Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रज्ञापनासूत्रे गुणपर्यन्तानि भाषान्वेन परिणमयितुं गृह्णाति, गौतमः पृच्छति-'जाइ' भावओ फासमंताई गेण्हइ ताई कि एगफासाई गेण्हइ जाव अटफासाई गिण्हइ ?' हे भदन्त ! यानि द्रव्याणि भावतो-भावापेक्षया स्पर्शवन्ति भाषात्वेन परिणमयितु' गृह्णाति' तानि किम् एक स्पर्शानि गृह्णाति ? यावत्-किं द्वित्रि चतुः पञ्च षट् सप्ताष्ट स्पर्शानि गृह्णाति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'गहणदव्वाई पडुच्च णो एराफासाई गेण्हइ' ग्रहणद्रव्याणि-ग्रहणयोग्यानि द्रव्याणि प्रतीत्य-आश्रित्य-ग्रहणयोग्यद्रव्यापेक्षया नो एकस्पर्शानि द्रव्याणि भाषात्वेन परिणमयितु गृह्णाति, एकस्यापि परमाणो नियमतः स्पर्शवयसद्भावात, उक्तश्च-'कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः। एकरसगन्धवर्णों द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥ इति, किन्तु 'दफासाई गिण्हइ जाव चउफासाई गेण्हइ' द्विस्पर्शानि-मृदुशीतानि, मृष्णानि गुण अम्ल आदि रस वाले द्रव्यों को जीव भाषा के रूप में परिणत करने के लिए ग्रहण करता है।
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! भावतः स्पर्शवाले जिन द्रव्यों को जीव भाषारूप में परिणत करने के लिए ग्रहण करता है, वे द्रव्य क्या एक स्पर्शवाले होते हैं ? यावत् आठ स्पर्शवाले होते हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! ग्रहण योग्य द्रव्यों की अपेक्षा से एक स्पर्श वाले द्रव्यों को भाषा के रूप में परिणत करने के लिए ग्रहण नहीं करता, क्यों कि एक स्पर्श वाला कोई पुद्गल द्रव्य होता ही नहीं है। एक परमाणु में भी नियम से दो स्पर्श पाये जाते हैं। कहा भी है-'परमाणु कारण ही होता है, किसी का कार्य नहीं होता। वह अन्त्यद्रव्य है, क्यों कि उससे अधिक सूक्ष्म कोई पुद्गल नहीं होता। वह सूक्ष्म और नित्य होता है। उसमें एक रस, एक गंध, एक वर्ण
और दो स्पर्श विद्यमान होते हैं । वह प्रत्यक्ष से दृष्टि गोचर नहीं होता, केवल स्कंध रूप कार्य की अन्यथानुपपत्ति से उसका अनुमान होता है।'
શ્રી ગૌતમસ્વામ–હે ભગવન્! ભાવથી સ્પર્શવાળા જે દ્રવ્યને જીવ ભાષા રૂપમાં પરિણત કરવા માટે ગ્રહણ કરે છે, તે દ્રવ્ય શું એક સ્પર્શવાળા હોય છે? યાવત્ આઠ સ્પર્શવાળા હોય છે ?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ! ગ્રહણ યોગ્ય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ એક સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને ભાષાના રૂપમાં પરિણત કરવાને માટે ગ્રહણ નથી કરતા, કેમકે એક સ્પર્શવાળા કઈ પુદ્ગલ દ્રવ્ય થતાં જ નથી. એક પરમાણુમાં પણ નિયમથી બે સ્પર્શ મળે છે, કહ્યું પણ છે–પરમાણુ કારણ જ હોય છે, કોઈનું કાર્ય નથી હોતા. તે અન્ય દ્રવ્ય છે, કેમકે તેનાથી અતિ સૂક્ષમ કઈ પુદ્ગલ હતાં નથી. તે સૂમ અને નિત્ય હોય છે. તેમાં એક રસ, એક ગંધ, એકવર્ણ, અને બે સ્પર્શ વિદ્યમાન હોય છે. તે પ્રત્યક્ષમાં દષ્ટિ ગોચર નથી થતાં, કેવળ કલ્પ રૂપ કાર્યની અન્યથાનુપપત્તિથી તેમનું અનુમાન થાય છે.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
