Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रमैयबोधिनी टीकः पद १५ सू० ९ इन्द्रियावायादिनिरुपणम् पायाः वक्तव्याः, नवमं द्वारम्-गौतमः पृच्छति-'कइविहा णं भंते ! इहा पण्णत्ता?' हे भदन्त ! कतिविधा खलु ईहा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'पंचविहा ईहा पण्णत्ता'पथविधा इहा प्रज्ञप्ता, तत्र ईहनमीहा सद्भूतार्थपर्यालोचनात्मिका चेष्टा ईहापदेन व्यपदिश्यते तथा चावग्रहात्मक सामान्यज्ञानादुत्तरकालमवायात्पूर्वं सद्भूतार्थविशेषापादानाभिमुखो मतिविशेष ईहा पदार्थोऽवसेयः यथा प्रायोऽत्र वेणुवीणादि शब्दधर्माणः मधुरत्वादयो दृश्यन्ते नो कर्कशनिष्ठुरतादयः, इत्यादि. तथाचोक्तत्-'भूयाभूय विसेसादाण चायाभिमुह मीहा'भूतामृतविशेषादानत्यागाभिमुख्यमीहा, इति, 'तं जहा-सोइंदियईहा जाव फासिंदियईहा'तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियेहा. यावत-चक्षुरिन्द्रियेहा, घ्राणेन्द्रियेहा, जिद्वेन्द्रियेहा, स्पर्शनेन्द्रियेहा, 'एवं जाव वेमाणियाणं-एवम्-उक्तरीत्या यावद-नैरयिकामुरकुमारादि भवनपति पृथिवी
और वैमानिको का इन्द्रियावाय यथायोग्य जानना चाहिए। विशेष बात ध्यान में रखने योग्य यह है कि जिस जीव के जितनी इन्द्रियां होती हैं, उसके उतने ही अवाय होते हैं। नववां द्वार-गौतमस्वामी-हे भगवन् ! ईहा कितने प्रकार की है ?
भगवन्-हे गौतम ! ईहा पांच प्रकार की कही गई है । सद्भूत पदार्थ का पर्यालोचन ज्ञान रूप ईहा है । ईहा ज्ञान अवग्रह के पश्चात् और अवाय से होता है। यह ज्ञान पदार्थ के सदभूत विशेष धर्म को जानने के लिए अभिमुख होता है, जैसे-यहां मधुरता आदि शब्द के धर्म उपलब्ध हो रहे हैं, कर्कशता, निष्ठुरता आदि नहीं, अत: यह शब्द वेणु या वीणा का होना चाहिए। कहा भी है'ईहाज्ञान सदभूत विशेष को ग्रहण करने और असद्भूत विशेष का त्यागने के लिए अभिमुख होता है।'
ईहाज्ञान के पांच भेद इस प्रकार हैं-श्रोत्रेन्द्रिय-ईहा चक्षुरिन्द्रिय ईहा, घाणेन्द्रिय-ईहा, जिहूवेन्द्रिय-ईहा और स्पर्शनेन्द्रिय-ईहा। इसी प्रकार नारकों, વિશેષ વાત ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય આ છે કે જે જીવને જેટલી ઈન્દ્રિયે હેય છે, તેના તેટલા જ અવાય હોય છે.
નવમું દ્વાર–શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન ! ઈહા કેટલા પ્રકારની છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ ! ઈહા પાંચ પ્રકારની છે. સભૂત પદાર્થનું પર્યાલચન જ્ઞાન રૂપ ઈહ છે. ઈહા જ્ઞાન અવગ્રહના પછી અને અવાયના પહેલાં થાય છે. આ જ્ઞાન પઠાર્થના સદૂભૂત વિશેષ ધર્મને જાણવાને માટે અભિમુખ થાય છે, જેમકે–અહીં મધુરતા આદિ શબ્દને અર્થ ઉપલબ્ધ બની રહે છે, કર્કશતા, નિષ્ફરતા આદિ નહિ અતઃ આ શબ્દ વેણુ કે વીણને હવે જોઈએ. કહ્યું પણ છે કે-“ઈહા જ્ઞાન સદ્ભૂત વિશેષને ગ્રહણ કરવા અને અસદ્ભૂત વિશેષને ત્યાગવાને માટે અભિમુખ થાય છે
ઈહા જ્ઞાનના પાંચ ભેદ આ પ્રકારે છે–એન્દ્રિય ઈહા, ચક્ષુરિન્દ્રિય-હિ, ધ્રાણેન્દ્રિય
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
