Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रमेययोधिनी टीका पद १५ सू० ५ इन्द्रियाणां विषयपरिमाणनिरूपणम् ६३९ इति, प्रकृते चेन्द्रियविषयपरिमाणम् आत्माङ्गुलेनैवावसेयम्, तथाचोक्तम्-चक्षुरिन्द्रियविषयपरिमाणप्ररूपणे भाषा कृता-'अप्पत्तकारि नयणं मणो य नयणस्स विसयपरिमाणं । आयंगुलेण लक्ख अइरित्तं जोयणाणं तु ॥१॥ अप्राप्तकारि नयनं मनश्च नयनस्य विषयपरिमाणम् । आत्माशुलेन लक्षमतिरिक्तं योजनानान्तु ॥१॥ इति, तत्र यद्यपि देहपरिमाणस्य उच्छ्रयाशुलेनैव क्रियमाणत्वात् तदाश्रितेन्द्रियाणां विषयपरिमाणस्यापि उच्छ्याङ्गुलेनैव कर्तुमौचित्यं नत्वात्मागुलेन तथापि इन्द्रियाणां देहाश्रितत्वेऽपि तद्विषयपरिमाणस्य देहादन्यत्वात् तदाश्रितखाभावाच्च तेषां विषयपारमाणस्यात्माङ्गुलेनैव करणे न कोऽपि दोषः संभवति, तथा चोक्तम्भाष्यकृतापि-'नणुभणियमुस्तयंगुलपमाणतो जाब देहमाणाइ । देहपमाणं तं चिय न उ इंदियविसयपरिमाणं ॥१॥ ननु भणितमुच्छ्याइगुलप्रमाणतो यावत् देहमानानि । देहप्रमाणमेव तत्, नत्विन्द्रियविषयपरिमाणम् ॥१॥ इति, तथा च यत् तत्र शरीर का और प्रमाणांगुल से पर्वत, पृथ्वी एवं विमानों को मापना चाहिए ॥१॥
इस प्रकरण में इन्द्रियों के विषय का परिमाण आत्मांगुल से ही समझना चाहिए । चक्षु इन्द्रिय के विषय के परिमाण की प्ररूपणा करते हुए भाष्यकार ने कहा है-'नेत्र और मन, ये दोनों अप्राप्यकारी हैं। नेत्र विषय का परिमाण आत्मांगुल से एक लाख योजन से किंचित् अधिक है ॥१॥
शरीर का माप उत्सेधांगुल से ही किया जाता है अतएव देह के आश्रित इन्द्रियों के विषय का परिमाण भी उत्सेधांगुल से ही करना चाहिए, आत्मांगुल से नहीं, तथापि इन्द्रियां देहाश्रित हैं, फिर भी उनके विषय का परिमाण देह से भिन्न है, वह देहाश्रित नहीं है, अतः इन्द्रियों के विषयों का माप आत्मांगुल से करने में कोई दोष नहीं है, कोई अनौचित्य भी नहीं है। भाष्य. कार ने भी कहा है-प्रश्न हो सकता है कि देह का परिमाण उत्सेधांगुल से होता है तो फिर इन्द्रियों के विषय का माप भी उसी से होना चाहिए, इसका उत्तर તેમજ વિમાનને માપવાં જોઈએ ૧ /
આ પ્રકરણમાં ઈન્દ્રિયેના વિષયના પરિમાણુ આત્માંગુલથી જ સમજવાં જોઈએ. ચક્ષુ ઈન્દ્રિયના વિષયના પરિમાણની પ્રરૂપણ કરતા ભાષ્યકારે કહ્યું છે– નેત્ર અને મન એ બને અપ્રાપ્યકારી છે. નેત્રને વિષયનું પરિમાણ આત્માંગુલથી એક લાખ યોજનથી કાંઈક વધારે છે૧૫ - શરીરનું માપ ઉત્સધાંગુલથી જ કરાય છે. તેથીજ દેહની આશ્રિત ઈન્દ્રિયના વિષયનું પરિમાણ પણ ઉત્સાંગુલથી જ કરવું જોઈએ, આત્માગુલથી નહીં, તથાપિ ઈન્દ્રિય દેહાશ્રિત છે, તે પણ તેમના વિષયનું પરિમાણ દેહથી ભિન્ન છે, તે દેહાશ્રિત નથી, તેથી ઈન્દ્રિયેના વિષયનું માપ આત્માગુલથી કરવામાં કેઈ દોષ નથી, કોઈ અનૌચિત્ય પણ નથી.
ભાષ્યકારે કહ્યું પણ છે-“પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે દેહનું પરિમાણુ ઉત્સધાંગુલથી થાય છે તે પછી ઇન્દ્રિયના વિષયનું માપ પણ તેનાથી થવું જોઈએ, તેને ઉત્તર આ
श्री प्रशान। सूत्र : 3
