Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १५ सू० ९ इन्द्रियावायादिनिरूपणम्
७१३
व्यञ्जनावग्रहः, अत्रेदं बोध्यम् - उपकरणेन्द्रियस्य शब्दादि परिणत द्रव्याणाच परस्पर सम्बन्धवस्यैव व्यञ्जनावग्रहस्य पूर्वमुक्तत्वेन श्रोत्रादीनां चतुर्णामेवेन्द्रियाणां व्यञ्जनावग्रहः संभवति न चक्षुर्मनसोः, तयोरप्राप्यकारितया तथा विध सम्बन्धासंभवात्, गौतमः पृच्छति - ' अत्योगहे णं ते! कतिविधे पण्णत्ते ? हे भदन्त ! अर्थावग्रहः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोमा !' हे गौतम ! 'छविहे पण्णत्ते' - षड्विधः अर्थावग्रहः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा- सोइंदिय अत्थोग्गहे' - तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थावग्रहः 'चक्खिदिय अत्थोगगहे 'चक्षुरिन्द्रियार्यावहः, 'जिभिदिय अत्थोग्गहे' - जिह्वेन्द्रियार्थावग्रहः 'फासिंदिय अत्थोगा हे' - स्पर्शनेन्द्रियार्थावहः 'नोईदिय अत्थोग्गहे ' - नो इन्द्रियार्थावग्रहः तथा च नो इन्द्रियं मनः, तच्च द्रव्यरूपम् भावरूपम्, तत्र मनः पर्याप्सिनामकर्मोदयवशाद् मनः प्रायोग्यवर्गणादलिकमादाय मनस्त्देय स्पर्शनेन्द्रिय व्यंजनावग्रह |
यहां यह समझलेना चाहिए - पहले कहा गया है कि उपकरण द्रव्येन्द्रिय और शब्द आदि के रूप में परिणत द्रव्यों का परस्पर जो संबंध होता है, वह व्यंजनावग्रह है, और चार ही इन्द्रियां ऐसी हैं जिनका अपने विषय के साथ संबंध होता है, चक्षु और मनका संबंध नहीं होता, क्योंकि ये दोनों अप्राप्यकारी हैं अर्थात् अपने विषय के साथ संबंध हुए बिना ही ये अपने विषय को ग्रहण करते हैं । ऐसी स्थिति में इनका संबंध संभव नहीं है ।
गौतम - हे भगवन् ! अर्थावग्रह कितने प्रकार का कहा है ?
भगवन्- हे गौतम! अर्थावग्रह छह प्रकार का कहा है, वह इस प्रकार हैश्रोत्रेन्द्रियार्थावग्रह, चक्षुरिन्द्रियार्थावग्रह, घ्राणेन्द्रियार्थावग्रह, जिवेन्द्रियार्थाथग्रह स्पर्शनेन्द्रियार्थावग्रह, और नोइन्द्रियार्थावग्रह |
नोइन्द्रिय का अर्थ है मन । मन दो को प्रकार का है - द्रव्य-मन और भावमन
અહીં એ સમજી લેવું જોઈએ-પહેલાં કહેવુ છે કે ઉપકરણેન્દ્રિય અને શબ્દ આદિના સ્વરૂપમાં પરિણત દ્રન્યાના પરસ્પર જે સમ્બન્ધ થાય છે. તે વ્યંજનાવગ્રહ છે, અને ચાર જ ઈન્દ્રિયા એવી છે જેને પેાતાના વિષયની સાથે સમ્બન્ધ હેાય છે, ચક્ષુ અને મનના સમ્બન્ધ નથી થતું, કેમકે એ બન્ને અપ્રાપ્યારી છે. અર્થાત્ પોતાના વિષયની સાથે સમ્બન્ધ થયા સિય જ તે પોતના વિષયને ગ્રહણ કરે છે, આવી સ્થિતિમાં તેમના સબંધ સભવ નથી.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્! અર્થાવગ્રહ કેટલા પ્રકારના કહ્યો છે ?
શ્રી ભગવાન્—હે ગૌતમ! અર્થાવગ્રહ છ પ્રકારના કહેલ છે—તે આ પ્રકારે શ્રેત્રન્દ્રિયા ર્થાવગ્રહ, ચક્ષુરિન્દ્રિયાર્થાવગ્રહ, પ્રાણેન્દ્રિયાવિગ્રહ જિહૂવેન્દ્રિયાર્થાવગ્રહ, સ્પર્શનેન્દ્રિયાશે વગ્રહ અને ના ઈન્દ્રિયાર્થાવગ્રહ.
ના ઈન્દ્રિયના અથ છે મન. મન એ પ્રકારનું છે-દ્રવ્ય--મન અને ભાવમાન. મન;
प्र० ९०
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
