Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रबोधिनी टीका पद ११ सू०५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
३०१
चेति शेषः, भाषाद्रव्याणां लोकान्तात्परतो गत्युपष्टम्भकधर्मास्तिकायाभावेन गमनासंभवात्, पुनः प्रकारान्तरेण तदेव प्ररूपयन्नाह - ' भासा कओय पभवति, कतिहिव समएहि भासती भासं । भासा कतिपगारा कति वा भासा अणुमयाउ || १ || ' भाषा कुतो - योगात् प्रभवति ? कि काययोगात् ? किंवा वाग्योगाद् भाषा उत्पद्यते ? तथा कतिभिः समयैः भाषा भाषते ? कियदभिः समयैः जीवप्रयत्नविशेषनिसृज्यमानद्रव्यसंघातस्वरूपा भाषा भवति ? इति भावः, तथा भाषा कति प्रकारा - कियद्भेदा भवति ? कति वा भाषा साधुजनानां वक्तुमनुमता अनुज्ञाता वर्तते ? अत्रोत्तरमाह - 'सरीरप्पभवा भासा दोहिय समएहि भासती भासं । भासा चउप्पगारा दोण्णि य भासा अणुमताउ || २ || शरीरप्रभवा - शरीरेभ्यः - शरीरयोगेभ्यः औदारिकादि त्रितय शरीरयोगेभ्यः प्रभवः - उत्पत्ति र्यस्याः सा शरीरप्रभवा - काययोगप्रभवा भाषा भवति, काययोगेन भाषा प्रायोग्यान् पुद्गलान् गृहीत्वा भाषात्वेन परिणमय्य वाग्योगेन होता है। ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरा ने प्ररूपण किया है । लोकान्त से आगे गति सहायक धर्मास्तिकाय का सद्भाव न होने के कारण भाषाद्रव्यों का गमन नहीं होता ।
अब प्रकारान्तर से इसी विषय का कथन किया जाता है भाषा किससे अर्थात् किस योग से उत्पन्न होती है ? क्या काययोग से उत्पन्न होती है अथवा वचनयोग से उत्पन्न होती है ? कितने समयों में भाषा बोलता है ? अर्थात् जीव के प्रयत्न - विशेष के द्वारा त्यागे जाने वाले द्रव्य समूह रूप भाषा कितने समय में बोली जाती है ? भाषा के कितने प्रकार हैं और उनमें से कितने प्रकार की भाषा को बोलने की भगवान् की अनुमति है ?
भगवान् उत्तर देते हैं - भाषा का उद्भव शरीर से होता है, अर्थात् औदारिक आदि तीन शरीरों के योगों से भाषा की उत्पत्ति होती है, अर्थात् भाषा की उत्पत्ति का कारण काययोग है । जीव काययोग के द्वारा भाषा के योग्य તથા અન્ય તીથ કરાએ પ્રરૂપણ કર્યું છે. લેાકાન્તથી આગળ ગતિ સહાયક ધર્માસ્તિકાયના સદ્દભાવ ન હેાવાના કારણે ભાષા દ્રવ્યેનુ ગમન નથી થતું.
હવે પ્રકારાન્તરથી એજ વિષયનું કથન કરાય છે. ભાષા શેનાથી અર્થાત્ કયા યાગથી ઉત્પન્ન થાય છે? શુ કાય ચેગથી ઉત્પન્ન થાય છે અથવા વચનયાગથી ઉત્પન્ન થાય છે? કેટલા સમયમાં ભાષા ખેલાય છે? અર્થાત્ જીવના પ્રયત્ન વિશેષ દ્વારા ત્યજાતા દ્રવ્ય સમૂહ રૂપ ભાષા કેટલા સમયેમાં ખેલી શકાય છે? ભાષાના કેટલા પ્રકાર છે ? અને તેમાં કેટલા પ્રકારની ભાષા ખેલવાની ભગવાનની અનુમતિ છે ?
શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે-ભાષાના ઉદ્દભવ શરીરથી થાય છે, અર્થાત્ દારિક આદિ ત્રણ શરીરના ચેગેાથી ભાષાની ઉત્પત્તિ થાય છે, અર્થાત્ ભાષાની ઉત્પત્તિનું કારણ કાયયેાગ છે, જીવ કાયયેાગ દ્વારા ભાષાના યોગ્ય પુદ્દગલેાને ગ્રહણ કરે છે, પછી તેને
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
