Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रमेवबोधिनी टीका पद १५ सू० १० इन्द्रियादिनिरूपणम्
___
७५५ वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकनवग्रैवेयकदेवानामपि बहुत्वविशिष्टानामनन्तानि द्रव्येन्द्रियाणि अदीतानि, असंख्येयानि बद्धानि, अनन्तानि पुरस्कृतानि भवन्ति, किन्तु 'णवरं मसाणं बद्धलगा सिय संखेज्जा सिय असंखेजा'-नवरं-विशेषस्तु-मनुष्याणां बद्धानि पेन्द्रियाणि स्यात्-कदाचित् संख्येयानि भवन्ति, स्यात्-कदाचित् असंख्येयानि भवन्ति, तत्र संमृश्चिममनुष्याः कदाचित् सर्वथा न भवन्ति, चतुर्विशति मुहर्तप्रमाणस्य तदन्तरस्य पूर्वमभिहितत्वात, तथा च यदा पृच्छासमये सर्वथा न भवन्ति तदा संख्येयानि बोध्यानि, गर्भजमनुष्याणां संख्येयत्वात्, यदा तु संमृच्छिमा अपि भवन्ति तदा असंख्येयानि बोध्यानि, 'विजयवेजयंतजयंतअपराजियदेवाणं पुच्छा'-विजयवैजयन्तजयन्तापराजितदेवानां कियन्ति द्रव्येन्द्रियाणि अतीतानि, कियन्ति बद्धानि, कियन्ति पुरस्कृतानि ? इति पृच्छा, 'गोयमा!" हे गौतम ! 'अतीता अणंता, बद्धेल्लगा असंखेजा, पुरेक्खडा असंखेज्जा'-अतीतानि द्रव्येन्द्रिभवनपतियों, पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रियों, विकलेन्द्रियों, पंचेन्द्रिय तियेचों, मनुष्यों, वानव्यन्तरों, ज्योतिष्कों, वेमानिकों तथा नवौवेयक देवों की अतीत द्रव्येन्द्रियां अनन्त हैं, बद्ध असंख्यात हैं, और भावी अनन्त हैं। किन्तु विशेषता यह है कि मनुष्यों की बद्ध द्रव्येन्द्रियां कदाचित् संख्यात और कदाचित् असंख्यात होती हैं । इसका कारण यह है कि किसी समय सम्मूर्छिम मनुष्यों का सर्वथा अभाव हो जाता है। उनका अन्तर चोचीस मुहूर्त का है, यह पहले कहा जा चुका है। जब सम्मूर्छिम मनुष्य सर्वथा नहीं होते, उस समय मनुष्यों की बद्ध द्रव्येन्द्रियां संख्यात होती हैं, क्योंकि गर्भज मनुष्य संख्यात ही हैं, किन्तु जब सम्मूर्छिम मनुष्य भी होते हैं, तब बद्ध द्रव्येन्द्रियां असंख्यात होती हैं।
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित देवों की द्रव्येन्द्रियां अतीत कितनी, बद्ध कितनी और पुरस्कृत कितनी होती हैं ?
भगवान्-हे गौतम! अतीत अनन्त हैं, बद्ध असंख्यात होती हैं, भावी પતિ, પ્રીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિ, વિકલેન્દ્રિયે, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે મનુષ્ય, વાનવ્યન્તર, જ્યોતિકે, વૈમાનિકો તથા નવરૈવેયક દેવેની અતીત બેન્દ્રિયે અનન્ત છે. બદ્ધ અસંખ્યાત છે, અને ભાવિ અનન્ત છે. કિન્તુ વિશેષતા આ છે કે મનુષ્યની બદ્ધ દ્રવ્યેન્દ્રિયે કદાચિત્ સંખ્યા અને કદાચિત્ અસંખ્યાત હોય છે. એનું કારણ એ છે કે કઈ સમયે સંભૂમિ મનુષ્યોને સર્વથા અભાવ થઈ જાય છે. તેમનું અન્તર વીસ મુહૂર્તનું છે, એ પહેલું કહી દિધેલ છે. જ્યારે સંમૂછિમ મનુષ્ય સર્વથા નથિ હતાં તે સમયે મનુષ્યોની તે દ્રવ્યેન્દ્રિય સંખ્યાત હોય છે, કેમકે ગર્ભજ મનુષ્ય સંખ્યાલ જ છે, કિંતુ જ્યારે સંમૂઈિમ મનુષ્ય પણ થાય છે. ત્યારે બદ્ધ દ્રવ્યેન્દ્રિય અસંખ્યાત બને છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્! વિજય, વૈજય ત, જયન્ત અને અપરાજિત દેવની દ્રવ્યેન્દ્રિય અતીત કેટલી, બદ્ધ કેટલી, અને પુરસ્કૃત કેટલી હોય છે?
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
