Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ११ सू०५ भाषाकारणादिनिरूपणम् नाऽयथार्थप्रतिपादनपरतया मोक्षविरोधित्वात्, गौतमः पृच्छति-'कइविहाणं भंते ! भासा पण्णता?' हे गौतम ! कतिविधा खलु भाषा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गोयमा!' हे गौतम ! 'दुविहा भासा पण्णत्ता' द्विविधा भाषा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-पज्जत्तिया य अपज्जत्तिया य' तद्यथा-पर्याप्तिका च अपर्याप्तिका च, पर्याप्ता एव पर्याप्तिका, एवम् अपर्याप्तिका. ऽपि, तव पर्याप्ता खलु भाषा प्रतिनियतरूपतया याऽवधारयितुं शक्या भवति साऽवसेया, सा च सत्या मृषा च बोध्या, तयोरुभयोरपि प्रतिनियतरूपतयाऽव धारयितुं (निश्चेतुं ) शक्य. त्वात् , अपर्याप्ता पुन र्भाषा-या मिश्रतया मिश्रप्रतिषेधात्मकतया वा न प्रतिनियत रूपतया. ऽवधारयितुं शक्या भवति साऽबसेया, सा च सत्या मृषा असत्या मृषा च बोध्या, तयो रुभयोरपि प्रतिनियतरूपेणावधारयितु मशक्यत्वात् , गौतमः पृच्छति-पज्जत्तियाणं भंते ! भासा कतिविहा पण्णता ?' हे भदन्त ! पर्याप्ता खलु भाषा-उपर्युक्तस्वरूपा कतिविधा उत्तर देते हैं-दो प्रकार की भाषा बोलने की भगवान ने अनुमति दी है-सत्य भाषा और अनुभय भाषा अर्थात् व्यवहार भाषा । मृषा भाषा और उभय अर्थात् मिश्रभाषा बोलने की अनुमति नहीं दी गई है, क्यों कि दोनों भाषाएं यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन नहीं करतीं, परन्तु अयथार्थ वस्तु स्वरूप का प्रतिपादन करती हैं, अतएव वे मोक्ष से विरुद्ध हैं।
गौतमस्वामी-पुनः प्रश्न करते हैं-भगवन् ! भाषा कितने प्रकार की है ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! दो प्रकार की भाषा कही गई है-पर्याप्तिका और अपर्यासिका । जो भाषा प्रतिनियत रूप में समझी जा सके, वह पर्याप्तिका भाषा कहलाती है । ऐसी पर्याप्तिका भाषा सत्य और मृषा-दोनों प्रकार की होती है, क्यों कि दोनों प्रकार की भाषा प्रतिनियत रूप से अवधारित की जा सकती है । अपर्याप्ता भाषा वह है जो मिश्रित रूप होने के कारण अथवा मिश्रित-प्रतिषेध रूप होने के कारण प्रतिनियत रूप में अवधारित न की जा આપે છે-બે પ્રકારની ભાષા બોલવાની ભગવાને અનુમતિ આપેલ છે સત્ય ભાષા અને અનુભય ભાષા અર્થાત્ વ્યવહાર ભાષા, મૃષાભાષા અને ઉભય અર્થાત મિશ્ર ભાષા બોલવાની અનુમતિ નથી આપી, કેમકે એ બન્ને ભાષાઓ યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન નથી કરતી પરંતુ અયથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે તેથી જ તે મોક્ષથી વિરૂદ્ધ છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન્ ! ભાષા કેટલા પ્રકારની છે ?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! બે પ્રકારની ભાષા કહેલી છે–પર્યાસિક અને અપર્યાણિકા. જે ભાષા પ્રતિનિયત રૂપમાં સમજી શકાય તે પર્યાસિકા ભાષા કહેવાય છે એવી પર્યાસિકા ભાષા સત્ય અને મૃષા બન્ને પ્રકારની હોય છે, કેમકે બન્ને પ્રકારની ભાષા પ્રતિનિયત રૂપથી અવધારિત કરી શકાય છે. અપર્યાપ્ત ભાષા તે છે જે મિશ્રિત દેવાના કારણે અથવા મિશ્રિત પ્રતિષેધ રૂપ હોવાને કારણે પ્રતિનિયત રૂપમાં અવધારિત
श्री प्रशान। सूत्र : 3
