Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ११ सू. ५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
टीका-पूर्व भाषा विषयक सर्वे संशयाः निराकृताः, अथ सामान्येन भाषायाः कारणादि प्ररूपयितुमाह-'भासाणं भंते ! किमादीया कि पवहा कि संठिया किं पज्जवसिया ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! भाषा खलु अवबोधकारणभूता, किमादिका-उपादानकारणातिरितत्वेन किमादिः-मूलभूतं कारणं यस्याः सा किमादिका भवति ? एवं किं प्रभवा-कस्मात प्रभवः-उत्पत्तिर्यस्याः सा किं प्रभवा भवति ? मूलभूते कारणे सत्यपि कस्मात्पुनः कारणान्तराद् भाषा उत्पद्यते इत्याशयः, तथा कि संस्थिता केन संस्थानेन आकारेण संस्थिता भवति ? कस्येव आकारोऽस्या इति भावः, एवं किं पर्यवसिता--कस्मिन् स्थाने पर्यवसितापर्यवसावं-समाप्तिं गता भवति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'भासाणं जीवादीया, सरीरप्पभवा, वजसंठिया, लोगंतपज्जवसिया पण्णत्ता' भाषा खलु अवबोधबीजभूता, जीवा. दिका-जीव आदि:-मूलभूतं कारणं यस्याः सा जीवादिका भवति जीवस्योच्चारणप्रयत्नं विना बोधबीजभूताया भाषाया असंभवात्, तथाचोक्तम्-'तिविहंमि सरीरंमि जीवपएसा हवंति जीवस्स । जेहि उ गेण्डइ गहणं तो भासइ भासओ भासं ॥१॥ त्रिविधे शरीरे (औदारिकवैक्रियाहारकेषु) जीवप्रदेशा भवन्ति जीवस्य (संबद्धा इति ज्ञापनाय) यैस्तु गृह्णाति
टीकार्थ-इससे पहले भाषा संबंधी संशयों का निवारण विचाराया था। अब सामान्य रूप से भाषा के कारण आदि की प्ररूपणा की जाती है
गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! अवबोध की कारणभूत भाषा की आदि क्या है ? अर्थात् उपादान कारण के अतिरिक्त उसका मूल कारण क्या है ? उसका प्रभव अर्थात् उत्पाद किससे होता हैं ? अर्थात् मूल कारण के होने पर भी दूसरे किस कारण से भाषा उत्पन्न होती है ? भाषा का संस्थान अर्थात् आचार क्या है ? भाषा का अन्त कहां होता है ?
भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! अवबोध की बीज भाषा का मूल कारण जीव है, क्यों कि जीव के उच्चारण-प्रयत्न के विना-बोध-बीज भाषा की उत्पत्ति होना संभव नहीं है। कहा भी है औदारिक, वैक्रियक और आहारक,
ટીકાર્થ– એના પહેલા ભાષા સમ્બન્ધી સંશોનું નિવારણ કર્યું હતું હવે સામાન્ય રૂપથી ભાષાના કારણે આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે–
શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન ? અવધના કારણભૂત ભાષાનું આદિ શું છે? અર્થાત્ ઉપાદાન કારણના સિવાય તેનું મૂળ કારણ શું છે? તેને પ્રભવ અર્થાત્ ઉત્પાદશાનાથી થાય છે, અર્થાત્ મૂળ કારણના થવા છતાં પણ બીજા શા કારણે ભાષા ઉત્પન્ન થાય છે? ભાષાનું સંસ્થાન અર્થાત્ આકાર શું છે? ભાષાને અન્ત કયાં થાય છે?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! અવધનું બીજ ભાષાનું મૂલ કારણ જીવ છે, કેમકે જીવના ઉચ્ચારણ પ્રયત્ન સિવાય બેધ બીજ ભાષાની ઉત્પત્તિ થવી સંભવ નથી. કહ્યું પણ છે ઔદારિક, વૈકિયક અને આહારક એ ત્રણ શરીરમાં જીવથી સમ્બદ્ધ પ્રદેશ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
