ખેડુતો કનેથી કેરટ વાજબી ગણોત ઠરાવે કરતાં વધારે લઈ શકાય નહિ. પડતની ગુલામગીરી રદ કરી–જાના વખતમાં વસ્તી ઓછી હેવાથી પ્રત્યેક ખેતી કરનાર કુટુંબ જમીદારને ઘણું ઉપયોગી હતું. હિંદના ઘણું ભાગમાં કોઈ ખેડુત ગામમાં આવી એકવાર વચ્ચે એટલે તેને ત્યાંથી પાછા જવા દેતા નહીં. ડુંગરી મૂલકોમાં ભમતા ખેડુતો હજી છે, તેમાંના કોઈને ત્યાંને રાજા તે મૂલકમાંથી નીકળી જવા દેતો નથી; કેમકે દરેક કુટુંબ માથા આપે છે તેનું નુકસાન રાજા વેઠી શક્તિો નથી. કેટલાક પ્રાંતોમાં નીચલા વર્ગોના ખેડુતો જમીન પર ગુ
