Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 283

प्रमेयबोधिनी टीका पद ११ सू० ३ भाषापदनिरूपणम् मन्दकुमारो यद्यपि मनः पर्याप्त्या पर्याप्तो भवति तस्याद्यत्वेऽपि मनःकरणमपटुवर्तते मनः करणस्यापाटवाच्च क्षयोपशमस्यापि मन्दत्वम् भवति, श्रुतज्ञानावरणस्य क्षयोपशमः प्रायोमनःकरणपाटवमवलम्ब्य संजायते लोके तथेव दर्शनात् , तस्माद् मन्दकुमारको मन्दकुमारिका वा वाणा न जानाति-यदहमेतद् ब्रवीमी ते, अथ तर्हि किं सर्वोऽपि न जानातीत्यत आह'णण्णत्थ सण्णिणो'-नान्यत्र संज्ञिनः, अत्र अन्यत्र शब्दस्य परिवर्जनार्थकतया संज्ञिनोऽन्यत्रसंज्ञिनम् - अवधिज्ञानिनं जातिस्परं सामान्येन विशिष्टमनःपाटवशालिनं वा वर्जयित्वा संज्ञि. नोऽन्य इत्यर्थः न जानाति, संज्ञी पुनः पूर्वोक्तस्वरूपो जानात्ये वेति भावः, गौतमः पृच्छति 'अह भंते ! मंदकुमारए वा मंदकुमारिया वा जाणइ आहारं आहारेमाणे अहमेसे आहारमाहा
भगवान् उत्तर देते हैं-गौतम ? यह अर्थ समर्थ नहीं, अर्थात् यह बात युक्ति संगत नहीं है । यद्यपि वह मन्द कुमार मनः पर्याप्ति से पर्याप्त है, मगर अब भी उसका मन अपटु है और मन की अपटुता के कारण उसका क्षयोपशम भी मंद ही होता है । श्रुतज्ञानावरण कर्म का क्षयोपशम प्रायः मन रूप करण की पटुता के आश्रय से उत्पन्न होता है । लोक में ऐसा ही देखा जाता है। अतएव मन्द कुमार या मन्द कुमारिका को बोलते समय यह नहीं ज्ञात होता कि मैं यह बोलता हूं या बोलतो हूं । क्या किसी भी बालक-बालिका को ऐसा ज्ञान नहीं होता ? इस प्रश्न का उत्तर दिया गया है 'णण्णस्थ सण्णिणो'। यहां अन्यत्र शब्द का अर्थ है-सिवाय या छोडकर । यहां संज्ञा का अर्थ है अवधिज्ञानी अथवा जातिस्मरण वाला या मन को विशिष्ट पटुता वाला। तात्पर्य यह हुआ कि संज्ञी जीव को छोड कर किसी भी मन्दकुमार या कुमारिका को यह मालूल नहीं होता कि मैं यह बोल रहा हूं। हां पूर्वोक्त संज्ञी को ज्ञात रहता है कि मैं यह बोल रहा हूँ।
શ્રી ભગવન ઉત્તર આપે છે–આ અર્થ સમર્થ નથી, અર્થાત્ આ વાત યુક્તિ સંગત નથી જો કે તે મન્દકુમાર મન:પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત છે. પણ જ્યારે પણ એનું મન અપટુ છે, અને મનની અપટુતાના કારણે તેને ક્ષપશમ પણ મંદ જ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાના વરણ કર્મને ક્ષપશમ પ્રાયઃ મનરૂપ કરણની પટુતાના આશ્રયથી ઉત્પન્ન થાય છે. લેકમાં એવું જ જોવામાં આવે છે. તેથી જ મન્દ્રકુમાર અગર મન્દકુમારિકાને બોલતા સમયે એ નથી સમજાતું કે હું આ બેઉં છું અગરો બેલી રહી છું શું કઈ પણ બાલક मालिशान मे नथी थतु ? यो प्रश्न उत्तर मापेसा छे-'णण्णत्थ सणिणो' मा अन्यत्र શબ્દનો અર્થ છે-સિવાય અગર ત્યજીને અહીં સંસીને અર્થ છે અવધિજ્ઞાની અથવા જાતિ સ્મરણવાળા અગર મનની વિશિષ્ટ પટુતાવાલા. તાત્પર્ય એ છે કે સંજ્ઞી જીવને છેડીને કેઈ પણ મન્દકુમાર અગર કુમારિકાને એમ માલુમ નથી થતું કે હું આ બેલી રહ્યો છું કે બોલી રહી છે. હા ! પૂર્વોક્ત સંજ્ઞીને જ્ઞાન રહે છે કે હું આ બેલી રહ્યો છું.
श्री. प्रपन सूत्र : 3