Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 299

प्रमेयबोधिनी टीका पद ११ सू० ४ वचनविशेवमिरुपणम्
२८३
अश्वा हस्तिनः सिंहा व्याघ्रा वृकाः, द्वीपिनः, ऋक्षाः तरक्षाः पराशराः, रासभा, शगाला:, विडालाः शुनकाः कोलशुनकाः कोकन्तिकाः शशकाः चिल्ललकाः, येऽपि चान्ये तथाप्रकारकाः बहुवचनान्ताः शब्दाः सन्ति कथं सर्वा सा बहुवाक्-बहुत्वप्रतिपादिकावाणी भवति ? तथा हि-मनुष्यादि शब्दानां जातिवाचकत्वात् जातेश्च सामान्यरूपत्वात् सामान्यस्य चैकत्वात् 'एकं नित्य निरवयवमक्रियं सर्वगं च सामान्यमिति वचनात् कथ मत्र बहुवचनम् ? किन्तु बहुवचनेनापि व्यवहारो दृश्यते इत्युभयथा संशयः, इति प्रश्नाशयः। भगवानाह-'हंता, गोयमा !' हे गौतम ! हन्त,-सत्यमेतत् , 'मणुस्सा जाव चिल्ललगा सब्बा सा बहुवऊ'-मनुष्या यावत्- महिषाः, अश्वाः, हस्तिनः, सिंहाः, व्याघ्राः, वृकाः, द्वीपिनः, ऋक्षाः, तरक्षाः, पराशराः, रासभाः, शगालाः, विडालाः, शुनकाः, कोलशुनकाः, कोकन्तिकाः, शशकाः, चित्रकाः, चिल्ललकाः येऽपि चान्ये तथाप्रकारकाः-बहुवचनान्ताः शब्दाः सन्ति सर्वा सा बहुवाक्-बहुत्वप्रतिपादिका वाणी अवति, तथाहि मनुष्यादिशब्दानां
श्री गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! 'मणुस्सा' (मनुष्याः ) यावतू 'चिल्ललगा' (चिल्ललकाः) तथा इसी प्रकार के जो अन्य बहुवचनान्त शब्द हैं, वह सब क्या बहुत्व की प्रतिपादक वाणी है ? ____तात्पर्य यह है कि मनुष्य आदि पूर्वोक्त शब्द जाति के वाचक है और जाति का अर्थ है सामान्य । सामान्य एक होता है । कहा भी है-सामान्य एक है, नित्य है, निरवयव है, क्रियारहित है और सर्वव्यापी है। ऐसी स्थिति में जाति वाचक शब्द बहुवचनान्त किस प्रकार हो सकते हैं ? किन्तु इन शब्दों का बहुवचन में भी प्रयोग देखा है, यही संशय का कारण है।
भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! हां 'मणुस्सा' यावत् 'चिल्ललगा' ये बहुवचनान्त शब्द जो हैं, सो बहत्व को प्रतिपादन करनेवाली वाणी है। इस का कारण यों है-यह ठीक है कि पूर्वोक्त 'मणुस्सा' आदि शब्द जाति के वाचक हैं,
श्री गौतमस्वामी पुन: प्रश्न 3रे छ-3 लगवन् ! मणुस्साः (मनुष्याः) यावत् 'चिल्ललगा' (चिल्ललकाः) तथा मेवा ॥२॥ २ अन्य मयनान्त श६ छ, ते मी शु બહુવની પ્રતિપાદકવાણી છે?
તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્ય આદિ પકત શબ્દ જાતિ વાચક છે અને જાતિને અર્થ છે સામાન્ય ! સામાન્ય એક હોય છે. કહ્યું પણ છે “સામાન્ય એક છે, નિત્ય છે નિરવયવ છે કિયારહિત છે અને સર્વવ્યાપી છે. એવી સ્થિતિમાં જાતિવાચક શબ્દ બહુવચનાત કે પ્રકાર થઈ શકે છે? કિતુ એ શબ્દોને બહુવચનમાં પણ જોયા છે, એજ સંશયનું કારણ છે.
श्री लगवान् उत्तर भाप छ-3 गौतम! , 'मणुस्सा' यावत् 'चिल्ललगा' से બહુવચનાન્ત જે શબ્દ છે તે બહત્વનું પ્રતિપાદન કરનારી વાણું છે, તેનું કારણ આમ
श्री प्रशान। सूत्र : 3