Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १५ सू.०९ इन्द्रियावायादिनिरूपणम्
७११
क्रियते अर्थेऽनेनेति व्यञ्जनम्, प्रदीपेन घट इवेति, तच्च व्यञ्जनम् उपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणत द्रव्याणाञ्च परस्परं सम्बन्धरूपं बोध्यम्, सम्बन्धे सत्येव अर्थः श्रोत्रादीन्द्रियेण अभिव्यङ्ग्ङ्क्तुशक्यो-भवति नान्यथा, अतएवेन्द्रियार्थसम्बन्धो व्यञ्जनमिति सिद्धम्, तथाचोक्तम्'जि जेणत्थ घडोव्वदीवेण दंजणं तं च । उवगर निंदियसद्दाइ परिणय दध्वसंबंधी' ॥१, व्यज्यते येनार्थी घट इव दीपेन व्यञ्जनम्, तच्चोपकरणेन्द्रिय शब्दादि परिणतद्रव्य सम्बन्धः, ॥१॥ तेन व्यञ्जनेन - तथाविधसम्बन्वेन अवग्रहणं - सम्बध्यमानस्य शब्दादिरूपार्थस्या व्यक्तरूपः परिच्छेदी व्यञ्जनावग्रहः, अथवा - व्यज्यन्ते इति व्युत्पत्त्या बाहुलकात् कर्मणिअनट्, व्यञ्जनानां - शब्दाद्यात्मकतया परिणतानां द्रव्याणा मुपकरणेन्द्रियसम्प्राप्तानामवग्रहःअव्यक्तात्मकः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथ व्यञ्जनावग्रहस्यैव प्रथमं जायमानत्वेन पश्चात् जायमानस्यापि अर्थावग्रहस्य कथं प्रथममुपन्यासः कृत इति चेदत्रोच्यते - अर्थावग्रहस्य स्पष्ट
मात्र का ग्रहण अवग्रह कहलाता है। जैसे दीपक के द्वारा घट व्यक्त किया जाता है, उसी प्रकार जिसके द्वारा अर्थ व्यक्त किया जाय वह व्यंजन अर्थात् उपकरण द्रव्येन्द्रिय और शब्दादि रूप में परिणत द्रव्यों का परस्पर संबंध । क्योंकि संबंध होने पर ही श्रोत्रेन्द्रिय आदि शब्द आदि विषयों को व्यक्त करने में समर्थ होती हैं, अन्यथा नहीं । अतः इन्द्रिय और उसके विषय का संबंध व्यंजना कहलाता है। कहा भी है - जिसके द्वारा अर्थ व्यक्त किया जाता है, वह व्यंजन कहलाता है, जैसे दीपक के द्वारा घट व्यक्त किया जाता है । उपकरणेन्द्रिय और शब्द आदि के रूप में परिणत द्रव्यों का संबंध व्यंजन है ।' तात्पर्य यह है कि इन्द्रियों के साथ सम्बद्ध होने वाले शब्द आदि रूप अर्थ का अव्यक्त ज्ञान व्यंजनावग्रह कहलाता है । अथवा जो व्यक्त किये जाएं वे शब्दादि व्यंजन कहलाते हैं । उपकरणेन्द्रिय को प्राप्त शब्द आदि द्रव्यों का अव्यक्त ज्ञान व्यंजनावग्रह कहा जाता है ।
शंका - व्यंजनावग्रह पहले उत्पन्न होता है और अर्थावग्रह बाद में, ऐसी દીપકના દ્વારા ઘર વ્યક્ત કરાય છે, એજ પ્રકાર જેના દ્વારા અવ્યક્ત કરાય તેવ્યંજન અર્થાત્ ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય અને શબ્દાદિ રૂપમાં પરિણત દ્રબ્યાને પરસ્પર સમ્બન્ધ, કેમકે સમન્ય ડાવાથી જ શ્રેત્રેન્દ્રિય આદિ શબ્દ આદિ વિષયાને વ્યક્ત કરવામાં સમથ થાય છે. અન્યથા નહી' અતઃ ઇન્દ્રિય અને તેના વિષયના સમ્બન્ધ વ્યંજના કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે—જેના દ્વારા અથ વ્યક્ત કરાય છે, તે વ્યંજન કહેવાય છે, જેમકે દીપકના દ્વારા ઘટ વ્યક્ત કરાય છે ઉપકરણેન્દ્રિય અને શબ્દ આદિના રૂપમાં પરિણતદ્રવ્યાના સમ્બન્ધ વ્યંજના છે ‘તાત્પ` એ છે કે ઈન્દ્રિયાની સાથે સમ્બન્ધ ધરાવનાર શબ્દે આદિ રૂપ અવ્યક્ત જ્ઞાધ વ્યંજનાવગ્રહ કહેવાય છે. અથવા જે વ્યક્ત કરાય તે શબ્દાદિ વ્યંજન કહેવાય છે. ઉપકરણેન્દ્રિયને પ્રાપ શબ્દ આદિ દ્રવ્યનુ અવ્યક્ત જ્ઞાન વ્યંજનાવગ્રહ કહેવાય છે.
શકા-વ્યંજનાવગ્રહ પહેલા ઉત્પન્ન થાય છે અને અર્થાવગ્રહ ખાદ એવી સ્થિતિમાં,
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
