Apbhramsa Vyakarana Gujarati

Author(s): H C Bhayani
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001466/1

Page #1

સિદ્ધહેમગત
અપભ્રંશ વ્યાકરણ વિસ્તૃત ભૂમિકા, શબ્દાર્થ, છાયા, ભાષાંતર,
ટિપ્પણ અને શબ્દસૂચી સહિત
સંપાદક હરિવલ્લભ ભાયાણી
**'
As
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય નવમ જન્મશતાબ્દી
સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ ૧૯૯૩
J
o
riemational

Page #2

સિદ્ધહેમગત
અપભ્રંશ વ્યાકરણ વિસ્તૃત ભૂમિકા, શબ્દાર્થ, છાયા, ભાષાંતર,
ટિપ્પણ અને શબ્દસૂચી સહિત
સંપાદક હરિવલ્લભ ભાયાણી
It
it
!
S
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય નવમ જન્મશતાબ્દી
સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ ૧૯૯૩

Page #3

APABHRAMSA VYĀKARAN
(Apabhraṁsa Grammar) Text and Gujarati Translation of the Apabbramsa Section from Hemacandrācārya's Siddhahema-Śabdānuśāsana
by H. C. Bhayani
1
L
C/o. H. C. Bhayani
શોધિતવર્ધિત ત્રીજી આવૃત્તિ ૧૯૯૩
કિંમત : રૂ. ૫૦-૦૦ ,
પ્રકાશક : કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય
નવમ જન્મશતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણનિધિ, અમદાવાદ C/o. પંકજે સુધાકર શેઠ ૨૭૮, માણેકબાગ સોસાયટી, માણેકબાગ હેલ પાસે, આંબાવાડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫
પ્રાપ્તિસ્થાન: સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર
૧૧૫, હાથીખાના, રતનપોળ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
મુદ્રક: હરજીભાઈ એન. પટેલ
ક્રિશ્ના પ્રિન્ટરી ૯૬૬, નારણપુરા જૂના ગામ, અમદાવાદ–૧૩ * ફોન : ૪૮૪૩૯૩

Page #4

ઉપક્રમ
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે રચેલ પ્રાકૃત વ્યાકરણ (સિદ્ધહેમચન્દ્ર-શબ્દાનુશાસનને આઠમો અધ્યાય) ગત “અપભ્રંશ વ્યાકરણ” તે ગુજરાતી વગેરના ઐતિહાસિક અધ્યયન અને વિકાસની દૃષ્ટિએ તથા અપભ્રંશ કા વગેરે રૂ૫ સાહિત્યના અધ્યયનમાં ઘણું ઉપયોગી છે. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતની સરખામણીમાં અપભ્રંશનું અધ્યયન કરનારો વર્ગ ઘણે વિરલ છે, અને અપભ્રંશ કિલષ્ટ તથા ન સમજાય તેવું–આવી ધારણા સામાન્ય અભ્યાસી વર્ગમાં ઘણી વાર જોવા મળે છે. આ સ્થિતિમાં, આ ધારણું બ્રાન્ત છે અને અસ્થાને છે તેવું પુરવાર કરે તે એક મજાને ગ્રંથ પ્રકાશિત કરતાં અમને ઘણો આનંદ થાય છે. આ ગ્રંથની પ્રથમ આવૃત્તિ ઈ. ૧૯૬૦માં ફાર્બસ ગુજરાતી સભા-મુંબઈ તરફથી પ્રગટ થઈ, ત્યારે પ્રાકથન'માં તે સભાને માનાર્હ મંત્રી શ્રી જતીન્દ્ર હ. દવેએ નૈધેલી વાતનું પુનરાવર્તન અહીં ઉચિત ગણાશે:
પ્રાચીન સાહિત્ય ને ભાષાશાસ્ત્રના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રી ભાયાણીએ ખૂબ પરિશ્રમ લઈ વિદ્યાર્થીઓને તેમજ ઇતર અભ્યાસીઓને ઉપયોગી બને એ દષ્ટિએ આ પુસ્તક તૈયાર કરી આપ્યું છે. ખાસ કરીને ભૂમિકામાં આપેલી અપભ્રંશ સાહિત્ય અને ભાષા વિશેની મૂલ્યવાન સામગ્રી આટલા વ્યવસ્થિત રૂપમાં ગુજરાતીમાં પહેલી જ વાર અપાઈ છે.”
ઘણા સમયથી સાવ અપ્રાપ્ય બનેલા આ અભ્યાસગ્રંથનું આ સંવધિત ત્રીજુ સંસ્કરણ છે. આનું મુદ્રણ કરવાની સંમતિ આપવા બદલ હૈં. હરિવલ્લભ ભાયાણુના અમે અત્યંત આભારી છીએ. આ ગ્રંથના મુદ્રણની જવાબદારી, ડૉ. ભાયાણીની દૃષ્ટિ હેઠળ શ્રી હરજીભાઈ પટેલે (ક્રિશ્ના પ્રિન્ટરી) સંભાળી છે, તે બદલ તેમના પણ અમે આભારી છીએ.
આ ગ્રંથનો લાભ અભ્યાસીઓ વધુ ને વધુ લે તેવી શુભેચ્છા, તેમ જ આવાં ઉત્તમ પ્રકાશને કરવાનો લાભ અમારી સંસ્થાને વારંવાર મળતો રહે તેવી ભાવના.
લિ.
તા. ૨૮-૮-૯૩ અમદાવાદ
કલિકાલ સવજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય નવમ જન્મશતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણ નિધિને
ટ્રસ્ટીગણ

Page #5

પ્રાસ્તાવિક
૧૯૧૮ સુધી અપભ્રંશ સાહિત્ય ખાસ પ્રકાશમાં આવ્યું ન હોવાથી ત્યાં સુધી માત્ર વ્યાકરણવિષયક અને ભાષાદષ્ટિએ માહિતી આપવા પૂરતા જ પ્રયત્ન થયા હતા. એ પછી હસ્તપ્રતની યાદીઓનું અને મહત્ત્વની કૃતિઓનું સંપાદન વધતી ઝડપે થવા લાગ્યું, અને ભાષા તથા સાહિત્યની દૃષ્ટિએ પણ અધ્યયન વિસ્તૃત અને સૂક્ષ્મ બનતું ગયું. અપભ્રંશસંબંધી પ્રાચીન વ્યાકરણના સંપાદન વગેરેના વિષયમાં હેલે, પિશેલ, પંડિત, ગ્રિઅન, ત્રિવેદી, ગુલેરી, દેસાઈ, વૈદ્ય, નીતી-દોત્રી, ઘેષ વગેરેએ; વ્યાકરણના વિષયમાં પિશેલ, યાકોબી, આડેફ, એજન, ગ્રે, તગારે, નીતી-દેત્રી, સેન, ભાયાણી, સ્વાત્સશીટ, વ્યાસ વગેરેએ ભાષાસ્વરૂપની દૃષ્ટિએ હેલે, ભાંડારકર, બીમ્સ, ગ્રિઅન, બ્લેખ, ટર્નર, તેસ્સિરી, ચેટ, ટર્નર, નરસિંહરાવ, દેશી વગેરેએ; શબ્દકોશના વિષયમાં પિશેલ, ખુલર, બેનજી, રામનુજસ્વામી, શેઠ, એજન, આપ્ટે, યાકેબી, ભાયાણી વગેરેએ; સાહિત્યકૃતિઓના સંપાદનના વિષયમાં પંડિત, યાકોબી, શહીદુલ્લા, મોદી, ગાંધી, શાસ્ત્રી, આસ્ટેફ, શેષ, વેલણકર, જૈન, વૈદ્ય, ઉપાધે, જિનવિજયજી, સાંકૃત્યાયન, ભાયાણી, શાહ વગેરેએ; સાહિત્યને લગતી માહિતી, ઇતિહાસ અને ઇતર ચર્ચાનો વિષયમાં દલાલ, યાકેબી, ગાંધી, પ્રેમી, ગુણે, આસ્ટેફ, જૈન, દેસાઈ, જિનવિજયજી, શાસ્ત્રી, ભાયાણી, કાછડ, ઘોષાલ, કાત્રે, દ ત્રીસ વગેરેએ કામ કર્યું છે.
અપભ્રંશના પ્રાચીન વ્યાકરણસાહિત્યમાંથી જે છૂટકટક આપણી પાસે જળવાઈ રહ્યું છે, તેમાં હેમચંદ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણને અપભ્રંશ વિભાગ સૌથી વધુ વિસ્તૃત અને મહત્ત્વ છે, ગુજરાતી, હિંદી વગેરેના ઉદ્દગમની દષ્ટિએ જેમ તેનું ઘણું મૂલ્ય છે, તેમ તેમાં આપવામાં આવેલાં ઉદાહરણ પદ્યોની સાહિત્યિક ગુણવત્તા પણ જેવી તેવી નથી.
હેમચંદ્રાચાર્યના વ્યાકરણના અપભ્રંશવિભાગ (કે ખાલી ઉદાહરણ)નું, અલગ સ્વરૂપે કે પ્રાકૃતવિભાગ સાથે, ઉદયસૌભાગ્યગણિએ સંસ્કૃતમાં, પિશેલે જમનમાં, વૈદ્ય અંગ્રેજીમાં, ગુલોરીએ હિન્દીમાં અને મો. ૬. દેસાઈ, હી. ૨. કાપડિયા, કે. કા. શાસ્ત્રી તથા જ. પટેલ અને હ. બૂચે ગુજરાતીમાં ભાષાંતર કરેલું છે. કેટલાક પદ્યને અર્થ ચર્ચાતા કે ઘટાવતા છૂટક પ્રયાસ પણ આÖોફ, બેચરદાસ, દ

Page #6

ત્રીસ વગેરેએ કર્યા છે. વ્યાસે હસ્તપ્રતો વગેરેને આધારે પાઠશુદ્ધિ અને ઉદાહરણની અર્થ ચર્ચા કરી છે. પ્રસ્તુત પ્રયાસ પણ એ જ દિશામાં છે. સૂત્ર, વૃત્તિ, ઉદાહરણ, સંસ્કૃત શબ્દાર્થ તથા છાયા, ગુજરાતી ભાષાંતર, ટિપણ; અપભ્રંશ ભાષા, સાહિત્ય અને હેમચંદ્રીય અપભ્રંશને લગતી ભૂમિકા, ઉદ્ધત પદ્યોનાં સમાતર પવો અને શબ્દસૂચી : એટલી સામગ્રી આપી છે.
પહેલી બે આવૃત્તિઓનું પ્રકાશન કરનાર ફાર્બસ ગુજરાતી સભાનો અને આ ત્રીજી આવૃત્તિના પ્રકાશન માટે કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય નવમ જન્મ શતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણ નિધિને તથા તેના પ્રેરક મુનિશ્રો શીલચંદ્રવિજયજીનો હું ઋણી છું. ગાંધી જયંતી
હરિવલ્લભ ભાયાણી ૧૯૯૩

Page #7

અનુક્રમ
પૃષ્ઠ.ઉપક્રમ પ્રાસ્તાવિક અનુક્રમ શુદ્ધિપત્રક ભૂમિકા
૧–૫૩ ૧. અપભ્રંશ સાહિત્ય
- : ૧–૧૯ આરંભ અને મુખ્ય સાહિત્યસ્વરૂપ. સંધિબંધ. સ્વયંભૂદેવ. પઉમચરિય. રિમિચરિય. પુષ્પદન્ત. મહાપુરાણું. ચરિતકાવ્ય. પુપદન્ત પછીનાં ચરિતકાવ્ય. ચરિતકાવ્યોની યાદી. કથાકશે. રાસાબંધ. સળંગ મહાકાવ્ય. ધાર્મિક તથા આધ્યાત્મિક કૃતિઓ. પ્રકીર્ણ કૃતિઓ અને ઉત્તરકાલીન વલણો. સંધિ.
૧-૧૫ સંદેશરાસક. પ્રાસ્તાવિક. કર્તા. વસ્તુ. સ્વરૂપ .... ... ૧૬-૧૮ ૨. અપભ્રંશ ભાષા
.. ... ... ૨૦–૨૯ અપભ્રંશના સ્વરૂપવિષયક પ્રાચીન ઉલેખો. અપભ્રંશના સ્વરૂપની વિચારણા
૨૪–૨૯ પરિશિષ્ટ
.. ૨૯-૩૧ ૩. હેમચંદ્રીય અપભ્રંશ
.. ૩૧-૫૩ ધ્વનિવિકાસ. અપભ્રંશનાં કેટલાંક લાક્ષણિક ધ્વનિવલણે. છંદોમૂલક પરિવર્તન. આખ્યાતિક અંગ. સોજક સ્વર. નિર્દેશાથે વર્તમાન. નિર્દેશાર્થ ભવિષ્ય. આજ્ઞાર્થ વર્તમાન. આજ્ઞાર્થ ભવિષ્ય. કુદરતો. શબ્દસિદ્ધિ. કૃતપ્રત્ય. તદ્ધિત પ્રત્યયો. નામિક ઉપતંત્ર. અકારાંત પુલિંગ, નપુંસકલિગ. ઈકોરાંત–ઉકારાંત. સ્ત્રીલિંગ. સાવનામિક રૂપો. અનુગે. પ્રયોગ. ઉપસંહાર
•••
સૂત્રો, વૃત્તિ, શબ્દાર્થ, છાયા, ભાષાંતર ... ટિપ્પણ પરિશિષ્ટ શબ્દસૂચી
•••
..
૧-૧૩૧ ૧૩૨-૧૭૧ ૧૭-૧૮૮ ૧૮૯–૨૧૩
...

Page #8

શુદ્ધિપત્રક
૨૦
अक्खणहँ अक्खणहँ વૃત્તિ પક્ષે (૪) – सुमरिने
૫૩
૫૭
छोल्लिज्जंतु
૫૭
लहंतु
भुहडी भुंहडी
હુંne (દે.) ૩૬૫/૧ પછી ઉમેરો : ૩૬૬/૧ : સરખા : ત્રદ્રજદાચ (મુનિસુંદરસૂરિકૃત “ ઉપદેશ-રભાકર માં;
રયનાસમય વિક્રમની ૧૫મી શતાબ્દી) ૧૮૩
૪ ઉમેરો : ૪૪૩. સરખા :
વા વાયણઉ, જન બેલણ, સુણહ ભસણઉ, સસઉ નાસણ, રાણ લેઉ, સ્ત્રીસ્વભાવ લાડણ, સાંડ ત્રાડણ, કુમિત્ર ફડણઉ, જિહાં ગયા તિહાં ગાજણ, જિહાં કુલીન તિહાં ખાંપણ....
(‘વર્ણકસમુચ્ચય', પૃ. ૧૦૯)

Page #9

આ પ્રકાશનમાં સંપૂર્ણ ઉદાર આર્થિક સહાય શ્રી મહાવીર જૈન . મૂ. પૂ. સંઘ,
શેઠ કે. મૂ. જૈન ઉપાશ્રય નવા વિકાસગૃહ રેડ, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮
તરફથી મળેલ છે, તે બદલ તેમને આભાર માનીએ છીએ.

Page #10

ભૂમિકા
૧. અપભ્રંશ સાહિત્ય અપભ્રંશ સાહિત્યની એક તરત જ ઊડીને આંખે વળગે તેવી વિશિષ્ટતા તેને સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત સાહિત્યથી નોખું તારવી આપે છે. ઉપલબ્ધ અપભ્રંશ જિક એટલે જેનેનું જ સાહિત્ય એમ કહીએ તો પણ ચાલે, કેમ કે તેમનું એમાં જે સમર્થ અને વિવિધતાવાળું નિર્માણ છે, તેની તુલનામાં બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મિણીય (એ તે હજી શોધવાનું રહ્યું–મળે છે તે છૂટાછવાયા ઉલ્લેખે ને થડાંક ટાંચણે જ માત્ર) પરંપરાનું પ્રદાન અપવાદરૂપ, અને તેનું મૂલ્ય પણ મર્યાદિત. અત્યારે તો એમ જ કહેવાય કે અપભ્રંશ સાહિત્ય એટલે જેનેનું આગવું ક્ષેત્ર-જે કે આપણને મળી છે તેટલી જ અપભ્રંશ કૃતિઓ હોય, તે જ ઉપરનું વિધાન સ્થિર સ્વરૂપનું ગણાય. પણ અપભ્રંશ સાહિત્યની ખેજની ઇતિશ્રી નથી થઈ ગઈ—એ દિશામાં હજી ઘણું કરવાનું બાકી છે. એટલે ભવિષ્યમાં મહત્ત્વની કે ગણનાપાત્ર સંખ્યામાં જૈનેતર કૃતિઓ હોવાનું જાણવામાં આવે એ ઘણું શક્ય છે.
પ્રધાનપણે જેન અને ધર્મપ્રાણિત હોવા ઉપરાંત અપભ્રંશ સાહિત્યની બીજી એક આગળ પડતી લાક્ષણિક્તા તે તેનું એકાતિક પદ્યસ્વરૂ૫. અપભ્રંશ ગદ્ય નગણ્ય છે. તેને સમગ્ર સાહિત્યપ્રવાહ છંદમાં જ વહે છે. પણ ભામહ, દંડી, વગેરે સ્પષ્ટપણે અપભ્રંશ ગદ્યકથાને ઉલ્લેખ કરે છે, એ ઉપરથી ગદ્યસાહિત્ય પણ હેવાનું અનુમાન થાય છે. છતાં એ જોવાનું રહે છે કે અપભ્રંશમાં સાહિત્યિક ગદ્યની કઈ બલિષ્ઠ પ્રણાલી વિકસેલી ખરી ?
કઈ જાતની પરિસ્થિતિ વચ્ચે અપભ્રંશ ભાષા અને સાહિત્યને ઉગમ થયો ? આ બાબત હજી સુધી તે ઘણુંખરું અંધકારમાં દટાયેલી છે. આરંભનું સાહિત્ય સાવ લુપ્ત થયું છે. અપભ્રશ સાહિત્યવિકાસના પ્રથમ પાન કયાં તે જાણવાની કશી સાધનસામગ્રી ઉપલબ્ધ નથી. અપભ્રંશના આગવા ને આકર્ષક સાહિત્યપ્રકારો તથા છંદને ઉભવ ક્યાંથી થયે તે કોઈપણ રીતે સ્પષ્ટપણે સમજાવી શકવાની અત્યારે આપણું સ્થિતિ નથી.
આરંભ અને મુખ્ય સાહિત્યસ્વરૂપો સાહિત્યમાં તથા ઉત્કીર્ણ લેખમાં મળતા ઉલ્લેખો પરથી સમજાય છે કે

Page #11

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ઈસવી છકી શતાબ્દીમાં તે અપભ્રંશે એક સ્વતંત્ર સાહિત્યભાષાનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હતું. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતની સાથે સાથે તે પણ એક સાહિત્યભાષા તરીકે ઉલ્લેખાહ ગણાતી. આમ છતાં આપણને મળતી પ્રાચીનતમ અપભ્રંશ કૃતિ ઈસવી નવમી શતાબ્દીથી બહુ વહેલી નથી. એને અર્થ એ થયો કે તે પહેલાંનું બધું સાહિત્ય લુપ્ત થયું છે. નવમી શતાબ્દી પૂર્વે પણ અપભ્રંશ સાહિત્ય સારી રીતે ખેડાતું રહ્યું હોવાના પુષ્કળ પુરાવા મળે છે. નવમી શતાબ્દી પૂર્વેના ચતુર્મુખાદિ નવદસ કવિઓનાં નામ અને થોડાંક ઉદ્ધરણો આપણી પાસે છે, જેમાં જૈન તેમ જ બ્રાહ્મણીય પરંપરાની કૃતિઓનાં સૂચન મળે છે. અને ઉપલબ્ધ પ્રાચીનતમ નમૂનાઓમાં પણ સાહિત્યસ્વરૂપ, શૈલી અને ભાષાની જે સુવિકસિત કક્ષા જોવા મળે છે તે ઉપરથી એ વાત સમર્થિત થાય છે. નવમી શતાબ્દી પૂર્વેના બે' પિંગલકારોના પ્રતિપાદન પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે પૂર્વ કાલીન સાહિત્યમાં અજાણ્યાં એવાં ઓછામાં ઓછાં બે નવાં સાહિત્યસ્વરૂપ–સંધિબંધ અને રાસાબંધ-તથા સંખ્યાબંધ પ્રાસબદ્ધ નવતર માત્રાવૃત્તો અપભ્રંશકાળમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યાં હતાં.
સ ધિબંધ આમાં સધિબ ધ સૌથી વધુ પ્રચલિત રચનાપ્રકાર હતો. એને ઉપયોગ ભાતભાતની કથાવસ્તુ માટે થયેલો છે. પૌરાણિક મહાકાવ્ય, ચરિતકાવ્ય, ધર્મ કથા–પછી તે એક જ હોય કે આખું કથાચક હોય—આ બધા વિષે માટે
ઔચિત્યપૂર્વક સંધિબંધ જાય છે. ઉપલ ધમાં પ્રાચીનતમ સ ધિબંધ નવમી શતાબદી લગભગને છે, પણ તેની પૂર્વે લાંબી પરંપરા રહેલી હેવાનું સહેજે જોઈ શકાય છે સ્વયંભૂની પહેલાં ભદ્ર (કે દતિભદ્ર), ગોવિદ અને ચતુમુખે રામાયણ અને કૃષ્ણકથાના વિષય પર રચના કરી હોવાનું સાહિત્યિક ઉલ્લેખ પરથી અનુમાન થઈ શકે છે. આમાંથી ચતુર્મુખને નિર્દેશ પછીની અનેક શતાબ્દીઓ સુધા માનપૂર્વક થતે રહ્યો છે. ઉકત વિશેનું ધિબંધમાં નિરૂપણ કરનાર એ અગ્રણી અને કદાચ વૈદિક પરંપરાનો કવિ હતા. તેના દિકર નમક સંધિબ ધ કાવ્યને ભોજે અને હેમચંદે ઉલેખ કર્યો છે. દેવાસુરે કરેલું સમુદ્રમંથન એને વિષય હશે એવી અટકળથી વિશેષ કશું તેની વિશે કહી શકાય તેમ નથી.
૧. “ત્રણ' નથી કહ્યા કેમ કે જનાટયની “દવિચિતિ 'વો ઉલ્લેખ પ્રાકૃતપરક છે કે અપભ્રંશ પર તેને નિર્ણય થતું નથી.

Page #12

ભૂમિકા
વયંભૂદેવ ઉપર્યુક્ત પ્રાચીન કવિઓમાંથી કોઈની કૃતિ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી કવિરાજ -સ્વયં ભૂદેવ (ઈસવી નવમી શતાબ્દી)નાં મહાકાવ્યો એ સંધિબંધ વિશેની માહિતી માટે આપણે પ્રાચીનતમ આધાર છે. ચતુર્મુખ, સ્વયંભૂ અને પુષ્પદંત ત્રણે અપભ્રંશના પ્રથમ પંક્તિના કવિઓ છે, અને તેમાંયે પહેલું સ્થાન સ્વયંભૂને આ પવા પણ કોઈ પ્રેરાય. કાવ્યપ્રવૃત્તિ સ્વયંભૂની કુળપરંપરામાં જ હતી. તેણે નાસિક અને ખાનદેશની સમીપના પ્રદેશમાં જુદાજુદા જૈન શ્રેષ્ઠીઓના આયે રહી કાવ્યરચના કરી હોવાનું જણાય છે. સ્વયંભૂ યાપિનીયનામક જૈન પંથને હેય એ ઘણું સંભવિત છે. એ પંથને તેના સમય આસપાસ ઉક્ત પ્રદેશમાં ઘણા પ્રચાર હતે. સ્વયંભૂની માત્ર ત્રણ કૃતિઓ જળવાઈ રહી છેઃ ૧૩મા૩િ અને રિનિવરિ નામે બે પૌરાણિક મહાકાવ્ય અને સ્વમૂછનર નામને પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ છંદોને લગત ગ્રંથ.
पउमरिय ઘ૩મણિ (સં. પwવરિત) એ રામાયાપુરાણ એવા બીજા નામે પણ જાણીતું છે. એમાં પદ્મ એટલે રામના ચરિત પર મહાકાવ્ય રચવાની સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત સાહિત્યની પરંપરાને સ્વયંભૂ અનુસરે છે. 13મન્વરિત માં રજૂ થયેલું રામકથાનું જૈન સ્વરૂપ વાલમીકિ રામાયણમાં મળતા બ્રાહ્મણ પરંપરા પ્રમાણેના સ્વરૂપથી પ્રેરિત હોવા છતાં તે તેનાથી અનેક અગત્યની બાબતમાં જુદુ પડે છે. સ્વયંભૂરામાયણને વિસ્તાર પુરાણની સ્પર્ધા કરે તેટલો છે. તે વિકાર (સં. વિચાર), ૩s#ા (સં. અયોદવા), સુંદર, ગુજ્ઞ (સં. યુદ્ધ) અને ઉત્તર એમ પાંચ કાંડમાં વિભક્ત છે. આ દરેક કાંડ મર્યાદિત સંખ્યાના “સંધિ' નામના ખંડોમાં વહેચાયેલું છે. પાંચે કાંડના બધા મળીને નેવું સંધિ છે. આ દરેક સંધિ પણ બારથી વીસ જેટલા “કડવક નામનાં નાનાં સુગ્રથિત એકમોને બનેલ છે. આ કડવક ( =પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યનું “કડવું') નામ ધરાવતો પદ્યપરિચ્છેદ અપભ્રંશની અને અર્વાચીન ભારતીય-આર્થના પૂર્વકાલીન સાહિત્યની વિશિષ્ટતા છે.
૨. માધ્યમિક ભારતીય-આર્ય છંદે માટે એક પ્ર ચીન અને પ્રમાણભૂત સાધન લેબની તેની અગત્ય ઉપરાંત દામૂછન્દ્રનું મહ વ તેમાં અપાયેલાં પૂર્વકાલીન પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ સાહિત્યનાં ટાંચણેને અંગે છે. આથી આપણને એ સાહિત્યની લત સમૃદ્ધિને સ રે ખ્યાલ આવે છે.

Page #13

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
કથાપ્રધાન વરતુ ગૂથવા માટે તે ઘણું જ અનુકૂળ છે. કડવદેહ કઈ માત્રા છંદમાં રચેલા સામાન્યતઃ આઠ પ્રાસબદ્ધ ચરણયુગ્મને બનેલું હોય છે. કડવકના આ મુખ્ય કલેવરમાં વર્ષ વિષયને વિસ્તાર થાય છે, જ્યારે જરા ટૂંકા છંદમાં બાંધેલે ચાર ચરણને અંતિમ ટુકડો વણ્યવિષયને ઉપસંહાર કરે છે કે વધારેમાં પછીના વિષયનું સૂચન કરે છે. આવા વિશિષ્ટ બંધારણને લીધે, તથા પ્રવાહી ચરણને મોકળાશ આપતા માત્રા છંદોને લીધે અપભ્રંશ સંધિ, સ્વયંપર્યાપ્ત લેકિનાં એકમથી બંધાતા સંસ્કૃત મહાકાવ્યના સગ કરતાં વિશેષ પ્રમાણમાં કથાપ્રધાન વિષયના નિર્વહણ માટે અનુકૂળ હતો. ઉપરાંત અપભ્રંશ સંધિ શ્રોતાઓ સમક્ષ લયબદ્ધ રીતે પઠન કરાવાની કે ગીત રૂપે ગવાવાની પણ ઘણી ક્ષમતા ધરાવતો.
૧૩મરિયના નેવું સંધિમાંથી છેડલા આઠ રવયંભૂના જરા વધારે પડતા આત્મભાનવાળા પુત્ર ત્રિભુવનની ચના છે. કેમ કે કઈ અજ્ઞાત કારણે સ્વયંભૂ
એ મહાકાવ્ય અધૂરું મૂકેલું. આ જ પ્રમાણે પોતાના પિતાનું બીજુ મહાકાવ્ય રિથિ પૂરું કરવાને યશ પણ ત્રિભુવનને ફાળે જાય છે. અને તેણે દizમચરિક (સંqનીવરિત) નામે એક સ્વતંત્ર કાવ્ય રયું હોવાને પણ ઉલ્લેખ છે.
સ્વયંભૂએ પિતાના પુરોગામીઓના ઋણને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં સ્વીકાર કર્યો. છે. મહાકાવ્યના સંધિબંધ માટે તે ચતુર્મુખથી અનુગ્રહીત હોવાનું જણાવે છે, જ્યારે વસ્તુ અને તેના કાવ્યાત્મક નિરુપણુ માટે તે અચાય રવિણને આભાર માને છે. પરમરિયના કથાનક પૂરતો તે રવિણને સંસ્કૃત પદ્મવરિત કે ઉદ્મપુરાણ (ઈ. સ. ૬૭૭-૭૮) ને પગલે પગલે ચાલે છે તે એટલે સુધી કે પ૩ઘરિને વનવરિતને મુક્ત અને સંક્ષિપ્ત અપભ્રંશ અવતાર કહેવો હોય તે કહી શકાય ૪ ને છતાં એ સ્વયંભૂની મૌલિકતા અને ઉચ્ચ પ્રતિની કવિત્વશક્તિનાં પ્રમાણ ઘ૩મરિયમાં ઓછાં નથી. એક નિયમ તરીકે તે વિષેણે આપેલા કથાનકના દરને વળગી રહે છે અને આમેય એ કથાનક તેની નાનીમોટી વિગતો સાથે પરંપરાથી રૂઢ થયેલું હેવાથી કથાવસ્તુ પૂરતો તે મૌલિક કલ્પના માટે કે સંવિધાનની દષ્ટિએ પરિવર્તન
૩. અપભ્રંશ કડવકનું સ્વરૂપ પ્રાચીન અવધી સાહિત્યનાં સૂફી પ્રેમાખ્યાનક કાવ્યોમાં અને તુલસીદાસકૃત રામરરિતમાનસ જેવી કૃતિઓમાં ઉતરી આવ્યું છે,
૪. રવિણનું વક્રવરિત પોતે પણ જેનમહારાટ્રીમાં રચાયેલા વિમલસૂકૃિત ૧૩નરિત્ર (સંભવતઃ ઇસવી ચોથી–પાંચમી શતાબ્દી)ના પહેલદિત સ રકૃત છાયાનુવાદથી ભાગ્યે જ વિશેષ છે.

Page #14

ભૂમિકા
કે રૂપાંતર માટે ભાગ્યે જ કશે અવકાશ રહે. પણ શૈલીની દષ્ટિએ, કથાવસ્તુને શણગારવાની બાબતમાં, વણને ને રસનિરૂપણની બાબતમાં, તેમ જ મનગમતા પ્રસંગને બહેલાવવાની બાબતમાં, કવિને જોઈએ તેટલી છૂટ મળતી. આવી મર્યાદાથી બંધાયેલી હોવા છતાં સ્વયંભૂની સૂક્ષ્મ કલાદટિએ પ્રશસ્ય સિદ્ધિ મેળવી છે. પોતાની ઔચિત્યબુદ્ધિને અનુસરીને આધારભૂત સામગ્રીમાં તે કાપકૂપ કરે છે, તેને ન ઘાટ આપે છે કે કદીક નિરાળો જ ભાગ ગ્રહણ કરે છે.
g૩ જૂરિયના ચૌદમા સંધિનું વસંતનાં દશ્યોની મોહક પૃષ્ઠભૂમિ પર અલે. ખાયેલું તાદશ, ગતિમાન, ઈદ્રિયસંતર્પક જલક્રીડા વર્ણન એક ઉત્કૃષ્ટ સર્જન તરીકે પહેલેથી જ પંકાતું આવ્યું છે. જુદાં જુદાં યુદ્ધદ, અંજનાના ઉપાખ્યાન (સંધિ ૧૭-૧૮ ના કેટલાક ભાદ્રકવાળા પ્રસંગે, રાવણના અગ્નિદાહના ચિત્તહારી પ્રસંગમાંથી નીતરતે વેધક વિવાદ (૭૭મો સંધિ) –આવા આવા હૃદયંગમ ખંડમાં સ્વયંભૂની કવિપ્રતિભાના પ્રબળ ઉમેષનાં આપણે દર્શન કરી શકીએ.
માજિક સ્વયંનુ ભુ બીજુ મહાકાય મહાકાવ્ય રિનિવરિત (સં. મરિષ્ટનિવરિત) અથવા રિવંતપુરા (સં. રિવંશપુરા) પણ પ્રસિદ્ધ વિષયને લગતું છે. તેમાં બાવાશમાં તીર્થંકર અરિષ્ટનેમિનું જીવનચરિત તથા કૃષ્ણ અને પાંડની, જૈન પરંપરા પ્રમાણેની કથા અપાયેલી છે. તેના માત્ર પહેલા બે કાંડ પ્રકાશિત થયા છે. તેના એક સે બાર સંધિ(જેના બધાં મળીને ૧૯૩૭ કડવક અને ૧૮૦૦૦ બત્રીશ. અક્ષરી એકમો–'ગ્રંથા–છે)ને ચાર કાંડમાં સમાવેશ થાય છે? વાયર (સં. વાવ), કુ, (સં. યુદ્ધ) અને ઉત્તર આ વિષયમાં પણ સ્વયંભૂની પાસે કેટલીક આદર્શ ભૂત પૂર્વકૃતિઓ હતી. નવમી શતાબ્દી પહેલાં વિદાધે પ્રાકૃતમાં, જિનસેને (ઈ. સ. ૭૮૩-૮૪) સંસ્કૃતમાં અને ભદ્ર કે દક્તિભઠે? ભદ્રા ?), ગોવિન્દ તથા ચતુર્મુખે અપભ્રંશમાં હરિવંશના વિષય પર મહાકાવ્ય લખ્યાં હોવાનું જણાય છે. રિપિરિયને નવાણુમાં સંધિ પછી અંશ સ્વયંભૂના પુત્ર ત્રિભુવનને રચેલે છે, અને પાછળથી ૧મી શતાબ્દીમાં તેમાં ગોપાચલ(=વાલીઅર ના એક અપભ્રંશ કવિ યશકીતિ ભટ્ટારકે કેટલાક ઉમેરા કરેલા છે.
રામ અને કૃષ્ણના ચરિત પર સ્વયંભૂ પછી રચાયેલાં અપભ્રંશ સંધિબદ્ધ કાવ્યોમાંથી કેટલાંકને ઉલલેખ અહીં જ કરી લઈએઆ બધી કૃતિઓ હજી અપ્રસિદ્ધ

Page #15

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
છે : ધવલે (ઈસવી અગીઆરમી શતાબ્દી પહેલાં ૧૨૨ સંધિમાં રિવ્રપુરાન રચ્યું. ઉપયુક્ત યશકીર્તિ ભટ્ટારકે ૩૪ સંધિમાં giદુપુરાણ (સં. પાંડુપુરા) (ઈ. સ. ૧પર ૩) તથા તેના સમકાલીન પંડિત રધુ અપરનામ સિંહસેને ૧૧ સંધિમાં રામાયણ વિષયક વદપુરાણ (સં. રામપુરા) તેમ જ વિનારિય (સં. નેમિનાથવરિત) રચ્યાં. એ જ સમય લગભગ શ્રુતકીર્તિએ ૪૦ સંધિમાં ) હરિવંતપુરાણ સં. હરિવરપુરા) (ઈ. સ. ૧૫૫૧) પુરૂ કર્યું. આ કૃતિઓ સ્વયંભૂ પછી સાત સો જેટલાં વરસે પણ રામાયણ અને હરિવંશના વિષયોની જીવતા જૈન પરંપરા અને કપ્રિયતાના પુરાવારૂપ છે.
પુષ્પદંત પુષ્પદન્ત (અપ. પુણવંત) અપરના મમ્મય (ઈ. સ. ૯પ૭ ૯૭રમાં વિદ્યમાનની કૃતિઓમાંથી આપણને સંધિબંધમાં ગૂંથાતા બીજા બે પ્રકારની જાણ થાય છે. પુષ્પદંતનાં માતાપિતા બ્રાહ્મણ હતાં. તેમણે પાછળથી દિગંબર જૈન ધર્મ સ્વીકારેલે. પુષ્પદંતનાં ત્રણેય અપભ્રંશ કાવ્યની રચના માન્યખેટ ( = હાલના આંધ્રપ્રદેશમાં આવેલું માલ ખેડ)માં રાજ્ય કરતા રાષ્ટ્રફિટ રાજા કૃષ્ણ ત્રીજા (ઈ. સ. ૯૩૯-૯૬૮) અને દિગદેવ (ઈ. સ. ૯૬૮-૯૭૨)ના પ્રધાને અનુક્રમે ભરત અને તેના પુત્ર નન્નના આશ્રય નીચે થઈ હતી. સ્વયંભૂ અને તેને પુરેગામીઓએ રામ અને કૃષ્ણપાંડવનાં કથાનકને ઠીકઠીક કસ કાઢવ્યો હતો. પુષ્પદન્તની કવિપ્રતિભાએ જેને પુરાણકથાના જુદા–અને વિશાળતર–પ્રદેશોમાં વિહરવાનું પસંદ કર્યું. જૈન પૌરાણિક માન્યતા પ્રમાણે પૂર્વાના સમયમાં ત્રેસઠ મહાપુરુષો (કે શલાકા પુરુષા) થઈ ગયા. તેમાં વીશ તીર્થકર, બાર ચક્રવતી, નવ વાસુદેવ (=અર્ધચક્રવતી) નવ બલદેવ (તે તે વાસુદેવના ભાઈ) અને નવ પ્રતિવાસુદેવ (એટલે કે તે તે વાસુદેવના વિરોધીને સમાવેશ થાય છે. લક્ષ્મણ, પદ્મ (= રામ). અને રાવણ એ આઠમા બલદેવ, વાસુદેવ ને પ્રતિવાસુદેવ, તથા કૃષ્ણ, બલભદ્ર અને અને જરાસંધ એ નવમાં ગણાય છે. આ ગેસઠ મહાપુરુષોને જીવનવૃત્તાંત આપતી રચનાઓ “મહાપુરાણ” અથવા “ત્રિષ્ટિમહાપુરુષા કે શલાકા પુરુષ–ચરિત'ને નામે ઓળખાય છે. આમાં પહેલા તીર્થકર ઋષભ અને પહેલા ચક્રવતી ભરતનાં ચરિતને વર્ણવતો આરંભને અંશ “આદિપુરાણ, અને બાકીના મહાપુરુષોનાં ચરિતવાળો અંશ “ઉત્તરપુરાણું કહેવાય છે.
મહાપુરાણ પુષ્પદન્ત પહેલાં પણ આ વિષય પર સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતમાં કેટલીક પઘ

Page #16

ભૂમિકા
કૃતિઓ રચાયેલી પણ અપભ્રંશમાં પહેલવહેલાં એ વિષયનું મહાકાવ્ય બનાવનાર પુષદન્ત હેવાનું જણાય છે. મહાપુરાણ કે તિરસ્ટમહાપુરિસપુર (સં. ત્રિષ્ટિ મહાપુરુષ[ળાસર) નામ ધરાવતી તેની એ મહાકૃતિમાં ૧૦૨ સંધિ છે, જેમાંથી પહેલા સાડત્રીસ સંધિ આદિપુરાણને અને બાકીના ઉત્તપુરાણને ફાળે જાય છે.
પુષ્પદન્ત કથાનક પુર જિનમેન-ગુણભદ્રકૃત સંસ્કૃત ત્રિષષિટપ્રદાપુરુષIntaging (ઈ. સ. ૮૮૮માં સમાપ્ત)ને અને કવિ પરમેષ્ઠીની લુપ્ત કૃતિને આધાર લીધે જણાય છે આ વિષયમાં પણ પ્રસંગે અને વિગતે સહિત કથાનકોનું સમગ્ર કલેવર પરંપરાથી રૂઢ થયેલું હતું, એટલે નિરૂપણમાં નાવિન્ય અને ચારુતા લાવવા કવિને માત્ર પિતાની વર્ણનની અને શૈલી સજાવટની શક્તિઓ પર જ આધાર રાખવાને રહેતે વિષયે કથાનાત્મક સ્વરૂપના ને પૌરાણિક હોવા છતાં જૈન અપભ્રંશ કવિઓ તેમના નિરૂપણમાં પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃતના આલંકારિક મહાકાવ્યની પર પરા અપનાવે છે અને આછાપતળા કથાનકકલેવરને, અલંકાર, છંદ અને પાંડિત્યના ઠઠેરાથી ચઢાવે બતાવે છે તેનું એક કારણ એ પણ છે. રિટ્ટોનિચરિયમાં સ્વયંભૂ આપણને સ્પષ્ટ કહે છે કે કાવ્યરચના કરવા માટે તેને વ્યાકરણ ઈ દીધું, રસ ભરતે, વિસ્તાર વ્યાસે. છંદ પિંગલે, અલંકાર ભામહ અને દંડીએ, અક્ષરડ બર બાણે, નિપુણત્વ શ્રીહર્ષ અને છણી દ્વિપદી ને વકથી મંડિત પદ્ધડિકા ચતુમુખે આપ્યાં. પુષ્પદન્ત પણ પરોક્ષ રીતે આવું કહે છે, વિદ્યાનાં બીજાં કેટલાંક ક્ષેત્રમાં પ્રતિષ્ઠિત એવાં શેડાંક નામ ઉમેરે છે અને એવી ઘેષણ કરે છે કે પિતાના મહાપુરામાં પ્રાકૃતલક્ષણે, સકલ નીતિ, છંદભંગી, અલંકારે, વિવિધ રસો તથા તસ્વાર્થને નિર્ણય મળશે સંસ્કૃત મહાકાવ્યોને આદર્શ સામે રાખી તેની પ્રેરણાથી રચાયેલાં અપભ્રંશ મહાકાવ્યોનું સાચું બળ વસ્તુના વૈચિય કે સંવિધાન કરતાં વિશેષ તે તેના વર્ણન કે નિરૂપણમાં રહેલું છે.
સ્વયંભૂની તુલનામાં પુપદત અલંકારની સમૃદ્ધિ, છ દેવૈવિધ્ય અને પત્તિ ઉપર વિશેષ આધાર રાખે છે. છ દે ભેદની વિપુલતા તથા સંધિ અને કડવકની દીઘતા પુષ્પદન્તના સમય સુધીમાં સંધિસંબંધનું સ્વરૂપ કાંઈક વધુ સંકુલ થયું હોવાની સૂચક છે. મહાપુરાનના ચેથા, બારમા, સત્તરમાં, બેંતાળીસમા, બાવનમા ઇત્યાદિ સંધિઓના કેટલાક અંશે પુષ્પદાની અસામાન્ય કવિત્વશક્તિનાં ઉત્તમ ઉદાહરણ તરીકે ટાંકી શકાય. મહાપુરાણના ૬૯થી ૭૯ સંધિમાં રામાયણની સ્થાને સંક્ષેપ અપાવે છે, ૮૧થી ૨ સંધિ જૈન હરિવંશ આપે છે. જ્યારે અંતિમ અંશમાં ગ્રેવીશમાં તથા વીસમા તીર્થંકર પાશ્વ અને મહાવીરનાં ચરિત છે.

Page #17

અપભ્રા વ્યાકરણ
ચતિકાવ્ય
પુષ્પદન્તનાં બીજાં એ કાવ્ય, નયકુમારિય (સ.. નાળમારિત) અને નસફરિય (માં, યશોધરરિત) પરથી જોઈ શકાય છે કે વિશાળ પૌરાણિક વિષયા ઉપરાંત જૈન પુરાણ, અનુશ્રુતિ કે પર ંપરાગત ઋતિહાસની પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓનાં મેધક જીવનચરિત આપવા માટે પણ સધિબંધ વપરાતા. વિસ્તાર અને નિરૂપણની દૃષ્ટિએ આ ચરિતકાવ્ય કે થાકાવ્યા સંસ્કૃત મહાકાવ્યોની પ્રતિકૃતિ જેવાં ગાય. આમાં પણ પુષ્પદન્ત પાસે કેટલાંક પૂર્વ'દૃષ્ટાંત હાવાં જોઈએ. અછડતા ઉલ્લેખ પરથી આપણે પુષ્પદન્તની પહેલાંના એછામાં ઓછાં એ ચરિતકાવ્યેના નામ જાણીએ છીએ એક તે સ્વયંભૂકૃત સુદ્યય અને બીજું તેના પુત્ર ત્રિભુવનકૃત ૫ ચમીરરિય. ગાયમાત્તરિય નવ સંધિમાં તેના નાયક નાગકુમાર( જૈન પુરાણક્યા પ્રમાણે ચાવીશ કામદેવમાં એકનાં પરાક્રમા વણુવે છે અને સાથે તે ફ્રાગણુ શુદ્ધિ પાંચમને દિવસે શ્રીપ ંચમીનું વ્રત કરવાથી થતી ફળપ્રાપ્તિનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.
=
પુષ્પદન્તનું ત્રીજુ કાળ્યે જ્ઞસહષરિય ચાર સંધિમાં ઉજ્જયિનીના રાજા ચશેાધરની કથા આપે છે અને તે દ્વારા પ્રાણિવધના પાપનાં કડવાં ફળે! ઉદાહત કરે છે. પુષ્પદંતની પહેલાં અને પછી આ જ સ્થાનકને ગૂ થતી પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ અને અર્વાચીન ભાષાએમાં મળતી અનેક રચનાએ એ વિષય જેમાં અતિશય લાકપ્રિય હોવાની સૂચક છે.
પુષ્પદ તનું પ્રશિષ્ટ કાવ્યરીતિ પરનું પ્રભુત્વ, અપભ્રંશ ભાષામાં અનન્ય પાર'ગતતા, તેમ જ બહુમુખી પાંડિત્ય તેને ભારતના કવિઓમાં માનવંતુ સ્થાન અાવે છે. એક સ્થળે કાવ્યના પોતાના આદર્શોના આછે ખ્યાલ આપતાં તે કહે છે કે ઉત્તમ કાવ્ય શબ્દ અને અર્થના અલંકારથી તથા લીલાયુક્ત પદાવલિથી મંડિત, રસભાવનિરંતર, અથની ચારુતાવાળું, સર્વ વિઘાકલાથી સમૃદ્ધ, વ્યાકરણુ અને છેદી પુષ્ટ અને આગમથી પ્રેરિત હાવુ જોઈએ, ઉચ્ચ કૅટિનું અપભ્રંશ સાહિત્ય આ આદના સાક્ષાત્કાર કરવામાં પ્રયત્નશીલ રહ્યુ છે, પણ તેમાં સૌથી વધુ સફ્ળતા પુષ્પદન્તને મળી છે એમ કહેવામાં કશી અત્યુતિ નથી.
પુષ્પદંત પછીનાં ચરિતકાવ્ય
પુષ્પદન્ત પછી આપણને સંધિબદ્ધ ચરિતકાવ્યા કે કથાકાવ્યેાના પુષ્કળ નમૂના મળે છે. પણ તેમાંના બણાંખરા હજી માત્ર હસ્તપ્રતરૂપે જ રહ્યાં છે. જે કાંઈ થેાડાં પ્રકાશિત થયાં છે, તેમાં સૌથી મહત્વની ધનપાલકૃત મત્તિ દ

Page #18

ભૂમિકા
(અવિષ્યવૃત્ત થાય છે. ધનપાલ દિગંબર ધકેટ વણિક હતા અને સંભવતઃ ઈસવી બારમી શતાબ્દી પહેલાં થઈ ગયે. બાવીશ સંધિના વિસ્તારવાળું તેનું કાવ્ય પ્રમાણમાં સરળ શૈલીમાં ભવિષ્યદત્તની કૌતુકરંગી ક્યા કહે છે અને સાથે સાથે કાર્તિક સુદિ પાંચમને દિવસે આવતું શ્રુતપંચમીનું વ્રત કરવાથી મળતા ફળનું ઉદાહરણ આપવાને ઉદ્દેશ પણ પાર પાડે છે તેનું કથાનક એવું છે કે એક વેપારી નિષ્કારણ અણગમે આવતાં પુત્ર ભવિષ્યદત્ત સહિત પિતાની પત્નીને ત્યાગ કરે છે અને બીજી પત્ની કરે છે ભવિષ્યદત્ત મોટે થતાં કોઈ પ્રસંગે પરદેશ ખેડવા જાય છે ત્યારે તેને ઓરમાન ના ભાઈ બે વાર કપટ કરી તેને એક નિજન દ્વીપ પર એકલોઅટૂલે છોડી જાય છે. પણ માતાએ કરેલા શ્રુતપંચમી વ્રતને પરિણામે છે. તેની બધી મુશ્કેલીઓને અંત આવે છે, તેને ઘણે ઉદય થાય છે અને શત્રુને પરાજય કરવામાં રાજાને સહાય કરવા બદલ તે રાજ્યાઉંને અધિકારી બને છે. મરણ પછી ચોથા ભાવમાં શ્રુતપંચમીનું વ્રત કરવાથી તેને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે ધનપાલ પહેલાં આ જ વિષય પર અપભ્રંશમાં ત્રિભુવનનું જંત્રવિર તથા પ્રાકૃતમાં મહેપરની નળસંરકીબો રાં નવગ્રોથા) મળે છે. ધન પાલની સમીપના સમયમાં શીધરે ચાર સંધિમાં અપભ્રંશ વિસરવરિય (સં. મવિશ્વરિત) ઈ. સ. ૧૭૪માં રચેલું છે, જે હજી અપ્રસિદ્ધ છે.
કનકામરનું વરદારિર (સં. વાઇરતિ દસ સંધિમાં એક પ્રત્યેકબુદ્ધ (એટલે કે સ્વયંપ્રબુદ્ધ સંત)નો જીવનવૃત્તાંત આપે છે. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ કરકંડની વાત આવે છે.
ધાદિલકૃત ૧૩મસિરિરર ( સં. શ્રીવરિત ) ( ઈસવી અગિયારમી શતાબ્દી લગભગ) કપટભાવયુક્ત આચરણનાં માઠાં ફળ ઉદાહત કરવા ચાર સંધિમાં પદ્મશ્રીને ત્રણ ભવને વૃત્તાંત આપે છે. વસ્તુ હરિભદ્રની પ્રસિદ્ધ પ્રાપ્ત કથા સમારંચદાની એક અવાંતરકથા ઉપરથી લીધેલું છે.
પણ પહેલાં કહ્યું તેમ સંધિ બદ્ધ ચરિતકાવ્યના ઘણા મોટા ભાગને હજી મુદ્રણનું સદ્ભાગ્ય નથી સાંપડયું. અહી આપણે તેવાં કાવ્યોની એક યાદી–અને તે પણ સંપૂર્ણ નહીં—આપીને જ સંતોષ માનશું. સામાન્ય રીતે આ કાવ્યો અમુક જેન સિદ્ધાંત કે ધાર્મિક-નૈતિક માન્યતાના દષ્ટાંત લેખે કેઈક તીર્થંકરનું કે જૈન પુરાણુક્યા, અનુશ્રુતિ કે ઈતિહાસના કેઈક યશસ્વી પાત્રનું ચરિત વર્ણવે છે

Page #19

૧૦
चन्द पहचरिय
सम्मइजिगचरिय
मेहेरचरिय
धणकुमारचरिय
वड्ढमाणकव
નામ
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
રિતકાળ્યેાની યાદી
पासपुराण
( સ, પાર્શ્વપુરા ) નમ્પૂમામિરિય (સં. નમ્બૂશ્ર્વામિત્તરિત
जम्बूसामिचरिय
( u'. arqeaıfkafa )
सुदंसणचरिय ( સ, મુરારિત ) विलासवइकहा पासचरिय ( સં. પાર્શ્વ ચરિત ) सुकुमालवरिय
(સં. સુકુમાજીન્નતિ )
સુમાતામિત્રયિ( સ'. સુક્કુમાષ્ટવામિશ્વરિત ) पज्जुण्णकहा (સં. પ્રવ્રુશ્ર્વયા ) जिणदत्तचरिय ( સ . પ્રિનત્તરિત ) वयरसामिचरिय (સ', વસ્ત્રસ્વામિતિ ) વાહુહિફેવરિય (સ'. નાદુટિફેવપરિત )
सेणियचरिय

પદ્મકીર્તિ
સાગરદત્ત
વીર
૧૧
નયનંદી ૧૧
(સ'. વિષ્ટાસવતીજયા) સાધારણ કે સિદ્ધસેન ૧૧
શ્રીધર
કર
(સ'. સમ્મતિનિનરિત )
(સં. મેઘેશ્વર-રિત )
ધનપાલ
( સં. એશિષ્ઠજ્જરિત ) જયમિત્ર હુલ્લ
( સ. અપ્રમત્તરિત )
યશ:કીર્તિ
રઈધૂ
(સ, ધનકુમારન્નતિ ) ( સં. વર્ષમાનાz )
अमर सेणचारिय ( સ. અમરક્ષેનન્નતિ ) ગાયકુમારચરિત (સં. નાગકુમારચરિત ) सुलोयणाचरिय (સં. મુસ્ટોરનાપતિ )
કવિ
,,
..
જયમિત્ર હલ્લ માણિકયરાજ
""
દેવસેન
કથાકાશા
શ્રીધર
પૂર્ણ ભદ્ર
સિદ્ધ કે સિદ્ધ ૧૫ ૧૨ મી શતાબ્દી લખણ
૧૧
૧૨૧૯
વરદત્ત
સંધિ રચનાસમય સંખ્ય, ઇસવીસનમાં
૧૮

૧૧
.
૧૩
૪
ર્
૧૮
૧૩૯૮
૦૧ ૧૫ મી શતાબ્દી
૧૧
11
T
૧૦૨૦
૧૦૨૦
૧૦૪૦
tze
૧૧૩૩
૧૧૫૨
""
૨૮
...
....
..
""
,,
ܕܕܝ
,''
અહી સુધીમાં ગણાવ્યા તે ઉપરાંત બીજો એક વિષયપ્રકાર પણ સધિ ધર્મા મળે છે. તે છે કોઈ વિશિષ્ટ જૈન ગ્રંથમાં પ્રતિપાદિત થયેલા અમુક ધામિક વા નૈતિક વિષયને ઉદાહત કરતી ક્યાવલી. ‘થાકાશ' નામે જાણીતા આ સાહિત્યની સંખ્યાબં ધ કૃતિએ સ ંસ્કૃત અને પ્રાકૃતમાં મળે છે. અપભ્રંશમાં ૧૬:
','

Page #20

ભૂમિકા
તથા ૫૮ સંધિના બે ભાગમાં રચાયેલું નયનંદીકૃત કયઋવિધિવિહાર વાવ (સં. ૧૪વિધિવિધાન વાક્ય) ઈ. સ ૧૦૪૪) તથા ૫૩ સંધિમાં નિબદ્ધ શ્રી ચંદ્રકૃત હોય (સં. થાકોર ) (ઈસવી અગિયારમી સદી) એ બને, શ્રમણજીવનને લગતા અને જૈન શૌરસેનીમાં રચાયેલા આગમકલ્પ પ્રસિદ્ધ દિગંબર ગ્રંથ માવતી-મારાઘનાની . સાથે સંકળાયેલી કથાઓ વર્ણવે છે. નયનદી અને શ્રીચંદે પિતાની કૃતિઓ પુરોગામી સસ્કૃત અને પ્રાકૃત આરાધનાથાકેશને આધારે રચી હોવાનું . જણાવ્યું છે
૨૧ સંધિને શ્રી ચંદ્રકૃત સંસળવળas ( સં. નકથા નજs) (ઈસ. ૧૦૬૪, ૧૧ સંધિની હરિકૃત ધમૂ વિવ (સં. ઘર્મા ) ( ઈ. સ. ૮૮૮), ૧૪ સંધિનું અમરકીર્તિકૃત છમ્મવાત (સં. દેશ) અને સંભવત: ૭ સ ધિનું શ્રુતકીતિકૃત પરિવિયાકાર (સં પરમેષિagયારાવાર) ( ઈ. સ. ૧૪૯૭) વગેરેને પણ આ જ પ્રકારમાં સમાવેશ થાય છે. આમાંની બે કૃતિઓ જ હજી સુધીમાં પ્રકાશિત થઈ છે.
આમાં હરિગની ધમga તેના વસ્તુની વિશિષ્ટતાને કારણે ખાસ : રસપ્રદ છે. તેમાં મુખ્યત્વે બ્રાહ્મણપુરાણો કેટલાં વિસંગત અને અર્થહીન છે. તે સચેટ યુક્તિથી પુરવાર કરીને મનોવેગ પિતાના મિત્ર પવનવેગ પાસે જેના ધર્મને સ્વીકાર કરાવે છે તેની વાત છે મને વેગ પવનવેગની હાજરીમાં એકબ્રાહ્મણસભા સમક્ષ પોતાને વિશે સાવ અસંભવિત અને ઉટપટાંગ જોડી કાઢેલી વાતો કહે છે. અને જયારે પિલા બ્રાહ્મણે તેને માનવાની ના પાડે છે, ત્યારે તે ૨ માયણ, મહાભારત અને પુરાણોમાંથી એવા જ અસંભવિત પ્રસ ગો ને બનાવો સમર્થનમાં ટાંકી પિતાના શબ્દોને પ્રમાણભૂત ઠરાવે છે. હરિર્ષણની આ કૃતિને આધાર કોઈક પ્રાકૃત રચના હતી. પરિકવને અનુસરીને પછીથી સંસ્કૃત તેમ જ બીજી ભાષાઓમાં કેટલાંક કાવ્યો રચાયાં છે. હરિભદ્રકૃતિ પ્રાકૃત પૂર્વાદાન ( ઈસવી આઠમી શતાબ્દી માં આ જ કથાવુક્તિ અને પ્રજન છે. આ વિષયની સર્વપ્રથમ કૃતિ એનાથી પણ આગળની છે.
આ સંક્ષિપ્ત વૃત્તાંત પરથી અપભ્રંશ સાહિત્યમાં સંધિબંધનું કેટલું મહત્ત્વ'. છે તેને ઘટતે ખ્યાલ મળી રહેશે.
રાસાબંધ સંધિબંધની જેમ અપભ્રંશે સ્વતંત્રપણે વિકસાવેલું અને ઠીકઠીક પ્રચલિત

Page #21

:
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ખીજું સાહિત્યસ્વરૂપ તે રાસાબ ંધ. તે ઊમિ પ્રધાન કાવ્યના પ્રકારની, મધ્યમ માપની (એ રીતે સંસ્કૃત ખંડકાવ્યનું સ્મમણુ કરાવતી ) રચના હોવાની અટકળ થઈ શકે છે. તેમાં કાવ્યના કલેવર માટે સામાન્ય રીતે અમુક એક પર પરારૂઢ માત્રાછંદ પ્રયેાજાતા, જ્યારે વૈવિધ્ય માટે વચ્ચે વચ્ચે ભાતભાતના રુચિર છંદો વપરાતા. રાસાબને પ્રચાર અને લેાકપ્રિયતા આપણને ઉપલબ્ધ પ્રાચીનતમ પ્રાકૃત-અપભ્રંશના પિૉંગલકારોએ આપેલી રાસકની વ્યાખ્યાથી સમ થિત થતાં હોવા છતાં ( સ્વયંભૂ તે તેને પડિતગેષ્ઠીએમાં રસાાયણરૂપ કહીને વખાણે છે), એક પણ પ્રાચીન રાસાને નમૂને તે! ઠીક, નામે ય નથી જળવાઈ રહ્યું એ આશ્ચર્યની વાત છે. અને પાછળના સમયમાં પણ આ મહત્ત્વના અપભ્રંશ કાવ્યપ્રકાર વિશેનું આપણું અજ્ઞાન ઘટાડે તેવી સામગ્રી સ્વલ્પ છે. સતત અને ધરમૂળનું પરિવર્તન પામીને રાસા અર્વાચીન ભારતીય-આય સાહિત્યમાં એગણી. શમી શતાબ્દીના અંત સુધી ચાલુ રહ્યા છે. પ્રાચીન રાજસ્થાની સાહિત્યમાં ઘણુ’ખર'. જૈન લેખકોના રચેલા રસાએ સેકડોની સખ્યામાં મળે છે. પણ અપભ્રંશમાં ઠેઠ તેરમી શતાબ્દી લગભગના સુંઢેારાષ્ટ્ર અને બારમી શતાબ્દી લગભગના સાહિત્યદષ્ટિએ મૂલ્યહીન એક ઉપદેશાત્મક જૈન રાસ સિવાય ખીજુ` શુ` મળતું નથી. આમાં પાછલી કૃતિ પરેશરસાયનાસ એશી પદોમાં સદૃગુરુ અને સદ્દમ'ની પ્રશ'સા અને ક્રુગુરુ અને દુધની નિંદા કરે છે. એ રાસકકાવ્ય એક પ્રતિનિધિરૂપ કૃતિ નહીં, પણ લોકપ્રિય સાહિત્યપ્રકારને ધમ પ્રચાર અર્થે ઉપયેાગ થવાનું ઉત્તરકાલીન ઉદાહરણ માત્ર છે. કેઈ અારેવયાયના ઉલ્લેખ અગિયારમી શતાબ્દીની અને માળિય-પ્રસ્તાાિ-પ્રતિષદ્ધ-રાસના બારમી શતાબ્દીની કૃતિમાં મળે છે.
૧૨
સંવેારાસના વિશિષ્ટ મહત્ત્વને કારણે તેને લગતી માહિતી સહેજ વિસ્તારથી પરિશિષ્ટમાં આપી છે.
વસ તે!ત્સવ સાથે સંકળાયેલી ચર્ચોરીનામક ગેય રચનાએ પણ અપભ્રંશમાં રચાયેલી જણાય છે. પણ અગિયારમી શતાબ્દીની શાન્તિનાચર્સરીના ઉલ્લેખ સિવાય અને તેરમી શતાબ્દીની એક એધાત્મક જૈત રચના સિવાય કશુ જળવાયું નથી.
સળગ મહાકાવ્ય
વિશિષ્ટ બ ધવાળા સ ંધિકાવ્ય ઉપરાંત અપભ્ર ંશમાં સળ ંગ છ દાબદ્ધ મહાકાવ્યા પણ રચાયાં છે. અપભ્રંશ સ્થાાવ્ય માટે સ`ધિબંધ જ નિયત હતા એવું નથી. કેમ કે આર ંભથી અંત સુધી નિરપવા ણે એક જ છંદ યાજાયા ઢાય અને

Page #22

ભૂમિકા
૧૩'
બંધારણુ કે વિષયાદિત અવલ ખીને કોઈ પણ જાતના વિભાગ કે ખંડ પાડવામાં ન આવ્યા હાય તેવા કથાકાવ્યોનાં આપણને એક્રમે નમૂના મળે છે. ઈ. સ. ૧૧૫૦માં સમાપ્ત થયેલા હરિભદ્રના નૈમિત્તરિય ( સં. નેમિનાથપતિ નું પ્રમાણ ૮૦૧૨ બ્લેક જેટલુ છે, અને તે સળંગ ર}ા નામના એક મિત્ર છંદમાં રચાયું છે, હરિભદ્ર પહેલાં એછામાં ઓછી ત્રણુ શતાબ્દી પૂર્વે' થયેલાં ગાવિંદ નામે અપભ્રંશ કવિએ પણ ર}ાછ ંદના વિવિધ પ્રકારામાં એક કૃષ્ણકાવ્ય રચ્યું હાવાનું આપણે સ્વયંમૂજીમાં આપેલાં ઢાંચા પરથી અનુમાન કરી શકાએ છીએ. ૧૩૪વહો જેવી પ્રાકૃતરચનાખે પણુ આ ધાટીની છે.
ધાર્મિક તથા આધ્યાત્મિક કૃતિઓ
અપભ્રંશમાં કથાકાવ્યની (અને સંભવતઃ ઊર્મિ પ્રધાન કાવ્યાની) વિપુલતા હતી, એના અથ' એવેા નથી કે તે ખીા કાવ્યપ્રકારોથી સાવ અજ્ઞાત હતા. ધાર્મિક-એધક વિષયની કેટલીક નાની નાની રચનાએ ઉપરાંત થેાડીક આધ્યાત્મિક કે ચેાગવિષયક રચના પણ મળે છે
આમાં યોગીન્દ્વદે( પ. ગોરંતુ )ને પરમન્વષયાસ ( સ. પરમારમપ્રારા ) અને યોનાર સૌથી વિશેષ મહત્ત્વના છે વરમવ્વાસના એ અધિકારમાંથી પહેલામાં ૧૨૩ દેહા છે, જેમાં બાહ્યાત્મા, અંતરાત્મા અને અને પરમાત્માનુ મુક્ત, રસવતી શૈલીમાં પ્રતિપાદન કરેલુ છે. ૨૧૪ પદ્યો( ઘણાખરા દેહા )ના બીજો અધિકાર મેાક્ષતત્ત્વ અને મેાક્ષસાધન ઉપર છે. યાગીન્દુ સાધક યોગીને આત્મસાક્ષાત્કારનું સર્વોચ્ચ મહત્ત્વ સમજાવે છે, અને તે માટેના માર્ગ તરીકે વિષયે પભેગ તજવાને, ધમાઁના માત્ર બાહ્યાચારને નહીં, પણ આંતરિક તત્ત્વને વળગી રહેવાના, આંતરિક શુદ્ધિના અને આત્માના સાચા સ્વરૂપનું ધ્યાન ધરવાને ઉપદેશ આપે છે. થોળકામાં ૧૦૮ પદ્યો( ઘણાખરા દેહા )માં સંસારભ્રમણુથી વિરક્ત મુમુક્ષુને પ્રબુદ્ધ કરવા માટે ઉપદેશ અપાયેલા છે. સ્વરૂપ, શૈલી અને સામગ્રીની દૃષ્ટિએ તેનું વમળ્વવાસ સાથે ઘણું સામ્ય છે.
આ જ શબ્દો રામસિ ંહકૃતોદ્દાવાદુર ( સં. યોદ્દાપ્રવૃત)ને લાગુ પડે છે, તેનાં ૨૧૨ દેહાબહુલ પદ્યોમાં એ જ અધ્યાત્મિક-નૈતિક દષ્ટિ પર ભાર મુક ચેા છે. તેમાં શરીર અને આત્માને તાત્ત્વિક ભેદ નિરૂપી, પરમાત્માની સાથે આત્માની અભેદ્દાનુભૂતિને સાધક મેગીનું સર્વોચ્ચ સાધ્ય ગણ્યુ છે. વિચારમાં તેમ જ પરિભાષામાં આ ત્રણે કૃતિએ બ્રાહ્મણુ અને બૌદ્ધપરપરાની અધ્યાત્મવિષયક .

Page #23

• ૧૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
- કેટલીક કૃતિઓ સાથે ગણનાપાત્ર સામ્ય ધરાવે છે. તેમની ભાષા અને શૈલી
સરળ, સચેટ, લેકગમ્ય અને અલંકારના તથા પાંડિત્યના ભારથી મુક્ત છે. તેમને - ભારતીય અધ્યામરહસ્યવાદી સાહિત્યમાં જૈન પરંપરાના મૂલ્યવાન પ્રદાન તરીકે ગણાવી શકાય
જેનેની જેમ બૌદ્ધોનું અધ્યાત્મરહસ્યવાદી સાહિત્ય પણ કેટલુંક અપભ્રંશમાં રચાયું છે. એના રચનારાઓ મહાયાન સંપ્રદાયની વજીયાન ને સહજાન એ તાંત્રિક શાખાઓના સિદ્ધાં હતાં. તેમાંથી સરહ અને કાના દેતાકોષો (આશરે ૧૦મી શતાબ્દી) વ્યવસ્થિત રૂપમાં મળે છે. કર્મકાંડને ને બાહ્યાચારને વિરોધ, ગુરુનું મહત્ત્વ, ચિત્તશુદ્ધિ, શૂન્યતાપ્રાપ્તિ વગેરે વિષય પર સીધી, વેધક તળપદા જમવાળી વાણીમાં થયેલી આ રચનાઓમાં પાછળના સંતસાહિત્યની રીતિ, ભાષા ને ભાવનાઓના મૂળસ્ત્રોત જણાશે. બૌદ્ધ અપભ્રંશ સાહિત્યની વિરલ ઉપલબ્ધ - કૃતિઓ લેખે પણ તેમનું મૂલ્ય ઘણું છે.
નાની ધાર્મિક કૃતિઓમાં લક્ષ્મીચંદ્રકૃત લાવવધaોહા (સં. શ્રાવણમંદોદા) અપરના નવા આવજાનાર (૧૬ મી શતાબ્દી પહેલાં ) ઉલ્લેખ છે. તેમાં નામ પ્રમાણે શ્રાવકેનું કર્તવ્ય લેકભોગ્ય શૈલીમાં જણાવ્યું છે. એ ઉપરાંત ૨૫ દેહાના મહેધરકૃત સંયમવિષયક નામંજરી ( સંભવતઃ ૧૧મી શતાબ્દી લગભગ)નો, જિનદત્ત (ઈ. સ. ૧૭૦૬-૧૭પર)કૃત વર્જરી અને ક્રાહ્યવસુરને, અને ધનપાલકૃત સત્યપુરમઇનમદ્દાવોસાથું ( ઈસવી 11મી શતાબ્દી), અભયદેવકૃત જાતિગળ આદિ સ્તવન વગેરેને ઉલ્લેખ કરી શકાય.
પ્રકીર્ણ કૃતિઓ અને ઉત્તરકાલીન વલણો સ્વત – કૃતિઓ ઉપરાંત જેને પ્રાકૃત તથા સંરકૃત ગ્રંથમાં અને ટીકાસાહિત્યમાં નાના મોટા સંખ્યાબંધ અપભ્ર શ ખંડ મળે છે. ઉદાહરણ લેખે ચેડાંક જ નામ ગણવીએ : વર્ધમાનકૃત મવરિત ( ઈસ. ૧૧૦ ૪), દેવચ કકૃત શાનિતનાથવરિત્ર ( ઈ. સ. 11 ૦૪), હેમચંદ્રકૃત સિદ્ધફ્રેન વ્યાકરણ તથા કુમારપારિત અપનામ ટૂંથાશ્રય (ઈસવી ૧રમી શતાબ્દી ), મનપ્રભકૃત રૂપરામારાવ ઘટ્ટીવ્રુત્તિ (ઈ. સ. ૧૧૮૨ ), સોમપ્રભકૃત કુમારપાત્રપ્રતિયોધ (ઈ. સ ૧૧૮૫), હેમહંસશિષ્યવૃતિ મંઝરીવૃત્તિ ( ઈસવી ૧૫મી શતાબ્દી પહેલાં ) વગેરે આ ઉપરાંત અલકારસાહિત્યમાં ઉદ્ધત પદ્યોમાં જે જેતનેર અપભ્ર શ રચનાઓનાં સૂચક છે તેમનું વિશેષ મૂલ્ય છે. આમાંથી સિદ્ગમનાં દદાહરણો ખાસ ઉલ્લેખ માગી લે છે. એ પણ બસે જેટલાં ૬ મુખ્યત્વે દેહાબદ્ધ ) પદ્યોમ થી ઘણુંખરાં

Page #24

ભૂમિકા
૧૫
હેમચંદ્ર ઉપલબ્ધ અપભ્રંશ સાહિત્યમાંથી કે પૂર્વેનાં વ્યાકરણમાંથી એકઠાં કર્યા જણાય છે. કૃત્રિમ કે ઘડી કાઢેલાં હોય તેવાંની સંખ્યા નજીવી છે. ઉદાહરણોની ‘ભાષા વિવિધ સમય ને સ્થળની છાયા ધરાવે છે. વિષયની વિવિધતા, અનાયાસસિદ્ધ લાગતા અલંકારો, ભાવોની તીણતા અને તેમની સરલ પણ સદ્યોધક
અભિવ્યકિત અને અનુભૂતિને ખરે રણકાર–આવા ગુણોને કારણે હેમચંદ્રીય "ઉદાહરણે એક તાજગી ને ઉષ્માથી ધબકતા સાહિત્ય તરફ આંગળી ચીંધે છે.
સંધિ તેરમી શતાબ્દી આસપાસ ટૂંકાં અપભ્રંશ કાવ્યો માટે “સંધિ નામે (આગલા “સંધિબંધ’થી આ ભિન્ન છે) એક નવો રચનાપ્રકાર વિકસે છે તેમાં કેઈક ધાર્મિક, ઉપદેશાત્મક કે કથાપ્રધાન વિષયનું થોડાંક કડવાંમાં નિરૂપણ કરેલું હોય છે, અને તેમને મૂળ આધાર ઘણી વાર આગમિક કે ભાષાસાહિત્યમાંને— અથવા તો પૂર્વકાલીન ધર્મકથાસાહિત્યમાં –કોઈક પ્રસંગ કે ઉપદેશવચને હોય છે. રત્નપ્રભકૃત અંતરંni ( ઈસવી ૧૩મી શતાબ્દી), જયદેવકૃત માવનાસંધિ જિનપ્રભ (ઈસવી ૧૩મી શતાબ્દી) કૃત રસરંneiધ, મવહારોંપિ (ઈ. સ. ૧૨૪૧). તથા અન્ય સંધિઓ, વગેરે.
તેરમી શતાબ્દીમાં અને તે પછી ચાયેલી કૃતિઓના ઉત્તરકાલીન અપભ્રંશમાં તત્કાલીન બોલીઓને વધતો જતો પ્રભાવ છતો થાય છે. આ બોલીઓમાં પણ ક્યારનીયે સાહિત્યરચના થવા લાગી હતી–જે કે પ્રારંભમાં આ અપભ્રંશ સાહિત્યકારો ને સાહિત્યવલણોના વિસ્તારરૂપ હતું. બોલચાલની ભાષામાં આ પ્રભાવ આછારૂપમાં તે ઠેઠ હેમચંદ્રીય અપભ્રંશ ઉદાહરમાં પણ છે. ઊલટપક્ષે સાહિત્યમાં અપભ્રંશપરંપરા ઠેઠ પંદરમી શતાબ્દી સુધી લંબાય છે અને વચિત પછી પણ ચાલુ રહેલી જોવા મળે છે.
વસ્તુનિર્માણની અને ક્ષેત્રની મર્યાદા છતાં નૂતન સાહિત્યસ્વરૂપ અને છંદવરૂપનું સજન, પરંપરાપુનિત કાવ્યરીતિનું પ્રભુત્વ, વર્ણનનિપુણતા અને રસ નિપત્તિની શકિત–આ બધાં દ્વારા અપભ્રંશ સાહિત્યનાં જે સામર્થ્ય અને સિદ્ધિ પ્રગટ થાય છે તેથી ભારતીય સાહિત્યના ઈતિહાસમાં સહેજે તેને ઊંચું ને ગૌરવવંતું સ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે પ્રાચીન ગુજરાતી, વ્રજ, અવધી, મરાઠી વગેરેનાં સાહિત્ય છંદ, કાવ્યરીતિ અને સાહિત્યસ્વરૂપે પર અપભ્રંશની જ પરંપરા ચાલુ રાખે છે, અથવા તે તેમાંથી નવતર વિકાસ સાધે છે, તે દૃષ્ટિએ પણ અપભ્રંશ સાહિત્યનાં સ્થાન ને મહત્ત્વ નિરાળાં છે.

Page #25

संदेशरासक
અત્યાર લગીમાં જણમાં આવેલી બીજી અપભ્રંશ સાહિત્યકૃતિઓથી સ દેશરાસક' કેટલીક તેની અપૂર્વ વિશિષ્ટતાઓને લઈને ઠીકઠીક જુદુ પડી આવે છે. કાવ્ય તે સવા બસે એક પદોમાં જ પૂરું થાય છે. છતાં એની વિશિષ્ટતાઓને કારણે તે ઘણું અગત્યનું બની રહે છે. પ્રથમ તે શુદ્ધ સાહિત્યની દષ્ટિએ “સંદેશરાસ એક સારી રીતે મૂલ્યવાન કૃતિ ગણાય. પ્રસિદ્ધ થયેલી પ્રશષ્ટિ અપભ્રંશની કૃતિઓમાં એકે એવી નથી કે જેને સાવ શુદ્ધ સાહિત્યની કૃતિ કહી શકીએ. ધર્મકથાઓ, ચરિત, પુરાણ વગેરે બોધલક્ષી કે ધાર્મિક રચનાઓ જ અપભ્રંશમાં અત્યાર સુધીમાં મળી છે. પણ સ્વયંભૂ, ચંદ્ર વગેરેએ આપેલાં અપભ્રંશ ટાંચણે પરથી જે અનુમાન કરવાનું હોય છે એ વાત પણ નિઃશંક છે કે શૃંગારિક ને વીરરસના સાહિત્યના તેમ જ સુભાષિતના ખેડાણની પરંપરા પ્રાકૃત પછી અપભ્રંશે પણ ચાલુ રાખેલી. પણ આવાં હાલ તો ફુટકળ કહેવવાને લાયક પઘોને બાજુ પર રાખતાં શૃંગારરસની કે ઇતર પ્રકારનો શુદ્ધ લલિત વા મયની કહી શકાય એવી એકે અપભ્રંશ કૃતિ હાથ લાગી ન હતી “સંદેશરાસક’ આ પ્રકારની પહેલી કૃતિ છે. રસાન દ જ તેની રચનાનું પ્રમુખ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત : સીધું ઉદ્દબોધન નહીં, કાંતાસંમિત ઉપદેશ પણ નહી, પણ વાંચનાર કે સાંભળનારને સઘ ને પર એવી નિવૃત્તિને લાભ થાય એ જ સંદેશરાસકની રચનાનું પ્રયોજન. પિતાનું આ કાવ્ય રસિકોને સંજીવનીરૂપ ને અનુરાગીને પથદીપરૂપ હોવાનાં વેણ કવિએ પ્રસ્તાવનામાં જ ઉચ્ચાર્યા છે.
કર્તા
સંદેશાસકની બીજી વિશિષ્ટતા એ કે તેને રચનાર કવિ મુસ્લિમ હતો. એનું નામ અદ્ધમાણુ કે અબ્દુલ રહમાન. પશ્ચિમદેશમાં આવેલા પ્રખ્યાત પ્લે દેશના રહીશ મીરસેન નામે કોઈક વણકરને તે પુત્ર હતો. પિતે પ્રાકૃત કાવ્ય ને ગીતે રચવામાં પ્રસિદ્ધિ મેળવેલી એમ પણ તે કહે છે. અને આખા કાવ્યમાં ક્યાં કે તે એક પરદેશી—આપેંતર કવિને હાથે રચાયું હોવાની ગંધ સરખી યે ભાગ્યે જ મળે, એ વસ્તુ દેખાડી આપે છે કે સંદેશરાસકકારે અત્રત્ય કાવ્યરીતિ અને સંસ્કૃતિ કેટલા પ્રમાણમાં આત્મસાત કરી હતી. એ ખરું કે કાવ્યનું આદિમંગળ

Page #26

ભૂમિકા
૧૭.
તેમ જ સમાપન અમુક વિશિષ્ટતા ધરાવે છે. કાવ્ય શરૂ કરતાં કવિએ કરેલું ઈષ્ટદેવનું સ્તવન જુઓ : “સમુદ્ર, પૃથ્વી, ગિરિઓ, વૃક્ષે, નક્ષત્ર વગેરે જેણે સરજ્યાં તે તમને કયાણનું દાન કરે; મનુષ્ય, દેવ, વિદાધર તેમ જ સૂર્યચંદ્ર જેને નમે છે તે કિરતારને, હે નાગરિકે, તમે નમન કરે. તેમ જ કાવ્યની અંતિમ પંક્તિમાં “જેને આદિ કે અત નથી તેવા પરમેશ્વરની જય બોલાવી છે. પણ કાવ્યના આ પ્રકારના આદિ અને અતિ, પહેલેથી જાણ હોય કે આ એક મુસ્લિમના હાથની કૃતિ છે, તો જ ખાસ સૂચક લાગે. કાવ્યવિષયનું જે રીતે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, અનેક સ્થળે જે હદ્ય અને સુભગ અલંકારે પ્રયોજાયા છે, વિરહિણીની કરુણ અવસ્થાનું હૃદયદ્રાવક ચિત્ર જે રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, તથા સમગ્ર કાવ્યમાં ભાષા અને છંદપરનો જે સાહજિક કાબૂ વ્યક્ત થાય છે તે સૌ પણ એવી ઊંડી છાપ મૂકી જાય છે કે સ સ્કૃત, પ્રાકૃત તેમ જ અપભ્રંશના ખાસ કરીને શૃંગારિક સાહિત્યનું કવિએ આકંઠ પાન કરેલું હોવું જોઈએ. અને “ગાથાસપ્તશતી', “વજજાલ', લીલાવઈ જેવા પ્રાકૃત ગાથાસંગ્રહે કે કાવ્યોની કેટલીક ગાથાઓના અપશ અનુવાદ કે પ્રતિધ્વનિ “સ દેશરાસકમાં મળે છે, તેથી આ વાત સમર્પિત થાય છે.
વસ્તુ સ દેશરાસકની ત્રીજી વિશિષ્ટતા તેના સ્વરૂપમાં રહેલી છે. કઈ જાતની એ વિશિષ્ટતા છે તે તપાસવા માટે પહેલાં કાવ્યના વસ્તુ પર એક નજર નાખી લઈએ. કતિના નામ ઉપરથી જ એ એક વિપ્રલંભપ્રાણિત સંદેશકાવ્ય હોવાનું સમજાય છે. પણું મેઘદૂત'ની રચના પછી તેના અનુકણમાં જે અનેક સામાન્ય કે ઉતરતી કેટિનાં દૂતકાવ્યો ફૂટી નીકળ્યાં તેમની અને “સંદેશરાસકની વચ્ચે જેજનેનું અંતર લાગે. કાવ્યના આરંભે કવિએ આત્મપરિચય આપે છે, અને સાચું ધ્રુવપદ પામેલા અનેક ઉત્કટ કાવ્ય પૂર્વસૂરિઓનાં રચેલાં વિદ્યમાન હોવા છતાં પોતાના જેવા પામર જનના આવા નમ્ર પ્રયનને પણ રસિક હૃદયને રીઝવવાનો થોડોક અધિકાર અને અવકાશ છે એ વાત પૂર્વપરિચિત પણ રોચક નિદશનેની એક આખી માળા દ્વારા પ્રકટ કરી છે. કાવ્યના આ પ્રાવેશિક ખંડ પછી ખરું કાવ્યવહુ આરંભાય છે..
રાજપૂતાનામાં કોઈ સ્થળે આવેલા વિજયનગરમાં રહેતી કોઈ પ્રષિતભર્તૃકા કેઈક પ્રવાસીને માગ પર થઈને જ જોઈ જરા પૂછપરછ કરે છે. પથિક મૂલતાનથી નીકળી કેઈના સંદેશવાહક તરીકે ખંભાત જઈ રહ્યો હતે. એ પ્રસંગે
અ૫-૨

Page #27

૧૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
પથિક મૂલતાનની સમૃદ્ધિનું ધણું હૃદયંગમ વસ્તુન કરે છે. અહીં તેમ જ બીજા વણું નસ્થળેાએ કાંયે કષ્ટસાધ્યતા નહી લાગે ભાષા, છંદ, અલંકારા અને વક્તવ્યની અનેકવિધ લલિતભ'ગીએની કવિને સહજ ફાવટ હોવાની જ પ્રતીતિ થશે. વિરહિણાતા પતિ પણ કેટલાય વખતથી વેપારવાણિજ્યને અર્થે ખભાત ગયેલા. એટલે તે પથિકને વીનવે છે કે મારે થાડેાક સ ંદેશા તેને પહેોંચાડ. પથિકના સમભાવ જાણી વિર્રહણી સંદેશા કહે છે. તેમાં સ્થૂળ સામગ્રી તરીકે તેા વિરહને લીધે થયેલી પેાતાની ક્રરુણુ, દુ:ખી, યતીય અવસ્થાનુ વર્ષોંન આટલા સમય યતીત થઈ ગયા છતાં પરદેશથી પાછા ન ફરવા માટે ઉપાલંભ, વિરહના તીવ્ર દાહના અને મિલનની આશાના અમીતે વારાફરતી અનુભવ લેતા પાતાના હૃદયની ત્રિશંકુવત્ સ્થિતિ અને એ સૌને લઈને અસહ્ય જેવું બની ગયેલુ પેાતાનુ
જીવિત—આટલુ છે. પણ અપૂતા અભિવ્યક્તિની રીતમાં જ વિશેષ છે. જુદા જુદા ભાવાનુકૂળ છંદોના આશ્રય લઈ, પહેલાં બેચાર વેણુ કહે, વળી કહેતાં કહેતાં હૈયું ભાંગી પડે, વળી બેચાર વેણુ કહે, એટલામાં પથિકનું હૃદય સમભાવથી ભીનું થતાં, જે કહેવુ હેાય તે નિઃસ ંકોચ કહેવા તે આગ્રહ કરે : આમ ઉપરની અવિશિષ્ટ સામગ્રી અનેક રમ્ય ભંગીએના રગબેર ંગી પટકૂળ પહેરી કાવ્યરસનુ વાહન બને છે. પછી પથિક મેાડુ થવાને! ભય આગળ ધરી રજા માગે છે. એટલે સુદરી છેવટના મેચાર શબ્દો સાંભળી લેવાનુ કહે છે. આમ કાવ્ય અર્ધે સુધી આવે છે. દરમિયાન પથિકના હૃદયમાં સમભાવપ્રેય કુતૂહલ થાય છે અને તે વિરહિણીને પૂછે છે કે કેટલા વખતથી તું આવી આત' દશા ભાગવી રહી છે? એટલે આમ લાંબા સમયથી હૃદયમાં ભંડારી રાખેલાં દુ:ખમય સંવેદનાને એક સૌહાર્દ ભરી વ્યક્તિ આગળ વાચામહ કરવાની સગવડ મળતાં, રમણી પોતાની થની માંડે છે. અહીં કાવ્યને બીજો ખંડ પૂરા થાય છે. આરંભના ભાગ બાદ કરતાં, આ ખંડ સ્વતંત્ર રીતે જ વિજોગણુના આતા, કરુણાધેરા સૂરે। વહાવતાં વિલાપગીતાની એક માળા જેવે બની રહે છે.
ત્રીજા ખ`ડમાં ષડૂઋતુઓનું મનારમ અને તાદૃશ વન છે. પતિ પરદેશ સિધાવ્યા ત્યારે કેવા ગ્રીષ્મ તપતા હતા ત્યાંથી માંડીને એક પછી એક ઋતુ અને તે વેળાની પાતાંનોદશા—એ પ્રકારે વણુન આગળ ચલાવી છેવટમાં વસંતને વણુવી વિરહિણી અટકે છે. અને અ ંતે પથિકને વિદાય કરી પોતે હજી તેા પાછી ફરે છે, ત્યાં જ દક્ષિણ દિશામાં નજર પડતાં, તે દૂર રસ્તા પર પેાતાના પતિને પરદેશથી પાછા આવતા જુએ છે, અને તે સાથે જ કવિ જેમ તે વિરહિણીનું કાય. ઓચિંતુ જ સીધ્યું તેમ શ્રેતા અને પાઠેકનું પણ સિદ્ધ થાએ' એવી પ્રાથના ઉચ્ચારી અનાદ્દિ–અનંતના જય મેલાવી કાજ્યની સમાપ્તિ કરે છે.

Page #28

ભૂમિકા
વરૂપ
આ કાવ્યસામગ્રીને જે કલેવરમાં ગોઠવવામાં આવી છે તે હવે જોઈએ. પ્રથમ તે એ કે કૃતિનું નામ કાવ્ય પ્રકાર જણાવી દે છે. જૂની ગુજરાતીમાં અને હિંદીમાં સંખ્યાબંધ રાસાકાવ્ય જાણતાં છે. અપભ્રંશમાં એ જ કg
સાથળનાર આ પહેલાં પ્રસિદ્ધ થયેલો છે. પણ સ્વરૂપ અને સંવિધાનની દષ્ટિએ સૌથી નખ પડી આવતે આ પહેલે જ અપભ્રંશ રાસે પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યો છે. કવિએ કાવ્યને વિજ્યાનુકૂળ એવા ત્રણ વિભાગોમાં વહેંચી નાંખ્યું છે. એ દરેકને કn એવું પામ આપ્યું છે. વળી પહેલા પ્રક્રમમાં પ્રાસ્તાવિક વાતે આપવામાં આવી છે. આથી તેની ભાષા પણ પ્રાકૃત છે, અપભ્રંશ નહીં. કાવ્યમાં વચ્ચેવચ્ચે જ્યાં જ્યાં ગાથા આવે છે તે દરેક સ્થળે પ્રાકૃતને જ ઉપયોગ કરાય છે અને જે બેચાર વર્ણવૃત્તો વાપરવામાં આવ્યા છે તેમની ભાષા પણ પ્રાકૃતપ્રચુર છે. વિરહાંકના “વૃત્તજાતિ-સમુચ્ચય” કે સ્વયંભૂના “સ્વયંભૂદ જેવા છગ્ર એ રાસાનું એવું લક્ષણ બાંધ્યું છે કે જેની અડિલા, રાસા, ચઉપઈ, દોહા વગેરે છંદમાં રચના કરવામાં આવે તે રાસે. એ વ્યાખ્યા “સંદેશરાસકને બરોબર લાગુ પડે છે. અને “સંદેશરાસકમાં પણ બહુ રૂપકમાં (=ઈદમાં) નિબદ્ધ એવો રાસક” -એવું રાસકનું લક્ષણ અપાયું છે.
કાવ્યની ભાષા અપભ્રંશ છે ખરી પણ તે લૌકિક બોલીઓના ઠીકઠીક સંપર્કમાં આવેલી ઉત્તરકાલીન અપભ્રંશ છે. આમાં હેમચંદ્રના શિષ્ટમાન્ય અપભ્રંશનાં કેટલાંક લક્ષણો તો છે જ, પણ એથી આગળ ચાલતાં કેટલીક એવી વિશિષ્ટતાએ આપણે જોઈએ છીએ કે જે કોઈ એક પ્રાંતની ભાષાની આગવી નહીં, પણ બધાં ઉત્તરકાલીન અપભ્રંશભેદે વચ્ચે સામાન છે, અને આ સૌ ઉપરાંત પણ “સંદેશરાક’ની ભાષામાં કેટલાંક શબ્દ અને રૂપ એવાં છે–જેમ કે સિનેહય', “નિવેહિય” જેવામાં હું ને , “સંહયમાં ર૬ ને “ચંબામાં
ના જ, કાલગુલિ' (સરખા હિન્દી કાની ઉગલી') જેવા શબ્દો–જે પંજાબી બેલી માટે લાક્ષણિક છે. આથી તેને પંજાબી અને પ્રાચીન ગૌર્જરની છાંટવાળી ઉત્તરકાલીન અપભ્રંશ કહી શકાય.

Page #29

૨૦
(અલંકાર, વ્યાકરણ વગેરે વિષયના પ્રાચીન ગ્રંથા વગેરેમાંથી અપભ્ર શને લગતા ઉલ્લેખાનું ભાષાંતર અહીં આપ્યુ છે. મૂળ ઉલ્લેખે। આ વિભાગના પરિશિષ્ટમાં મૂક્યા છે.)
૧. ‘અપભ્રંશના’ અર્ધાં
૧. ઇષ્ટ કે માન્ય સ્થાનથી—ધારણથી ક્રુત થવુ, ના પડવુ તે.૧ આ પતન એટલે લાક્ષણિક અથ માં ‘સ્ખલન’, ‘ભ્રષ્ટતા’ કે ‘વિકૃતિ' (આચાર વિચારના પ્રદેશમાં) :
(૧) ‘મેટાએ માટે પણ બહુ ચડવાનું પરિણામ અપભ્રંશમાં આવે છે.' (કાલિદાસ).
અપભ્રંશ જ્યાકરણ
૨. અપભ્રંશ ભાષા
અપભ્રંશના સ્વરૂપવિષયક પ્રાચીન ઉલ્લેખેા.
(ર) દ્વારની આણી પાસની સાંકળ ઉધાડવી એના હાથમાં હતી. પેલી પાસની સાંકળ કૃષ્ણકલિકાએ ઉધાડી હતી—વાસી ન હતી; આ તેનું સખીકૃત્ય કુમુદસુંદરીના અપભ્રંશને અતિ અનુકૂળ...લાગ્યું’
આ સેવકભાવ નવીનચંદ્રને પવિત્ર ચિત્તના અન્નશકર લાગ્યા.’
આ અપભ્રંશ અને પાતકતાના હેતુ ઉભય ભાવના સ્વભાવભૂત—પ્રકૃતિસ્થ લાગ્યા.' (ગાવધનરામ).
૨. ભાષાનો ‘ભ્રષ્ટતા’ કે ‘વિકૃતિ’. ‘ભષ્ટ', ‘વિકૃત’, ‘અશિષ્ટ’ રૂપ કે શબ્દ પ્રયાગ (સરખાવેા, ‘અપભાષા’, ‘અપશબ્દ', ‘અપપ્રાગ’ વગેરે)૨ :
૧.
૨.
(૩) ‘(દરેક) અપભ્રંશની પ્રકૃતિ સાધુ (= વ્યાકરણુશુદ્ધ) શબ્દ હોય છે’ (નાડિ). ભરત ‘સમાન શબ્દ', ‘વિભ્રષ્ટ’ અને ‘દેશીગત’ એમ ત્રિવિધ પ્રાકૃત ગણાવે છે, અને ‘જે અનાદ્ય વર્ણા, સયેાગ, સ્વર કે વર્ણનુ પરિવતન કે લેપ પામે તેમને વિભ્રષ્ટ કહે છે,' એવી વ્યાખ્યા ખાંધે છે. (‘નાટ્યશાસ્ત્ર', ૧૭-૩, ૫, ૬).
અપશબ્દ' માટે પણ આવુ જ કહેવાયુ છે : ત વ સāિયંત્રમાંzારુસત્તાવિમિયોષારિતા: રાન્કા બવા નૈતિઃ ।। (ભર્તૃ'હિર). ‘અશક્તિ, પ્રમાદ, આળસ વગેરે કારણે જુદી રીતે ઉચ્ચારેલા શબ્દો તે જ અપશ કહેવાય છે.’

Page #30

ભૂમિકા
(૪) અપશબ્દો (જ) ઘણું હોય છે, (જ્યારે) શબ્દો (તા) થોડા હોય છે. કેમ કે એકએક શબ્દના અનેક અપભ્રંશ હોય છે. જેમ કે જો એ શબ્દના બાવી, નોળી, જોરા, નોરોસ્ટિા વગેરે અનેક અપભ્રશ છે.' (પતંજલિ).
(૫) (શુદ્ધ શબ્દ) જેની પ્રકૃતિ ન હોય એવો કોઈ સ્વતંત્ર અપભ્રંશ (અપભ્રષ્ટ શબ્દ) નથી. બધા અપભ્રંશાની સાધુ શબ્દ જ પ્રકૃતિ હોય છે. પણ પ્રસિદ્ધિને લઈને રૂઢ બની જતા કેટલાક અપભ્રંશે સ્વતંત્ર પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી નૌ: એમ પ્રયોગ કરવાનો હોય ત્યાં અશક્તિ કે પ્રમાદ વગેરેને કારણે તેના જવો વગેરે અપજશે પ્રયોજાય છે.” (ભર્તુહરિ).
૩. ભ્રષ્ટ, વિકૃત બેલી કે ભાષા–તે તે સમયની દેશભાષા (આ અર્થમાં “અપભ્રષ્ટ’–‘અવહઠ' પણ વપરાય છે) :
(૭) “શાસ્ત્રોમાં, સંસ્કૃતથી જુદું હોય તેને અપભ્રંશ કહ્યું છે.” (દંડી).
(૮) "ભાષા” એટલે સંસ્કૃતને અપભ્રંશ; "ભાષાને અપભ્રંશ તે "વિભાષા". એ તે તે દેશમાં ગવરવાસીઓની અને પ્રાકૃત જનની”..... (અભિનવગુપ્ત). “પણ અપભ્રંશને શે નિયમ છે” એના ઉત્તરમાં કહે છે કે... (પ્રાકૃત પાઠશ્વનું વિવરણ કરતાં અભિનવગુપ્ત).
(૯) “અને ત્રીજુ તે અપભ્રષ્ટ. હે રાજન, દેશભાષાના ભેદે અનુસાર તે અનંત છે.” (“વિષ્ણુધર્મોત્તર').
(૧૦) “તે તે દેશમાં જે શુદ્ધ બોલાતું હોય તે અપભ્રંશ' (વાગભટ, ૧૧મી શતાબ્દી). જે તે તે દેશમાં, એટલે કે કર્ણાટ, પાંચાલ વગેરેમાં શુદ્ધ, એટલે કે બીજી ભાષાઓના મિશ્રણ વિના બલાતું હોય તે અપભ્રંશ છે, એમ અર્થ છે. (સિહદેવગણિ).
(૧૧) “દેશી વચને સો લોકોને મીઠાં લાગે છે, તેથી તે અવહટઠ હું કહું છું. (મૈથિલ કવિ વિદ્યાપતિ, ૧૪મી શતાબ્દોને અંતભાગ).
(૧૨) “કથા માત્ર એ નઈપધરાની અપભ્રંશ એ દાખી' (ભાલણ, સોળમી શતાબ્દીને આરંભ).
૧.
સાથે પદ્મનાભ (ઈ.સ. ૧૪૫૬) ભાલણ, અખે, પ્રેમાનંદ, શામળ વગેરે પ્રાકૃત”, “ગુજરભાષા', “ગુજરાતી ભાષા' એવી સંજ્ઞાઓ પણુ ગુજરાતી માટે
જે છે. “સરસ બંધ-પ્રાકૃત કવ” (કાન્હડદે-પ્રબંધ, ૧-૧); પ્રાકૃતબંધ કવિતમતિ કરી' (કા. પ્ર., ૪/૩૫ર); “ગુજરભાષાએ નળરાજાના ગુણ મનોહર

Page #31

અપભ્રશ વ્યાકરણ
(૧૩) અપભ્રષ્ટશબ્દપ્રકાશ (= ૧૮૮૦ માં પ્રકાશિત, પ્રભાકર રામચંદ્રપંડિતકૃત ગુરાતીના યુપતિદર્શક કેશનું નામ).
(૧૪) “આમાં છઠ્ઠો તે દેશવિશેષ પ્રમાણે અનેક ભેદ ધરાવતે અપભ્રંશ (રુદ્રટ, ૯મી શતાબ્દી),
(૧૫) “આ તથા દેશબોલી પ્રાયઃ અપભ્રંશ નીચે આવે છે. (રામચંદ્ર ૧૨મી શતાબ્દી).
(૧૬) ગીત દ્વિવિધ કહેવાય છે; સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત. હે નર પતિ, ત્રીજુ અપભ્રષ્ટ છે, તે અનંત છે. દેશભાષાના ભેદ અનુસાર તેને અહીં અંત નથી.” (વિષ્ણુધર્મોત્તર). ૪. એ નામનો સાહિત્યભાષા :
(૧૭) (કાવ્યના) સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને ઉપરાંત અપભ્રંશ—એમ ત્રણ પ્રકાર છે.” (ભામહ, આ. છઠ્ઠી શતાબ્દી).
(૧૮) એ પ્રમાણે આર્યોએ આ વિશાળ વાકય સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને મિશ્ર–એમ ચતુર્વિધ હોવાનું કહ્યું છે.
આભીર વગેરેની ભાષાઓને કાવ્યમાં અપભ્રંશ કહેવાની રૂઢિ છે, પણ શાસ્ત્રમાં સંસ્કૃતથી જુદું હોય તે અપભ્રંશ કહેવાય છે (દડી, આ સાતમી શતાબ્દી). ' (૧૯) “સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ને અપભ્રંશ એ ત્રણ ભાષામાં નિબદ્ધ એવા પ્રબંધોની રચનામાં જેનું અંત:કરણ નિપુણતર હતું.' (વલભીના ધરસેન દ્વિતીયનું બતાવટી દાનપત્ર, આ. સાતમી શતાબ્દી),
(૨૦) (સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રદેશના ઉલ્લેખ પછી)–“અરે, એક ચોથી ભાષા પૈશાચી પણ છે. તે આ એ જ હશે’. (ઉદ્યોતનસુરિ, ઈ.સ. ૭૭૮).
(૨૧) (હે કાવ્યપુરુષ,) શબ્દાર્થ તારું શરીર છે, સંસ્કૃત મુખ, પ્રાકૃત બાહુ, અપભ્રંશ જઘન, પશાચ ચરણું, મિશ્ર વક્ષ:સ્થળ (રાજશેખર, નવમી શતાબ્દી),
ગાઉં' (“નલાખ્યાન', ૧-૧); “સંસ્કૃત બેલે શું થયું, કાંઈ પ્રાકૃતમાંથી નાશી ગયું” (અખાના છપ', ૨૪૭); “બાંધું નાગદમણ ગુજરાતી ભાષા (દશમસ્કંધ', ૧૬-૫૪); સંવાદ શુરિક્ષતરાજાને, કહું પ્રાકૃત પદબંધ (“દશમસ્કંધ', ૧-૭(: “મેહનસુત રખીદાસ કહે: પ્રાકૃતમાં એ પુરાણી કરો ('સિંહાસનબત્રીશી', “વહાણની વાર્તા, ૮).

Page #32

ભૂમિકા
૨૩
(૨૨) “મહાકાવ્ય, પદ્યાત્મક અને ઘણું ખરું સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને ગ્રામ્ય ભાષાનિબદ્ધ...(હેમચંદ્ર, બારમી શતાબ્દી).
(૨) “અવહટ્ટ (=અપભ્રષ્ટક), સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને પૈશાચિક ભાષામાં જેમણે લક્ષણ અને છંદનાં આભરણુ વડે કવિત્વને ભૂષિત કર્યું (અબ્દુલ રહમાન, આ. ૧૩મી શતાબ્દી),
(૨૪) “સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને ભૂતભાષા એ ચારેય ભાષાઓ કાવ્યશરીર તરીકે પ્રર્યો જાય છે.” (વાગભટ, ૧૨ મી શતાબ્દી).
(૨૫) ભાષાભેદ અનુસાર (કાવ્ય)ના છ ભેદ સંભવે છે. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, માગધ, પિશાચભાષા, અને શૌરસેની, તથા છઠ્ઠો દેશવિશેષ અનુસાર અનેક ભેદવાળે અપભ્રંશ' (રુદ્રટ, નવમી શતાબ્દી).
(૨૬) “અમુક અર્થ સંસ્કૃત દ્વારા રચે શકય છે, બીજે પ્રાકૃત દ્વારા તે કેઈ અપભ્રંશ દ્વારા; તેમ કઈ પિશાચી, શૌરસેની કે માગધીમાં ગૂંથી શકાય છે. (આ રાજશેખરને અનુસરીને આપેલું છે.) (ભેજ, દસમી શતાબ્દી).
(૨૭) “જગતના સકળ પ્રાણીઓને વ્યાકરણ વગેરે સંસ્કારથી રહિત એવો સહજ વાર્ણવ્યાપાર તે પ્રકૃતિ. તેમાંથી ઉભવ પામેલું કે તે જ, પ્રાકૃત, તે જ દેશવિશેષ પ્રમાણે, અને સંસ્કરણથી વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત કરીને સંસ્કૃત વગેરે પછીના સ્વરૂપભેદને પામે છે. વળી પ્રાકત તે જ અપભ્રંશ છે તેને બીજાઓએ ઉપનાગર, આભીર અને ગ્રામ્ય એમ ત્રિવિધ કહ્યો છે, તેના નિરસન માટે સૂત્રકારે) ભૂરિભેદ એમ કહ્યું છે. કઈ રીતે : “દેશવિશેષને કારણે. તેનાં લક્ષણને યોગ્ય નિર્ણય લેકે પાસેથી કરો.” (નમિસાધુ, અગિયારમી શતાબ્દી).
(૨૮) “સંસ્કૃત વગેરે છ ભાષા–સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, માગધી, શૌરસેની, પૈશાચી અને અપભ્રંશ એ પ્રકારની ભાષા કહેવાય છે.” (હેમચ ૮, બારમી શતાબ્દી),
(૨૯) “ગૌડ વગેરે સંસ્કૃતસ્થિત છે, લાટદેશના કવિઓ પ્રાકૃતમાં દઢ રુચિવાળા છે, સકળ મરૂભૂમિ, ટક્ક અને ભાદાનકના કવિઓ અપભ્ર શવાળા પ્રાગ કરે છે, અવન્તી, પારિયાન્ન અને દશપુરના કવિઓ વિશાચીને આશ્રય લે છે, જ્યારે મધ્યદેશવાસી કવિ સર્વભાષાસેવી છે” (રાજશેખર, ઈ.સ. ૯૦૦ આસપાસ).
(૩૦) (રાજાસનની) પશ્ચિમે અપભ્રંશ કવિઓ” (રાજશેખર).૧ ૧. રાજશેખરમાં બીજા પણ આ પ્રકારના ત્રણચાર ઉલેખ “કાવ્યમીમાંસામાં
અને એક બાલરામાયણમાં છે.

Page #33

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
(૩૧) “સંસ્કૃતષી લાટવાસીએ મનેઝ પ્રાકૃતને સાંભળવાનું પસંદ કરે છે. ગુજરે અન્યના નહીં પણ પિતાના જ અપભ્રંશથી સંતુષ્ટ થાય છે. (ભેજ, દસમી શતાબ્દી).
(૩૨) “અપભ્રંશ ભાષામાં ગૂંથાયેલ સંધિબંધવાળાં મહાકાવ્ય તે અબ્ધિમથન વગેરે–ગ્રામ્ય અપભ્રંશ ભાષામાં ગૂંથાયેલ અવસ્ક ધકબંધવાળાં મહાકાવ્ય તે “ભીમકાવ્ય વગેરે (હેમચંદ્ર).
અષભ્રંશના સ્વરૂપની વિચારણા જ્યારે કોઈ સંશા શતાબ્દીઓ સુધી વપરાતી રહે, ત્યારે તેના અથવતુળમાં સમયે સમયે પરિવર્તન પણ થતું રહે એ સ્વાભાવિક છે. “પ્રાકૃત' એટલે (૧) સાહિત્ય અને શિષ્ટ વ્યવહારની સંસ્કૃત ભાષાથી જુદી તરી આવતી જનસાધારણની ભાષા, (૨) મહારાષ્ટ્રની પ્રાકૃત, (૩) મહારાષ્ટ્રી, શૌરસેની અને માગધી, એ ભાષાઓ, (૪) મહારાષ્ટ્રી, શૌરસેની, માગધી, અર્ધમાગધી, પિશાચી ને અપભ્રંશ એ ભાષાઓ (૫) એક તરફ સંસ્કૃત અને બીજી તરફ ગુજરાતી, હિંદી વગેરે ઉત્તરભારતીય ભાષાઓની વચ્ચેની ભાષાઓ, (૬) લેકભાષા ગુજરાતી, અવધી, બ્રજ, વગેરે. આ ઉપરાંત પણ બેત્રણ અર્થ નોંધી શકાય. “અપભ્રંશ' એ સંજ્ઞાનું પણ એવું જ છે.
ઈસુ પહેલાની બીજીથી માંડીને ઈસુની વીશમી શતાબ્દી સુધી એકના એક અર્થમાં “અપભ્રંશ' શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે એમ માની બેસનાર પિતાને માટે પાર વગરને ગૂચવાડે ઊભો કરવાને. હકીકતમાં એ ઠીકઠીક ગૂંચવાડે ઊભો થફ્લે જ છે; અપભ્રંશને લગતાં પ્રાચીનનાં સમયે સમયે અને અલગ અલગ સંદર્ભમાં કરાયેલાં કથને એ શબ્દના અમુક એક નિયત અર્થને અનુલક્ષીને છે, એમ પહેલેથી સ્વીકારી લઈને કેટલાક અર્વાચીન વિદ્વાનોએ અપભ્રંશ વિશે બ્રમભરેલા મત બાંધ્યા છે, અને એથી એમને કેટલીક આધારભૂત સામગ્રીને એ મતના ચોકઠામાં મારીમચડીને બેસાડવી પડી છે.
અપભ્ર શના અર્થો વિશે ઉપર ટકેલાં પ્રમાણે ઉપરથી જોઈ શકાશે કે અપભ્ર શ”ને સાધારણ યંગિક અર્થ છે, “ઈષ્ટ કે માન્ય સ્થાનથી–ધોરણથી મૃત થવું” નીચા પડવું તે. લાક્ષણિક અર્થમાં આ પતન એટલે “ખલન', ભષ્ટતા.” “વિકૃતિ : ૫છી એ આચારવિચારના પ્રદેશમાં હોય કે ભાષાવ્યવહારના પ્રદેશમાં. ઠેઠ આપણુ સમય સુધી આ અર્થમાં “અપભ્રંશ' સંજ્ઞા વપરાતી રહી છે.

Page #34

ભૂમિકા
૨૫
શબ્દ અને અપશબ્દ–એટલે કે સાધુ અથવા વ્યાકરણશુદ્ધ. શિષ્ટ શબ્દ અને અસાધુ અથવા અશુદ્ધ, અશિષ્ટ શબ્દો વિશેની ચર્ચામાં, પતંજલિ (આ. ઈપૂ. ૧૫૦)ની પણ પહેલાંથી શિષ્ટ, સંસ્કારી વર્ગના “સંસ્કૃતના વિરોધમાં જનસમૂહની સંસ્કારહીન ભાષા તે “પ્રાકત અને તેના ભ્રષ્ટ”, “ગ્રામ્ય” પ્રયાગે તે “અપભ્ર શ” કહેવાતા. અને પછીથી સમયે મમયે લેકભાષાનું સ્વરૂપ પલટાતું રહ્યું તે અનુસાર અપભ્રંશ' એ એક સામાન્ય સંજ્ઞા તરીકે જુદી જુદી બોલીઓને લાગી છે. પ્રાકૃત, પ્રાકૃતનું શિષ્ટ રૂપ કે રૂપવિષે, મધ્યકાલીન દેશભાષાઓ અને અર્વાચીન મૈથિલી, ગુજરાત આદિ ભાષાઓ, સમયભેદે કે સ દભભેદે “ભાષા', પ્રાકૃત” “અપભ્રંશ” અને “અપભ્રષ્ટ” એવા નામનિર્દેશ પામી છે. તેમ જ “દેશી’ અને સામાન્ય ભાષા” એવી સત્તાઓ પણ દશમી શતાબ્દી પહેલાં લેકબેલીઓ માટે વપરાતી.
શરૂઆતમાં સંસ્કૃતના વિરોધમાં ગ્રામ્ય, અ-શિષ્ટ ગણાતી પ્રાકૃત બેલીઓ માટે “અપ શ” શબ્દને વ્યવહાર થતો, પણ પછીથી સાહિત્યિક પ્રાકૃતો વધુ ને વધુ રૂઢ સ્વરૂપ પામીને વ્યવહારની બોલીઓથી દૂર થવા લાગી, તે અરસામાં અપભ્રંશ' સામાન્ય નામમાંથી વિશેષ નામ બન્યું. કોઈપણ ગ્રામ્ય, વિકૃત' ભાષા માટે નહીં, પણ ભાષાવિશેષ માટે “અપભ્રંશ શબ્દ વપરાવા લાગ્યો. ભામહ (ઈ. છઠ્ઠી શતાબ્દી) તથા દંડી (આ. ઈ. સાતમી શતાબ્દી) સાહિત્યની ત્રણ ભાષા તરીકે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશનાં નામ આપે છે. આશરે સાતમી શતાબ્દીના એક તામ્રપત્રમાં, વલભીરાજ ગુહસેન સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ એ ત્રણ ભાષાઓમાં ગૂંથાયેલા સાહિત્યપ્રબંધ રચવામાં નિપુણ હતું એ ધરસેન (બીજા)ને નામે ઉલેખ છે. આ ઉલ્લેખમાં અપશ એ અમુક એક વિશિષ્ટ સાહિત્યભાષા તરીકે નિર્દિષ્ટ થયેલી છે. આગળ જતાં ઉદ્યતન (આઠમી શ.), સ્વયંભૂ નવમી શ ), પુદત (દસમી શ.) વગેરે અનેક અપભ્રશ કવિઓ, રાજશેખર (નવમી શી) હેમચ દ્ર અને બીજું ઘણું અપભ્રંશને એક સાહિત્યભાષા તરીકે ઓળખતા હોવાનું તેમના ઉલ્લેખ, વ્યવહાર, નિરૂપણ આદિ દ્વારા આપણે જાણીએ છીએ. પણ બીજે પક્ષે રુદ્રટ (નવમા .) નમિસાધુ (અગિયારમો શ.) તથા પુરુષોત્તમ (૧૧૧૨મી શ.) ? રામશર્માને માકડેય જેવા પ્રાકૃત વ્યાકરણકારે અપત્ર શ એક નહી', પણ અનેક હોવાનું જણાવે છે. તે અપભ્રંશની એકતા અને અનેકતાને લગતા નિદેશે અને પ્રમાણેની આ વિસંગતિને ખુલાસે છે?
આમાં એક વસ્તુ તે સ્પષ્ટ છે કે સાહિત્યશાસ્ત્રીઓ અને વૈયાકરણોને અપભ્રંશની વાત કરવાનું એટલા માટે પ્રાપ્ત થાય છે કે તે સાહિત્યમાં વપરાય છે.

Page #35

૨૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ જનસાધારણમાં કેવળ બોલચાલના વ્યવહારમાં જ વપરાતી બોલીઓ સાથે એમને કશી નિસ્બત ન હતી. પ્રાચીન સમયમાં સંસ્કૃતિનું જ્ઞાન ધરાવતા શિષ્ટજન રાજસભામા કે વિદગ્ધગેડછીમાં કવિયશ મેળવવા જે કાવ્યરચના કરતો તેના ઉપયોગ માટે–તેના શિક્ષણ માટે કાવ્યશાસ્ત્ર અને વ્યાકરણ રચાતાં. નાટકના વિષયમાં એવી પ્રથા પડી ગયેલી કે તેમાં ઉચ્ચ પાની ભાષા સંસ્કૃત હોય, બીજુંની પ્રાકૃત, રંગભૂમિ ઉપર રજૂ થતાં, સમાજના સંસ્કારવંચિત વર્ગોમાંથી અને ભિન્ન ભિ ન પ્રાદેશિક વિસ્તારોમાંથી લીધેલાં પાત્રોને સહેજ વાસ્તવિકતાનો પુટ આપવા તેમની ઉક્તિઓમાં, લેકદષ્ટિએ ચડેલી ઉચ્ચારણોની તથા પ્રયોગોની બેચાર લાક્ષણિકતાઓને છંટકાવ થતો. આમાં વાસ્તવિક જીવનમાં જેવી બેલીઓ વપરાતી, તે જ રૂપે તે પાક્તિઓમાં મૂકવાને કોઈ પ્રશ્ન નહોત– વાસ્ત. વિકતામાં રાચતાં અર્વાચીન યુગમાં પણ એટલે સુધી કોઈ નથી જતું–જવું શકય પણ નથી પ્રાકૃતમાં સંસ્કૃતથી ભિન્ન એવો થોડોક વ્યાપક લક્ષણે તારવી તેમાં બલી વિશેષ પ્રમાણે સહેજસાજ ફેરફાર કરી લેવા તે. ભરતનાટયશાસ્ત્રમાં આવી પ્રાકૃત બોલીઓમાં માગધી, આવંતી, શૌરસેની વગેરે સાત ભાષાઓ” અને શાબરી, આભીરી વગેરે અનેક વિભાષાઓ ગણાવેલી છે, તથા અમુક પ્રદેશની ઉકારવાળી બેલી, અમુક પ્રદેશની તકારવાળી–એમ પ્રાદેશિક વિશિષ્ટતાની યાદી આપી છે. કયા પાત્રની ભાષા કેવી બનાવવી તે અંગેના, નાટકકારને ધ્યાનમાં રાખવાના નિયમો લેખે એ માહિતીને સ્થાન મળ્યું છે, અને આવા જ હેતુથી સંસ્કૃતમાં ઉચ્ચારણાદિમાં કેવા કેવા ફેરફાર કરવા, જેથી નટોનું સંસ્કૃત પ્રેક્ષક જનતાને પ્રાકૃત બોલીઓ જેવું લાગે, તે માટેના નિયમો તાત્કાલીન પ્રાકૃત વ્યાકરણે આપતાં.
ભરતની પર પરાને અનુસારનારા પુરુષોત્તમ, રામશર્મા, માકડેય વગેરે પ્રાચ્ય વૈયાકરણો વિસ્તારપૂર્વક ભાષાઓ” અને “વિભાષાઓ'નાં લક્ષણ આપે છે. ભાષાઓનાં નામ મુખ્ય પ્રદેશમૂલક તથા વિભાષાઓનાં જાતિમૂલક છે તે ઉપરથી કેટલાક અભ્યાસીઓએ એમ માની લીધું કે વૈયાકરણએ તે તે પ્રદેશ અને જાતની વાસ્તવિક બેલીનું નિરૂપણ કર્યું છે. પણ ઉપરની ચર્ચાથી સ્પષ્ટ થશે કે વસ્તુતઃ તો તેમણે તે તે બેલીના લેકદાષ્ટએ ઊઠીને આંખે વળગે તેવાં ચેડાંક સ્થૂળ, કામચલાઉ લક્ષણે જ રંગભૂમિ આદિના ઉપયોગ અથે નોધ્યાં છે. એટલું જ નહીં, સમય જતાં એ લક્ષણો રૂઢ અને પરંપરાગત બનતાં ગયાં, એટલે પછી તો ઘણી બાબતમાં તેમને તત્કાલીન વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ સાથે કશીયે લેવાદેવા ન રહી. પાત્ર-પ્રકારોની યાદી બદલાતી ગઈ તેમ તેમ બોલીઓનાં નામમાં અને લક્ષણોમાં વધઘટ અને ફેરફાર થતાં રહ્યાં, પણ પ્રોજન અને નિરૂપણની દૃષ્ટિ એનો એ જ રહ્યાં.

Page #36

ભૂમિકા
૨૭
પશુ આ ખેલીઓને નાટક ઉપરાંત સાહિત્યમાં અન્યત્ર પશુ ઉપયોગ થતા. ભરતે જેમને ‘વિભાા'એ અને દેશભાષાએ કહી અને અભિનવગુપ્તે જે વિભાષાએની ‘ભાષાના અપભ્રંશ તે વિભાષા' એવી વ્યાખ્યા આપી, તેમાંથી જેમના નાટક બહાર પ્રયાગ થતા તેમને ત્યારે ‘અપભ્રંશ' નામ આપવાની પ્રથા પ્રાચ્ય વ્યાકરકારમાં સ્થપાઈ. છઠ્ઠી–સાતમી શતાબ્દીથી અપભ્રંશ કથાએ—ગદ્યમય તેમ જ પથમય—ના અને પ્રાધાના ઉલ્લેખા મળે છે, અને કાવ્યશરીર તરીકે વપરાતી એક ભાષા તરીકે અપભ્રંશના વિશિષ્ટ બધા ને છંદોની વાત સાહિત્યશાસ્ત્રીએ કરે છે. આ પ્રકારની સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતની એક સમકક્ષ સાહિત્યભાષા લેખે વ્યાકરણકારે તેનું નિરૂપણુ કરે છે, અને અપભ્રંશમાં રચના કરવા ઇચ્છનાર વિદગ્ધ માટે સંસ્કૃતમાંથી અપભ્રંશ કેમ બનાવવું તેના નિયમેા આપે છે. પણ મહાકાવ્ય, કથા, આખ્યાયિકા, સધાત વગેરે જેવા વિશિષ્ટ પ્રશ્ન ધેા ઉપરાંત સાહિત્ય-વિનાદ અથે અપભ્રંશ અન્યત્ર પણ વપરાતું. પ્રાંતપ્રાંતના લેાકેાની ભાષા અને વેશભૂષાને લગતી કૌતુકમય રચના કરવાની રૂઢિ સાતમી શતાબ્દીથી ચાલુ થયેલી. ક્રીડા, ગાઠી વગેરેમાં વિનેાદ માટે થતી ભાષાચિત્રરચનાઓમાં પણ ભાષાએ નું મિશ્રષ્ણુ વપરાતું. ભાજના ‘સરસ્વતીકઠાભરગુ' વગેરે જેવા ગ્રંથેામાં આનું વિગતે નિરૂપણ થયુ છે.. આવી રચનાઓમાં જ્યારે પ્રાદેશિક એલીઓની છાંટવાળી ભાષા વપરાતી, ત્યારે તે પણ કેટલીક વાર અપભ્રંશ કે અપભ્રષ્ટ કહેવાતી. આ દૃષ્ટિએ અપભ્રંશના અનેક ભેદે ગણાતા. ‘વિષ્ણુધર્માંત્તર' અને વાગ્ભટની ‘ અપભ્રંશ'ની વ્યાખ્યા આ જ રીતે ઘટાવી શકાય. તેમ જ ઉપનાગર, આભીર અને ગ્રામ્ય એવા નમિસાધુએ તૈાંધેલા ભેદ કે નાગર, ત્રાચઢ અને ઉપનાગર (તથા પાંચાલ, માગધ, વૈદ વગેરે ખીજા વીશ) એ પ્રાચ્ય વૈયાકરણાએ આપલા ભેદ્દે, અથવા તેા રુદ્રઢે કહેલા દેશવિશેષ પ્રમાણેના ભૂરિભેદો ઉક્ત પ્રકારની રચનાઓને અનુલક્ષીને હાય એ ઘણું સ ભવિત છે.
પણ આ પ્રકારે સમયે સમયે જુદાજુદા અર્થાંમાં ‘અપન્ન શ' એ સંજ્ઞા પ્રચલિત બનવાને કારણે અપભ્રંશના સ્વરૂપ વિશે સારે એવે ગૂંચવાડે ઊભે થતે રહ્યો છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રશ અને પૈશાયિક એ પ્રકારનું વર્ગીકરણુ દડી, ઉદ્યોતનસર, રાજશેખર અને પ્રાચ્ય વૈયાકરામાં સ્વીકારાયું છે, તે બીજે પક્ષે સ ંસ્કૃત, પ્રાકૃત, માગધી, શૌરસેની, પૈશાચી અને અપભ્રંશ એ જાતની ભાષા વ્યવસ્થા પણ રુદ્રટ, ભેજ, હેમચંદ્ર, અમરચંદ્ર વગેરેમાં મળે છે
દડી અપભ્રંશને આભીર વગેરેની ભાષા તરીકે ઓળખાવે છે. અને પછીથી પશુ વિહાંક વગેરે આભીરી ભાષા કે આલારે।ક્તિ તરીકે જે નમૂના આપે છે તે

Page #37

- ૨૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
અપભ્રંશના જ હે ય છે. આભીરી સાથે અપભ્રંશને ગાઢ સંબંધ હોવાના બીજા પણ અનેક પ્રમાણે છે. ઐતિહાસિક દષ્ટિએ જોતાં બીજી શતાબ્દીમાં સૌરાષ્ટ્રમાં આભીરરાજ ઈશ્વરસેનનું શાસન હેવાને ઉલ્લેખ મળે છે. પુરાણમાં ઉત્તરના, વક્તવ્ય કે પશ્ચિમના પ્રદેશે સાથે આભીરને સંબંધ બતાવ્યો છે. મહાભારત” (સભાપર્વ) અને “બ્રહ્માંડપુરાણ આભીરને સિંધુપ્રદેશમાં મૂકે છે. આભીરોના વસાહત ક્રમે કરીને દક્ષિણ તરફ ખસી હોવાના પણ પુરાવા મળે છે. બૃહતસંહિતા'માં આભીર આનર્ત અને સૌરાષ્ટ્રમાં હોવાનું તેમ જ કોંકણમાં હોવાનું કહ્યું છે. આમ સિંધ, - રાજસ્થાન, વ્રજભૂમિ, માળવા, ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, ખાનદેશ અને વરાડ સુધીનો પ્રદેશ સમયે સમયે આભારે સાથે સંકળાયેલે જણાય છે. અપભ્ર શના વિસ્તૃત મહાકાબે વિદર્ભ આસપાસના દિગબર જૈન કવિઓનાં અને રાજસ્થાનના શ્વેતાંબર જૈન કવિઓનાં, અપભ્રંશ સાહિત્યરચનાને શિલાલેખગત પ્રાચીન ઉલેખ સૌરાષ્ટ્રના વલભીને, ઉપલબ્ધ સવિસ્તર નિરૂપણું ગુજરાતના હેમચંદ્રનું વગેરે હકીકતો જોતાં તેમ જ અર્વાચીન હિ દી, રાજસ્થાન અને ગુજરાતીને અપભ્રંશ સાથેને ઘનિષ્ઠ સંબંધ જોતાં ઉપયુક્ત કથન સમર્થિત થાય છે.
ભાષાવિકાસની દૃષ્ટિએ અપભ્રંશનું સ્થાન પ્રાકૃત પછી અને અર્વાચીન ઉત્તર ભારતીય ભાષાઓની પહેલાં છે. ભારતીય ભાષાઓને–ભારતીય–આય” ભાષાને વેદથી લઈને આજ સુધીને ઈતિહાસ અભ્યાસની સગવડ ખાતર ત્રણ ભૂમિકામાં વહેંચી નખાવે છે. પ્રાચીન ભારતીય-આર્ય (વૈદિક ભાષા પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત), મધ્યમ ભારતીય-આર્ય (પાલિ. પ્રાકૃત, અપભ્રંશ', નવ્ય ભારતીય-આર્ય (હિંદી, ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી વગેરે. આમાંથી મધ્યમ છારતીય–આય સૂમિકાના પ્રાચીન (અશોકકાલીન બોલીઓ, પાલિ વગેરે). મધ્યમાં સાહિત્ય, નાટક વગેરેની પ્રાકૃત) અને અતિમ (અપભ્રંશ) એવા પિટાવિભાગ પાડી શકાય. એ રીતે જોતાં અપભ્રશ મધ્યમ અને અર્વાચીન ભૂમિકા વચ્ચેની સંક્રમણદશા રજૂ કરે છે. અપભ્રશ અમુક અંશે પ્રાકૃત હોવા છતાં તેની પિતાની આગવી વિશિષ્ટતાઓ ઘણી છે, જે આગળ જતાં અર્વાચ ન ભૂમિકામાં ઊતરી આવે છે. અપભ્રંશનું ઉચ્ચારણ મુખ્ય વિગતોમાં પ્રાકૃત ભૂમિકાનું ચાલુ રહ્યું હોવાનું કહી શકાય. અંત્ય સ્વરોને હ્રસ્વ ઉચ્ચારવાનું પ્રબળા વલણ અનાદ્ય સ્થાને રહેલા “એ-“ઓનું પણ હસ્વ ઉચ્ચારણ, અનુનાસિક સ્વરોની બહુલતા, નાસિક્ય વકાર, બે સ્વર વચ્ચેના “સૂને “હું, “-~~->(પૂર્વસ્વરદઈવ+ 'વ”—એવી પ્રકિયા, પ્રદેશભેદે અરેફ વાળા સ યુક્ત વ્યંજનો જાળવી રાખવા અને કવચિત્ (આદ્યાક્ષરમાં) રકારની પ્રક્ષેપ-વગેરે વિગતોમાં અપભ્રંશ પ્રાકૃતથી જુદી પડે છે. રૂપાખ્યાનમાં સાર્વનામિક

Page #38

ભૂમિકા
૨૯: પ્રાયોમાંથી ઊતરી આવેલા પ્રત્ય નામિક રૂપાખ્યાનમાં પણ સદશ્યબળે વપરાતા થઈ ગયા છે. અને અકારોત અંગેનો પ્રભાવ સર્વગ્રાહી છે. પ્રથમા-દ્વિતીયા, તુ યા સપ્તમી અને પંચમી-ષષ્ઠીની ભેળસેળ થતાં ચારેક વિભક્તિ અલગ પાડી શકાય છે અને પરિણામે અનુગોને પ્રચાર વધે છે. આ ઉપરાંત જે ફેરફાર ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે તે વિભક્તિના વિશિષ્ટ પ્રાગે, અને રૂઢક્તિઓ. એ દષ્ટિએ અપભ્રંશ પ્રાકૃત કરતાં અર્વાચીન ભાષાઓની વધુ નિકટ છે. શબ્દભંડળના વિષયમાં પણ આજ વસ્તુ જણાઈ આવે છે. પ્રાકૃતની તુલનામાં અપભ્ર શમાં દેશ્ય શબ્દોને વપરાશ વધે છે અને તેમાંથી કેટલાયે અર્વાચીન ભાષાઓમાં ઊતરી આવ્યા છે. - અપભ્રશ સાહિત્યની ઉપલબ્ધ કૃતિઓમાં જે ભાષા મળે છે, તે સ્થૂળ દષ્ટિએ એકરૂપ ગણી શકાય તેવી છે. પણ અર્વાચીન પૃથક્કરણની દૃષ્ટિએ જોતાં સમય અને પ્રદેશ અનુસાર તેમાં કેટલીક ભિન્નતા તરત જ તરી આવે છે. દિગંબરો અને શ્વેતાંબરોની અપભ્રશ કૃતિઓની ભાષા-મૂળે તો પ્રાદેશિક ભેદને કારણે– કેટલીક પિતાપિતાની વિશિષ્ટતા ધરાવે છે તેમ સ્વયંભૂ, પુખપદંત, હરિભદ્ર વગેરેના શિષ્ટ, ઉચ્ચ, પાંડિત્યપ્રચુર અપભ્રંશની તુલનામાં હેમચંદ્રમાં ઉધૂત થયેલા કેટલાક દોહાઓ કાંઈક આ તરફ અને લૌકિક અપભ્રશ જુદો પડે છે.
પરિશિષ્ટ (૧) ભરયાર્મિત મહત્તામગખંનિષ્ઠા. (શાકુન્તલ, ૪, ૫). (૨) સરસ્વતીચંદ્ર ૧ (નવમી આવૃત્તિ, ૧૯૩૪), ૩૦, ૨૧૯. (૩) સાદપ્રકૃતિપ
પા રૂસ સંઘgવાર: | ભતૃહરિકૃત વાકયપદીય, ૧, ૧૪૮ વાર્તિક) (૪) भूयांसोऽपशब्दा अल्पीयांसः शब्दा इति । एकैकस्य शब्दस्य बहवोऽभ्रंशाः । તથા શૌનિત્ય પાવી જ જોતા રોપોસ્ટિવેવાયો વોલપમ્રાટ (મહાભાષ્ય, ૨-૧-૧). (૫) નાપ્રતિપશ: વસંત્ર: છત્તે ! सर्वस्यैव हि साधुरेवापभ्रशस्य प्रकृतिः । प्रसिद्धस्तु रूढितामापद्यमानाः स्वातंत्र्यमेव केचिदपभ्रंशा लभन्ते । तत्र गौर्राित प्रयोक्तव्ये अशक्त्या प्रमाતામિ ના થાયચરતwયોsqખંશા યુથને (વાકયપદીય, ૧, ૧૪૮, વાર્તિક). ૬) શાત્રે તુ સંસ્થાઓ પwતવોહિતમ્ (દડી, કાવ્યલક્ષણ, ૧, ૩૬). (૭) માપ સંતાઈ જશઃ. માણાવદ્રશર, વિમાષા સા તત્તરા pa વવાનિનાં વાતવાહિના (ભારતનાટયશાસ્ત્ર ૧૭-૪૯, ૫૦ ઉપરની

Page #39

અપભ્રંશ વ્યાકરણ अभिनवभारती). (८) अपभ्रष्टं तृतीयं च तदनन्तं नराधिप । देशभाषाविशेषेण ॥ (
विधत्तर, 3, 3). (2) अपभ्रंशन्तु यच्छद्ध तत्तदेशेषु भाषितम् । (वामा २, २, 3); यत्तेषु तेषु कर्णाटपाञ्चालादिषु देशेषु शुद्धः मपरभाषाभिरमिश्रितं भाषितं सोऽपभ्रंशोः भवतीत्यर्थः । (6५२ना सोध पनी सिविलिनी 201). (१०) देसिल वअना सव जन मिट्ठा । तं तैसन जंपओ अवहट्ठा (तियता, 1, १३). (११) नerwयान, १-११. (१२) षष्ठोऽत्र भूरिभेदो देशविशेषादभ्रंशः ॥ (3८, ०या २, २-१२). (१3) इयं च देशगीश्च प्रायोऽभ्रशे निपततीति । (राभन्य-शुद्र, नाटय६५, १८५ २५). (1४) संस्कृत प्राकृतं चैव गीतं द्विविधमुच्यते ॥ अपभ्रष्टं तृतीय च तदनन्तं नराधिप । देशभाषाविशेपण तस्यान्तो नेह विद्यते ॥ (
विधर्मोत्तर 3, 3). (१५) संस्कृतं प्राकृतं चाम्यदपभ्रंश इति त्रिधा (लाभ, अव्या २ १-१६). (१६) तदेतद्वाङ्मयं भूयः संस्कृत प्राकृतं तथा । अपभ्रंशश्च मिश्रं चेत्याहुरार्याश्चतुविधम् ॥ (१९४ी, व्यसक्ष! (= व्याश') १-३२); आभीरादिगिरः काव्येष्वभ्रंश इति स्मृताः । शास्त्रेषु संस्कृतादन्यद भ्रशतयोदितम् ।। (व्याक्षण १-38). (१७) संस्कृतप्राकृतापभ्रंशभाषात्रयप्रतिबद्ध-प्रबन्धरचनानिपुणतरान्तःकरणः । (घरसेनना सवत ४०० ना मनावटी ताम्रपत्रमा गुब्सेननु विशेष, यिन मेन्टियरी. १०-२८४). (१८) क्रयमाला, पृ. १६). (१८) शब्दार्थों ते शरीरं, संस्कृतं मुखं, प्राकृतं बाहः, जघनमपभ्रंशः, पैशाचं पादी, उरो मिश्रम् । (२ शे५२, अव्यमीमांसा, ५. ८). (२०) पद्यं प्रायः संस्कृत-प्राकृतापभ्रंश-ग्राम्यभाषानिबद्ध...महाकाव्यम् । (हेमन्याद्र, ७०यानुशासन 1-3३०). (२१) अवहट्टयसक्कयपाइयंमि पेसइयमि भासाए । लक्खण - छंदा. हरणे सुकइत्त भूसिय जेहिं ॥ ( २७मान, सशस 1, १). (२२) संस्कृतं प्राकृत तस्यापभ्रंशो भूतभाषितम् । इति भाषाचतस्रोऽपि यान्ति काव्यस्य कायताम् । (
वाट, वाटा'२, २-१) (२३) भाषाभेदनिमित्तः षोढा भेदोऽस्य सम्भवति प्राकृतसंस्कृतमागधपिशाचभाषाश्च शूरसेनी च । षष्टोऽत्र भूरिभेदो देशविशेषादपभ्रंशः ॥ (३५, ०या १२, २।११-१२). (२४) संस्कृतेनैव कोऽप्यर्थः प्राकृतनैव चापरः शक्यो रचयितुं कश्चिदपभ्रंशेन वा पुनः ॥ पैशाच्या शौरसेन्या च मागध्याऽन्यो निबध्यते । ( मोर, स२२वती. हाम२९१, २०१०-११). (२५) सकलजगज्जन्तूनां व्याकरणादिभिरनाहितसंस्कार सहजो वचनव्यापारः प्रकृतिः । तत्र भवं सैव वा प्राकृतम् ।...... तदेव च देशविशेषात् संस्कारकरणाच्च समासादितविशेषं सत् संस्कृताधुत्तरविभेदानाप्नोति.. तथा प्राकृतमेवापभ्रंशः । स चान्यैरुपनागराभीरनाम्यत्वभेदेन त्रिधोक्तः

Page #40

ભૂમિકા
૩૧
तन्निरासार्थमुक्त भूरिभेद इति । कुतो देशबिशेषात् कारणात् । तस्य च રક્ષ સ્ટોરેવ સભ્યTયસેગમ્ ! (નમિસાધુ, કાવ્યાલંકારવૃત્ત, ૨-૧૨). (૨૬) भाषा षट् संस्कृतादिकाः । भाष्यन्ते भाषाः संस्कृत-प्राकृत-मागधी- शौरसेनी વૈજ્ઞાથપરંવાઢક્ષા (હેમચંદ્ર, અભિધાનચિંતામણિ, રા૧૮ ૯). (૨૭) લાવાડ संकृतस्याः परिचितरूचयः प्राकृते लाटदेश्यः । सापभ्रंशप्रयोगाः सकलमरु. भुवतृष्ठक्कभादानकाश्च ।। आवन्त्याः परियात्राः सह दशपुरभूतभाषा भजन्ते । ચો અનર્થરાં નિવસત્તિ સ વ: સર્વમાનષo |રાજશેખર, કાવ્ય
માંસા, પૂ. ૫૧) (૨૮) પશ્ચિમનાઇબ્રશન વચઃ | (કાવ્યમીમાંસા, ૫ ૫૪૫૫). (૨૯) શુગર મં ટાટા: પ્રાકૃતં સંશતદ્રિષા અપઝશેન સુષ્યમિત વેર નાન કુવંરઃ | (ભેજ, સરસ્વતીકઠાભરણ, ૨-૧૩). (૩૦) અપભ્રંશમા निबद्धसन्धिबन्धमब्थिमथनादि । ग्राम्यापभ्रंशभाषानिबद्धावस्कन्धकबन्ध भीम
વ્યારા (હેમચંદ્ર, કાવ્યાનુશાસન, ૮-૩૩૭).
૩. હેમચંદ્રીય અપભ્રંશ પુરુષોત્તમ, રામશર્મા, માર્ક ડેય, ત્રિવિક્રમ, લક્ષ્મીધર વગેરેના પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં અપભ્રંશ વિશે વધતીઓછી માહિતી આપેલી છે, પણ કાં તે તેઓ હેમચંદ્ર કરતાં અર્વાચીન કે તેના ઉપજીવી છે, અથવા તે તેમની માહિતી ટૂંકી અને અવ્યવસ્થિત છે. પ્રાચીનતાની તેમ જ વિસ્તાર અને વ્યવસ્થાની દષ્ટિએ હેમચંદ્રનું અપભ્ર શનું નિરૂપણ સૌમાં આગળ પડતું અને ઉદ્દધૃત ઉદાહરણોને લીધે પ્રામાણિકતાની સ્પષ્ટ છાપવાળું છે.
ઉપર જણાવ્યું તેમ હેમચંદ્ર અપભ્રંશ એકરૂપ હોય તેવી રીતે તેનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તેમણે કયાંય અપભ્રંશના વિવિધ ભેદોનો ઉલ્લેખ સરખોયે નથી કર્યો. તેઓ અપભ્રંશને એક સાહિત્યભાષા ગણવાની પરંપરાને અનુસરે છે. જેમ શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી વગેરે પ્રાકૃત પ્રકારની અને તેમનાં વ્યાવક લક્ષની તેમણે સ્પષ્ટપણે નોંધ લીધી છે, તેવી રીતે અપભ્રંશપ્રકારો વિશે કશેયે ઈશારે નથી કર્યો. તેમના કાવ્યાનુશાસનમાં એક સ્થળે ગ્રામ્ય અપભ્રંશને અને તેમાં રચાયેલા કાવ્યના નામને નિર્દેશ (ભજને અનુસરીને) છે ખરે, પણ તે તે શિષ્ટ સર્વસાધારણ સાહિત્યભાષાના સ્થાનિક અંશવાળા ભેળસેળિયા રૂપને ઉદ્દેશીને હેવાનું સમજાય છે. એટલે એ સ્પષ્ટ છે કે હેમચંદ્રને “અપભ્રંશ' નામ નીચે એક પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યભાષા જ અભિપ્રેત હતી.

Page #41

અપભ્રશ વ્યાકરણ
પણ જુદાજુદા સમયનાં પૂર્વરચિત વ્યાકરણ અને સાહિત્યરચનાઓ પર આધારિત હોવાથી હેમચંદ્રનિરૂપિત અપભ્રંશમાં ભાષાકીય પૃથક્કરણની દૃષ્ટિએ ભિન્નભિન્ન દેશકાળની વિવિધ ભાષાસામગ્રીને શંભુમેળે હેવો અનિવાર્ય છે.
પહેલાં આપણે હેમચંદે આપેલાં ઉદાહરણ પરથી હેમચંદ્રથી સ્વતંત્ર રીતે વ્યાકરણની રૂપરેખા તારવીએ.
વ્યાકરણની રૂપરેખા આ રૂપરેખા ધ્વનિવિકાસ, આખ્યાતિક રૂ પતંત્ર, શબ્દસિદ્ધિ, નામિક રૂપતંત્ર અને પ્રયોગ એવા વિભાગોમાં વહેંચી છે. ૧. દવનવિકાસઃ
મુખ્યત્વે પ્રાકૃતની પરિસ્થિતિ અપભ્રંશમાં ચાલુ રહી છે. પ્રાચીન ભારતીયઆમાંથી મધ્યમ ભારતીય-આર્યમાં થયેલા ઇવનિ પરિવર્તનને ટૂંક સાર (અપબ્રશની રડી ખડી વિશિષ્ટતાઓ સાથે) આ પ્રમાણે છે :
સ્વર. ૧. મૂળના એકવડા સ્વરે સામાન્ય નિયમ તરીકે સર્વત્ર એમ ને એમ જળવાઈ રહે છે. અપવાદે : (૧) આદ્ય “ઋ” > રિ'; અનાર “ઋ' > “અ”, “ઇ”, એય સંદર્ભમાં) “ઉ”. (૨) સંયુકત વ્યંજનને, કે અનુસ્વારને પૂર્વવતી (એટલે કે બંધ” અક્ષરમાં રહેલો) દીર્ધ સ્વર હસ્વ થાય છે. કવચિત નસિક્ય વ્યંજન પૂર્વેના “એ”, “એ” હસ્વ થાય છે. (૩) “સ્સ” ને વું” એકવઠા બનતાં. પૂવ સ્વર દીઘ થાય છે. (૪) કવચિત્ આદ્ય સ્વર (વાકષસંધિના પરિણામે) લુપ્ત થાય છે.
૨. સંયુક્ત સવારમાં “ઐ> “એક “આઈ', અને ' > “” કે “અ” એવી પ્રક્રિયા છે.
૩. અપભ્રંશમાં અંત્ય સ્વર હસ્વ હોય છે, એટલે મૂળના અન્ય દીધ સ્વર હસ્વ બને છે, અને એને હરવ “એ” કે “ઈ'; “ઓ'ને હસ્વ “ઓ” કે “ઉ” થાય છે. કવચિત અંત્ય “અને “ઉ” થાય છે.
યંજને. વ્યંજનેના પરિવર્તનને આધાર તેમના શબ્દગત સ્થાન અને સંદર્ભ ઉપર છે.
૪. એકવડા આદ્ય વ્યંજન જળવાઈ રહે છે. અપવાદ : (૧) અપભ્ર શ હસ્તપ્રતોમાં આદ્ય “ન'ને સ્થાને “ણું” લખવાનું પ્રબળ વલછે, (૨) “ >

Page #42

ભૂમિકા
૩૩
“'. (૩) “', ' > સૂ' (કવચિત “'). (૪) કવચિત અલ્પપ્રાણ મહાપ્રાણ થાય છે.
૫. એકવડા અંત્ય વ્યંજન લુપ્ત થાય છે.
૬. એકવડા મધ્યવતી વ્યંજનમાં નીચે પ્રમાણે પરિવર્તન થાય છે. (૧) “ફ”, “', “ચે', “જ', “ત', “દુ', ' ઘણુંખરું લુપ્ત થાય છે. પાછળના કે આગળના તેમ જ પાછળના) સ્વર “અ” કે “આ” હોય ત્યારે લુપ્ત વ્યંજનને સ્થાને યકૃતિ આવે છે. પૂર્વસ્વર “ઉ”, “એ” હોય તે કવચિત વધૃતિ આવે છે. હસ્તપ્રતોમાં યશ્રુતિ અને વસૃતિ અંગે ઘણી અવસ્થા છે. (૨) કવચિત્ ઉપયુક્ત વ્યંજને લુપ્ત ન થતાં, તેમાંથી ઘોષ હોય તે એમ ને એમ જળવાઈ રહે છે, અષ હોય તે ઘોષ બને છે. (૩) “', ધૂ', “યૂ', ', ફ, “ભ” ને “હું” થાય છે. (૪) કવચિત (૩)માં ગણવેલાને “હું' ન થતાં, તેમાંથી ઘોષ હોય તે જળવાઈ રહે છે, અઘોષ હોય તે ઘોષ બને છે. (૫) ‘’ > “'; “” – “ટૂં’. (૬)
ના >ણ. (૭) “” – વૂ'; “બ જળવાઈ રહે છે, પણ કવચિત તેને ‘વ’ થાય છે. (૮) “મને કવચિત થાય છે. (૯) “અ”, “આ” સિવાયના સ્વરની પૂ’ ‘વ’ કવચિત લુપ્ત થાય છે. (૧૦) “શ', '> “સ’. (૧૧) કવચિત્ “સ” “શું, “૬ > '. આ વલણ અપભ્રંશમાં પ્રબળ બન્યું છે. 'દિઅહ” (દિવસ), “પાહા” (પાષાણુ“સાદુ' (શાસૂ), લુહ () વગેરે તથા હકારવાળા વિભક્તિપ્રત્ય તથા આખ્યાતિક પ્રત્યે આનાં ઉદાહરણ છે. (૧૨) કવચિત્ (સકારના સાનિધ્યમાં વિશેષે) અલ્પપ્રાણ મહાપ્રાણ થાય છે. (૧૩) કવચિત્ (”
ના સાનિધ્યમાં વિશેષે) દૈત્યને મૂર્ધન્ય થાય છે. (૧૪) કવચિત “', “” નો ‘’ થાય છે(૧૫) કવચિત એકવડે વ્યંજન બેવડો થાય છે.
૮. અપભ્રંશમાં કવચિત આદ્ય કે મધ્યવર્તી એવઠા “દુ’ ‘' વગેરેમાં રકાને પ્રક્ષેપ કરવાનું વલણ છે. - પ્રાકૃતમાં “, “હું' અને કવચિત ઉત્તરવતી રકારવાળા સંયુક્ત વ્યંજનને બાદ કરતાં, બીજા કોઈ સંયુક્ત વ્યંજન શબ્દારંભે નથી વપરાતા.
૯. સંયુક્ત મયવતી વ્યંજને કાં તે સારૂય પામે છે, કાં તો સ્વરામ થતાં વિશ્લેષ પામે છે.
૧૦. સારૂપ્તના નિયમો આ પ્રમાણે છે; (૧) સંયુક્ત રૂપે રહેલા વ્યંજનો અતુલ્યબળ હોય તે નિબળ વ્યંજન
અ
-૩

Page #43

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
સબળને મળતું થઈ જાય છે. વ્યંજને તુલ્યબળ હોય તે આગલે પાછલાને મળતો થઈ જાય છે. (૨) બળની ઊતરતી માત્રામાં વ્યંજને આ પ્રમાણે ગોઠવી શકાય ઃ ૧. સ્પશે. ૨. નાસિકય વ્યંજને. ૩. ક્રમશઃ “લૂ', “મ” વ', ', રૂ. આમાં આગલે આગલે પાછલા પાછલા કરતાં સબળ છે. (૩) બે મહાપ્રાણને બદલે “અપપ્રાણ મહાપ્રાણ” થાય છે. (૪) મૂળને કે સાધિત બેવડા “ન અને ણુ” (“”, “ણું”) હસ્તપ્રતોમાં “ગૂ” કે “ન' રૂપે મળે છે. (૫) “1” > “ન્ન” કે “જજ'. (૬) દંત્ય + યુ” કે “ > તાલવ્ય. (૭) ઉત્તરવતી રકારવાળા સંયુક્ત વ્યંજનોને કવચિત્ એમ ને એમ જાળવી રાખવાનું અપભ્રંશમાં પ્રાદેશિક વલણ હતું. (૮). દત્ય + રકાર > મૂર્ધન્ય (કવચિત્ ). (૯) “' સૂ' – “છું”. (૧૦) “I” – “ક”, “છું” કે જ. (૧૧) ઊષ્ણવ્યંજન + પ > અલ્પપ્રાણુ + મહાપ્રાણ, (૧૨) ઉષ્ણવ્યંજન + નાસિકય વ્યંજન » નાસિકથ વ્યંજન + ". (૧૩). “ + નાસિકથ વ્યંજન > નાસિક્ય વ્યંજન + ૬, પણ કવચિત્ નાસિકય વ્યંજન + તેના વર્ગને ઘેષ મહાપ્રાણ. (૧૪). "', '> “જ'. (૧૫) વ> “જ'; “હ” > “ભું (૧૬). ઉપરના નિયમ અનુસાર નિષ્પન્ન થતા સંયુક્ત વ્યંજનને સ્થાને–ખાસ કરીને મૂળના વ્યંજનેમાંને એક રકાર કે ઊષ્મવ્યંજન હોય ત્યારે હું 4 અનુસ્વાર + એકવડ ભંજન >>બનવાનું વલણું.
૧૧. (૧) ઊષ્ણવ્યંજન +નાસિકથ વ્યંજન, કે “યુ', ', “લૂ', વૂ; (૨) રકાર + ઉષ્ણવ્યંજન કે “', “વું’, ‘હું'; (૩) “વું' + ; (૪) સ્પર્શ + નાસિકથ વ્યંજન, કે “રૂ'; (૫). દંત્યસ્વકાર – એ સંગને સ્વરપ્રક્ષેપથી વિશ્લેષ થાય છે. પ્રક્ષિત સ્વર ‘ઈ’ કે “અ” અથવા (એય સંદર્ભમાં) “ઉ” હોય છે.
૧૨. બેવડા “સ' (= “સ્સ') ને “વું' (= “વું) કેટલીક વાર એવડે અને છે, અને ત્યારે પૂર્વવતી' હસ્વ સ્વર દીર્ધ થાય છે.
૧૩. વ્યંજનલોપને લીધે પાસે પાસે આવેલા સમાન સ્વર મળીને એક દીર્ધ સ્વર બને છે.
૧૪. “અયૂ > “એ”, “અવ> “ઓ'. બીજે પણ પરવર્તી “', “ ” > “ઇ”, “ઉ”.
૧૫. સારૂપ્યના ઉપર્યુક્ત નિયમો પ્રમાણે નિષ્પન્ન થતા સંયુક્ત વ્યંજનેમાંથી, શબ્દારંભે, માત્ર પાછને વ્યંજન જ જળવાઈ રહે છે. આના અપવાદ માં નિયમમાં આપ્યા છે.

Page #44

૩૫
ભૂમિકા અપભ્રંશનાં કેટલાંક લાક્ષણિક ઇવનિવલણે ૧. એને “એ” કે “એ” અને “ઓને “ઓ કે “ઉ” (આ અંત્ય સ્વર અપભ્રંશમાં હસ્વ ઉચ્ચારવાના વલણને જ એક ફણગો છે.) ઉદાહરણો : અકારાંત પૃ. 4. એકવ.ના “એણ”, “ઈશું”, “ઈ પ્રત્ય તથા બહુવ.ના “ઐહિ, ઈહિ, પ્રત્ય; સપ્તમી એક વ ને “ઈ; સ્ત્રીલિંગ 4. એક વ. ને “ઈ તથા સંબોધન
એક વ. ને “ઈ', સર્વનામના પું. પ્રથમ બહુવ. ને “એ” (જે, તે, અને કે “ધ” (એઈ, ઈ); આજ્ઞાથે બીજા પુ. એક વ.ને “ઇ”; કિવ, જિવે. તિવ
છે. પ્ર. દિ. એકવ.ને “૬: પછી એકવ. ને “હુ'; સ્ત્રીલિંગ પ્ર. દિ. બહુવ. ને “એ”, “ઉ'.
૨. સકારની જાળવણી (ઉચ્ચારમાં ર). ઉદાહરણેઃ કૃદંત, મૃદુ (ચાર વાર), ગ, ધૃણ, તૃણ (બે વાર), સુકૃદ.
સૂત્ર ૩૯૪ ખાસ “ગુણને લગતું છે.
૩. રકારની જાળવણી. ઉદાહરણો : અંત્ર. કમ્મ, દવ, કહ, કૅહિ, ધ્રુવ, પ્રગણ, પ્રમાણિઓ, પ્રયાવદી, પ્રમ્સ, પ્રાઈવ, પ્રાઈન્ડ, પ્રાઉ, પ્રિમ (છ વાર), બ્રુવ, બ્રે, ભ્રતી, ધંત્રિ, વ્રત.
સત્ર ૩૯૧, ૩૯૪, ૩૯૮, ૪૧૪, ૪૧૮ રકાર જાળવી રાખતા શબ્દોને લગતાં છે. પ્રાકૃતમાં પણ ' એ સંયોગ જાળવી રાખવાનું પ્રાદેશિક વલણ હતું.
૪ રકારને પ્રક્ષેપ. ઉદાહરણ તુવ્ર (બે વાર), ત્ર, કું () (બે વાર), બ્રત્રિ, ત્રાસ (સરખાવ ક્રમદીશ્વરમાં “બ્રાસ'<'ભાષ્ય').
સુત્ર ૩૯૯ રકારપ્રક્ષેપને લગતું છે. માત્ર “વુ' (૩૯૨)માં “બ” છે.
ઉપયુક્ત ૨. થી ૪. વલણ અપભ્રંશમાં પ્રાદેશિકતા તથા પ્રાચીનતાના ઘાતક છે.
૫. 'તું' ને ' કે ' ની જાળવણી) એ ઘેષભાવના વલણને જ એક ફણગો છે. ઉદાહરણોઃ ગદ, આગ, કિંદ, સુકૃદ, સુકિદ, કૃદંત, કધિદ, ઠિદ, વિહિદ, વિણિમ્મવિદ (બધામાં ભૂતકૃદંતને ‘ઈ’ નું “ઇત” પ્રત્યય), કીલદિ, એદિ, પ્રસ્પદિ (વર્તમાન ત્રી. પુ. એકવ. ને દિ’ < "તિ” પ્રત્યય), તિરસ, મદિ, રદિ.
સૂત્ર ૩૯૬ ઘેષભાવને લગતું છે. આ વલણ પ્રાચીનતાનું દ્યોતક છે.

Page #45

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૬. “ ને હું (કે “ ). ઉદાહરણઃ જાë, તાડૅ (જાઉ, તાઉ), એ (એવૈઇ, એવહિ), કેā, જિë, તિવૈ); પ્રાવ, પગિથૈ (લિખિત રૂપ “પ્રાઈસ્વ', પગિસ્વ'); નવું, નાઉં, ઠાë, કāલ, ભવૈર, પfણ, સાલ, નીસારણ, રવણ,
સત્ર ૩૯૭ આ વલણને લગતું છે. અપભ્રંશમાં આ એક પ્રાદેશિક વલણ હતું.
૭. વકારને લેપ. ઉદાહરણ (અંગત) દિઅહ, નિબત્ત, પઈસ, પઈઠ, પયટ્ટ, પરિઅત્ત, પિસ, બઇ, રૂઅ, લાયસણ, અડી, સાહુ, સુઇયું; (પ્રત્યય પૂવે) આઈઆ, છ, તલ, પાઉં, જાઉં, તાઉં, નાઉં, ઠાઉં.
અપભ્રંશમાં આ વલણ પ્રાદેશિક હતું. - ૮ સૂ” ને “હું”. આનાં ઉદાહરણ ઉપર “વનિવિકાસમાં ૭ (૧૧)માં આપ્યાં છે.
૯. સંયુક્ત વ્યંજનનું એકત્વ.
પૂર્વસ્વરદીધત્વ વિના : ઉપાંત્ય અક્ષર પછી-નવી; (પ્રત્યયમાં) એવઠ, કેવડ, જેવડ, તેવડ; એનુલ, કેસુલ, તેલ: બપીકી; કરત (છંદમૂલક ?) આદ્ય અક્ષર પછી–અનુ, કટરિ, કટાય, કણિઓર, પઠાવ, લેખાય. અકારાંત મું. ષષ્ઠી એકવ. ને “સ” પ્રત્યય, ભવિષ્યને “ઈહ” પ્રત્યય.
પૂર્વસ્વરદી ત્વ સાથે નીસાવરણ; અકારાંત પુ. વઠી એકવચનને “આંસુ” પ્રત્યય, ભવિષ્યને “ઈમ્' પ્રત્યય; “સાવ.” અપભ્રંશમાં આ વલણ અર્વાચીનતાનું ઘાતક હતું.
છંદમૂલક પરિવર્તન
અદ્ધિ, વિન્નાસિઅ, લ, ઉદ્ધભુએ; કિ, કરંત, તે કઈ ('કાઇને બદલે) એ છંદ જાળવવા લીધેલી છૂટનાં ઉદાહરણ છે. ટિપ્પણમાં કેટલેક સ્થળે આ બાબત ધ્યાન ખેંચેલું છે.
આખ્યાતિક અંગ અપભ્રંશમાં આખ્યાતિક રૂપ આખ્યાતિક અંગ અને પ્રત્યેનું બનેલું છે.
આખ્યાતિક અંગ (૧) આખ્યાતિક ધાતુમૂલક, (૨) યોગિક કે (૩) નામમૂલક હોય છે.

Page #46

ભૂમિકા
યૌગિક ~(૪). ઉપસગ' અને ખ્યાતિઃ ધાતુના સયેાગવાળાં : અણુહ, પવસ, પઢિપેક, પરિહર્, વિહસ, (તથા નિજ્જિ, પૃશ્વસ, પસર્, વિછેાડુ, વિષ્ણુડુ, વિણિમ્મવુ, વિન્નાસ, સંપદ્મ, સ ંસ્પેસ, સંવલ, વગેરે).
(ઘ). નામાદિ અને આખ્યાતિક ધાતુ (‘ક, ‘ઢા’)ના સંચાગવાળાં : ખલિકર્ (વિશ્વકર્), ખસસિહા, ચુણ્ડીઢા, લહુઈડા.
નામમૂલક—એટલે કે મૂળે નામ, વિશેષણ વગેરે હોય તેવું : તિક્રૂ', પલ્લવ્, મઉલિ, ધણા.
આખ્યાતિક ધાતુમૂલક——બાકીના : કર્, આવું, મર્, લડ્, મિલ, પિ, જા, ખા, દે, હા, મુઅ વગેરે.
૩૭
આ મૌલિક અંગે પરથી અગસાધક પ્રત્યય વગેરે દ્વારા નીચે પ્રમાણે સાષિત અગા થયાં છે :
પ્રેરક અંગ-પ્રત્યયસાધિત પ્રકાર :
‘આવ’ પ્રત્યયવાળાં ઉડ્ડાવ, કરાવ, ઘડાવ, નય્યાવ, પડાવ, હરાવ. ‘અવ’ પ્રત્યયવાળાં : ઉહવ, વ, વિણિમ્મવ.
(અને પ્રત્યય મૂળે સસ્કૃત ‘આપ્’ પ્રયમાંથી થયા છે) —વિકારસાધિત પ્રકાર :
કેવળ સ્વરવિકારવાળાં (અ>આ) પાડુ, બાલૂ, માર્, વાલ, વાદ, વિનાસ; (ઊ>એ) તેાસ.
સ્વરના તથા વ્યંજનના વિકારવાળાં : ફેડૂ, (મૂળ ‘દ્ધિ’), વિા ્ (મૂ ‘વિષ્ણુદ્ર'), ફ્રેડ્ (મૂળ 'કુ').
ક્રમ*ણિ અંગ-પ્રત્યયસાધિત પ્રકાર :
‘êઅ’ પ્રત્યયવાળાં : આણ્, જાણ્, પાવૂ, લૂ, માર્, વણ્, પઠાનૂ. ‘(૪)જ્જુ' પ્રત્યયવાળાં : કપુ, ગિલ, ચપ્, છેાલૂ, દસૂ, ફુંફ, મિલ્, લ, વિષ્ણુ, સુમ, જા, જો, કિ, છિ, દિ, પિ: ('' પ્રત્યયવાળાં) ખા. (બંને પ્રત્યય મૂળે સંસ્કૃત કમણિના ‘યૂ'માંથી થયા છે). અંગનું ધ્વનિપરિવર્તિત રૂપ) :
સિદ્ધ પ્રકાર : (સીધું સસ્કૃત કમ'
Àપ્, ડ′, લખ્ખુ, સમપ્
ક*ણિ અંગ મૌલિક અથવા પ્રેરક અંગ ઉપરથી સાધિત હોય છે,

Page #47

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ભવિષ્ય અંગ–ઈસૂ (“એ”, “ઈસ), “સુ” (સ્વરાંત પછી) વાળાં : કરીસ', ૫ઇસીસ, પાવીસ , બુટ્ટીયું, કીસ; રૂસેસ , સહે; ફુદિગ્સ , હેઈસ, એસ, હોસ્.
“હ' કે “હુ' (સ્વરાંત પછી) વાળાં ? ગમિ, હે,
(ભવિષ્યના અંગસાધક પ્રત્યે સંસ્કૃત (ઈ)ષ્ય'માંથી આવ્યા છે.) ભવિષ્ય આજ્ઞાથ અંગ-એજજુ' (ઈજજુ) કે “જૂ” (સ્વરાંત પછી) વાળાં ? રફખેજજુ, લજેજજ; ચઈજૂ, દિજજ, ભમિજુ, હજુ.
(અંગસાધક પ્રત્યે વિધ્યર્થના “એમાંથી આવ્યા છે.)
સંજક સ્વર કેટલાંક રૂપોમાં અંગ અને રૂપસાધક પ્રત્યય લગોલગ છે, તો કેટલાંકમાં તેમની વચ્ચે સંયોજક સ્વર છે. (૧) સ્વરાંત અંગ પછી, (૨) આજ્ઞાથે બીજા પુરુષ એકવચનના સ્વરાદિ પ્રત્યે પહેલાં, અને (૩) ભવિષ્યકાળના પહેલા પુરુષ એકવચનને પ્રત્યય પહેલાં સંયોજક સ્વર નથી, અન્યત્ર છે.
સં જક સ્વર ઘણું ખરું “અ”, તે કવચિત “આ”, “ઇ”, “એ કે એ છે.
કાળ
નિર્દેશાથમાં (૧) વર્તમાનકાળ અને (૨) ભવિષ્ય; તથા આજ્ઞાથમાં (૩) વર્તમાન અને (૪) ભવિષ્ય–એટલાં રૂપ છે. આ રૂપ કર્તરિ તથા કર્મણિ પ્રયોગનાં મૌલિક તથા પ્રેરક અંગ ઉપરથી સધાયેલાં છે. ભવિષ્ય માટે ખાસ અંગ છે. હેમચંદ્ર આપેલાં ઉદાહરણ સ્વરૂપ અને પ્રમાણની દષ્ટિએ મુકાબલે મર્યાદિત હોવાથી તેમાં આમાંના અમુક જ રૂપ પ્રકારના નમૂનાઓ છે.
આ સિવાયના કાળ વગેરેના ભાવ ઉક્ત કાળનાં રૂપ દ્વારા, કૃદંત દ્વારા કે બીજી કઈ રીતે વ્યક્ત થયા છે. તેમને માટે વિશિષ્ટ રૂપ નથી.
નિર્દેશાથે વર્તમાન સંયોજક વર : યંજનાંત અંગ અને પ્રત્યુથ વચ્ચે સંજક “અ” હોય છે. દવશ વપરાયેલાં આગલી ભૂમિકાનાં કેટલાંક રૂપામાં સંયોજક એ કે 'આ' છે. પ્રત્યયો અને રૂપઃ લાક્ષણિક અપભ્રંશ રૂપો ઉપરાંત કવચિત્ આગલી ભૂમિકાના (ઘણું ખરું છંદ, પ્રાસ વગેરે ખાતર) તે કવચિત્ વધુ વિકસિત ભૂમિકાનાં રૂપે પણ પ્રયુક્ત થયેલાં છે. એવાં કાંઠેનાં રૂપો અને પ્રત્યય કૌંસમાં મૂક્યાં છે.

Page #48

૧ લેા પુ. એકવ.
બહુવ
એકવ.
૨ જે
જો
.
૩ જો
บ
..
રજો
10
LP
.
10
1.P
U
બહુવ.
એકવ.
..
બહુવ.
G
હિં, (સિ)
હુ, (હુ).
ઇ, (૬)
એ જ પ્રમાણે ખીજા' રૂપે નીચે પ્રમાણેનાં અંગેા પરથી સધાયેલાં છે ઃ ૧લા પુ. એકવ. : કર્દૂ, જાણ્, ઝિજ્જુ,દેખ્; (કમ*ણિ) કિર્, જોખ઼જ્
બહુવ. : (‘આ' સંયોજકવાળાં) મરા, વલા
એકવ. : આવુ, ગજ્જુ, નીસર્, લ, વિસર્
બહુવ. : (‘હુ' પ્રત્યયવાળાં જાણું, પુ.
20
૩ો એકવ. : આવુ, ઉત્તર્, ઉમ્મિલ, કર્ં, ખંદ્ર, ગરમ્, ગૃદ્, ગેગાવ્, ધલ, તા, ટેકખ્ખુ, ધર્, નિશ્ર્વ ્, પડિપેકખ્ખુ, પરિહર્, પયફ્રૂટ્, પયાસ, ક્રિ, મિલ્, ટુચ્ચુ, રૂ, લ, વિસ્; (સ્વરાંત અંગ) ચેઞ, પિઅ, ખા, જા, ઠા, ધા, મા, પડિહા, અણુ, એ, દે, હો; (પ્રેરક અંગ) માર્, વાલૂ, ફેડ; ઠવું, ઉલ્હેવ, (કમ*ણિ અંગ) માણિઅ, નણિ, મેલ્લિમ, પાલિ, માઅિ, વષ્ણુિ, કપિ′, ગિલિજ્જૂ, ચાંપિન્દ્, Đજ્જૂ, મિલિજ્જુ, રૂસિજ્જુ, વિષ્ણુડિજ્જૂ, સુમરિજ્જુ, ખજૂ, કિજ્જ, છિન્દ્, પિજ્જૂ, ધેમ્, ડ′, લભ્; (પ્રેરક કમણુિ) પાવિ; (એ’સયેાજકવાળાં) કરે, તક્કે, તિક્ષ્મે, થલ્કે, ધરે, મારે, વ, સમાણે, સિટ્રૂખે.
ભૂમિકા

કર ઉ
લખ્યું, જાહ, (ચડા મરહિ, રુઅહિ, જાહિ, (રસ્ચ્યુસિ)
ઇચ્છ′, (૪૭૯)
કરઇ, પિઅઇ, જાo, (કરેઇ); (ફીલદિ, જોએદિ)
લેિ
હિં, (‘ન્તિ’=અનુ- કર્રાદ્ધ, સુહિ, સ્વાર + ‘તિ') ગણુંતિ, દેતિ, જતિ
૩૯
૩ જો પુ. બહુવ. : ‘(હિ’ પ્રત્યયવાળાં). હર્, ધર્, નવ, પદ્મ, પરાવૂ, લ, સફ્, સુક્, મઉલિ, (કમ'ણિ) દિજ્જુ, (‘ન્તિ' પ્રત્યયવાળાં) ગૃહ, ભુજ, મજૂ, માઁ, લઠ્ઠું. વસ્, વિહસ્; ખા, ન, થા, દે, હેા; (પ્રેરક) ફાડૂ: (કમ ણ) Àí.
કરૐ' ઉપરથી ‘કરુ', અને હકાર લુપ્ત થતાં ‘કહ’ ઉપરથી ‘કરે’; ‘કરહુ’ ઉપરથી ‘કરા’; અને ‘કરહિ’ ઉપરથી ‘કરે’: એમ અર્વાચીન રૂપ થયાં છે.

Page #49

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
નિશાર્થ ભવિષ્ય ભવિષ્ય-અંગ + (સયાજક સ્વર) + પ્રત્યય ભવિય રૂ૫.
પહેલા પુ. એકવ. ના રૂપમાં સંયોજક સ્વર નથી. ત્રીજા પુ. એકવ. માં કવચિત્ “ઇ” સંયોજક છે. ૧લે પુ. એકવ. “ઉ” (અંગસાધક “ઈસ) કરીસુ, પઈસીસ, પાવીસ, બુટ્ટી;
(કમણિ) બલિકીસુ; (અંગસાધક એસ) રૂસેસુ; (અંગસાધક “ઈસ) ફદિસ. રજે પુ. એકવ. “હિ' (અંગસાધક “એસ) સફેસહિ. ૩જે પુ. એકવ ‘ઈ’ (અ ગસાધક “ઇસ્) ચુરણહેઈસઈ; (સં જક “ઇ”) એસી;
(અંગસાધક ઇ. સંજક ઈ) મિહી; (અંગસાધક “હું', સંજક
ઇ) હેહિઈ. જે પુ. બહુવ. “હિ” (અંગસાધક “સ) હે સહિ.
બીજાં રૂપનાં ઉદાહરણ નથી. “એસી” – “એસિઈ'; “ગમિહી' < “ગમિ. હિઈ એમાં “+ = ઈ એવી સંધિ છે.
હેમચંદ્ર “કી'ને કર્મણિ વર્તમાનનું રૂપ ગણે છે (સૂ. ૩૮૯), પણ કમણિ અંગ કિ (કિજઉં, વગેરેમાં છે તે) + ભવિષ્ય અંગસાધક ઈસ' + પહેલે પુ. એક. વ. ને પ્રત્યય “ઉ” એમ સ્પષ્ટ પૃથક્કરણ કરી શકાય છે.
આજ્ઞાથે વર્તમાન સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય સીધા જ અંગને લાગ્યા છે. વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યે અને વ્યંજનાંત અંગ વચ્ચે સંયોજક “અ” હોય છે.
રૂપ ૨ પુ. એકવ. ઈ અછિ, ચરિ, જપિ, જોઈ, ફુદિ, મેલિ, રૂણઝુણિ,
રેઈ, સંચિ, સુમરિ એ કરે ઉ કરુ, ગજજુ, દેખુ, ફિખુ, વિલંબુ
પચ્છ, ભણું આણહિ, કરહિ, છહિ, ધરહિ, સુમરહિ, ખાહિ
પ્રત્યય
અ
૭

Page #50

ભૂમિકા
૪૧ ૨ જે પુ. બહુવ. હ કરહું, નમહુ, પિઅહ, મગહુ, દેહ
હ પહેલવહ, પુછહ, ધ્રુવ જો પુ. એકવ. ઉ અછG, વિનડ, (કર્મણિ, સમMઉ: જાઉં, હેઉ ૩ જે પુ. બહુવ, તુ (=અનુસ્વાર+ 'તુ') પીડંતુ
આમાં “અ' (બીજો પુ એકવ), “હિં' (બીજો પુ. એકવ.), “હ' (બીજે પુ. બહુવ,) પ્રત્યયવાળાં રૂપ પ્રાકૃતમાંથી લીધેલાં છે. “એ” પ્રત્યય “ઈની પૂર્વભૂમિકા છે.
ચરિ', 'જોઈ ઉપરથી “ચર’, ‘જો; “કરહુ ઉપરથી “ક” અને “કરઉ” (ત્રીજો પુ. એકવ.) જેવાં ઉપરથી “કર' (૧ભગવાન તમારું ભલું કરે', જેવા પ્રયોગમાં) ઃ એમ અર્વાચીન રૂપ થયાં છે.
(“ઈ', “એ”—સંસ્કૃત વિયર્થ પરમે. બીજ પુ. એકવચનના એ પ્રત્યયમાંથી; “ઉ” < “અ”; “હું', “હ” વર્તમાનના: “ઉ” Page #51

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
સ્ત્રીલિંગમાં એ જ, અને નિતીને વિસ્તારિત નિત છે. છંદવશ કવચિત અનુસ્વારને અનુનાસિક થયો છે. અર્વાચીન વતમાન કૃદંતમાં નાસિકયતા લુપ્ત થઈ, માત્ર “ત’ પ્રત્યય રહ્યો છે (“કરત”, “ક”, “કર્તા”, “કસ્તું”). ઉદાહરણ–જુજુગત, દાર ત, નિવસંત, વસંત, મેલ ત, લહંત, વલત; એંત, દેત; ટ્રિલજજત, દંસિજજત, ફક્કિજજત; નાસતય, રડતય, જય, હોંતય, ચિંતતા, નવતા.
(સ્ત્રીલિંગ) કરંત, નિર્માત, ગણુંતિ, દિ તિ, મેલંતિ, અંતિ; ઉઠ્ઠાવંતિઅ, લવંતિ.
કમણ ભૂતકૃદંત. પ્રત્યય “ઈએ (કવચિત “ઈદ'). કેટલીક વાર સ્વાર્થિક અ'થી વિસ્તારિત બની “ઇઅય' (કે “ઇ”) રૂપે પણ તે વપરાય છે. ત્રણે લિગમાં સરખે રૂપે પ્રત્યય છે. પ્રત્યયસાધિત પ્રકાર ઉપરાંત કમણિ ભૂત કૃદ તેને બીજો પ્રકાર તે સિદ્ધ પ્રકાર–જેમાં સીધુ સંસ્કૃત કર્મણિ “અનિટ’ ભૂત કુદતનું
વનિપરિવતિત રૂપ હોય છે. એમાં અંગ અને પ્રત્યય જુદા નથી પડતાં. આમાં પણ કેટલીક વાર સ્વાર્થિક “અ” દ્વારા વિસ્તાર થયેલ છે. સ્ત્રીલિંગ કવચિત “ઈ (કે “ઈ), ‘ઈ’ પ્રત્યયથી. ઉદાહરણ–(પ્રત્યયસાધિત પ્રકાર): ‘ગલિએ' અને તે જ પ્રમાણે ઉલાલુ, ચિંત,
4, ડોઢુ, તોસ, નિજિજ, પ,પી, બાલું, ભણું , મિત્, મુણ , લિદૂ, સંપડ, સંપેસ, સંવ-એ અંગે ઉપરથી; ધડિઅય” અને તે જ પ્રમાણે ઉટ, ચ, નિવડ, પસ, બેલૂ, વાહૂ-એ અંગે ઉપરથી; વારિઆ અને તે જ પ્રમાણે
વિન્નાસિઆ', “મારિઆ'; ('ઇદ' પ્રત્યયવાળાં) કધિદ, વિણિમ્મવિદ, વિહિદ. (સિદ્ધ પ્રકાર) : ગય, જાય, નિગમ, મુઆ, સુઅ ફુદ, નિવ; ઇટ, દિઢ, પઠું,
પભદ્ર; દ૬; ઉવ્વાણુ, છિણ, વિઇ; પત્ત, સમત્ત, તિંત; કિય, મુઅય, દિય, પદ્ય, બઈય, વિણઠય: જુય, વિદ્વત્તય, વૃત્તય; વુન્ના; મુઆ,
હુઆ, ભગા, તુ પલુદા, દઢા, દિપણું, ઉવત્તા; આગદ, ગદ, કિદ. (સ્ત્રીલિંગ) પઈટિંઠ, દિઠિ, રૂઢિ, દિણણી, રુદ્ધી; ગઈએ, મુઈએ: રત્તિ. વિધ્યર્થ કૃદંત : પ્રત્યય “એન્વયે, એવા” કે “એવું”. કેટલાંક રૂપમાં સંયોજક
સ્વર “ઇ છે, કેટલાંકમાં સંયોજક સ્વર નથી. ઉદાહરણઃ સહેવય, કરિએન્વય, મરિએ ય; જગેવા, એવા દેવું.
હેમચંદ્ર દેવને હેત્વથ કૃદંતનું રૂપ ગણે છે, પણ એ વિધ્યર્થ કૃદંત જણાય છે.

Page #52

ભૂમિકા સંબંધક ભૂત કૃદંત : પ્રત્યય વિ', 'િ, “વિણ’, ‘પિણું”, “ઈ', “ઈઉ”.
વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યે પૂર્વ સંયોજક સ્વર “ઇ”, “એ” કે “અ”.
(સેપસર્ગ ધાતુને સંસ્કૃતમાં લાગતા સંબંધક ભૂતકૃદંતના ૨ પ્રત્યયમાંથી રૂ, અને વિશ્લેષ દ્વારા રૂ, અથવા તે પ્રા. ટૂi ઉપરથી ()ળ અને પછી રૂ>રૂષ તથા વૈદિક પ્રત્યયે રવી ને વીનમાંથી બાકીના ઊતરી આવ્યા છે). ઉદાહરણઃ “વિ’–સુંબિવિ, દેખિવિ, બુડિવિ, લગિવિ, ઝાઇવિ, લાઇવિ;
કરેવિ, પાલેવિ, પિફવિ, લેવિક ફિદવિ, મેલવિ, મેલવિ, વિછોડવિ. પિ’—ગમેuિ, જિપિ, સંપિ, જેમ્પિ. ‘વિણ'-છડેવિણ, ઝાએવિણું, ફિવિણ, લેવિણુ. મ્પિણું–કરેપણુ, ગમેપિણુ, ગૃહસ્પિણુ ચએ
પિણુ, મેલેપિણું, ગંપિણું, દેપણું, લેપિણુ. ઇ” કરિ, જોઈ, મારિ.
આ ઉપરાંત 'ઈ' પ્રત્યય પણ છે, અને હેમચંદ્ર તે ધ્યો છે. પણ તેના ઉદાહરણ તરીકે ટાંકેલું રૂ૫ જુદી રીતે ઘટાવી શકાય તેમ છે (જુઓ ૩૯૫/પ પરનું ટિપણું). પણ અન્યત્ર “ઈ9'વાળા સંબંધક ભૂતકૃદંતનાં રૂપે મળે છે. ‘ઈ’પાળાં રૂપમાંથી અર્વાચીન હિંદીનાં રૂપ (કર કે'બોલ કર'), અને “ઈઉવાળાં રૂપમાંથી અર્વાચીન ગુજરાતીનાં રૂપ (‘કરી', “બોલીને') ઊતરી આવ્યાં છે.
વૈકલ્પિક “પિ, “ગપિણમાં વ્યંજનાદિ પ્રત્યય છતાં સંયોજક સ્વર નથી.
“ચએપિણું, “પાલેવિ અને લેવિણુ તે હેમચંદ્ર હેતૂથનાં રૂ૫ ગણ્યાં છે (જુએ સૂ. ૪૪૧ પરની વૃત્તિ તથા બીજુ ઉદાહરણ), પણ એ રૂપને સં. ભૂ. . નાં રૂપથી જુદાં ગણવાની જરૂર નથી. અર્વાચીન ગુજ. ની જેમ અપભ્રંશમાં પણ શત્રુ સાથે સં. ભૂ. કનું રૂ૫ પ્રયોજાતું એમ ગણવું જ યુક્ત છે. પણ અન્યત્ર વિ, પિ”, “વિષ્ણુ અને પિપણું” પ્રત્ય હેત્વર્થ કૃદંત માટે વપરાયેલા મળે છે.
આ ઉપરાંત હેમચંદ્ર “એવ”, “અણ', “અણુહ” ને “અણહિ એ પ્રત્ય પણ હેત્વના ગણ્યા છે (સૂ. ૪૪ અને વૃત્તિ). પણ “એવ, મૂળે વિધ્યર્થ કુદતને પ્રત્યય છે, અને બાકીનાં કિયાવાચક “ણું” પ્રત્યય (‘કરણ” વગેરેમાં છે તે) તથા તેનાં વિભક્તિ રૂપ છે, અને હેત્વર્થ કૃદાંત તરીકે પણ વપરાય છે. “ વાળા રૂપે ઉપરથી મારવાડીનું “કર', હિંદી “કરના”, મરાઠી “કરણે” વગેરે પ્રકારનાં સામાન્ય કૃદંત આવ્યાં છે.

Page #53

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૩. શબ્દસિદ્ધિ આ વિભાગ નીચે મુખ્ય નામિક આંગ સાધતા ત્ અને તહિત પ્રત્ય તારવ્યા છે.
કૃત-પ્રત્ય આખ્યાતિક અંગને કૃત-પ્રત્યય લાગીને નામ કે વિશેષણ બને છે. બધા કૃત-પ્રત્યે પરપ્રત્યયો છે અને તે નીચે પ્રમાણે છે :
અ. આ પ્રત્યય કિયાવાચક નામ સાધે છે. સ્ત્રીલિંગમાં “અને બદલે ‘ઈ ('ઈ') પણ હોય છે. ‘ઉદાહરણે: (. ન) ઘુંટ, ચૂર, વંચ, સિફખ.
(સ્ત્રી,) ઉઠ, ઘર, ધર, બાઈસ, મમ્ભીસડી, સુહચછ–ડી (સુહછિએ). છેટલાં બે ઉદાહરણમાં સ્વાર્થિક “ડ” અને “અ” પ્રત્યય પણ છે. ઇર. તાછીયાવાચક : જંપિર, મિર. ઉ. કવાચક : પવાસુઅ. શું. અંગ અને પ્રત્યય વચ્ચે સેજક “અ” હેય છે.
ક્રિયાવાચકઃ અભથણ, અસ્થમણ, અસણ, અબણ, આલવણ, એછg, કરણ, ગિલણ, નિવડણ, પરિહણ, સુમરણ, અફખણ. કર્તવાચક : અમ્મુહરણ, અગ્રણ. તાઝીલ્યવાચક (સ્વાર્ષિક “અ” સાથે) ફુદણય, બેલણય, ભસણય, મારણ, રૂસણય.
તદ્ધિત પ્રત્યે પરપ્રત્ય : (ક) વિશેષણ-સાધકઃ (૧) નામ ઉપરથી વિશેષણ –(સ્વામિત્વવાચક) “આય’:
પરાય: “ઈક’: બપી કી (ત્રી.); મત્વથીય) “આલ' : મુંજાલ; “મા”: વજજમાં. (૨) વિશેષણ ઉપરથી વિશેષણ–(અધિકતાવાચક) યર': તુછયર. (૩) સર્વનામ ઉપરથી વિશે શુ–સ્વામિત્વવાચક “આર’ (સ્વાથિ કે “અ” સાથે) : મહાય, લુહાર, અહારય, તુમહારય, (સાદશ્યવાચક) “હ” (એટલે કે સ્વાર્ષિક “એ” સાથે): જેહય, તેહય, કેય; “ઇસ : અઈસ, જસ, તઈસ, કઇસ; (ઇયત્તાવાચક) : એરાલ, કેરલ, જેલ, તેલ; (મહત્તાવાચક) એવડ, જેવડ, તેવડ, કેવડ.

Page #54

ભૂમિકા
૪૫
(ખ) નામ-સાધક : વિશેષણ કે નામ ઉપરથી ભાવવાચક નામ–“ઈમ :
ગહીરિમ, વંકિમ, સરિસિમ, મુણસિમ “રણ (વિકલ્પ થી વિરતારિત)ઃ ઉહાણ, તુંગાણ, વડુત્તણુ; વિરાણય, વડુત્તણય; પત્તરણ, તિલત્તણું “પણ”--વડુપણ પુલિંગ ઉપરથી સ્ત્રીલિગ નામ–” (સ્વાર્થિક પ્રત્યય “અ” થી વિસ્તારિત ઈએ કે “ઈ) વિશેષણને (ચંપારણું, ગરિ, કુમારી, તઈ જજ, વંકી, સકણી), કૃદંતને (દિણણી, રૂઠી, ગઈ, મુઈ, જેઅંતિ, ગણુંતિ,
ઉઠ્ઠાવંતિઅ–પ્રત્યયને “ઈએ', ડિ લાગે છે.) ગ) ક્રિયાવિશેષણ-સાધક : સર્વનામ ઉપરથી ક્રિયાવિશેષણ—(રીતિવાચક)
મ (કે વં) ઃ એમા(એ), ઇમ, જે, જિ, તેવ, તિવ, વે, કેમ કે, કિ; હ ઃ જિહ, તિહ, કિહ: “ધ”: જિધ, તિધઃ (સ્થળવારા) અર્થ : એલ્યુ, જેલ્થ, તેલ્થ, કેત્યુઃ “ત'; જત, તત્ત; (મર્યાદાવાચક) “મ':
જામ, તામ, ‘ઉં જાઉં, તાઉ “મહૈિ: મહિતામહિં (9) સ્વાર્થિક : અ” (ત્રી. “ઈએ)ઃ ઘણે જ વ્યાપક છે. નીચેનાં અંગોને
લાગ્યા છે : વિશેષણ--અગલ, અપૂર, ઉજજુ, ઉણહ, ગરુ, તુરછ, નિઅ. બહ વહિલ, અણુ, ઈત્ત, એહ, જેહ, તેહ, તેવડુ, મહાર, કેર, તણું; કૃદંત-પ્રત્યયઃ વતમાનનો "ત', ભૂતકૃદંતને “ઇ”, વિધ્યકૃદંતને એવ', તાછિયવાચક “શું'. સવનામ-અપ, એક્કમે. નામ–અગ્ન, અગિઠ, અંધાર, કસવદ, કુડીર, કુટુંબ, દડવઠ, દ્રવક્ક,
પંગણ, ભં, માહ, રૂઅ, વેરિઅ. પ્રત્યય—ઠ', રણ.
સ્ત્રીલિંગ–અજીરરિઅ, કણિઅ, ગેરિઅ, મુણાલિ, મુંડમાલિએ, સહિએ, (ભૂતકૃદંત) ગઈ, મુઈએ; વતમાન કૃદંતને “તિઅ” પ્રત્યય.
ઇએ : અવરહિએ. “ઉ” : બહિષ્ણુએ (સ્ત્રી.) "ઉડર (અથી વિસ્તારિત) : બપ્પય, વંકડય.

Page #55

અપભ્રશ વ્યાકરણ
ઉલ્લ” (“અ”થી વિસ્તારિત) કુડુહલી (સ્ત્રી), ચૂડલ્લય; બલુલ્લડમાં “ઉલ” + ડ” “અ” એ સાથે છે. ડ: સ્વાર્થિક “અ” ની સાથે જોડાઈને આ પ્રત્યય ઘણું ખરું ‘ય’ કે ‘ા') રૂપે મળે છે. સ્ત્રીલિંગ ', “ડિય” (પ્રાકૃત ‘ડિયા”) કે “ડી'. નીચેના અંગાને તે લાગેલો છે: કન્ન, ગોઠ, દિઅહ, દૂચ, દેસ, નેહ, પચ્છાયાવ, પારક. મણિઅ, મિત્ત, મક્કલ, રન, રૂએ, સંદેશ, હત્ય, હિઅ, હુંકાર; (સ્ત્રીલિંગ) અમ્મ, અંત્ર, ગોર, ધૂલિ, નિદ્દ, પરિહાસ, બુદ્ધિ, ભ્રતિ, મમ્ભોસ, મુદ્ધ, રત્તિ, વરૂ, સુહ૭િ. આમાં “મણિઅડામાં “અડય પ્રત્યય
છે. “બલુલ્લડોમાં ઉલ્લડય’. પૂર્વ પ્રત્યય :
અ. નખકઃ અગલિએ, અચિંતિ, અહિએ, અમ્પિસ, અલહતિએ, સ, હાર્થક : સકારણ, સરસ, સલજજ, સસણહી. સુ. પ્રાશયવાચક : સુઅણ, સુપુરિસ, સુભિચ્ચ, સુવંસ.
લિંગ પરિવર્તન
તદભવોનું મૂળ સંસ્કૃતમાં હતું તે લિંગ પ્રાકૃતમાં અને વિશેષે અપભ્રંશમાં બદલાતું રહ્યું છે. અંત્ય સ્વરનું સાદશ્ય કે પર્યાયને પ્રભાવ આમાં પ્રધાનપણે કારણભૂત હોય છે. ૪૪૫મા સૂત્રમાં હેમચંદ્ર લિંગ પરિવર્તનની નેંધ લીધી છે. ત્યાં પુલિંગનું નપું. (કુંભÖ'), નપું. નું પુંલિંગ (‘અભા લગા'), નપું. નું સ્ત્રીલિંગ (અંત્રી') અને સ્ત્રીલિંગનું નપુ. (‘ડાલ) એ ઉદાહરણ આપેલાં લે. તેવ' (૩૭૫), ખલા (૩ ૪૪)માં પુલિંગને બદલે નપુંસકલિંગ,
એવા જગેવા”, “વારિઆ” (૪૩૮.૩)માં, તેમ જ “લ', લિહિ” (૩૩૫), નયણ” (૪૨૨–૬), “વા (૩૬૪) વગેરેમાં નપું ને બદલે પુ હિલંગ રૂપ છે. ગુણિ (૪૩૨) અંત્ય સ્વરને કારણે સ્ત્રીલિંગ બન્યું છે. હિંદીમાં પુલિંગનપુંસકલિંગને ભેદ લુપ્ત થયેલ છે. અને હિંદી તેમ જ ગુજરાતી અનેક તભોનાં લિંગ મૂળ સંસ્કૃતથી જુદાં છે તે આ વલણનું જ પરિણામ પછીથી સ્ત્રીલિંગ લધુતાના ભાવનું વાચક બની ગયું છે. તેની શરૂઆત “અંત્રડી' (નાનું આંતરડું) જેવામાં જોઈ શકાય છે.

Page #56

४७
ભૂમિકા ૪. નામિક રૂપાંત્ર
પહેલા અને બીજા પુરુષ સર્વનામને બાદ કરતાં બાકીના સર્વનામેનાં રૂપાખ્યાન પણ કોઈક અપવાદે સંજ્ઞાન રૂપાખ્યાન જેવાં જ છે. એટલે સંજ્ઞા, વિશેષણ અને સર્વનામ સૌનાં રૂપાખ્યાનનું આ વિભાગમાં જ નિરૂપણ કર્યું છે.
અકારાન્ત પુંલ્લિંગ ૧૨. ૧. “” પ્રત્યય : અહરુ (અહર–), સંકર (સંકર-), નિગ્નઉ (નિઝ્મય-);
ઘડિઅઉ (ઘડિઅય-); તે જ પ્રમાણે માણ, વિહાણ, લકૃખ, મિલિઅ, પત્ત, કમલ, તણ, સાયર. જય, જય, સન્ન, ચૂર, ઘાંય, કંત વગેરે ઉપરથી.
આ” પ્રત્યય : અહારા, કચુઆ, ગરુઆ, ઝુપડા, ઢાલા, દડૂઢા, મહારા,
મારિઆ, વડા, વારિઆ, વેગ્ગલા, સામલા, સીઅલા, હુઆ. ૧.૨, ૨. અપ્રત્યય : ખગ, પલ્લવ, ગુણ, કર, વિસમ, થણ, દેસ, ફુટ, સમ,
ઘર, મરહ, ભોગ. ‘આ’ પ્રત્યયઃ અદ્ધા, અપૂણા, ગોઠડા, ઘણુ, ઘોડા, ચડિઆ, જાય, તણ, દિઅહા, દિઅહડા, દિઠા, દિપણું, નિસિઆ, પયડા, મુઆ, વલયા,
રવણ, સંત, સિદ્ધOા. ૩.૧, “એ” પ્રત્યય : અણે, અરે, °ઉઠ્ઠાણે, કજજે, “ફખે, તે, દઈએ,
દઈવેં, મોં, વાએ, હથે; કે , કિએ', સંદેસેજ, હુંકારડએ. “” પ્રત્યય : નિછઈ (૫૮.૧). “એ” (“એ ”, “ઈશુ) પ્રત્યય : ખણણ (ખણ-); તે જ પ્રમાણે કવણ, જણ, નહ, વસંત, ફુદણુએ, મોકલડ વાસ, સય, સિર : એ અંગે ઉપરથી. કે હું, તુહાણ, પાણિએ પણ ખગ્નિણ, વસિણુ, સરિણ.
‘ઈ’ પ્રત્યય. જલિ (૩૮૨.૨), કમલિ (૩૯૫.૧), 'જલિ”, “વલહી' (૩૮૩.૧). ૩.ર. એ હિ('ઈહિ', એહિ*) પ્રત્યયઃ ચલેહિ, પયારેહિ, લખહિ,
લે અણહિ, સહિ, સરવરેહિર, અસ્થિહિં, સWિહિંગ, હથિહિ; કસરેકિંગ, કસરફેસિંગ, ઘુ ટેહિ, નહિ, વહિંગ, સહિ, સુઅણહિ.
‘હિ" પ્રત્યયઃ અંગહિ”, કરહિ”, કેસહિ, ગુણહિ”. પ.૧. હે” પ્રત્યય : “
વહે'; “હું” પ્રત્યય : “વછછું, “જવહુ'. ૫૨. હું પ્રત્યય : મુહહું, સિંગર્હ.

Page #57

૪૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૪,૬/૧. હૈ" પ્રત્યય : અપહે°, આયહે, કલેવરહોતો, દુલહે. લોઅહો, સામિઅહ , સેસહો.
સુ” પ્રત્યય : કંતસ્સ (“કંત' ઉપરથી); અને તે જ પ્રમાણે બંધ, જાણ, જય, તત્ત, પર, પિચ, સુઅણુ એ અંગે ઉપરથી.
અપ્રત્યય : પિઅ (૩૩૨. ૨). ૪.૬૨. 'હું' પ્રત્યય : તણુઠું (‘તણું” ઉપરથી); અને તે જ પ્રમાણે અન્ન, ચત્ત કુસ,
થણ, મા, મયગલ, માણસ, અણ, સમત્ત, સેકખ એ અંગે ઉપરથી. આહે' પ્રત્યય : ચિંતતાહ, નવંતા, નિવદાહ, મુક્કા, સઉણાહ.
અપ્રત્યય : ગય (૭) (૩૪૫), ૭.૧. ‘ઈ’ પ્રત્યય : ઉચ્છગિ, કરિ, ખ ભિ, જગિ, તલ, °નિવહિ, પથરિ,
પંક, ડિ, રહેવરિ, વણિ, વિઓઈ, વિચ્ચિ, હિઅઈ; અંધારઈ, કસવદઈ. કુડીરઈ, તેહઈ, દિઈ, પણ, વિડિઅઈ, રણુડઈ. “એ (“એ”) પ્રત્યયઃ અપિએ, તલે, ત્યલે', પિએ, વિહવે; દિઠે. (૩૯૬), દરે (૩૪૯.૧), ભુવણે (૪૪૧.૨), મજઝે (૪૦૬.૩), “હિ“પ્રત્યય : ઘરહિ (૪૨૨.૧૫), દેસહિર (૩૮૬.૧), અનહિં, એઋહિ, કવણહિ,કહિ,
જહિર, તહિ. ૨. “એહિબ (હિ”, “એહિ) પ્રત્યય : મગેહિર, ડુંગરેહિ, અંગિહિ,
ગવખેહિ. ૮.૧. અપ્રત્યય : ખલ, મેહ, પિચ, ભમર, સારસ.
આ પ્રત્યય : ઢોલા, પડિઆ, મિત્તડા, હિઅડા, હિઆ. ૮.૨ “હ' પ્રત્યય : તરુણો , અહે.
અકારાન્ત નપુસકલિંગ પ્રથમા દિલીયા સિવાય પુલિંગથી જુદા પ્રત્યય નથી. પ્ર. 4િ. એકવામાં પણ સાદું અંગ હોય ત્યાં પુલિગમાં છે તે જ પ્રત્યો છે. પણ સ્વાર્થિક “અ” પ્રત્યયવાળ અંગ હોય ત્યારે વિકપે “ઉં” પ્રત્યય લાગ્યો છે. બહુવચનમાં પણ પુંલિગની જેમ થતાં રૂપ ઉપરાંત છે. પ્રત્યયવાળા રૂપ પણ છે. “ઇના પૂર્વવતી અને વિક “આ” થાય છે.
૧/૨. એકવચન : “અગલë અને એ પ્રમાણે નીચેનાં અંગોમાંથી અપાય, ઉહય. એક્રમેય, એહય, કિઅય, કુટુંબ, “છંદય, તણુય, તુક્ય, તેવય, થિરતણુય, દિથ, પરિચય, બેલિય, ભગય, વલય, વિદ્વતય, વત્તય, હિઅય, હિઅડય.

Page #58

ભૂમિકા
વારિઆ”, “જગેવા” “એવા પુલિંગ પ્રમાણે છે. “સંવલિ પ્રાકૃત રૂપ છે. - ૧/૨. બહુવચન : કમલ' અને એ જ પ્રમાણે નીચેનાં અંગમાંથી : અલિ-ઉલ, કુંભ, ખંડ, ઉંબર, નિશ્ચિત, પન્ન, લ, મણારહ, અણુ, સર,
ફલા છે અને એ જ પ્રમાણે નીચેનાં અંગમાંથી : ખલ, ગંડ, રાયણ, વડું, વલણ, વિગુત્ત, સમય, હરિશુ. “ફલી, “નયણું વગેરે તથા “લિડિઆ,” “વઠ્ઠા વગેરે પુંલિંગની જેમ.
ઇકાન્ત/ઉકારાન્ત પુલિંગ નામે ૧૨. ૧. અને ૨. અપ્રત્યયઃ સામિ, કેસરિ, મુણિ, કડું. ૩.૧. એ પ્રત્યય : અગ્નિએ”; ” પ્રત્યયઃ અગિણ; અનુસ્વાર; અગ્ઝિ
“સંત” (૪૪૧.૨)માં પ્રત્યય પહેલાં અંગને અંત્ય સ્વર લુપ્ત થયો છે. ૩. ૨. હિ" પ્રત્યય : બિહિ”. પ. ૧. “હે " પ્રત્યય : ગિરિ, તહે. ૫. ૨. “હું પ્રત્યયઃ સામિહ, તરુહ ૪૬. ૨. “હું” પ્રત્યય : તરુહું સઉણિહુ. ૭ ૧. હિ" પ્રત્યયઃ કલિહિ. ૭, ૨. “હિ" પ્રત્યઃ તિહિ"; “હું પ્રત્યયઃ ૬ઉં.
સીલિંગ ૧૨. ૧. અપ્રત્યય : ધણ, રેહ, મુદ્ધ, સિલ, મહિલ, કિત્તિ, પઈ, દિણણી, વંકી.. ૧૨. ૨. અપ્રત્યય : ઉદાહત પદ્મોમાં આવતું નથી અથવા મળે છે.
ઉ” “ઓ) પ્રત્યય-જર્જરિઆઉ, જજ જરિઆએ, અંગુલિઉ વૃઘિઉ,
સલઈG, વિલાસિણઓ. “ભજિઉ' માં પૂર્વવતી લુપ્ત થયેલ છે. ૩૧. “એ” પ્રત્યય—ચંદિમએ, જાઠિઓએ, નિદ્રએ, કંતિએ. ૩.૨. 'હિ" પ્રત્યય—દિતિહિ, સરિહિછે. ૫.૧. “હે' પ્રત્યય–બાલહે.
અપ-૪

Page #59

અપભ્રંશ વ્યાકરણ ૫૨. “હું પ્રત્યય–વયંસિઅહ ૪૬. ૧. હે” પ્રત્યય—અલહંતિઅહેર, જંપિરહે, તહે, તિસહે, ધણહે,
મઝહે, મુહડહે, “હાસ; અંતિયે, મેલંતિ, રામાવલિહે;
ગુહે. “ગણુંતિએ” (૩૩૩) પ્રાકૃત છે. ૪૬. ૨. “હુ પ્રખ્યય : વયંસિઅહુ; “હપ્રત્યયઃ મા હૈ. ૭.૧ "હિ" પ્રત્યયઃ એક્ઝહિ, ઉજેણિહિ, રિદ્ધિહિય, વારાણસિહિ”, સલ
ઈહિ, સંધિહિ; હિ" પ્રત્યયઃ મહિહિ. ૭.૨. અહિ પ્રત્યય : દિસિહિ. ૮૧. અપ્રત્યય : ૬ઈ, ઘણિ, પુત્તિ, બહિણિ, સહિ, ગરિ: “એ પ્રત્યયઃ
અશ્મિએ, બહિષ્ણુએ, બિટ્ટીએ; ઈ” પ્રત્યય : અસ્મિ, મુદ્ધિ. ૮૨. “હો પ્રપ્રત્યયઃ તિરુણિહો. સંબંધન એકવચનને “એ બિટ્ટીએ માં છંદ ખાતર દીધ કરાય છે.
પહેલા અને બીજો પુરુષ સર્વનામ એકવચન
બહુવચન પહેલો પુરુષ બીજો પુરૂષ પહેલો બીજો પુરુષ ૧. હઉ ge* અહે, અહઈ તુમ, તુમહઈ* ૨. માઈ તઈ, પછ*
. . અહિ * હે”િ ૪/૫/૬ મહુ, મ, વડ, તલ, અહાહ તુમ્હહ”
તુઝ, તુદ્ધ તઈ', પઈ
અમહાસુ તુમ્હાસ છંદને કારણે “અહ” નું “અહાહ થયું છે.
અન્ય વિશિષ્ટ સાર્વનામિક રૂપ પ્રત્યય
અંગ રૂપ પ્રથમ/દ્વિતીયા એકવ.
જ; ત (નપુ.) છું, ત્ર , , બહુવ. એ (અ,ઈ). ત; એ. એ. તે તે,તિ; એઈ, આઈ પંચમી એકવ.
જ, ત, ક જહાજ, તહા, કહા જ, ત, ક, અન્ન જહિ, નહિ, કહિ, એક અનહિ , એક્કહિ.
૭. મઈ”
સતની

Page #60

ભૂમિકા
‘એ' નું. પુ. ૧/૨ એકવ. માં ‘એડ્રે’;નપુ. ૧/૨ એકવ. માં ‘એ' અને ષષ્ઠી એકવ.માં ‘આ' અંગસ્વરવાળાં ‘જાસુ’, ‘તાસુ', ‘કાસુ' એવાં રૂપ થાય છે. ઉપરાંત પ્રાકૃત સમયથી પ્રચલિત રૂપે પણ વપરાય છે. સ્ત્રીલિંગ અંગેા અકારાંત કે આકારાંત હાય છે—‘જ', 'જા', ‘ત', ‘તા’ વગેરે.
અનુગા
વિભક્તિપ્રત્યયે)થી દર્શાવાતા અથ' બધાના કોઈ છાયાવિશેષ, અથવા તા જુદા જ અ`સ ંબંધ દર્શાવવા સંસ્કૃતમાં અમુક રૂપે! ખાસ વપરાતાં, એવાં રૂપાના વપરાશ મધ્યમ ભારતીય-આયમાં વધતા ગયા. અય દૃષ્ટિએ તેવા શબ્દ મૂળથી દૂર ખસતા ગયા, અને વ્યક્તિત્વની દૃષ્ટિએ બીજા શબ્દોને પડ છે ગૌણુ બનતા ગયા, ધીમે ધીમે વિભક્તિપ્રત્યયેાતુ કાય અને સ્થાન આ અનુગા લેતા ગયા. ભિન્નભિન્ન વિભક્તિના અલગ અલગ પ્રત્યયેા ધ્વનિપરિવતનને પરિણામે એકરૂપ બનતાં જ્યારે અથગૂ ચવાડા થવા લાગ્યા, ત્યારે અનુગા દ્વારા તેમાંથી રસ્તા કઢાતાં તેમના વપરાશ વધતા ગયા. પ્રાકૃત કરતાં અપભ્રંશમાં નવનવા અનુગા ચલણી બન્યા. હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણેામાં તે બંને રીતે વપરાયા છે; નામિક અંગ સાથે સમસ્ત રૂપે, તેમ જ વિભક્તિપ્રત્યયને યાગે. તેમની યાદી નીચે પ્રમાણે :
પા
‘સાથે’ અઠ્ઠમાં : સમાણુ (સં. સમાન; સ. સમમ્ ‘સાથે' ને અનુસરીને)(સમસ્ત) ‘પયરËખસમાણુ' ૪૧૮.૩; (તૃતીયાને યેાગે) ‘પુઈદ્ધિ સમાણુ’૪૩૮-૩ સહુ (= સ'. સ) ૪૧૯.૫, ૩૫૬.
‘વિના' અથČમાં : વિષ્ણુ. જુએ સૂર્યો. તૃતીયાને યેગે.
‘માંથી' અથ'માં : હાંતઉ (='હા'નુ' વત, કું.), પંચમીને યેગે. ઉદાહરણા સૂત્ર ૩૫૫, ૩૭૨ (૧), ૩૭૩ (૧), ૩૭૯ (૧) અને ૩૮૦ (૧) નીચે. કિ (સં. ચિત), સમતા—'હિઅદ્ઘિઉ જઇ નીસરહિ' ૪૩૯૪ = ‘તે હૃદયથી —હૃદયમાંથી નીસરે’. ‘અમ્હાસ દિઅ′ (૩૮૧) અને ‘તુમ્હારુ ફિલ્મ’ (૩૭૪) એમાં ‘ફિલ્મ" અનુગરૂપે છે કે રહેલું' અથે, તે સંદર્ભ" વિના નક્કી ન થાય.
‘માટે' અર્થાંમાં : કેદ્ધિ” (સ. તે, પ્રા. ઋણ, Ëિ ), તેહિ, રેસિ, રેસિ (*રેસ (?) નું 1. એકવ.) અને ‘તણેણુ’ (1R>7ળનું તુ. એકવ.), ષષ્ઠીને યેગે. જુએ સૂત્ર ૪૨૫.

Page #61

પર
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
“સંબંધી” અર્થમાં કેરઉ (ન. કેરઉર્જ, સ્ત્રી, કેરી, સં. શોર્ય (3)) અને “તણ9 - (ન. તણુઉર્જ, સ્ત્રી. તણી; સં. “તન ?), ષષ્ઠીને ગે. જુઓ સૂત્ર ૪રર
(૨૦, ૨૧) તથા ૩૬૧ (૧), ૩૭૩ (૨), ૩૭૯ (૪). અર્વા ગુજરાતી કાવ્યભાષામાં “કેરું', 'તણું જીવતા છે.
- પ. પ્રયોગ ૧. વર્તમાન કૃદ ત પ્રથમ એકવચનનું રૂપ ક્રિયાતિપત્યર્થે વપરાય છે. ઘટ્ટ મા ઘરુ તુ ૩૫૧ જે ભાગીને ઘરે આવત.” કશું નહિ છોરૂકતુ તો મુહૂ-હમટિ સહિમ યહૂંતુ ૩૯૫. ૧ “જે ચંદ્ર છોલવાનો આવ્યો હોત, તે મુખકમળની સાથે સમાનતા પામત.”
વર્તમાન કૃદંતને આવો અર્થ પ્રાકૃત ભૂમિકાથી જ વિકસી ચુકે હતે. હેમચંદ્ર પ્રાકૃત વિભાગમાં (સૂત્ર ૮.૩.૧૮૦) આ વાત નોંધી છે.
અર્વાચીન ગુજરાતીમાં આ પ્રયોગ જીવંત છે. ૨. “ણું” પ્રત્યયથી સાધિત ક્રિયાના હેત્વર્થ કૃદંત તરીકે વપરાય છે.
એઋણ ૩૫૩, કરણ ૪૪૧,૧. ૩. ‘વ’ પ્રત્યયથી સાધિત વિધ્યર્થ કૃદંત હેત્વર્થ કૃદંત તરીકે વપરાય છે.
દેવ ૪૪૧.૧. વિભક્તિ પ્રત્યેગે. ૪. તૃતીયા. નિરપેક્ષ (absolute) રચનામાં
પુર્વે જ્ઞાઈ વજુ ગુજુ ૩૯૫.૬ “પુત્ર જનમ્પ શો લાભ?” પુર્વ મુe a[ sary . “પુત્ર મયે શું નુક્સાન ?
પિ હિ સુ રી ફોરૂ ૪૨૩.૨ “પ્રિય દીઠે (=દેખે) સુખશાતા થાય છે.' ૫. ચતુથી/ષષ્ઠી. (૧) નિરપેક્ષ રચનામાં?
જિકણો પોરવદ” નિહી ૪૧૭.૧ “પ્રિયતમ આંખથી દૂર હોતે છતે નિદ્રા કેવી ?' (૨), વર્તમાન કૃદંતવાળી નિરપેક્ષ રચનામાં : જિસ અંતર્થે મું-વાસુ ૩૩૨.૨ “પ્રિયતમનું મુખકમળ જોતાં.' pદર વિતંતi૩૬૨એ ચિંતવતાં.” sighવરોઘ કોગંતા ૪૦
જેમને અરસપરસ જોતાં,” તો શું કરવરિશ, gsāરો જવાસુ ૩૭૯ ૨ “દેતાં હું ઊગરી, યુદ્ધ કરતાં તલવાર.”

Page #62

ભૂમિકા
૫૩. અર્વાચીન ગુજરાતીમાં બોલતાં, કરતાં, ફરતાં” વગેરેમાં દેખાતી રચનામાં
આ પ્રયોગ ઊતરી આવ્યો છે. ૩) “પ્રત્યે”, “તરફ” અથે: શંકર ચરન સરોજ ઘુ ૪૨૨.૯
‘હાથી બીજા તરુવર તરફ તે કુતુહળથી સૂઢ ફેકે છે.” તિરું સર પલ્સ ૪૪૫.૩ “શિર ખાંધ તરફ ઢળ્યું છે. ” સાદુ વિ ઢોર સસ્થાવથg a[ રે ૪૨૨.૨ “સ્વસ્થ અવસ્થાવાળા
પ્રત્યે (ત્રની સાથે) તો સૌ લેક બોલે'. (૪) ” પ્રત્યયથી સાધિત ક્રિયા નામનું ષષ્ઠીનું રૂપ હેત્વર્થ કૃદંત તરીકે વપરાય
છે. નવ ૩૫૦.૧ મુંઝ ૪૪૧.૧. (૫) નીચેનાં ક્રિયાપદોને યોગે ?
તુલના અને અનુકરણવાચક : “ઉવમિઅ' – શ્રી ઉમિશ ૪૧૮.૩ ‘સિંહ સાથે સરખાવાય છે.” “અણહર’–સુપુનિત વધુ અનુકૂ૩૬૭.૪ સપુરુષ કાંગને મળતા આવે છે. સર વિગ રૂ ૪૧૮.૮ ચંદ્ર પ્રિયતમને મળતું આવે છે”. “ઝા' –તત્તરતુ જ્ઞાવિષ્ણુ ૪૪૦ ‘તત્ત્વનું
ધ્યાન ધરીને’. પણ ઈમ્મદ જ્ઞાવિ ૩૩૧માં જ્ઞાહિતીયાને વેગે વપરાય
છે. “ગ” –તાળ Íત ૩૩૩ “તેમને ગણતાં.” ૬. સપ્તમી. (૧) નિરપેક્ષ રચનામાં :
વર્ષાર નિયમરૂ ૩૫૮.૨ અને એવી જ રીતે ૩૭૦.૩, ૩૮૩.૨, ૩૯૬.૨, ૪૦૬ ૨, ૪૧૮.૮ ૪૨૨.૧૨ અને ૪ર૭.૧ એ ઉદાહરણેમાં. (૨) “ણું” પ્રત્યયથી બનેલા ક્રિયાનામનું સપ્તમીનું રૂપ હેત્વર્થ કૃદંત તરીકે
વપરાય છે : મુંanણ ૪૪૧.૧. ૭. ઇતર વિશિષ્ટ પ્રોગે. હેત્વર્થ કૃદંત સાથે ર અને કાનાં રૂપ મૂળ
ક્રિયાની અતિદુષ્કરતા કે કરવાની અશક્તિનાં વાચક છે. તે મકar કારૂ ૩૫૦. “તે કહ્યું જતું નથી': સુદુ મુંકળ નાર્ ૪૪૧.૧ સુખ ભોગવ્યું જતું નથી” (= ભેગવી શકાતું નથી'). અર્વા. ગુજરાતી તથા હિંદીમાં આ પ્રયોગ જીવત છે, અને 7 વિનાની રચના હિંદીમાં કર્મણિ રચના તરીકે સ્થિર થઈ છે.

Page #63

ઉપસંહાર
આ પૃથક્કરણથી પ્રાપ્ત સામગ્રીમાં પ્રાચીન” અને “અર્વાચીન તથા ભિન્નદેશીય લક્ષણોની સેળભેળ વરતાઈ આવે છે. એનું કારણ એ છે કે આધારભૂત ઉદાહરણનાં મૂળ સ્થળકાળની દષ્ટિએ વિવિધ હતાં.
વ્યંજનના લોપને બદલે ઘષત્વનું વલણ તથા કાર અને સંયુક્ત પરિવતી રકાર તથા બકાર જાળવી રાખવાનું વલણ પ્રાચીનતાસૂચક છે. બીજે પક્ષે સંયુક્ત વ્યંજનના એકવનું વલણ અર્વાચીનતા સૂચક છે.
સ્વરમધ્યવતી ને ની તથા સંયુક્ત પરવતી 1 ની જાળવણી, સકારવાળું ભવિષ્ય-અંગ, sqવાળું ભવિષ્યઆજ્ઞાર્થ અંગ, આજ્ઞાથે બીજા પુ. એકવ ને રૂ, ભૂતકૃદંતની રૂબય, સંબંધક ભૂત ને રૂ, હેત્વર્થને ઘઉં, વિધ્યર્થ. ને gય અને પુલિંગ પ્રથમ એકવ.ને ૩–એ પ્રત્ય તથા નપુંસકલિંગનાં રૂપ : આ લક્ષણ પાછળથી ગુજરાતીની વિશિષ્ટતા બન્યાં છે. તો સામે પક્ષેસ્વરમયવત
ને હૈ કે લેપ તથા ય નો લોપ, સંયુક્ત પરવત નું સારૂપ, સૂકારવાળું ભવિષ્ય-અંગ, સંબંધક ભૂતકૃ ને રૂ, હેત્વર્થ તરીકે વપરાતાં “” પ્રત્યયવાળાં રૂપ, પુલિંગ પ્રથમ એકવ.ને તથા પુંલિગ અને નપુંસકલિંગને અભેદ; આ લક્ષણે પાછળથી વ્રજ, ખડી બલી વગેરે પશ્ચિમી હિંદી ભાષાજૂથની વિશિષ્ટતા બન્યાં છે.
હેમચંદ્રના ઉદાહરણોમાં કેટલાંક મિશ્રા લક્ષણે ધરાવતાં પદ્યો પણ છે, જેમાં છું. પ્રથમ એકવ. ના કર ને વાળા ભિન્નદેશીય રૂપ સાથોસાથ વપરાયાં છે. લીલક્ષણોની દષ્ટિએ હેમચંદ્રીય ઉદાહરણોની ભાષાને વધુ સૂક્ષ્મતાથી તપાસવી જોઈએ.
પણ ઉપર તારવેલી હકીકતો પરથી એટલું તો જોઈ શકાશે કે હેમચંદ્રીય ઉદાહરણોના અપભ્રંશને પ્રાચીન ગુજરાતી, પ્રાચીન મારવાડી કે પ્રાચીન હિન્દી કહેવી એ એકાંગી અને અશાસ્ત્રીય છે. એ ઉદાહરણોમાં ઉક્ત ત્રણે ભાષાઓની કેટલીક લાક્ષણિક્તા બીજરૂપમાં ધરાવતાં પડ્યો છે એવું વિધાન કરીએ તો જ તે વસ્તુસ્થિતિને અનુરૂપ ગણાશે.

Page #64

સિદ્ધહેમગત
અપભ્રંશ વ્યાકરણ અધ્યાય ૮, પાક ૪ ૩૨૯
स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे ।। અપભ્રંશમાં સાધારણ રીતે સ્વાના સ્વરે. वृत्ति अपभ्रंशे स्वराणां स्थाने प्रायः स्वरा भवन्ति ।
(પ્રકૃતિરૂપ સંસ્કૃત શબ્દના) સ્વાના સ્થાને અપભ્રંશમાં સાધારણ शते (अन्य) २१२। आवे छे. G० (१) कच्चु, कच्च; (१) वेण, चीण; (३) बाह, बाहा,
बाहु; (४) पट्ठि, पिट्टि पुष्टि;(५) तणु, तिणु, तृणु;(६) सुकिदु, सकिउ, सकृदु; (७) किन्नउ, किलिन्नउ; (८) लिह, लीह,
लेह; (९) गउरी, गोरी. छाया (१) कच्चित; (२) वीणा; (३) बाहुः; (४) पृष्ठम् ;
(५) तृणम् ; (६) सुकृतम् ; (७) क्लृनकः अथ।
क्लनकम् ; ( ८ ) लेखाः; (९) गौरी. वृत्ति प्रायोग्रहणात यस्यापभ्रंशे विशेषो वक्ष्यते तस्यापि कचित प्राकृतवत
शौरसेनीवच्च कार्य भवति । (सूत्रमi) प्राय: श४ भूश्यो छे तेथी (मेम समपानु छ ) જેને વિશે અપભ્રંશમાં વિશિષ્ટ (પરિવર્તન થતું હોવાનું કહેવામાં આવશે, તેની બાબતમાં પણ કવચિત્ પ્રાકૃત પ્રમાણે તેમ જ
शौरसेनी प्रमाणे ४१य'(= परिपतन) थाय छे. ३३० स्यादौ दीर्घ-हस्वौ ॥
सि वगेरे सात ही अने २१. वृत्ति अपभ्रंशे नाम्नोऽन्त्य-स्वरस्य दीर्घ-हखौ स्यादौ प्रायो भवतः । सौ।

Page #65

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
सपन शमा सि ( = प्रथमा सवयननी स् ) वगैरे वितिપ્રત્યય ) લાગતાં, નામને અંત્ય સ્વર, સાધારણ રીતે, (મૂળમાં હવ डाय तो) दीन (भूगमा 'डाय तोव (थाय छ ). (म ) सि (= प्रथमा सवयनना सू प्रत्यय) anti : St० (१) ढोल्ला सामला धण चंपा-वण्णीं ।
नाइ सुवण्ण-रेह कसवट्टइ दिण्णी ।। शाय ढोल्ला (दे.) नायकः, प्रियः । सामला-श्यामलः । धण ( दे.) ___ -नायिका, प्रिया । चंपा-वण्णी-चम्पकवर्णी । नाइ–इव, यथा ।
सुवण्ण-रेह-सुवर्ण-रेखा । कसवट्टइ-कष-पट्टके । दिण्णी-दत्ता ।। छाया नायकः श्यामलः । नायिका चम्पकवर्णी । ( दृश्येते ) यथा ___ कषपट्टके सुवर्ण-रेखा दत्ता
प्रियतम शामणे (छे, च्या३) प्रेयसी ( 2 ) २२५४१. (ने) જાણે કે કટીના પત્થર પર સુવર્ણની રેખા દીધી ( = પડી) હોય (मेवी शते शाले छ). वृत्ति आमन्त्र्ये ।
समाधन ( वयन) मां : G० (२) ढोल्ला, मइँ तुहँ वारिआ ‘मा कर दीहा माणु ।
निद्दऍ गमिही रत्तडी दडवड हाइ विहाणु' ।। शार्थ ढोल्ला ( दे.)-नायक । मइँ–मया । तुहुँ-त्वम् । वारिआ
वारितः। मा—मा । करु-कुरु । दीहा-दीर्घम् । माणु-मानम् । निदएँ-निद्रया । गमिही-गमिष्यति । रत्तडी--रात्रिः । दडवड (दे.)
शीघ्रम् । होइ-भवति ( भविष्यति )। विहाणु ( दे.)-प्रभातम् ॥ छाया नायक, मया त्वम् वारितः दीर्घम् मानम् मा कुरु । ( यतः ) रात्रिः
निद्रया गमिष्यति । शीघ्रम् प्रभातम् भवति (= भविष्यति)' (इति)। પ્રિયતમ, મેં તને વાર્યો (તે ખરે કે) બહુ માન ન કર ( =માનને બહુ પકડી ન રાખ); (કેમ કે ) નિદ્રામાં ( જ ઘણુંખરી) રાત વહી

Page #66

સત્ર ૩૩૦ ४ ( अने) ६४.५ ४२तु वा थशे (होट हेतुने सवार थई शे). वृत्ति स्त्रियाम् ।
सीनिगम : ० (३) बिधिर, मइँ भणि तुहुँ ‘मा करु वंकी दिहि' ।
पुत्ति, सकण्णी भल्लि जिव मारइ हिंअइ पइहि ॥ शाय बिट्टीए (हे.)-पुत्रिके । मई-मया । भणिअ-भणिता । तुहुँ
त्वम् । मा-मा । करु-कुरु । वंकी-वक्राम् । दिट्ठि-दृष्टिम् । पुत्ति-पुत्रि । सकण्णी-सकर्णा । भल्लि-भल्ली । जिव-यथा, इव ।
मारइ-मारयति । हिअइ-हृदये । पइट्ठि-प्रविष्टा ॥ छाया पुत्रिके, मया त्वम् भणिता 'वक्राम् दृष्टिम् मा कुरु' ( इति)।
पुत्रि, हृदये प्रविष्टा ( सा) सकर्णा भल्ली इव मारयति ।।
मेटी, में तने यु (ते! ५२. तु । श्रष्ट न ४२ (= नाम). પુત્રી, આંકડાવાળી બરછીની જેમ, ( તે કેઈના ) હૃદયમાં પેસી ગઈ (तो तेने) भारी (1) नाणे. वृत्ति जसि ।
जस् (= प्रथभा पहुवयनना अस प्रत्यय) anti : १० (४) एइ ति घोडा एह थलि एइ ति निसिआ खग्ग ।
एत्थु मुणीसिम जाणिअइ जो न-वि वालइ वग्ग ।। शहाथ एइ-एते । ति-ते । घोडा-चोटकाः, अश्वाः । एह-एषा ।
थलि-स्थली । एइ-एते । ति-ते । निसिआ-निशिताः । खग्ग-खङ्गः । एत्थु-अत्र । मुणीसिम ---मनुष्यत्वम् , पौरुषम् । जाणिअइ-ज्ञायते ।
जो-यः । ण-वि-न अपि । वालइ-वालयति । वग्ग–वल्गाम् ।। छाया एते ते अश्वाः । एषा ( रण- स्थली । एते ते निशिताः खङ्गः ।
यः वल्गाम् न अपि वालयति ( स वीरः इति ) अत्र पौरुषम् ज्ञायते ।।

Page #67

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
એ રહ્યા) તે ઘેાડા, એ (રણુ સ્થળી, ( અને ) એ ( છે) તે તીક્ષ્ણ ખડ્ગા. અહીં જ મનુષ્યત્વ( = પૌરુષ ) જણાઈ આવે છે—( કે) જે (યુદ્ધો) લગામ પાછી ન વાળે (= ખેંચે ) ( તે જ સાચા વીર). वृत्ति एवं विभक्त्यन्तरेष्वप्युदाहार्यम् ||
એ પ્રમાણે અન્ય વિભક્તિઓને લગતાં ઉદાહરણ પણ આપવાં ( = સમજવાં ).
૩૩૧
ચમોરોત ॥
ત્તિ અને મૂ લાગતાં -૧ નો -૩ વૃત્તિ ઞપન્ન રોળાય ત્યમો: યોદ્દારો મતિ ||
અપભ્રંશમાં ત્તિ ( = પ્રથમા એકવચનના સ્ક્રૂ પ્રત્યય ) અને ગમ્ (= દ્વિતીયા એકવચનના મ્ પ્રત્યય) લાગતાં ( નામના અંત્ય સ્વર તરીકે રહેલા ) ત્રકારના ૐકાર થાય છે.
Get० दहमुहु भुवण भयंकरु तोसिअ - संकरु निग्गउ रहवरि चडिअउ । चउमुहु छम्मुहु झाइवि एक्कहि लाइवि नावइ दइवें घडिअउ | શબ્દાર્થ હમુદ દ્વામુલ: । મુળ-મયં-મુત્રન-મયર: । તોસિત્રસંાહ—તોષિત-રાષ્ટ્રર: | નિમ્ન૩-નિîત: | રરિ-રથવરે ! હિન્નર ( કે, )-બાઢ: [ ૧૩મુ ચતુર્મુલમ્ । ઇમ્મદ-વમુલમ્ । જ્ઞાત્રિયાત્રા | હિ —સ્મિન્, ત્ર | હાનાિ-નિવા, ચા । નાવર્ [ શાયતે ]—શ્ર્વ, યથા | ફ્લૅ−âતેન । હિર-ઘટિત:, નિર્મિત: || છાયા મુત્રન-મયાર: ઢરામુલ: તોષિત-રાવાર થવરે બારૂઢ: નિત: I ( दृश्यते ) यथा दैवेन चतुर्मुखम् षण्मुखम् ध्यात्वा एकत्र कृत्वा ( सः ) નિર્મિતઃ ।
( ત્રિ)ભુવનને ભયપ્રેરક દશમુખ ( રાવણ ), શંકરને તુષ્ટ કર્યાં છે. તેવે( = તુષ્ટ કરી કે, ઉત્તમ થ પર ચડયો અને ( = ચડીને ) નીકળ્યેા—જાણે કે ચતુમુ ખ (= બ્રહ્મા અને) ષસ્મુખ ( = કાર્ત્તિકેય )નુ ધ્યાન ધરી, તેમને ) એકત્ર લાવીને (= એકસાથે જોડી દઈને ) (તેને) ધ્રુવે ઘડચો હાય (= ઘડયો ન હાય ! '.

Page #68

३. निवृत्ताम । हा अर्थ-शतेन ।
સત્ર ૩૩૨ ३३२
सौं पुस्योद् वा ॥
सि endi Ya मा वि -ओ. वृत्ति अपभ्रंशे पुंल्लिङ्गे वर्तमानस्य नाम्नोऽकारस्य सौ परे ओकारो वा भवति ।
અપભ્રંશમાં પુલિંગમાં રહેલા નામના અંત્ય કારને, સિ
(= પ્રથમ એકવચનને ૩ પ્રત્યય) લાગતાં વિકલ્પ શોકાર થાય છે. उहा० (१) अगलिअ-नेह-निवडाहं जोअण-लक्खु वि जाउ ।
वरिस-सएण वि जो मिलइ सहि, सोक्खहँ सो ठाउ । शहाथ अगलिअ-नेह-निवट्टाहं-अगलित-स्नेह निवृत्ताम् । जोअण-लक्खु
योजन-लक्षम् । वि-अपि । जाउ-यातु । वरिस-सएण–वर्ष-शतेन । वि-अपि । जो-यः । मिलइ-मिलति । सहि–सखि । सोक्खहँ
सौख्यानाम् । सो-सः । ठाउ-स्थानम् ॥ छाया अगलित-स्नेह-निवृत्तानाम् ( अन्यतरः जनः ) योजन-लक्षम् अपि
यातु । वर्ष-शतेन अपि यः मिलति, सखि, सः सौख्यानाम् स्थानम् ।। અસ્મલિત નેહવાળાં (રહીને) જેમને જુદાં પડવાનું થયું डाय, तेभानु ( 3 ) मदेने (वि) ein योन (६२) जय; 3 सभी, (तेमांनु) २ से १२से पा] (1) भगेने, (तो य)
ते सुमार्नु म (२१ पने ). वृत्ति पुंसीति किम् ।
(सूत्रमा ) पुंसि ( 'मिi') ये उभ १ ( 3 ) : प्रत्युहा० (२) अंगहि अंगु न मिलिउ, हलि अहरें अहरु न पत्त ।
पिअ जोअंतिहे मुह-कमलु एवंइ सुरउ समत्तु । शहाथ अंगहि -अङ्गैः । अंगु-अङ्गम् । न-न । मिलिउ--मिलितम् ।
हलि-हला । अहरें--अधरेण | अहरु-अधरः । न-न । पत्त -प्राप्तः । पिअ-प्रियस्य । जोअंतिहे-पश्यन्त्याः । मुह-कमलु-मुख-कमलम् । एवंइ–एवम् एव । सुरउ-सुरतम् । समत्तु-समाप्तम् ।

Page #69

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया हला, अङ्गैः अङ्गम् न मिलितम् , न अधरेण अधरः प्राप्तः । प्रियस्य मुख-कमलम् पश्यन्त्याः एवम् एव सुरतम् समाप्तम् ।
सी, न आना २५ो। साथे । मा) ॥ भज्यु, न तो ( मेना) अधरे (भा) अ५२ ५डांच्या. प्रियतमनु भुभ (सीटशे) तi ( di) भार सुरत सम ४ ( = नेवानी. जियामां ) समाप्त थयु
एट्टि ॥
टा सतi -ए. वृत्ति अपभ्रंशेऽकारस्य टायामकारो भवति ।।
५५शमा टा (= तृतीया सवयननी आ प्रत्यय ) anti
(नामना सत्य ) आफ्नो ए४१२ थाय छे. Gl० जे महु दिण्णा दिअहडा दइएं पवसंतेण ।
ताण गणंतिऍ अंगुलिउ जज्जरिआउ नहेण ।। शहा जे-ये । महु---मह्यम् । दिण्णा-दत्ताः । दिअहडा-दिवसाः ।
दइए-दयितेन । पवसंतेण-प्रवसता । ताण-तेषाम् ( =तान् ) । गणतिएँ-गणयन्त्याः । अंगुलिउ-अगुल्यः । जज्जरिआउ
जर्जरिताः। नहेण–नखेन ॥ छाया दयितेन प्रवसता ये दिवसा: मह्यम् दत्ताः तेषाम् ( = तान् )
गणयन्त्याः ( मम ) अङ्गुल्यः नखेन जर्जरिताः ।। પ્રવાસે જતા પ્રિયતમે મને (અવધિના) જે દિવસે દીધેલા, તે युतi ( तi, भारी) मानी। नजे ४शन रित थ६ ७.
डिनेच्च ॥
ङि साथे -इ ५४. वृत्ति अपभ्रशेऽकारस्य डिना सह इकार एकारश्च भवतः ॥
અપભ્રંશમાં નામના અંત્ય) કારને ટિ (= સપ્તમી એકવચનના હું પ્રત્યય) સહિત રૂકાર તથા કાર થાય છે.

Page #70

સત્ર ૩૩૪
G० (१) सायरु उप्परि तणु धरइ तलि घल्लइ रयणा' ।
सामि सु-भिच्चु वि परिहरइ सम्माणेइ खलाई ॥ शहाथ सायरु-सागरः । उम्परि-उपरि । तणु-तृणम् । धरइ-धरति ।
तलि-तले । घल्लइ ( दे.)-क्षिपति । रयणाइ-रत्नानि । सामिस्वामी । सु-भिच्चु-सु-भृत्यम् । वि–अपि । परिहरइ–परिहरति ।
सम्माणेइ-समानयति । खलाई-खलान् ।। छाया सागरः तृणम् उपरि धरति, रत्नानि (तु) तले क्षिपति । स्वामी अपि
सु-भृत्यम् परिहरति, खलान् (तु) संमानयति ॥
सा॥२ तृणुने (सपाटी) ५२ धारण ४२ छ ( = रामे छ), (જ્યારે રત્નને તળિયે નાખે છે, સ્વામી પણ સારા સેવકનો ત્યાગ
४रे छे, (५) मसातु समान ४२ छे. Sl० (२) तले घल्लइ । तिजिये ना छ.' ૩૩૫
भिस्येद् वा ॥
भिस् anti वि४८ ए. वृत्ति अपभ्रंशेऽकारस्य भिसि परे एकारो वा भवति ।
અપભ્રંશમ (નામના અંત્ય) કારને, પાછળ મિસ (= તૃતીયા
બહુવચનને પ્રત્યય લાગતાં, કાર વિક૯પે થાય છે. उदा० गुणहि न संपय, कित्ति पर फल लिहिआ भुजंति ।
केसरि न लहइ बोड्डिअ वि गय लक्खे हि घेप्पति ।। शहाथ गुगहि-गुणैः । न-न । संपय-सम्पत् । कित्ति-कीर्तिः । पर
परम्, केवलम् । फल-फलानि । लिहिआ-लिखितानि । भुंजतिभुञ्जन्ति । केसरि केसरी । न-न । लहइ लभते । बोड्डिअ ( दे.)काकिणीम् । वि-अपि । गय-गजाः । लक्खे हि-लक्षैः । घेप्पंति
( दे. )-गृह्यन्ते । छाया गुणैः सम्पत् न, केवलम् कीर्तिः ( लभ्यते) । फलानि (तु.)
जनाः लिखितानि भुञ्जन्ति । केसरी काकिणीम् अपि न लभते. गजाः (तु ) लक्षैः गृह्यन्ते ।

Page #71

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ગુણેા વડે સ`પત્તિ નહી, માત્ર કાતિ પ્રાપ્ત થાય છે. (સ'પત્તિ વગેરે જેવાં ) ફળ (તા લેાકે ભાગ્યમાં ) લખ્યાં ( હેાય તે ) ભેગવે. ( જેમ કે) કેસરીને ‘એડી’ચે મળતી નથી ( =કેસરીની એડીધે નથી ઊપજતી ), (જ્યારે) હાથીએ લાખાએ લેવાય છે.
૩૩૬
ઓહૈં ।
ત્તિ ના હૈ અને ૐ.
वृत्त अस्येति पञ्चम्यन्तं विपरिणम्यते । अपभ्रंशेऽकारात् परस्य एसेर् 'हे',
‘'ત્યારેૌ મવતઃ ।।
એટલે કે બૅંકાર પછીના પંચમીના પ્રત્યયનું પરિવર્તન હવે પ્રતિપાન્દ્રિત કરાય છે. અપભ્ર'શમાં (નામના અત્ય) બૅંકાર પછી આવતા ત્તિ ( = ૫*ચમી એકવચનના બસ પ્રત્યય )ના –દે” અને “દુ એવા આદેશ થાય છે.
વખ્તેર્ |
कडु पल्लव ते उच्छंगि घरेइ 11
દા॰ ( ૨ ) વચ્છઢે ગૃજરૢ જડ્ નનુ तो वि महद्दुमु सुअणु जिवँ શબ્દાર્થ વચ્છંદે વૃક્ષાત્ | ગુજ્ર્ ગૃહાતિ | he?--પાનિ | નથુ નનઃ | g–ર્ટૂન | પત્ર—પવાન્ । વપ્ને વર્નતિ | તો ત્રિ—સત: રવિ, તથા કવિ | મહદુમુ—મહાભ્રમઃ। સુઅણુ–સુનનઃ | નિવૅ-યશા, ન । તે તાન્। ૩་નિ—સજ્જ | ધરે—ધતિ । છાયા ગન: વૃક્ષાત નિ વૃદ્ધાતિ, સ્ટૂન વવાનું (તુ) નૈતિ । तथा अपि महाद्रुमः सुजनः इव तान् उत्सङ्गे धरति ॥
માણસ વૃક્ષ પાસેથી ફ્ળે। સ્વીકારે છે,( જ્યારે) કડવાં પાન તજી દે છે. તે પણ મહાન વૃક્ષ, સજ્જનની જેમ, તેમને =માણસાને ) ઉત્સંગમાં ધારણ કરે છે.
ઉદા॰ વચ્છઠ્ઠું ગુજ્ર્ | વૃક્ષ પાસેથી સ્વીકારે છે.

Page #72

સૂત્ર ૩૩૭ ३३७
भ्यसो हुँ ॥
भ्यसने। -हुँ. -वृत्ति अपभ्रंशेऽकारात् परस्यः भ्यसः पञ्चमी-बहुवचनस्य हुँ' इत्यादेशो
भवति ।
અપભ્રંશમાં નામના અંત્ય) કાર પછી આવતા પંચમી બહુ
વચનના ખ્યસ( પ્રત્યય ) –શું એવો આદેશ થાય છે. Si० दूरुड्डाणे पडिउ खलु अप्पणु जणु मारेइ ।
जिह गिरि-सिंगहुँ पडिअ सिल अण्णु वि चूरु करेइ ।। शहाथ दूरुड्डाणे-दूरोड्डानेन । पडिउ-पतितः । खल-खलः । अप्पणु
आत्मानम् । जणु-जनम् । मारेइ-मारयति । जिह-यथा । गिरिसिंगहुँ-गिरि-शृङ्गभ्यः । पडिअ-पतिता । सिल-शिला । अण्णु
अन्यद् । वि-अपि । चूर करेइ-चूर्णीकरोति ॥ छाया दूरोड्डानेन पतितः खलः आत्मनम् जनम् ( च अपि ) मारयति ।
यथा गिरिशृङ्गेभ्यः पतिता शिला अन्यद् अपि चूर्णीकरोति ।। દૂર સુધી ઉડાણ કરવાને ( = ખૂબ ઊંચે ચડવાને) કારણે પડેલે हुन पाताना (तेम ४ मी) माणुसने ( ५ ) मारे छ-म ગિરિશંગો પરથી પડેલી શિલા અન્યને (= અન્યને) પણ ચૂરો કરે છે. 3३८
उसः सु-हो-स्सवः ॥
डस् न। -सु, -हो भने -स्सु. वृत्ति अपभ्रंशेऽकारात् परस्य डसः स्थाने 'सु', 'हो', 'स्सु' इति त्रय
आदेशा भवन्ति ।। अ५ शमां (नामना अत्य) अ४२ ५छी मापता ड-स् ( = १०४ी. मेयनना अस प्रत्यय)ने स्थाने -सु, -हो, -स्सु सम त्रए
આદેશ થાય છે. ० जो गुण गोवइ अप्पणा पयडा करइ परस्सु । ___ तसु हउँ कलि-जुगि दुल्लहहाँ बलि किजउ सुअणस्सु ।।

Page #73

१०
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
शहाथ जो–यः । गुणान् । गोवइ-गोपयति । अप्पणा-आत्मीयान् ।
पयडा-प्रकटान् । करइ-करोति । परस्सु-परस्य । तसु-तस्मै । हउँ-अहम् । कलि-जुगि-कलि-युगे । दुल्लहहो-दुर्लभस्य । बलि
किज्जउँ-बलीक्रिये । सुअणस्सु-सुजनाय ॥ छाया यः आत्मीयान् गुणान् गोपयति, परस्य (तु) प्रकटान् करोति
तस्मै कलि-युगे दुर्लभाय सुजनाय अहम् बलीक्रिये ।।
જે પોતાના ગુણ છુપાવે છે, (પણ) પારકાના પ્રગટ કરે છે, તેવા કલિયુગમાં દુર્લભ સજજન પર હું બલિદાન તરીકે અપાઉં છું (=भारी तनु मलिहान ३ ६९ धु, पारी 16 छु'. ३३०
आमो हूँ ॥
___ आम्न। -हँ. वृत्ति अपभ्रंशेऽकारात् परस्यामो हमित्यादेशो भवति ।
सपन शमा (नामना मत्य ) अ४२ ५छी मापता आम् ( = ५४ी
બહુવચનને પ્રત્યય ને હું એ આદેશ થાય છે. Sl० तणहँ तइज्जी भंगि नवि ते अवड-यडि वसंति । .
अह जणु लग्गिवि उत्तरइ अह सह सइँ मज्जति ।। शहाथ तणहँ-तृणानाम् । तइज्जी-तृतीया। भंगि-भङ्गी । न-वि-नापि,
नैव। ते-तानि । अवड-यडि–अवट-तटे । वसति-वसन्ति । अह-अथ । जणु-जनः । लग्गिवि-लगित्वा । उत्तरइ-उत्तरति । अह-अथ ।
सह-सह । सइ-स्वयम् । मज्जति-मज्जन्ति ।। छाया तृणानाम् तृतीया भङ्गीनैव । ( यतः ) तानि अवट-तटे वसन्ति ।
अथ जनः लगित्वा उत्तरति, अथ (तानि) स्वयं (तेन) सह मज्जन्ति ।। तृणुनी श्री गति ( भंगि ) ४ नथी, (भ3) ते घराने हे २ छ-zi तो माणुस ( तेन) १०na (साभे ) पा२ सय छ, i तो (ते) ५ ( माणुसनी ) साथे मे छे.

Page #74

सूत्र ३४०
३४०
हुँ चेदुभ्याम् ॥
इ भने उ ५छी हुँ' ५५. वृत्ति अपभ्रंशे इका।काराभ्यां परस्यामो - 'हुँ' - 'हं' चादेशौ भवतः ।
અપભ્રંશમાં ( નામના અંત્ય ) રૂકાર અને ૩કાર પછી આવતા आम( = षष्ठी वयना प्रत्यय ना हुँ भने हँ सभ गे
माहेश थाय छे. S० (१) दइवु घडावइ वणि तरुहुँ सउणिहुँ पक्क-फलाई ।
सो वरि सुक्खु, पइट्ठ न-वि कण्णहि खल-वयणा ।। शहाथ दइवु-दैवः । घडावइ-घटयति । वणि-बने । तरुहुँ-तरूणाम्
( = तरुषु ) । सउणिहँ-शकुनीनाम् । पक्क-फलानि-पक्कफलानि । सो--स: (=तद्)। वरि-वरम् । सुक्खु-सौख्यम् । पइट्टप्रविष्टानि । न-वि-नापि, नैव । कण्णहि -कर्णयोः । खल-वयणाइ
खल-वचनानि ।। छाया वने दैवः शकुनीनाम् ( कृते) तरूणाम् (= तरुषु ) पक्व-फलानि
घटयति । तद् वरम् सौख्यम् , नैव कर्णयोः प्रविष्टानि खल-वचनानि ।। વનમાં દેવ પક્ષીઓ માટે વૃક્ષ ઉપર પાકાં ફળ નિમિત કરે (જ) છે. ઉત્તમ તો એ (વનવાસનું ફળભક્ષણનું) સુખ, નહીં કે કાનમાં
પેઠેલાં દુર્જનોનાં વેણુ. वृत्ति प्रायोऽधिकारात् क्वचित् सुपोऽपि हुँ' ।
( पडेल, सूत्र ३२८ मा ) अधिकृत ४२८। प्रायः १५४थी, पथित्
सुप् (सप्तभी बहुपयननी सु प्रत्यय)नो ५६ -हुँ माहेश (थाय छ). Gl० ( २ ) धवलु विसूरइ सामिअहो गरुआ भरु पेक्खेवि ।
___ 'हउँ कि न जुत्तउ दुहुँ दिसिहि खंडइँ दोण्णि करेवि' ।। शहाथ धवलु-धवलः । विसूरइ ( दे.)-खिद्यति । सामिअहो -स्वामिनः
गरुआ-गुरुम् । भरु-भारम् । पेक्खेवि-प्रेक्ष्य । हउँ-अहम् । किकिम् । न-न । जुत्तउ-युक्तः । दुहुँ-द्वयो:-दिसिहि -दिशोः । खंड-खण्डानि। दोणि--द्वे । करेवि कृत्वा ।

Page #75

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया स्वामिनः गुरुम् भारम् प्रेक्ष्य धवलः खिद्यति–'द्वौ खण्डौ कृत्वा
अहम् ( एव ) किम् द्वयोः ( अपि ) दिशोः न युक्तः ?' (इति)। માલિકને ભારે જે જોઈને ધવલ (= જાતવાન વૃષભ) ખેદ કરે છે, ‘( જાતના) બે ટુકડા કરીને હું (જ) બંને દિશામાં કાં न भूत्या ?' ३४१ सि-भ्यस्-डीनां -हे-हुँ-हयः ॥
ङसि, भ्यस् भने ङि ना -हे, हुँ ने -हि. वृत्ति अपभ्रंशे इदुद्भ्यां परेषां 'ङसि', 'भ्यसू', 'डि' इत्येषां यथासख्यं
'हे' 'हुँ', 'हि', इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति । ङ सेर् 'हे' ॥ ५५ शमां (नामना म त्य) इ भने उ पछी आवत। डसि ( =५यभी वयनन। अस् प्रत्यय ), भ्यस (=यतुर्थी ने ५ यमी બહુવચનને પ્રત્યય) અને ફિ.(=સપ્તમી એકવચનને રૃ પ્રત્યય ના अनुभे -हे, -हुँ मने -हि ओभत्रण माहेश थाय छे. (भ 3)
ड सिने। -हे : "S० (१) गिरिहे सिलायलु तरुहे फलु घेप्पइ नीसावॅण्णु ।
घरु मेल्लेप्पिणु माणुसहँ तो वि न रुच्चइ रण्णु ।। शहाथ गिरिहे--गिरेः । सिलायलु-शिलातलम् । तरुहे -तरोः । फल
फलम् । घेप्पइ–गृह्यते । नीसावण्णु-निःसामान्यम् , सर्वसामान्येन । घर-गृहम् । मेल्लेप्पिणु ( दे. ) मुक्त्वा । माणुसह-मानुषाणाम् (= मानुषेभ्यः ) । तो वि-ततः अपि, तथा अपि । न-न ।
रुच्चइ रोचते । रण्णु-अरण्यम् ॥ छाया गिरेः शिलातलम् तरोः फलम् (च ) सर्वसामान्यम् ( अरण्ये)
गृह्यते । तथा अपिं गृहं मुक्त्वा मानुषेभ्यः अरण्यम् न रोचते ।।
(सूवा माटे) ५१ पासेथी शिसातत, (सने मारा माट) તરુ પાસેથી ફળ ( કશા ) ભેદભાવ વગર + અરણ્યમાં) લઈ શકાય છે. તેમ છતાં યે મનુષ્યને ઘર છેડીને અરણ્ય માં વસવું )
रुयतु नथी ! -वृत्ति भ्यसो हुँ' ।
भ्यस ना हुँ :

Page #76

१3:
સુત્ર ૩૪૨ ७० (२) तरुहुँ वि वक्कल फल मुणि वि परिहणु असणु लहंति ।
सामिहुँ एत्तिउ अग्गलउँ आयरु भिच्च गृहति ।। शहा तरुहुँ-तरुभ्यः । वि-अपि । वक्कलु-वल्कलम् । फल-फलम् ।
मुणि-मुनयः । वि-अपि । परिहणु-परिघानम् । असणु-अशनम् । लहंति-लभन्ते । सामिहुँ-स्वामिभ्यः । एत्तिउ–इयत् । अग्गलउँ
अधिकम् । आयरु-आदरम् । भिच्च-भृत्याः । गृहंति-गृह्णन्ति ।। छाया तरुभ्यः अपि मुनयः वल्कलम् परिधानम् फलम् अपि भोजनम्
लभन्ते । स्वामिभ्यः (तु) भत्याः आदरम् गृह्णन्ति इयत् अधिकम् ॥ તરુઓ પાસેથી પણ મુનિઓને પરિધાન ( તરીકે) વલ્કલ (ને) ભજન (તરીકે) ફળ પણ મળે છે. (પણ) સ્વામીઓ પાસેથી સેવકે આદર ગ્રહણ કરે છે એટલું વધારે (= સેવકોને આદર પણ મળે છે એટલે વિશેષ). वृत्ति डेर् 'हि' ॥
डिन -हि. Sto ( ३ ) अह विरल-पहाउ जि कलिहि धम्मु ।। शहाथ अह-अथ । विरल-पहाउ-विरल-प्रभावः । जि-एव । कलिहि—कलौ।
धम्मु-धर्मः ॥ छाय॥ अथ कलौ धर्मः विरल-प्रभावः एव ।।
હવે ( અથવા, જે ) કલિયુગમાં ધર્મ વિરલ પ્રભાવ વાળે જ
छ तो-. ३४२
आहो णानुवारौ ॥ अ ५छीना टाना -ण भने अनुस्वार. वृत्ति अपभ्र शेऽकारात् परस्य टा.वचनस्य णानुस्वारावादेशौ भवतः ॥
२५५शमा (नामना २५त्य ) अ४१२ ५छी आवता टा (= तृतीया सवयनन। आ) प्रत्ययन। -ण भने अनुस्वार (सम मे)
આદેશ થાય છે. 6.० दइएं पवसन्तेण (नुमा ५. 333)

Page #77

"१४
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
३४३
एं चेदुतः ॥
इ मन:उ पछी - ए ५४. वृत्ति अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्य टावचनस्य -- 'एं', चकारात् णानु
स्वारौ च भवन्ति । -एं' । અપભ્રંશમાં (નામના અંત્યકાર અને કાર પછી આવતા टा ( = तृतीया सवयनमा आ) प्रत्ययना -एं, मने (सूत्रमा माता!
च४ारथी, -ण तेम ४ अनुस्वार थाय छे. (म ) ·एं : 610 (१) अग्गिएँ उहउँ होइ जगु वाएं सीअलु तेवँ ।
जो पुणु अग्गि सीअला तसु उण्हत्तणु केव॑ ।। शहाथ अग्गिएँ—अग्निना । उहउँ-उष्णम् । होइ-भवति । जगु-जगत्
वाएं-वातेन । सीअलु-शीतलम् । तव-तथा । जो यः । पुणु पुनः । अग्गिं अग्निना । सीअला--शीतलः । तसु-तस्य । उण्हत्तणु
उष्णत्वम् । केव-कथम् ।। छाया जगत् अग्निना उष्णम् भवति, तथा वातेन शीतलम् । यः पुनः
अग्निना शीतलः ( भवति ), तस्य उष्णत्वम् कथम् ॥ જગત (આખું) અગ્નિએ કરીને ઉષ્ણ થાય છે, તેમ જ પવને કરીને શીતળ. પણ જે અગ્નિએ કરીને શીતળ (થતું હોય છે, તેનું उत्प शत (साधयु ) ? वृत्ति णानुस्वारौ ।
-ण मने अनुस्वार : S० (२) विप्पिअयारउ जइ वि पिउ तो वि त आणहि अज्जु ।
अग्गिण दड्ढा जइ वि घरु तो ते अग्गि कन्जु ।। शम्दार्थ विप्पिअयारउ-विप्रिय कारकः । जइ वि-यदि अपि । पिउ-प्रियः ।
तो वि-ततः अपि, तथा अपि । तँ-तम् । आणहि-आनय । अज्जुअद्य । अग्गिण--अग्गिना । दटा-दग्धम् । जइ वि-यद्यपि । घरुगृहम् । तो-ततः, तदपि । ते-तेन । अग्गि–अग्निना । कज्जु-कायम् ।

Page #78

सत्र ३४४
१५.
छाय। यदि अपि प्रियः विप्रय कारकः, तथा अपि तम् अद्य आनय । ___ यद्यपि अग्निना गृहम् दग्धम् , तदपि, तेन अग्निना कार्यम् ।।
पियुन्ने अपराधी (डाय), तो ५९ तेने मारी बापरे. અગ્નિએ ઘર બાળ્યું હોય, તે યે તે અગ્નિ સાથે (જ) કામ पावानु छे ( = PAनि विना यासतु नथी ). वृत्ति एवमुकारादप्युदाहार्याः ।।
मे प्रमाणे (नाभना त्य) उ४२ पछी (भावता -एं वगेरेनi)
પણું ઉદાહરણ આપવાં. उ४४
स्यम् जम्-शसां लुक् ।।
सि, अम् , जस, शसना सोप. वृत्ति अपभ्रंशे 'सि', 'अम् '. 'जसू', 'शस्' इत्येतेषां लोपो भवति ।
अपभ्रशमा सि (= प्रथमा ४५-यनने। स् प्रत्यय), अम् (= द्वितीया . २४वयननी म् प्रत्यय ), जस (= प्रथमा पहुपयननअस् प्रत्यय ) भने शस (= द्वितीया पडक्यनने। अस प्रत्यय ) भनी सो५
थाय छे. उi० (१) एइ ति घोडा, एह थलि' इत्यादि । (स। 33०1४). वृत्ति अत्र स्यम्-जसां लोपः ।
डी. ( = उपयुत हारमा) सि, अम् ने जसन। सो५
थयो छे. Gue (२) जिव जिव बंकिम लोअणहँ निरु सावलि सिक्खेइ ।
ति तिव वम्महु नियय-सर खर-पत्थरि तिक्खेइ ॥ शहाथ जिव जिव-यथा यथा । वकिम–बक्रिमाणम् । लोअणहँ-लोचनयोः ।
निरु-नितराम् । सावलि-श्यामला । सिक्खेइ-शिक्षते । ति तिव तथा तथा । वम्महु-मन्मथः । नियय-निजकान् । सर-शरान् ।
खर-पत्थरि--खर-प्रस्तरे। तिक्खेइ-तीक्ष्णयति ।। छाया यथा यथा श्यामला लोचनयो: नितराम् वक्रिमाणम् शिक्षते, तथा
तथा मन्मथः निजकान् शरान् खर प्रस्तरे तीक्ष्णयति ।

Page #79

અપભ્રંશ વ્યાકરણ જેમ જેમ (તે) શ્યામા લેચનની અતિશય વક્રતા (=કટાક્ષપાત કે शी छ, तम (ond ) मन्मथ पोतानां श२ (सराना) કઠોર પથર પર ( ઘસીને) તીક્ષણ બનાવતો જાય છે. वृत्ति अत्र स्यम्-शसाम् ।।
माही (= उपयुत उहाभां ) सि, अम् ने शसन। ( ५
थयो छे). ३४५
षष्ठयाः ॥
षष्ठीना. वृत्ति अपनशे षष्ठया विभक्त्याः प्रायो लुग् भवति ।
અપભ્રંશમાં ષષ્ઠી વિભક્તિ(ના પ્રવ્યય ને ઘણીવાર લેપ થાય છે. Stl० संगर-सऍहि जु-वण्णिअइ देखु अम्हारा कंतु ।
अइ-मत्तहँ चत्तकुसहँ गअ कुंभइँ दारंतु ॥ शहा संगर-सऍहि-सङ्गर-शतैः । जु-यः । वण्णिअइ-वर्ण्यते । देक्खु
पश्य । अॅम्हारा-अस्मदीयम् । कंतु-कान्तम् । अइ-मत्तहँ-अतिमत्तानाम् । चत्तंकुसहँ-त्यक्ता ड्कुशानाम् । गय-गजानाम् । कुभ
कुम्भान् । दारंतु-दारयन्तम् ॥ छाया यः सङ्गर-शतैः वयेते ( तम् ) अस्मदीयम् कान्तम् अतिमत्तानाम्
त्यक्ता ड्कुशानाम् गजानाम् कुम्भान् दारयन्तम् पश्य ॥ - સેંકડે સંગ્રામ દ્વારા જે વર્ણવાય છે, (તે) અમારા કંથને, અંકુશને
नही ४२ वा अति भत्। न म(स्था) विरत ने. वृत्ति पृथग्योगो लक्ष्यानुसारार्थः ।।
(अन्वयमा गज भने कुम्भ) भिन्न भिन्न (असमस्त) सीधा છે, તે પ્રતિપાદ્યને અનુસરવા માટે.
आमंत्र्ये जसो हॉः ॥ समाधनमा जसना हो
३४६

Page #80

સૂત્ર ૩૪૭
૧૭ वृत्ति अपभ्रंशे आमन्त्र्येऽर्थे वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसो 'हो, ___ इत्यादेशो भवति । लोपापवादः ।।
અપભ્રંશમાં સંબંધનના અર્થમાં રહેલા નામની પછી આવતા जस ( =समाधन सवयनना प्रत्यय अस न हो सके।
माहेश थाय छे. (२) पन २०५४ छे. St० तरुणहो तरुणिहो मुणिउ मइँ 'करहु म अप्पहो घाउ' । शहा तरुणहो -( हे ) तरुणाः । तरुणिहो -( हे ) तरुण्यः । मुणिउ
ज्ञातम् । म-मया । करहु-कुरुत । म-मा । अप्पहो-आत्मनः ।
घाउ-घातम् ।। छाया (हे) तरुणाः, (हे) तरुण्यः, मया ज्ञातम् , (यूयम् )
आत्मन: घातम् मा कुरुत ( इति )। से तरुणी, मो तरुणा , भानु (यु) सभा छ (3) તમે પોતાને ઘાત ન કરે (આપઘાત ન કરો ). ३४७
भिस्सुपोर हि ॥ भिस् ने सुपनो हि. वृत्ति अपभ्रंशे भिस्सुपोः स्थाने 'हिं' इत्यादेशो भवति ।।
५५ शमा भिस् ( =तृतीया मक्यनना प्रत्यय) मने सुप् (સપ્તમી બહુવચનને મુ પ્રત્યય ને સ્થાને -હિં એ આદેશ
थाय छे. S० ( १) गुणहिँ न संपय, कित्ति पर ।। (यो 33५). SN (२) भाईरहिं जिव भारहि मग्गहि तिहि वि पयट्टइ। शहाथ भाईरहि-भागीरथी। जिव-यथा, इव । भारहि-भारती। मग्गहि
मार्गेषु। तिहि -त्रिषु। वि-अपि । पयट्टइ-प्रवर्तते ॥ छाया भागीरथी इव भारती त्रिषुः मार्गेषु प्रवर्तते ॥

Page #81

૧૮
૩૪૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ભાગીરથીની જેમ ભારતી( =વાણી ) ત્રણેય માગે પ્રવર્તે છે. स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ॥ સ્ત્રીલિંગમાં સ્ ને હ્રના ૩, અને ો.
वृत्ति अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य जस: शसश्च प्रत्येकमुदोताત્રાવેશો મત્રત: | છોરાપાટો | નસ: |
અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિ’ગમાં રહેલા નામની પછી આવતા નક્ ( = પ્રથમા બહુવચનને પ્ર યય ! અને રમ્ ( = દ્વિતીયા બહુવચનના પ્રત્યય ) એ પ્રત્યેકના ૩, સ્રો એમ એ આદેશ થાય છે. ( આ )
.
લેપના અપવાદ છે. (જેમકે
નસના :
ઉદા॰ ( ૨ ) કુહિક નિશ્રિયો નઢેળ !! (સર૦ ૩૯૬૯), શબ્દા અમુહિક-અપુય:। ગાત્રો --ઽરિતા: | મહેળ-નસેન ।। છાયા ગુસ્ય: નહેન નરિતા: ||
આંગળીએ નખે કરીને જર્જરિત થઈ ગઈ.
વૃત્તિ શઃ । રચના :
ઉદા॰ ( ૨ ) નું-સત્રંબો વાસિન વેછંતાન
શબ્દા સુર સયંગાત્રો -સુન્દ્ર-સર્વાંના:। ટ્વિસ્ટાલિનાક-વિલાસિનીઃ । पेच्छताण-प्रेक्षमाणानाम् ||
છાયા સુન્દર સો: વિષ્ટાસિર્ન: પ્રેક્ષમાળાનામ્ || સર્વાંગસુંદર વિલાસિનીએને જોતાં.........
વૃત્તિ. વચન-મૈકાન્ત થયાસણ્યમ્ ||
( સત્રમાં આદેશનુ` ) વચન ( મૂળથી ભિન્ન રડવાથી મૂળના અનુક્રમે લેવાના ) નથી.

દેશ

Page #82

सूत्र ३४८
.
३४८
टए ।
टानी ए. त्ति अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्याष्टायाः स्थाने 'ए' इत्यादेशो
भवति । અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગમાં રહેલા નામની પછી આવતા ટા ( = તૃતીયા એકવચનને આ પ્રત્યય ને સ્થાને એવો આદેશ
थाय छे. ० (१) निअ-मुह-करहि वि मुद्ध किर अंधारइ पडिपक्खइ ।
ससि-मंडल-चंदिम' पुणु काइँ न दूरे देक्खइ ।। हार्थ निअ-मुह करहिं-निज-मुख-करैः । वि-अपि । मुद्र-मुग्धा ।
किर-किल । अंधारइ-अन्धकारे । पडिपक्खइ प्रतिप्रेक्षते । ससि-मंडल चंदिमऍ--शशि-मडण्ल- चन्द्रिकया । पुणु--पुनः ।
काइँ-किम् । न-न । दूर-दूरे । देवस्व इ-पश्यति ॥ છાયા निज-मुख-कर : अपि मुग्धा किल अन्धकारे प्रतिप्रेक्षते । शशि
मण्डल-चन्द्रिकया पुनः किम् न दूरे पश्यति ।। કહે છે કે (એ) મુગ્ધા પોતાના મુખ' ની કાતિ નાં કિરણો વડે અંધારામાં પણ ભાળી શકે છે. તે પછી ચંદ્રબિંબની ચંદ્રિકામાં
કાં દૂર સુધી નથી જોતી ( =જોઈ શકતી ? Sr. (२) जहि मरगय-कंतिऍ-संवलिअं ।।
हाथ जहि-यत्र । मरगय-कंतिर-मरकत-कान्त्या। संवलिअं--संचलितम ।। छाय! यत्र मरकत-कान्त्या संबलि तम् । यां भ२४त भनी तिथी वाटाये....
उस श्योर् हे ।।
डसू ने डसि नो हे पत्ति अपनशे स्त्रियां वर्तमानानाम्नः परयो र्डस्' 'ङसि' इत्येतयो,
इत्यादेशो भवति । सः ।
૩૫૦

Page #83

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
भावता ङस्
અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિગમાં રહેલા નામની પછી ( = षष्ठी श्रेऽवयननो अस् प्रत्यय ) अने ङसि वयन। 'अस् प्रत्यय ) ना हे येवो महेश थाय छे. (प्रेम } )
(
પચમી એક
इस नु
Gelo (?)
છાયા
----
तुच्छ - मज्झहे
J
तुच्छ-जंपिरहे ।
तुच्छच्छ-रोमावलिहे
तुच्छ-राय, तुच्छयर - हासहे । तुच्छ काय - वम्मह - निवासहे ।।
V
पिअ-वयणु अलहंतिअहे
धण हे तं अक्खणउँ न जाइ ।
अणु जु तुच्छउँ हे कटरि तरु मुद्धड हे
मणु विश्चिन माइ ||
V
V
जे शब्दार्थ तुच्छ - मज्झहे - तुच्छ - मध्यायाः । तुच्छ-जंपिरहे - तुच्छ - जल्पनशीलायाः (= तुच्छम् वदन्त्याः) । तुच्छच्छ - रोमावलि हे - तुच्छाच्छरोमावल्याः । तुच्छ• राय - ( हे ) तुच्छ- राग । तुच्छयर-हास - तुच्छतर- हासायाः । पिअ - वयणु - प्रिय वचनम् । अलहंतिअहे अलभमानायाः । तुच्छ - काय वम्मह - निवास हे तुच्छ - काय - मन्मथ निवासायाः । अष्णु-अन्यद् । जु यद् । तुच्छउँ–तुच्छकम् । तहे – तस्याः । घणहे ( दे. ) - प्रियाया: । तं तद् | अक्खणउँआख्यातुम् । न-न | जाइ - याति । कटरि-कटरि (= आश्चर्यम् ) । थणतरु - स्तनान्तरम् । मुद्धहे - मुग्धायाः | जै-येन । मणु- मनः । विच्चि - मध्ये | न-न । माइ - माति ॥
।

=
(हे ) तुच्छ - राग, तुच्छ - मव्यायाः तुच्छ जल्पनशीलायाः (= तुच्छम् वदन्त्याः ) तुच्छाच्छ- रोमावल्या : तुच्छतर हासायाः प्रिय-वचनम् अलभमानायाः तुच्छा-काय मन्मथ-निवासायाः तस्याः प्रियाः यद् अन्यद् तुच्छकम् तद् आख्यातुम् न याति ( = शक्यम् )। मुग्धायाः स्तनान्तरम् आश्चर्यम्, येन ( कारणेन ) मनः मध्ये न माति ॥

Page #84

સૂત્ર ૩૫૧
( હે ) તુચ્છ પ્રેમવાળા, જેની કિટ સૂક્ષ્મ છે, જે સૂક્ષ્મ મેાલનારી છે, જેની રામાવલિ સૂક્ષ્મ ને સુંદર છે, પ્રિય વચનથી વંચિત બનવાથી જેનુ' હાસ્ય સૂક્ષ્મતર છે, તેમ જેની મન્મથના નિવાસરૂપ કાચા પણ સૂક્ષ્મ છે, એવી તે પ્રેયસીનું ખીજુ` ( એક વાનુ... એવુ' ) સૂમ छे ( डे ) ते ह्यु' लय तेभ नथी : ( मे ) भुग्धाना स्तन वरयेनु अ ंतर ! आश्चर्य ! ( थे तो भेट सूक्ष्म छे ) वस्थे भन ( वो સૂક્ષ્મતમ પદાર્થ પણ) માય નહીં ! वृत्ति उसेः ।
૨૧
ङसिनु :
उ० ( २ ) फोर्डेति जे हियडउँ अप्पणउ ताहँ पराई कवण घण । रक्खेज्जहु लोअहो अप्पणा बालहे जाया विसम थण || शब्दार्थ फोडेंति-स्फोटयतः । जें - यौ । हियडउँ - हृदयम् । अप्पणउँ आत्मीयम् । ताहँ- तयोः । पराई - परकीया ( = परकृते ) | कवण-का । घण-घृणा । रक्खेज्जहु - रक्षत । लोअहो - ( है ) लोकाः । अप्पणा - आत्मानम् । बालहे - बालायाः । जाया- जातौ । विसम-विषम थणा - स्तनौ ।
छाया यो आत्मीयम् (एव) हृदयम् स्फोटयतः, तयोः परकृते का घृणा । (हे ) लोकाः आत्मानम् बालायाः रक्षत, ( यतः ) ( तस्याः ) स्तनौ विषभौ जातौ ॥
? पोतानु ( ४ ) डैयु छोडे छे, तेने पारानी
या देवी ? ( डे) बोझे, (तमे) (भा) मासाथी लतने मन्यावले, ( डेभ } ) ( तेना ) स्तन विषभ मन्या छे. भ्यसामोहुः #: 11 || भ्यस् सने आम्ने हु.
૩૫૧
वृत्ति अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य भ्यस आमश्च 'हु' इत्यादेशो
भवति ।

Page #85

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
આવતા
અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિ’ગમાં રહેલા નામની પછી "भ्यस् (= पयभी अडुवयननो प्रत्यय ) ने 'आम् (= षष्ठी अडुवयनना प्रत्यय )नो -हु महेश थाय छे.
ઉદા. भल्ला हुआ जु मारिआ । बहिणि महारा कंतु । जइ भग्गा घरु एंतु ।।
लज्जेज्जं तु वयंसिअहु
शब्दार्थ भल्ला - साधु । हुआ-भूतम् । जु यत् । मारिआ -- मारितः । बहिण - (हे ) भगिनि । महारा-मदीयः | कंतु कान्तः । लज्जेज्ज-लज्जेय | ( = अलज्जिष्यम् ) । तु-ततः । वयंसिअहुवयस्याभ्यः, वयस्यानाम् । जइ - यदि । भग्गा - भग्नः । घरुगृहम् । एंतु ऐष्यत् ।
( हे ) भगिनि, साधु भूतम् यद् मदीयः कान्त : मारित: । ( यतः ) यदि भग्नः गृहम् ऐष्यत्, ततः अहम् वयस्याभ्यः [ वयस्यानाम्, वा ] लज्जेय ( = अलज्जिष्यम् ) ॥
( डे ) महेन, सारु थयु है भारी उथ भरायो । डेभ डे ) ले लागीने (ते) घरे भावत, (तो) हुँ तो (भारी) सभीगोथी (डे, सीओ वरये ) सागु (= सालु भरत ).
वृत्ति वयस्याभ्यो वयस्यानां वेत्यर्थः ॥
૨૨
છાયા
(उधाडुरएणुना वयंसिअहुन। ) अर्थ वयस्याभ्यः ( 'सभीगोथी' ) अथवा वयस्यानाम् ( 'सीओ वस्ये' ) छे,
રૂપર
डेर्हिः ॥
डिनो • हि.
वृत्ति अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य डे: सप्तम्येकवचनस्य 'हि इत्यादेशो भवति ।
અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગમાં રહેલા નામની પછી આવતા હિ ( એટલે } ) सप्तभी थोऽवयन ना 'इ प्रत्यय नो - हि येवो महेश थाय छे.

Page #86

'
સૂત્ર ૩૫૩
.
છાયા
Geto वायसु उट्ठावंतिअएं पिंउ दिट्ठउ सहस-त्ति ।
अद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट तड-त्ति ।। साथ वायसु--वायसम् । उड्डावंतिअऍ-उड्डापयन्त्या । पिउ-प्रियः ।
दिउ-दृष्टः । सहस त्ति-सहसा इति ( = सहसा) अद्धा-अर्धानि । वलया-वलयानि । महिहि-मह्याम् । गय-गतानि । अद्वा--अर्धानि । फुट-स्फुटितानि । तड-त्ति-त्रट् इति ।। वायसं उड्डापयन्त्या (प्रेयस्या) प्रियः सहसा दृष्ट: । (तस्मात् तस्याः ) अर्धानि वलयानि मह्याम् गतानि अर्धानि (तु ) त्रट् इति स्फुटितानि । आगने 3ती प्रेयसी में सहसा पियुने (सावते! ) यो. ( तेथी ) १२ सय सांय ५२ गया ( =५७यां), १२वां त
धन टयां (= तूया). ૩૫૩
क्लीवे जस-शसोरि ।।। स्त्रीवि मा जस ने शसने इ. वृत्ति अपभ्रंशे क्लीवे वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस्-शसोः 'ई' इत्यादेशो
भवति ।।
અપભ્રંશમાં નપુંસકલિંગમાં રહેલા નામની પછી આવતા ( = प्रथमा पहुक्यनना प्रत्यय ) मने शस = द्वितीया महुवयनन।
प्रत्यय न ई मेयो माहेश थाय छे. Gl० कमलइँ मेल्लवि अलि-उलइँ करि-गंडाइँ महंति ।
असुलहमेच्छण जाहँ भलि ते न-वि दूरु गणंति ॥ Avi कमलइँ-कमलानि । मेल्लवि ( दे.)-मुक्त्वा । अलि-उल-अलि.
कुलानि । करि-गंडाइँ-करि-गण्डान् । महंति-काङ्क्षन्ति । असुलहमेच्छण-असुलभम् एष्टुम् । जाहँ-येषाम् । भलि ( दे.)-निबन्धः । ते-ते । नवि-न अपि । दूर-दूरम् । गणंति-गणयन्ति ।

Page #87

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया अलि-कुलानि कमलानि मुक्त्वा करि-गण्डान् काक्षन्ति । येषाम्
असुलभम् एष्टुम् निर्बन्धः, ते दूरम् न अपि गणयन्ति ।
ભ્રમર-સમૂહો કમળાને છેડી દઈને હાથીઓનાં ગંડસ્થળની અભિલાષા રાખે છે. દુર્લભને (જ) ઈચ્છવું એ જેમને આગ્રહ
રહે છે, તે દર(અંતર ને નથી ગણતા. ३५४ कान्तस्यात उ स्यमोः ।
मते क° वाणाना अने। सिसने अम् भापतi °उँ. वृत्ति अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानस्य ककारान्तस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य
स्यमोः परयोः 'उँ' इत्यादेशो भवति ॥ અપભ્રંશમાં નપુંસકલિંગમાં રહેલા (ને) જેને અંતે (મૂળમાં स्वाथि ) °कार छ तेवा नाभना (त्य) अ॥२ छे. तेनी ५७ सि ( = प्रथमा सवयननो स् प्रत्यय) भने अम् (= द्वितीया
એકવચનને પ્રત્યય ) આવતાં, (તેને) -૩ એ આદેશ થાય છે. St० (१) अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे ॥ (जुम्मे ३५०). ६.० (२) भग्गउँ देक्सिवि निअय-बलु बलु पसरिअउँ परस्सु ।
उम्मिल्लइ ससि-रेह जिवं करि करवालु पिअस्सु ॥ साथ भग्गउँ-भग्नकम् , भग्नम् । देक्खिवि-दृष्ट्वा । निअय-बलु-निजक
बलम् । बलु-बलम् । पसरिअउँ-प्रसृतकम् , प्रसृतम् । परस्सु-परस्य । उम्मिल्लइ उन्मीलति । ससि-रेह-शशि-रेखा । जिव-यथा, इव ।
करि-करे । करवालु-करवालः । पिंअस्सु-प्रियस्य ।। छाया निजक-बलम् भग्नम् , परस्य बलम् ( च ) प्रसृतम् दृष्ट्वा ( मम )
प्रियस्य करे करवालः शशि-रेखा इव उन्मीलति ॥ પિતાના સૈન્યમાં ભંગાણ પડેલું (અને ) શત્રુનું સૈન્ય પ્રસરેલું ( = आग पधे) नेने ( भा२।) पियुना ४२मा त२पार शशिલેખાની જેમ ઉલ્લસે છે.

Page #88

'२५
રૂપ
સૂત્ર ૩૫૫
सर्वादेर्डसेर हाँ । साहिना डसिने। -हा. “त्ति अपभ्र'शे सर्वादेरकारान्तात् परस्य ङसेर् हाँ' इत्यादेशो भवति ॥
अशमा असन्त सर्वनामनी पछी सावता ङसि ( = ५'भी
पयननी प्रत्यय असना -हाँ थे। आदेश थाय छे. ६० ( १ ) जहाँ होतउ आगदो । -शहाथ जहाँ यस्मात् । होतउ -भवान् । आगदो-आगतः ।। छाया यस्मात् भवान् ( = यतः) आगतः ।।
न्यांथी (ते) माव्या. 3० (२) तहाँ होतउ आगदो ॥ छाया तस्मात् भवान् ( = ततः) आगतः ॥
त्यांथो (ते) भाव्या. Get० (३) कहाँ होन्तउ अगदो । छाया कस्मात् भवान् ( = कुतः) आगतः ।।
४यांथी (ते) मा०यो ? ૩૫૬
किमो डिहे वा ॥
किम्न। पि४८ डिहे” (= इहे). 'वृत्ति अपभ्रंशे किमोऽकारान्तात् परस्य ङसेर् 'डिहे' इत्यादेशो वा भवति ।।
अ५शमा अन्त ( सर्वनाम) किम्ना अ४२ पछी माता ङसि( =५यभी मेवयननी प्रत्यय)ने। डित् इहे वो माहेश
વિકલ્પ થાય છે. 'उl० जइ तहो तुट्टउ नेहडा मइँ सहुँ न-वि तिल-तार ।
तं किहे वंकेहि लोअणे हि जोइज्जउ सय-वार ।। -Atथ जइ–यदि । तहो-तस्य । तुट्टउ-त्रुटितः । नेहडा-स्नेहः ।
मइँ-मया । सहुँ-सह । न-वि-न अपि । तिल-तार-(१) । तं

Page #89

અપભ્રશ વ્યાકરણ तद् । किह-कस्मात् के हि-वक्राभ्याम् । लोअणे हि -
लोचनाभ्याम् । जोइज्जउ-दृश्ये । सय-वार--शत-वारम् ।। छाया यदि तस्य स्नेहः त्रुटितः, यदि मया सह तिल-तारा (?) अपि
न, ( तर्हि ) कस्मात् ( अहम् ) (तस्याः) वक्राभ्याम् लोचनाभ्याम् शत-वारम् दृश्ये ? सतना (मा। अन्येना। स्नेह ( ५२५२) नष्ट थयो .य,. (नेने) मा साथे तसतार ( ? ) ५ न डाय, तो (५७) શા માટે સેંકડો વાર તેની) કતરાતી આંખે વડે (હું) જેવાઉં.
छु ? ( = सांये ते भारी त२३ मे छ ? . ૩પ૭
डेहिं ।।
डिनो हि". वृत्ति अपभ्रशे सर्वादेरकारान्तरय डे: सप्तम्येकवचनस्य हि इत्यादेशो
भवति ॥ અપભ્રંશમાં કારાન્ત સર્વનામના ડેિ એટલે કે સપ્તમી એકવચનના પ્રત્યય ને -હિં એ આદેશ થાય છે. डा० (१) जहिं कप्पिज्जइ सरिण सरु छिज्जइ खग्गिण खग्गु ।
तहि तेहइ भड-घड-निवहि कंतु पयासइ मग्गु । शार्थ जहि-यस्मिन् , यत्र । कपिज्ज इ-कृत्यते । सरिण-शरेण । सरु
शरः । छिज्जइ-छिद्यते । खग्गिण-खगेन । खग्गु-खड्गः । तहि - तस्मिन् , तत्र । तेहइ–तादृशे । भड-घड-निवहि-भट-घटा-निवहे ।
कंतु-कान्तः । पयासइ-प्रकाशयति । मग्गु-मार्गम् ।। छाया यत्र शरेण शरः कृत्यते, खड्गेन खड्गः छिद्यते, तत्र तादृशे भट-..
घटा-निवहे (मम) कान्तः मार्गम् प्रकाशयति ॥ .
જ્યાં શરથી શર કપાય છે, ખડ્ઝ વડે ખગ છેદાય છે, ત્યાં તેવા (५२॥भी) सुभटोना भूयान लूथोमा (थ ने भा३।। ४थ भाग ४८ ४२ छ (= भाग ३ छ).

Page #90

સૂત્ર ૩૫૭
२७. 60 (२) एक्काहि अक्खिहि सावणु अण्णहि भद्दवउ ।
माह उ महिअल-सत्थरि गंड-स्थले सरउ ।। अंगिहि गिम्हु सुहच्छी तिलवणि मग्गसिरु ।
तहे मुद्भहे मुह-पंकइ आवासिउ सिसिरु ।। शहाथ एकहि -एकस्मिन् । अक्खिहि -अक्षिण । सावणु-श्रावणः ।
अण्णहि --अन्यस्मिन् । भद्दवउ-भाद्रपदः । माहउ-माघकः, माघः । महिअल-सत्थरि-महीतल-स्रस्तरे । गंड-त्थले ---गण्ड-स्थले । सरउ-शरत् । अंगिहि -अङ्गेषु । गिम्हु-ग्रीष्मः । सुहच्छीतिलवणि-सुखासिका तिलवने । मग्गसिरु-मार्गशीर्षः । तहेतस्याः । मुद्धहे-मुग्धायाः । मुह-पंकइ-मुख पङ्कजे । आवासिउ.
-आवासितः । सिसिरु-शिशिरः ।। छाया तस्याः मुग्धाया: एकस्मिन् अक्षिण श्रावण:, अन्यस्मिन् भाद्रपदः,
महीतल-स्त्रस्तरे माघः, गण्ड-स्थले शरत् , अङ्गेषु ग्रीष्मः, सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः, मुख-पङ्कजे (च) शिशिरः आवासितः ।। તે મુગ્ધાની એક આંખમાં શ્રાવણે (ને બીજીમાં ભાદરવાએ, ભેંય પથારીમાં માઘે, કપિલપ્રદેશ પર શરદે, અંગોમાં ગ્રીમે, સુખશાતારૂપી તલના વનમાં માગશરે (અને) મુખ પંકજ પર શિશિરે હમણાં) આવાસ કર્યો છે. ६.० (३) हिअडा, फुट्टि तड-त्ति करि काल-क्खेवें काइँ ।
देक्खउँ हय विहि कहि ठवइ पइँ विणु दुक्ख सयाइँ ।। शहा हि अडा-( हे ) हृदय । फुट्टि-स्फुट । तड-त्ति करि-त्रट् इति
कृत्वा । काल-क्खेवें-काल-क्षेपेन । काइँ-किम् । देक्खउ - पश्यामि । हय विहि-हत विधिः । कहि -कस्मिन् , कुत्र । ठवइ-स्थापयति । पइँ-त्वया । विणु-विना । दुक्ख-सयादुःख-शतानि ।।

Page #91

२८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
"छाया (हे) हृदय, त्रट् इति कृत्वा स्फुट । काल-क्षेपेन किम् ।
पश्यामि, त्वया विना हत-विधिः दुःख-शतानि कुत्र स्थापयति इति ।। (3) ध्य, (तुं ) त हुने छूट (=छूटरी on ). पिस' ४२११ )થી શું લાભ ? જેવું તે ખરી કે અન્ય વિધાતા તારા વિના
સેંકડો દુખેને ક્યાં રાખે છે? ૩૫૮
यत्तत्किम्भ्यो उसो डासुन वा ।। यद् , तद् ने किम् ५छीना ङस्नो डासु (= आसु ), अथवा
शु नही: - વૃત્તિ अपभ्रंशे यत्तत्किम् इत्येतेभ्योऽकारान्तेभ्यः परस्य ङसो 'डासु'
इत्यादेशो वा भवति ॥ अ५,शमा यद्, तद् ने किम् से अन्त ( सर्वनामी) ५छ। आता ङस ( = ५४ी सवयनना प्रत्यय)नी डासु (= आसु)
એ આદેશ વિકપે થાય છે. GEt० (१) कंतु महारउ, हलि, सहिएँ, निच्छइँ रूसइ जासु ॥
अथिहि सत्थिहि हथिहि वि ठाउँ वि फेडइ तासु ।। शहा कंतु-कान्तः । महारउ-मदीयकः, मदीयः । हलि–हला । सहिएँ
सखिके । निच्छइँ-निश्चयेन । रूसइ-रुप्यति । जासु–यस्य ( = यस्मै )। अस्थिहि --अस्त्रैः । सस्थिहि-शस्त्रैः । हस्थिहि - हस्ताभ्याम् । वि-अपि । ठाउँ–स्थानम् । वि-अपि । फेडइ
स्फेट यति । तासु–तस्य ।। छाया हला सखिके, मदीयः कान्तः निश्चयेन यस्मै रुष्यति तस्य
स्थानम् अपि अस्त्रैः, शस्त्रैः, हस्ताभ्याम् अपि स्फेटयति ।। અલી એ સખી, મારે કથે જેના પર નક્કી રૂક્યો જ હોય, તેનું ઠામઠેકાણું યે અસ્ત્રો વડે, શસ્ત્રો વડે, (અરે કાંઈ ન હોય
तो) हायो ५३ ५५ ( २ ) नष्ट ४२ छ. "30 ( २ ) जीविउ कासु न वल्लहउँ धणु पुणु कासु न इछु ।
दोणि वि अवसरि निवडिअइ तिण-सम गणइ विसिठु

Page #92

સત્ર ૩૫૯ Avथ जीविउ--जीवितम् । कासु-कस्य । न न । वल्लहउ-वल्लभकम् ,
वल्लभम् । धणु-धनम् । पुणु-पुनः । कासु–कास्य । न-न । इट्ठु-इष्टम् । दोणि-द्वे । वि-अपि । अवसरि-अवसरे । निविडिअइ-निपतितके, निपतिते । तिण-सम-तृण-समे । गणइ
गणयति । विसिठ्ठ-विशिष्टः ।। छाया जीवितम् कस्य न वल्लभम् ? धनम् पुनः कस्य न इष्टम् ?
अवसरे निपतिते (तु) विशिष्टः ( ते ) द्वे अपि तृण-समे गणयति ।। જીવતર કેને વહાલું નથી? ધન પણ કેને ઈષ્ટ નથી? (પણ)
અવસર આવી પડ્ય, શિષ્ટ જન ( એ બંનેને તૃણ સમાન ગણે છે. ૩૫૯
स्त्रियां डहे ॥
स्त्रीलिमा डहे ( = अहे). । वृत्ति अपभ्रशे स्त्रीलिङ्गे वर्तमानेभ्यः यत्तत्किम्भ्यः परस्य ङसोर् 'डहे,
इत्यादेशो वा भवति । अ५शमा स्त्रीलिमा २९सा यद् , तद् ने किम्नी ५छ। सावता ङस( = १४ी सवयनना प्रत्यय ,न। डहे ( = अहे)
એવો આદેશ વિકલ્પ થાય છે. उहा. ( १) जहे केरउ । (२) तहे केरउ। ( ३ ) कहे केरउ ।। छाया (१) यस्याः सम्बन्धी । (२) तस्याः सम्बन्धी ।
(३) कस्याः सम्बन्धी । ( १ ) २ (स्त्री.) २ . ( २ ) ते (स्त्री.) २. (3) ४४२१
यत्तदः स्यमा, त्रं ।। सिने अम् anti यद् ने तद्न। ध्रु भने त्र'. वृत्ति अपभ्रंशे यत्तदोः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासङ्ख्यं 'ध्रु' '' इतिः
आदेशौ वा भवतः ।।

Page #93

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
अपभ्रंशमां यद् ने तद्ना स्थाने, सि ( = પ્રથમા એકવચનને स् प्रत्यय) ने अम् ( = દ્વિતીયા એકવચનના પ્રત્યય ) લાગતાં અનુક્રમે શું અને ત્રે એવા આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
ह० ( १ ) प्रगणि चिट्ठदि नाहु धुं त्रं रणि करदि न भ्रत्रि || शब्दार्थ प्रगणि- प्राङ्गणे । चिट्ठदि - तिष्ठति । नाहु - नाथ: । श्रुं यद् । त्रं तद् । रणि-रणे । करदि करोति । न-न | त्रि-भ्रामितम्,
भ्रमणम् ॥
छाया यद् नाथः प्राङ्गणे तिष्ठति, तद् रणे भ्रमणम् न करोति । [ अरथ डे ] । भारी ) पति प्रांगशुभां अलो छे, भेटले सम કે તે રણ સ્થળી માં ભ્રમણ નથી કરતા. वृत्ति पक्षे ॥
जीने पक्षे :
.30
७० (२) तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ ||
शब्दार्थ तं तद् । बोल्लिअइ-ब्रयते । जु यद् । निव्वहइ - निर्वहति ॥ કાયા तद् यते यद् निर्वहति ||
ते गोत्री ने पणे
इदम् इमुः क्लीवे ॥ इम्नु नमाजिभां इमु.
वृत्ति अपभ्रंशे नपुंसकलिङ्गे वर्तमानस्येदमः स्यमोः परयोः 'इम'
:
इत्यादेशो भवति ||
C
अपभ्रशमां नपुंसानिमा रहेला इदम्ने । सि (= प्रथमा - वयननो प्रथम ) अने अम् ( દ્વિતીયા એકવચનને પ્રયય ) લાગતાં ટ્ર્મે એવે ७६० ( १ ) इमु कुछ तु
આદેશ થાય છે.
शब्दार्थ इभु- इम् | कुछ कुछन् । तुह तणउ - तव
इमु - इम् । कुरु-कुछन् । देख- - पश्य
11
૩૬૧
3

गहुँ । ( २ ) इमु कुछ देख ||

6
सम्बन्धि ||

Page #94

सूत्र ३१२
३१.
छाया (१) इदम् कुलम् तव सम्बन्धि ।। (२) इदम् कुलम् पश्व ।।
( १ ) २ ण तु ता । =तार . (.) PAL ने ने. २६२ एतदः स्त्री-पुं-क्लीवे 'एह' 'एहो' 'एहु' ।
एतद्ना स्त्रीलियुनिभने नसnिi एह, एहो, एहु. वृत्ति अपभ्रंशे स्त्रियां, पुंसि, नपुंसके वर्तमानस्यैतद : स्थाने स्यमोः
परयोर्यथा-सङ्ख्यम् ‘एह' 'एहो' 'एहु' इत्यादेशा भवन्ति ।। અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ અને નપુંસકલિંગમાં રહેલા एतद्न स्थाने, सि = प्रथमा सवयनन। प्रत्यय) भने अम् ( = द्वितीया अपयनना प्रत्यय , anti अनुभे एह, एहो, एहु
એવા આદેશ થાય છે. Ct2 'एह कुमारी, एहो नरु, एहु मणोरह-ठाणु' ।
एहउ, वढ चिंतताहँ पच्छइ होइ विहाणु ।। शहाथ एह-एषा । कुमारी कुमारी । एहो ---एषः । नरु-नरः । एहु--
एतद् । मणोरह-ठाणु-मनोरथ-स्थानम् । एहउँ-एतद् । वढ (दे.) -(हे) मूर्ख । चितंताहँ-चिन्तमानानाम् । पच्छइ-पश्चात् ।
होइ-भवति । विहाणु--प्रभातम् ।। छाया (हे) मूर्ख, 'एषा कुमारी, एप: ( अहमू ) नरः, एतद् मनोरथ
स्थानम्' एतद् चिन्तमानानाम् पश्चात प्रभातम् भवति ।। (है) भूग, “पेली युभारी ने PAN 'दुपुरुष, मा ( भा२। ) भनारयनु स्थान ( = मान) छ'-- = मे) भित्ता तितi
तो ५४ प्रभात थाय छ । 25 से ). ३१३
एइजस्-शमोः ।।
जम् भने शस् anni एइ. वृत्ति अपभ्रंशे एतदो जस-शसोः परयोः 'एइ' इत्यादशो भवति ।।
अ५शमा एतद्ने। जस (= प्रथमा पहुवयनने। प्रत्यय भने

Page #95

૩૨
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
__शस् ( = द्वितीया मायनना प्रत्यय) aunti एइ वो मा
थाय छे. So (१) एइ ति घोडा, एह थलि ।। (दुमा ३३०४) 3. (२) एइ पेच्छ । छाया एतान् प्रेक्षस्व ।। मा( ) ने.
अदस ओइ ॥
अदसूने। ओई. वृत्ति अपभ्रंशे अदसः स्थाने जस्-शसोः परयोः 'ओइ' इत्यादेशो भवति ।
१५ शमा अदसूने स्थाने, जस् ( = प्रथमा पहुपयनना प्रत्यय ) भने शस् ( = द्वितीय पहुपयनना प्रत्यय) दागतi, आइ सेवा
આદેશ થાય છે. उl० जइ पुच्छइ घर वड्डाइ तो वड्डा घर ओइ ।।
विहलिअ-जण-अब्भुद्धरणु कतु कुडीरइ जोइ ॥ शहाथ जइ-यदि । पुच्छह-पृच्छथ । घर-गृहाणि । वड्डा (दे.)
-महन्ति ।, तो ततः । वड्डा-महन्ति । घर-गृहाणि । ओइअमूनि । विहलिअ-जण-अब्भुद्भरणु-विफलित-जनाभ्युद्धरणम् ।
कंतु-कान्तम् । कुडीरइ-कुटीरके । जोइ–पश्य ।। छाया यदि महन्ति गृहाणि पृच्छथ, ततः महन्ति गृहाणि अमूनि ।
विफलित-जनाभ्युद्धरणम् कान्तम् कुटीरके पश्य । જે મેટાં ઘર પૂછતાં છે, તે ઓ (રહ્યાં) મેટાં ઘર. નિરાશ
नाना द्वा२४ ( भारा) ४थने (त्या) झूपमा ने. वृत्ति अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा ॥
(SURYभी आइने प्रथमा महुवयन तi) 'यो २', (અને દ્વિતીયા બહુવચન લેતાં) “એલાંઓને પૂછ' (એમ અર્થ घटावी. शय.

Page #96

सूत्र ३६५
३६॥
इदम् आयः ॥
इदम्नो आय. वृत्ति अपभ्रंशे 'इदम्'-शब्दस्य स्यादौ 'आय' इत्यादेशो भवति । ___ अ५शमा इदम् शण्नो सि ( = प्रथमा सवयननो) मेरे
(वित-प्रत्यय) aunti आय. व माहेश थाय छे. Gao (१) आयइँ लोअहो लोअणइ जाई-सरइ, न भति ।
___अ-प्पिएँ दिट्टइ मउलिअहि पिएँ दिदइ विहसति ॥ A५४' आयइ-इमानि । लोअहो-लोकस्य । लोअण-लोचनानि ।
जाई-सरइ-जाति-स्मराणि । न-न । भति-भान्तिः । अ-प्पिएँ -अप्रिये ।। दिइ-दृष्टके, दृष्टे । मउलिअहि-मुकुलन्ति । पिएँ
प्रिये । दिइ–दृष्टके, दृष्टे । विहसंति-विकसन्ति ।। छाया लोकस्य इमानि लोचनानि जाति-स्मराणि, न भ्रान्तिः । ( यतः
तानि ) अप्रिये दृष्टे मुकुलन्ति, प्रिये दृष्टे (तु) विकसन्ति । લેનાં આ લોચનને પૂર્વજન્મનું સ્મરણ હોય છે એમાં ) श। नथी. (भ) अप्रिय नेता मिलय छ,
( न्यारे ) प्रियने नेता विसे छे ( = विसी हे छे ). St० (२) सोसउ म सोसउ च्चिअ, उअही वडवानलस्स किं तेण ।
___ जं जलइ जले जलणो, आएण वि किं न पज्जत्तं ।। शहाथ सोसउ-शुप्यतु । म मा । सोसउ-शुष्यतु । च्चिअ-एव ।
उअही-उदधिः । वडवानलस्स-वडवानलस्य । किं-किम् । तेणतेन । जं-यद् । जलइ-ज्वलति । जले-जले । जलणो–ज्वलनः । आएण-अनेन । वि-अपि । किं-किम् । न-न । पज्जत्तं-पर्याप्तम् ।।

Page #97

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया उदधिः शुष्यतु, मा (वा) शुष्यतु एव । वडवानलस्स तेन किम् । यद् जले ज्वलनः ज्वलति, अनेन अपि किम् न पर्याप्तम् ॥
સમુદ્ર શેષાઈ જાઓ કે ન જ શેષાઓ-તેમાં વડવાનલનું શું જાય છે ? શું જળમાં અગ્નિ બળે છે એનાથી
( - मेट) HY: ५२तु नथी ? 31० (३) आयही दडढ-कलेवरहों जं वाहिउ तं सारु ।
- जइ उट्ठभइ तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ।। शनार्थ आयहो-अस्य । दड्ढ-कलेवरहो-दग्ध कलेवरस्य । जं-यद् ।
वाहिउ-वाहितम् ( = लब्धम् )। तं-तद् । सारु-सारम् । जइयदि । उट्ठभइ-उत्तभ्यते । तो-ततः । कुह इ-कुथ्यति ।
अह-अथ । डज्झइ-दह्यते । तो-ततः । छारु-क्षारः । छाया अस्य दग्ध-कलेवरस्य यद् लब्धम् , तत् सारम् । ( यतः)
यदि ( तद् ) उत्तभ्यते, ततः कुथ्यति । अथ दह्यते, ततः क्षारः ॥
આ બન્યા કલેવરને જે (કાંઈ) લાભ લેવાય, તે ઉત્તમ. (કેમ કે જીવ ઊડી ગયા પછી તે) જે (તેને) પડયું રહેવા દે તે કેહી જાય नन (तेने) पाणी नाणे तो रा (25 गय).
सर्वस्य साहो वा ।।
सर्वन १४६ साह-. वृत्ति अपभ्रंशे 'सर्व' शब्दस्य 'साह' इत्यादेशो वा भवति ।
२०५७शभा सर्व शने साह मेयो साहेश वि८५ थाय छे. 1. साहु वि लोउ तडप्फडइ वड्डत्तणहो तणेण ।
वड्डप्पणु पर पाविअइ हत्थे मोक्कलडेण ॥ शहाथ साहु-सर्वः । वि-अपि । लोउ-लोकः । तडप्फडइ (हे.)

Page #98

सूत्र ३९७
૩૫
प्रस्पन्दते । वडत्तणहो (हे.)--महत्त्वस्य । तणेण_सम्बन्धिना। वड्डप्पणु-~महत्वम् ।पर--परम् । पाविअइ--प्राप्यते । हत्थे
हस्तेन । मोक्कलडेण-मुक्तेन ॥ छाया सर्वः लोकः महत्त्वस्य सम्बन्धिना ( कारणेन ) प्रस्पन्दते। परम्
महत्वम् मुक्तेन हस्तेन प्राप्यते ।
સહુયે લેક મેટાઈ (મેળવવાને માટે તડફડિયાં મારે છે પણ
મેટાઈ (ત) મેકળા હાથ દ્વારા જ મેળવાય (મેળવી શકાય). वृत्ति पक्षे ।।
मारे ५२ (सर्व-नु सव्व थाय. ते शते ५२नु. ४) St० (२) सव्वु वि (मेम वाय) छाया सर्वः अपि ॥ सहुये.
किमः काइ-कवणौ वा ।।
किम्नेविxeपे काइ अने कवण ।। वृत्ति अपभ्र'शे किमः स्थाने 'काइ' 'कवण' इत्यादेशौ वा भवतः ।।
अ५शमा किम्ने स्थाने काइँ, कवण से विदथे थाय छे. उ० (१) जइ न सु आवइ, दूइ, घर काइँ अहो मुहु तुझु ।
वयणु जु खंडइ तउ, सहिएँ, सो पिउ होइ न मज्झु ॥ शहाथ जइ-यदि । न-न । सु-सः । आवइ (हे.)-आयाति । दूइ-दूति ।
घरु-गृहम् । काइँ-किम् । अहो-अधः। मुहु-मुखम् । तुझुतव । वयणु-(१) वचनम् , (२) वदनम् । जु-यः । खंडइखण्डयति । तउ-तव । सहिए-सखिके । सो-सः । पिउ-प्रियः । होइ-भवति । न-न । मज्झु-मम ।।

Page #99

३६
અપ્રભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया दूति, यदि सः गृहम् व आयाति त मुखम् अधः किम् ?' (हे ) सखि, यः तव वचनम् ( पक्षे वदनम् ) खण्डयति, सो मम प्रियः न भवति ।
इती, ले ते घरे नथी भावतो, तो ( तेमां ) तारु भुल i नीयु छे ? हे सभी, नेता वचन ( ३, बहन ) मंडित रे. તે મારે પ્રિય ( જ ) ન હાય. ७६० (२) काइँ न दूरे देख | ( ३४८८१ ) उ० ( ३ ) फोर्डेति जे हिअडउँ अप्पणउँ तहँ पराई कवण घण । (सो ३५०१२ )
Stto (४) सुपुरिस कंगुहे" अणुहरहि ँ
भण, कज्जे कचणेण' । 'जिवँ जिवँ वत्तणु लहहि तिवँ तिवँ नवहिँ सिरेण' || शब्दार्थ सुपुरिस - सुपुरुषाः । कंगुहे - कङ्गो: । अणुहरहि ँ – अनुहरन्ति । भणभण । कज्जें - कार्येण । कवणेण-केन । जिवँ जिवँ--यथा यथा । वत्तणु (हे. ) - महत्त्वम् । लहहिं – लभन्ते । तिवँ तिāतथा तथा । नवहिं नमन्ति | सिरेण शिरसा ।
છાયા
'भण, सुपुरुषाः केन कार्येण कङ्गो: अनुहरन्ति ?" "यथा यथा ( ते ) महत्त्वम् लभन्ते, तथा तथा ( ते ) शिरसा नमन्ति ||
( प्रश्न : ) ''डे, सत्पुरुषो या अरगे ( = 35 रीते ) अंग ( ना छोड ) ने भणता आवे छे ? '
જેમ જેમ મહત્ત્વ પ્રા ત કરે છે, તેમ તેમ
( उत्तर : ) ' ( तेो મસ્તકથી નમે છે.’
वृत्ति पक्षे ॥ ( जीने) पक्षे
ઉદા॰
( ५ ) जइ ससनेही, तो मुइअ

अह जीवइ, निह ।
विहिं विपया हि धण गइअ किं गज्जहि, खल मेह ? ||

Page #100

सत्र १८
છાયા
शहाथ जइ-यदि। ससंणेही-संस्नेहा । तो-ततः । मुइअ-मृता । अह
अथ । जीवइ-जीवति । निण्णेह-नि स्नेहा । विहि वि-द्वाभ्याम् अपि । पयारे हि-प्रकाराभ्याम् । धण (हे.)-प्रिया। गइअगता । किं किम् । गज्जहि-गर्जसि । खल मेह-खल मेघ । यदि सस्नेहा, ततः मृता । अथ जीवति, तदा निस्नेहा । द्वाभ्याम् अपि प्रकाराभ्याम् ( मम ) प्रिया गता । ( ततः) खेल मेघ, किं ( वृथा ) गर्जसि ? ॥ ने ( भास प्रत्ये) सस्नेह (२ही श), तो (मत्यारे ते) भरी 13 ( ); अन ले (ते) ती डाय, (तो भा२। प्रत्ये) नि:स्नेह (इथे '; ( २ाम ) ने प्रारे प्रिया (४ छ; तो )
हे दुष्ट भेध, (वे व्यथ ) २. भाटे गले छ ? ३९८
युष्मदः सौ तुहुँ ।
युष्मद्ना, सि सातi, तुहुँ वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदः सौ परे ‘तुहुँ' इत्यादेशो भवति ।।
अ५ शभा युष्मद्ना, सि ( = प्रथमा सवयनमा प्रत्यय)
andi, तुहुँ सेवा आहेश थाय छे. ६० भमर, म रुणझुणि रणडइ सा दिसि जोइ म रोइ ।।
सा मालइ देसंतरिक्ष जसु तुहुँ भरहि बिओइ ॥ शमा भमर-(हे) भ्रमर । म मा । रुणझुणि-रुणुझुणु-शब्दं कुरु ।
रण्णडइ-अरण्ये । सा-ताम् । दिसि-दिशम् । जोइ–दृष्ट्वा । म-मा रोइ-रुदिहि । सा-सा । मालइ-मालती । देसंतरिय-देशान्तरिता ।
जसु–यस्याः । तुहुँ-त्वम् । मरहि-म्रियसे । विओइ-वियोगे ।। छाया (हे ) भ्रमर, अरण्ये रुणुझुणु-शब्दम् मा कुरु । ताम् दिशम् दृष्ट्वा

Page #101

३८.
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
(च) मा रुदिहि । यस्याः वियोगे त्वम् म्रियसे, सा मालती (तु) देशान्तरिता ।।
હે ભ્રમર, અરણ્યમાં ગુણગુણ કર માફ (ને) તે દિશા તરફ જઈને ૨૩ મા. જેના વિયોગમાં તું મરી રહ્યો છે, એ માલતી (તે) देशान्तरमा (यादी ४) छे.
जस्-शसोस्तुम्हे तुम्हइँ ॥
जस् भने शस् anti तुम्हे, तुम्ह.. वृत्ति अपभ्रशे युष्मदो जसि शसि च प्रत्येकं 'तुम्हे' 'तुम्हइँ' इत्यादेशौ भवतः ।
___२०५शमा युष्मद्न। जस् (= प्रथमा महुवयनना प्रत्यय ) भने शस् (= द्वितीया महुपयनन। प्रत्यय) anti, प्रत्येभां तुम्हे
(अने) तुम्हइँ मेवा आहेश थाय छे. ६.० (१) तुम्हे (3) तुम्हइँ जाणह ।। छाया यूयमें जानीथ ॥
તમે જાણે છે. GE10 (२) तुम्हे (3) तुम्हइँ पेच्छइ ।। छाया युष्मान् प्रेक्षते ।।
તમને જુએ છે. वृत्ति वचनभेदो यथासंख्य-निवृत्यर्थः ।।।
(सूत्रमा आशिनु) क्यन छ ते, ( माहेश) अनुभ
छ (सेवी सभा ) निवा२१। माटे. ३७० टाड्यमा पइँ तर ॥
____टा, डि, अम् साथै पइँ, त.. वृत्ति अपभ्रंशे टा, ङि, अम् इत्येतैः सह 'पई' 'तई' इत्यादेशौ भवतः । टा ।
५५५ शमा टा ( - तृतीया सवयननी प्रत्यय', डि ( = सप्तमी

Page #102

सूत्र ३७० .
.
36
सवयनना प्रत्यय ) अने अम् ( - द्वितीया मेषयनना प्रत्यय)
मना सहित (युष्मद्ना) पइँ, तई मेवा आशियाय छे. (म है)
टा साथे..GEL० (१) पइँ मुक्काहँ वि वर-तरु फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्ताणं ।
तुह पुणु छाया जइ होज्ज कह-वि ता तोह पत्तेहि ॥ शहाथ पइँ-त्वया । मुक्काहँ-मुक्तानाम् । वि-अपि । वर-तरु-वर-तरु ।
फिटइ (हे.;-विनश्यति । पत्तत्तण-पत्रत्वम् । न-न । पत्ताणंपत्राणाम् । तुह-तव । पुणु-पुनः । छाया-छाया । जइ-यदि । होज्ज-भवेत् । कह-वि-कथम् अपि । ता-तावत् ,। तेहि-तः।
पत्तेहि-पत्रैः ॥ छाया (हे) वर-तरु, त्वया मुक्तानाम् अपि पत्राणाम् पत्रत्वम् न विनश्यति । तव पुनः यदि छाया भवेत्, तहि (सा) कथम् अपि तैः पत्रै : (एव) ।।
હે તરુવર, તારાથી ત્યજાયેલાં ( હોય) તે યે પાંદડાંનું પાંદડાં
पा (sis) नाश पामत नथी, न्यारे नेतारी छाया डायता (d) . गमे तेम ५५ २ ५iiने सीधे (२४). 5. (२) महु हिउँ तह, ताएँ तुहुँ स वि अणे विणडिज्जइ ।
पिअ, काइँ करउँ हउँ, काइँ तुहुँ मच्छे मच्छु गिलिज्जइ । Avi महु-मम । हिअउँ-हृदयम् । तइँ–ल्या । ताऍ तया । तुहुँ-त्वम् ।
स-सा । वि-अपि । अण्णे -अन्येन । विणडिज्जइ-(हे.)-व्याकुलीक्रियते । पिअ-प्रिय । काइँ-किम् । करउ*-करोमि । हउ*-अहम् काइँ-किम् । तुहुँ-त्वम् । मच्छे-मरयेन । मच्छु-मत्स्यः ।
गिलिज्जइ-गिल्यते ।। या मम हृदवम् त्वया, त्वम् तया, सा अपि अन्येन व्याकुलीक्रियते । प्रिय,
किम् अहम् करोमि, किम् त्वम् , (यत्र) मत्स्येन मत्स्यः गिल्यते ।।

Page #103

१०
અપભ્રંશ વ્યાકરણ भास यं तारा 43, तु पेटी १, भन त मान १ व्याप राय छ. (साभ न्या) भाभी । 43 गगीय छ,
( त्यi), 8 प्रिय, शुं हु ४२, (3) शुतु. ४२ ? वृत्ति किना।
ङि साथ: 81. (३) पइ मइ बेहि वि रण-गयहि को जय-सिरि तक्केइ ।
केसहि लेप्पिणु जम-घरिणि भण, सुहु को थक्केइ ॥ शहाथ पई-त्वयि । मइँ--मयि । बेहि -द्वयोः । वि-अपि । रण-गयहिं --
रण-गतयोः । को–कः । जय-सिरि-जय-श्रियम् । तक्केइ-तर्कयति । केसहि-केशैः । लेप्पिणु-गृहीत्वा । जम-घरिणि-यम-गृहिणीम् ।
भण-भण। सुहु-सुखम् । को-कः । थक्केइ (हे.)-तिष्ठति ।। ७॥ त्वथि मयि । च ) द्वयोः अपि रण-गतयोः कः जय-श्रियम् तर्कयति ?
भण, यम-गृहिणीम् केशैः गृहीत्वा कः सुखम् तिष्ठति ?
તું અને હું બંનેય રણમાં ઊતર્યા એટલે પછી વિજયશ્રીને (भी) आ ता (= dista ) १४ यहिणीन शे सीन
(५छी) BY सुमे २ही ? वृत्ति एवं त। अमा।
__ * प्रभारी तई (नुहार 2ी श14 ). अम् साथेही ( ४ ) पई मैल्लतिहे महु मरणु मई मेल्लंतही तुज्झु ।
___सारस, जसु जो वेगला सोवि कृदंतही सज्झु ॥ शाय' पइँ-त्वाम् । मेल्ल तिहे (हे.) मुञ्चन्त्याः । महु-मम । मरणु
मरणम् । मइ-माम् । मेल्लंतहो (हे.-मुञ्चतः । तुड-तव । सारस (है) सारस । जसु-यस्य । जो-यः । वेग्गला (हे.)-दूरस्थः । सो-वि-स: अपि । कृदंतहाँ-कृतान्तस्यं । सझु-साध्यः ।।

Page #104

સૂત્ર છે कि त्वाम् मुञ्चन्त्याः मम मरणम् , माम् मुञ्चतः तव । (है) सारस यस्य .. यः दूरस्थः, सः अपि कृतान्तस्य साध्यः ।।
तने छोडlardi भार भरय (थाय ', (तेम ) भने छोडी ordi તારું. હે સારસ, જે જેનાથી દૂર રહે, તે કૃતાંતને સાધ્ય થાય
(तातना माग भने.) वृत्ति एवं तइ ॥
से () प्रमाणे त ( 38॥ २४॥4). ३७१
भिसा तुम्हेहि ॥
भिस् साथे तुम्हेहि. वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदो भिसा सह 'तुम्हेहि ' इत्यादेशो भवति ।।
अ५शमा युष्मद् नो भिस् ( = तृतीया पहुपयनना प्रत्यय) सडित तुम्हे हि सवा माहेश थाय छे. GE तुम्हे हि अम्हे हि जं किअउ दिट्ट बहुअ-जेणेण ।
तं तेवहुउ समर-भरु निज्जिउ एक्क-खणेण ॥ सम्हा तुम्हे हिं-युष्माभिः । अम्हे हि-अस्माभिः । जं - यत् । किअउ -
कृतम् । दिट्ठ-दृष्टम् । बहुअ-जणेण-बहु-जनेन । तं-तत् , तदा तेवड्डउ-तावन्मात्रः। समर-भरु-समर-भरः । निज्जिउ-निर्जितः ।
एक्क-खणेन-एक-क्षणेन । छाया युष्माभिः अस्माभिः यत् कृतम् , (तत्) बहु-जनेन दृष्टम् । तथा
तावन्मात्रः समरः-भरः एक-क्षणेन निर्जितः ।। તમે ? અને અમે જે કર્યું, (તે) ઘણું જેણે જોયું. તે વેળા તેવો
बस ग्राम (भा) में क्षमा ती सीधी. ३७६ सिस्भ्यां तउ तुज्झ तुन्न ।।
डसि र डस् सहित तउ, तुझ, तुंध्र.

Page #105

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदो ङसिङस्भ्यां सह 'तउ' 'तुज्ज्ञ' 'तुघ्र' इत्येते त्रय
आदेशा भवन्ति ॥
४२
अपभ्र ंशभां युष्मद्ना ङसि ( = पथभी शेडवचनना प्रत्यय ) अने ङस् ( षष्ठी वयननो प्रत्यय ) सहित तउ, तुज्झ, तुघ्र भ એ ત્રણ આદેશ થાય છે, (zíā ulga —)
७६० ( १ ) तउ होंतउ आगदो । होतउ आगदो ||
છાયા त्वत् भवान् ( त्वत्तः ) आगतः ।। તારી પાસેથી આવ્યે.
वृत्ति ङसा ।।
ङस् सहित -
० (२) तउ गुण-संपइ, तुज्झ मदि जइ उप्पत्ति अण्ण जण
तुज्झ होतउ आगदो। तु
तुध अणुत्तर खंति । महि-मंडल सिक्खति ॥
शब्दार्थ उ-तव । गुण-सम्पइ - गुण सम्पदम् । तुज्झ तव । मदि- मतिम् । तुघ्र - तव । अणुत्तर - अनुत्तराम् । खंति - क्षान्तिम् । जइ - यदि । उपपत्ति - उत्पद्य ( ? ) । अण्ण - अन्ये । जण-जनाः । महि-मंडलि मही- मण्डले । सिक्खति - शिक्षन्ते ।
"
छाया यदि मही-मण्डले उत्पद्य ( १ ) अन्ये जनाः तव गुण-संम्पदम् तव मतिम्, तव अनुत्तराम् क्षान्तिम् (च ) शिक्षन्ते ( तर्हि वरम् ) ॥

જો મહીમંડળમાં ઉત્પન્ન થઈ ને ?, અન્ય ના તારી ગુણसंपत्ति, तारी मुद्धि अने तारी असाधारण क्षमाशीचे (तो ! —

Page #106

३७३
भ्याम्भ्यां तुम्हहँ । भ्यस्ने आम् सहित तुम्हह.
वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदो भ्यस् आम् इत्येताभ्याम् सह 'तुम्हहँ' इत्यादेशो भवति । अपभ्रंशमां युष्मद्ने।, भ्यस् (= पंचमी मडुवयनना प्रत्यय) अने आम् (=षष्ठी मडुवथनन। प्रत्यय) येभ थे मे प्रत्ययो सहित, तुम्हहँ मेवा आदेश थाय छे.
( १ ) तुम्हाँ होंतर आगदो ||
ઉદા
છાયા
७६० तुम्हहँ केरउ णु ॥
છાયા
३७४
युष्मभ्यम् भवान् ( = युष्मत्तः ) आगतः || તમારી પાસેથી આવ્યેા.
युष्माकम् सम्बन्धि धनम् ( धनुः )
तभ ? (= तभा ) धन ( डे धनुष्य ). तुम्हासु सुपा || सुप् सहित तुम्हासु.
वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदः सुपा सह 'तुम्हासु' इत्यादेशो भवति ||
सूत्र ३७३
૩૭૫
उहा० तुम्हासु ठिअं ॥
भां युष्मद् नो, सुप् (= सप्तभी महुवयनना प्रत्यय ) સહિત તુમ્હામુ એવા આદેશ થાય છે.
युष्मासु स्थितम् ॥
તમારામાં રહેલું,
४3=

सास्मदो उ ।
अस्मद् नु, सि बागतां, हउ .
वृत्ति अपभ्रंशे अस्मदः सौ परे 'हउ" इत्यादेशो भवति ।। अपभ्रंशभां अस्मद् न!, सि (= प्रथमा स्वयनन। प्रत्यय) लागत

Page #107

અબ્રશ વ્યાકરણ
हउ । माहेश थाय छे. • ६० तसु हउ कलि-जुगि दुलहहो ।। (agम 33८३१) ७६ जस-शसोरम्हे अम्हइ ॥ ..
. जसं २ शस् खindi अम्हे, अम्हइँ. वृत्ति अपभशे अस्मंदो जसि शसिं च परे प्रत्येकम् 'अम्हे' 'अम्हइँ'
इत्यादेशौ भवतः । अपभ्रशमा अस्मना, जस ( = प्रथमा गहुवचनना प्रत्यय ) भने शस् (द्वितीया हुयना प्रत्यय ) Anti, प्रत्येभा अम्हे, अम्हइँ
એમ બે આદેશ થાય છે. उ० (१) 'अम्हे थोवा रिउ बहुअ' कायर एवं भणेति ।
मुद्धि निहालहि गयण-यलु कइ जण जोण्ह करंति । - Avatथ अम्हे-वयम् । थोवा-स्तोका: । रिउ-रिपवः । बहुअ-वहवः ।
कायर-कातराः । एवं-एवम् । भणति-भणन्ति । मुद्धि-मुग्धे । निहालहि-निभालय, विलोकय । गयण-यल-गगन-तलम् । कइ
कति । जण-जनाः । जोण्ह -ज्योत्स्नाम् । करंति-कुर्वन्ति । : छाया 'वयम् स्तोकाः, रिपर्वः बहवः' एवम् कातराः भणन्ति । मुग्धे, गगन
तलम् विलोकय । कति जनाः ज्योत्स्नाम् कुर्वन्ति ! 'अभे थोड। ( छीमे, न्यारे) शत्रु (तो) मई (छ) अम आय। કહે છે. મુગ્ધા, ગગનતલ નિહાળ-કેટલા જણ જેસ્મા ઉત્પન્ન
"GE. (२) अंबणु लाइवि जे गया पहिअ पराया के-वि ।
अवसु न सुअहि सुहच्छिअहि जिव अम्हइ तिव ते-वि ।। -शहा अबणु-अम्लनम् । लाइवि-लागयित्वा। जे-ये। गया-गताः
पहिण-पथिकाः। पराया-परकीयाः । के-वि-के अपि । अवसु

Page #108

સૂત્ર ૩૭.
४५
AR
.
अवश्यम् । न-न । अहि-स्वपन्ति । सुइचिअहि-सुखासिकायाम्
जिव-यथा । अम्हइँ-वृयम् । तिव-तथा । ते-वि-ते अप्ति ।। छाया ये के-अपि परकीयाः पथिकाः अम्लनम् लागयित्वा गताः (ते) अवश्यम् सुखासिकायाम् न स्वपन्ति । यथा वयम् , तथा ते अपि ।।
જે કેટલાક પરાયા પથિકે સનેહને ખટસવાદ લગાડીને ગયા छे, (ते) अवश्य नीति सूता नही होय. या अभे (= रेवी
समारी ६), ते॥ ते ५५ (= तेवी तेभनी ५५५ १२५.) उहा० (३) अम्हे देक्खइ । अभ्हइ देक्खइ ।। छाया अस्मान् पश्यति ।
અમને જુએ છે. वृत्ति वचन-भेदो यथासंख्य-निवृत्यर्थः ।
(सूत्रमा आदेशनु) पयन पु छे ते, ( आदेश ) अनु छ (सवी सभ०४ ) निवारवा माटे. .
टा-यमा म ।।
__टा, टि, अम् सहित म.. वृत्ति अपभशे अस्मदः, टा, डि, अम् इत्येतैः सह 'मइ 'इत्यादेशो भवति । टा।
२५५ शभा अस्मद्न। टा ( - तृतीया सवयननी प्रत्यय), ङि ( = सतभी सवयननी प्रत्यय) भने अम् । = द्वितीया सवयनना પ્રત્યય ) એમના સહિત એવો આદેશ થાય છે. (જેમ કે)
टा सहितS० ( १ ) मह जाणिउँ, प्रिअ-विरहिअहँ कवि धर होइ विआलि ।
___नवर मिअंकु-वि तिह तवइ जिह दिणयह खय-गालि ।। शहा मइ-मया । जाणिउँ-ज्ञातम् । प्रिअ-विरहिअह-प्रिय-विरहितानाम् ।
क-वि-का अपि । घर–धृतिः, अवलम्बनम् । होइ-भवति ।
३७७

Page #109

४६
छाया
"
विआलि - विकाले सन्ध्या - काले | नवर-परन्तु । मिअंकु - मृगाङ्कः । वि-अपि । तिह तथा । तबइ-तपति । जिह-यथा । दिणयरु -
।
दिनकरः । खय-गालि-क्षय-काले ।
मया ज्ञातम् (यद् ) प्रिय विरहितानाम् संध्याकाले का-अपि धृतिः भवति । परन्तु मृगाङ्कः अपि तथा तपति, यथा क्षयकाले दिनकरः ॥
મેં જાણ્યું કે પ્રિયથી વિરહિત થયેલાને સાંજે (=સાંજ પડયે) તે ६ धारण (वणती) (शे. पशु अवटु (त्यारे तो ) द्र मेवा તપે છે, જેવા પ્રલયકાળે સૂર્ય!
वृत्ति ङिना ॥
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ङि सहित -
(४० (२) पइ मइ बेहि विरण- गहि || ( ३७०/3 ) वृत्ति अमा ।। अम् सहित
६० (३) मह मेल्लतहो तुज्झु || (गुये। ३७० / ४ )
अम्हेहि भिसा |
३७८
भिस् सहित अम्हेहि ँ.
वृत्ति अपभ्रंशे अस्मदो मिसा सह 'अम्हेहि" इत्यादेशो भवति ।। अपभ्रंशमां अस्मद्न। भिस् (= तृतीया बहुषयनना प्रत्यय ) सहित अम्हेहिं मेवे आदेश थाय छे.
'४० तुझ्हे हि
अम्हे हि जं किअउँ ।। (भेो ३७१ )
૩૭૯

महु मज्झु ङसिङ भ्याम् ||
उसि भने म सहित महु, मज्झु.

Page #110

सूत्र ३७८
वृत्ति अपभ्रंशे अस्मदो ङसिना उसा च सह प्रत्येकं 'महु' 'मज्जु' इत्यादेशौ
भवतः ।
अपभ्रंशमां अस्मद् ना ङसि (= પ'ચમી એકવચનના પ્રત્યય) अने ङस् (=षष्ठी शे}वयनन। प्रत्यय) सहित प्रत्ये मां महु, मुज्जु એવા એ આદેશ થાય છે, ङसि सहित – )
(
४० ( १ ) महु होंतउ गदो । मज्ञ होंतउ गदो ||
छाया मत् भवान् ( = मत्तः ) गतः ॥ મારી પાસેથી ગયા.
वृत्ति ङसा ॥
ङस् सहित :
• ( २ ) महु कंतहों बे दोसडा, देतहो हउँ पर उब्वरिअ
हेल्लि, मझौं खहि आलु । जुहो
करवालु ||
V
शब्दार्थ महु-मम | कंतहीँ - कान्तस्य । बे - द्वौ । दोसडा - दोषौ । हेल्लि - हे सखि । म मा । झ खहि (हे.) -वद । आलु (हे.) - अनर्थकम् । दें तो ददतः । हउँ - अहम् । पर-परम्, केवलम् | उब्वरिअ - (हे.) अवशिष्टा । जुज्झतहो – युध्यमानस्य । करवालु -करवालः । हे सखि, ( त्वम् ) अनर्थकम् मा वद । मम कान्तस्य (तु) द्वौ दोषौ । ददतः (तस्य) अहम् केवलम् अवशिष्टा, युध्यमानस्य ( तस्य ) करवाल : ( अवशिष्ट: ) ।
છાયા
V
(મારા કંથની પ્રશંસા કરીને ) હે સખી, (તું) અર્થ વગરનુ मोसभा ( डेभ } ) भारा थमां (तो) में होष छे. ( शरशु ) દાન દેતાં કેવળ डु' (हुल) जाडी रही गई ( छु ), (ने) युद्ध उरतां ( भेउ ) तरवार ( गाडी रही गई छे ).
५० (३) जइ भग्गा पारकडा
अह भग्गा अम्हाँ तणा

४७
तो सहि, मज्लु प्रिरण । तो ते मारिअडेण ||

Page #111

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
APER जुइ-यदि । भग्गा-भग्नाः । पारक्कड़ा-परकीयाः । वो-ततः ।।
सहि-(हे) सखि । मज्मु-मम । प्रिएण-प्रियेण । अद-अथ । भरगा-भग्नाः । अम्हहँ तणा-अस्माकम् संबन्धिनः । तो-ततः ।
तें-तेन । मारिअडेण-मारितेन । छाया (हे) सखि, यदि परकीयाः (सुभटाः) भग्नाः, ततः (ते) मम प्रियेण
( भग्नाः)। अथ अस्माकम् संबंधिन: भग्नाः, ततः तेन मारिन ।
है सभी, MY ने शत्रुना ( सुभटी)मा ५७यु (डाय), ते। () भा२॥ पियुने सीधे (०४ ), ५Aug (सुभटो . भां ५५यु (डाय), तो ते ( = मारे। पियु) भरायाने सीधे ( ४ ).
अहम्हँ भ्यसाम्भ्याम् ।।
भ्यस् भने आम् सहित अहम्ह: वृत्ति अपभशे अस्मदो भ्यसा आमा सह 'अम्हहँ' इत्यादेशो भवति ।
24५शमा अस्मद्।। भ्यस (= ५'यभीमहुवयनना प्रत्यय) भने आम् ( = 48. हुपयननी प्रत्यय ) सहित अम्हहँ मेवी माहेश
थाय छे. (म भ्यस् सहित -) SEl० (१) अम्हहँ होतउ आगदो । छाया अस्मत् भवान् (= अस्मत्तः ) आगतः ।।
અમારી પાસેથી આવ્યું. Gl. (२) अह भग्गा अहम्हँ तणा ।। (सुमो ३७८13 ) ૩૮૧
सुपा अम्हासु ॥
____सुप् सहित अम्हासु. वृत्ति अपभशे अस्मदः सुपा सह 'अम्हासु' इत्यादेशो भवति ।।
अ५, शमां अस्मद् ने सुपू ( = सप्तमी महुवयनन। प्रत्यय) સહિત વાસુ એવો આદેશ થાય છે.

Page #112

સૂત્ર ૩૮૨
Su0 अम्हासु ठिअं ॥ छाया अस्मासु स्थितम् ॥
भभाराम २ ३८२ त्यादेराध-त्रयस्य बहुत्वे हि न पा ॥
त्यादिना साध माथी पहुयनमा qिEथे हि । वृत्ति त्यादीनामाद्यत्रयस्य संबंधिनो बहुष्वर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्यापभ्रंशे
'हि' इत्यादेशो वा भवति ।। (વર્તમાનકાળ) વગેરેના તિ આદિ (પ્રત્યમાં આરંભના ત્રણમાંથી બહુવચનાથ પ્રત્યયને અપભ્રંશમાં હિંએ આદેશ વિકલ્પ
थाय छे. St० मुह-कबरि-बंध तहे सोह धरहिं नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहि।
तहे सहहि कुरल भमर-उल-तुलिअ नं तिमिर-डिंभ खेल्लंति मिलिअ ।। शाय' मुह-कबरि-बंध-मुख-कवरी-बन्धौ । तहे-तस्याः । सोह-शोभाम् ।
घरहि-धरतः । नं-ननु, यथा । मल्ल-जुज्झु-मल्ल-युद्धम् । ससि-राहुशशि-राहू । करहि -कुरुतः । तहे-तस्याः । सहहि (हे.)शोभन्ते । कुरल-कुरलाः । भमर-उल-तुलिअ-भ्रमर-कुल-तुलिताः । नं-ननु, यथा । तिमिर-डिंभ-तिमिर-डिम्भाः । खेल्लंति (हे.)-क्रीडन्ति।
मिलिअ-मिलिताः ।। छाया तस्याः मुख-कबरी-बन्धौ शोभाम् धरतः, यथा शशि-राहू मल्ल-युद्धम्
कुरुतः तस्याः । भ्रमर-कुल-तुलिताः कुरलाः शोभन्ते, यथा तिमिरडिम्भाः मिलिताः क्रीडन्ति ।।
તેનું મુખ અને વેણુબંધ (એવી) શેભ ધારણ કરે છે, જાણે ચંદ્ર અને રાહુ મલ્લયુદ્ધ કરી રહ્યા છે ! ભ્રમર-સમૂહ સાથે તુલના

Page #113

અપભ્રંશ વ્યાકરણ કરાય તેવી તેની વાંકડી લટો (એવી) શોભે છે, જાણે તિમિરનાં બચ્ચાં મળીને રમી રહ્યાં છે!
३८३
मध्य-त्रयस्याघस्य हिः ॥
यक्षu at आधा हि. वृत्ति त्यादीनां मध्य-त्रयस्य यदाद्य वचनं तपस्यापभ्रंशे 'हि' इत्यादेशो
वा भवति । તિ આદિ (પ્રત્યમાં )ના વચલા ત્રણનું જે આદ્ય વચન તેના
( प्रत्ययन।) २५५ शमां हि मे। आदेश वि४८५ थाय छे. Sl० (१) बप्पीहा, 'पिउ पिउ' भणविं कित्तिउ रुअहि हयास ।
तुह जलि महु पुणु वल्लहइ बिहुँ वि न पूरिअ आस ।। शहाथ बप्पीहा-चातक । 'पिउ' 'पिउ'-पिबामि, पिबामि (पक्षे, प्रियः
प्रियः)। भणवि-भणित्वा । कित्तिउ--कियद् । रुअहि-रोदिषि । हयास-हताश । तुह-तव । जलि-जले । महु-मम । पुणु-पुनः । वल्लहइ-बल्लभके, वल्लभे । बिहुँ-द्वयोः । वि-अपि । न-न ।
पूरिअ-पूरिता। आस-आशा । छाया (हे) चातक, पिबामि पिबामि' ( पक्षे, 'प्रियः प्रियः' ) (इति)
भगित्वा, हताश, किंथद् रोदिपि । तव जले, मम पुनः वल्लभे, द्वयोः अपि आशा न पूरिता ।।
।। अया, 'पी3 45' ('पियु, पियु' ) ( ओम ) मोबीन (तु) ८९ रु छ ! ताश ! .in तमा, तारी तेम
વાલમની બાબતમાં મારી (એમ) બંનેયની આશા પૂરી ન થઈ. वृत्ति आत्मनेपदे ।
मात्मनेपदम --

Page #114

સૂત્ર ૩૮૩
૫૧
'उ० (२) बप्पीहा, काइँ बोल्लिऍण निग्घिण वार-इ-वार ।
. सायरि भरिअइ विमल-जलि लहहि न एक्क-इ धार ।। शाय बपीहा-चातक । काई-किम् । बोलिलऍण (दे. )-व्रतेन ।
निग्धिण-निघृण । वार-इ-वार-वारंवारम् । सायरि-सागरे । भरिअइ। भरिते । विमल-जलि-विमल-जलेन । लहहि-लभसे । न-न ।
एक्क-इ-एकाम् अपि । धार-धाराम् ॥ छाया (हे) चातक, (हे) निपुण, वारंवारम् अतेन किम् । विमल-जलेन
भृते (अपि ) सागरे, (त्वम् ) एकाम् अपि धाराम् न लभसे ।।
હે બપૈયા, નિર્લજ, વારે વારે બોલવાથી લાભ ? સાગર નિર્મળ જળ ભર્યો હોવા છતાં તેને એકે ધાર મળવાની નથી. वृत्ति सप्तम्याम् ।
વિધ્યર્થમાં – उहा० ( ३ ) आयहि जन्महि , अण्णहि वि गोरि सु दिज्जहि कंतु ।
गय मत्तहँ चत्त'कुसहै जो अभिडइ हसंतु ।। शहाथ आयहि-अस्मिन् । जम्महि-जन्मनि । अण्णहि --अन्यस्मिन् ।
वि-अपि । गोरि-(हे) गौरि । सु-तन् । दिज्जहि-दद्याः। कंतुकान्तम् । गय-गजानाम् । मत्तहँ-मत्तानाम् । चत्त कुसहत्यक्ताङ्कुशानाम् । जो यः। अभिडइ (हे.)-संगच्छते । हसंतु
हसन् ।। छाया (हे) गौरि, अस्मिन् जन्मनि अन्यस्मिन् अपि, तम् कान्तम् दद्याः, यः त्यक्तांकुशानाम् मत्तानाम्-गजानाम् हसन् संगच्छते ॥
હે ગૌરી, આ જમે તેમ જ અન્ય જન્મમાં (મને એ વર દેજે, જે અંકુશને ન ગણકારતા એવા મત્ત ગજો સાથે હસતાં ( = सत।) ली.

Page #115

અપભ્રંશ વ્યાકરણ वृत्ति पक्षे ' रुअसि' इत्यादि । Gal०( ४ ) धारे पर, ( रुअहि पोरेने महले ) असि पोरे (थाय). ३८४
बहुत्वे हुः ॥
બહુવચનમાં ૬. वृत्ति त्यादीनां मध्यत्रयस्य सम्बधि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्यापभ्रंशे
'हु' इत्यादेशो वा भवति ।
તિ આદિ પ્રત્યયેના વચલા ત્રણ (પ્રત્ય)ને લગતા બહત્વના અર્થ માં રહેલું જે વચન છે તેના પ્રત્યય)ને અપભ્રંશમાં હું
એ આદેશ વિકલ્પ થાય છે. 5t० बलि-अब्भत्थणि महुमहणु लहुईहुआ सो-इ ।
__ जइ इच्छहु वड्डत्तणउँ देहु म मग्गहु को-इ ।। शहा वलि-अब्भत्थणि-बल्यम्यर्थने । महुमहणु-मधुमथनः । लहुईहूआ
लघुकी भूतः । सो-इ--सः अपि । जइ-यदि । इच्छहु-इच्छथ । वड्डत्तणउँ ( दे. }-महत्वम् । देहु-दत्त । म-मा । मग्गहु–मार्गयत
( याचध्वम् ) । को-इ-कम् अपि ।। छाया सः अपि मधुमथनः, बल्यभ्यर्थने लघुकीभूतः । यदि महत्त्वम् इच्छथ,
(तर्हि ) दत्त, मा कम् अपि याचध्वम् ॥
એવા મહાન) વિષ્ણુને પણ બલિની (પાસે) અભ્યર્થના ४२पामा बधु थj ५.यु. ( 2 ) ने भरप ४२छता डी,
(तो) (हान) आपो, अनी पासे भागी मा. वृत्ति पक्षे 'इच्छह' इत्यादि । S०( २ ) मी? ५२, (इच्छहु वगेरेने पहले ) इच्छह पोरे ( थाय). ૩૮૫
अन्त्य-त्रयस्याद्यस्य उ॥
અન્ય ત્રયના આદ્યને હૈ. वृत्ति त्यादीनामन्त्य-त्रयस्य यदाचं वचनं तस्यापभ्रंश 'उँ' इत्यादेशो वा
भवति ।

Page #116

सूत्र ३८९
૫૩
તિ વગેરે પ્રત્ય)માંના અંત્ય ત્રણનું જે આદ્ય વચન
તે (પ્રત્યયને અપભ્રંશમાં–કું એવો આદેશ વિકલ્પ થાય છે. उ० (१) विहि विणडउ, पीडंतु गह मं धणि करहि विसाउ ।
संपइ कद्गाउँ वेस जिव छुडु अग्घइ ववसाउ । साथ विहि-विधिः । विणडउ-व्याकुलीकरोतु। पीडतु-पीडयन्तु ।
गह-ग्रहाः । मं-मा । धणि (हे.)-प्रिये । करहि-कुरु । विसाउ-विषादम् । संपइ-सम्पदम् । कडूढउँ-कर्षयामि । वेसवेश्याम् । जिव-यथा, इव । छुडु-यदि । अग्घइ--अर्घते ।
ववसाउ-व्यवसायः ।। छाया विधिः व्याकुलीकरोतु । ग्रहाः पीडयन्तु । हे प्रिये, ( त्वम् )
विषादम् मा कुरु । यदि व्यवसाय: अर्घते (: स्यात् ?), (अहम् ) सम्पदम् वेश्याम् इव कर्षयामि ।
વિધાતા ભલે વ્યાકુળ કરે. ગ્રહો ભલે પડે. હે પ્રિયે, વિષાદ કર મા. જે (માત્ર કઈ અનુકૂળ વ્યવસાય હોય, (તે) સંપત્તિને
(तो) वेश्यानी भयो दा. उ० (२) बलि किज्जउँ सुअणस्सु ।। (नु। 33८) वृत्ति पक्षे ॥ भोर , उहा० (३) 'कड्ढामि' इत्यादि ॥
(कड्ढउँ परेने महA) कड्ढामि कोरे (थाय.) ३८६
बहुत्वे हुँ ॥
બહુવચનમાં હું. वृत्ति त्यादीनामन्त्य-त्रयस्य सम्बन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्य
हुँ' इत्यादेशो वा भवति ।

Page #117

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
તિ વગેર(પ્રત્યયોમાં ના અંત્ય ત્રણમાં જે વચન બહુત્વના અર્થમાં
રહેલું છે, તેના પ્રત્યય) ને –હું એ આદેશ વિક૯પે થાય છે. १० (१) खग्ग-बिसाहिउ जहि लहहुँ पिअ, तहि देसहि जाहुँ ।
___ रण-दुभिक्खें भग्गा विणु जुझे न वलाहुँ । शहाथ स्वग्ग-बिसाहिउ--वा-निसाधितम् । जहि-यत्र । लहहुं-लभामहे ।
पिअ-प्रिय । तहि-तस्मिन् । देसहि-देशे । जाहु-यामः। रणदुभिक्खें-रण-दुर्भिक्षेण । भग्गाइ-भग्नाः । विणु-विना । जुज्झे
युद्धेन । न-न । वलाहुँ-वलामहे । छ। प्रिय, यत्र खड्ग-विसाधितम् लभामहे, तस्मिन् देशे यामः । रण
दुर्भिक्षेण भग्ना: ( वयम् ) युद्धेन विना न वलामहे ॥
હે પ્રિય, ખડૂગથી સાધેલું (ખગ વાપરીને પ્રાપ્ત થતી વસ્તુ) જ્યાં આપણને મળે, તે દેશમાં જઈએ. યુદ્ધના દુકાળથી આપણે
(તે) ભાંગી પડ્યા. યુદ્ધ વિના આપણે નહીં વળીએ. वृत्ति पक्षे ॥ मी पक्ष, Gl० 'लहिमु' इत्यादि ।।। ..(लहहुँ पोरने ॥४२) लहिमु वगैरे (थाय).
हि-स्वयोरिदुदेत् ॥
हि, स्व न। इ, उ, ऍ. वृति पञ्चम्या हिस्वयोरपभ्रंशे 'इ', 'उ', 'ए' इत्येते त्रय आदेशा वा
भवन्ति ।। इत् ।
माशाय ना हि, स्वनी, २५५शमां इ, उ, ए, ओम त्रए
आदेश विधे थाय छे. (म है) इउ० (१) कु जर सुमरि म सल्लइउ सरला सास म मेल्लि ।
कवल जि पाविय विहि-वसिण ते चरि माणु म मेल्लि ॥

Page #118

૫૫
सल्लइउ - सल्लकीः ।
सरला-सरलान् । सास-श्वासान् । म मा । मेल्लि (हे.) - मुञ्च | कवल - कवला: । जि-ये । पात्रिय-प्राप्ताः । विहिवसिण - विधिवशेन । ते-तान् । चरि-चर । माणु - मानम् । म- मा । मेल्लि (हे.) - मुञ्च ॥
छाया कुञ्जर, सल्लकी : मा स्मर | सरलान् श्वासान् मा मुञ्च । ये
कवला : विधिवशेन प्राप्ताः तान् चर । मानम् मा मुञ्च ॥
सांगा निःश्वास भू
માન મૂકે મા.
सूत्र ३८७
शदार्थ कुजर - कुञ्जर । सुमरि-स्मर । म मा ।
(डे) हुं४२, सहलीयोने सांभार भा. મા. વિધિવશ જે કેાળિયા મળ્યા, તે ચર वृत्ति उत् ।
उ---
६० (२) भमरा, एत्थु वि लिंबss के वि दिअहडा विलंबु | फुल्लइ जाम कथंबु | शब्दार्थ भमरा - (हे ) भ्रमर । एत्थु - अत्र । वि-अपि । लिंबडइ - निम्बे |
घण-पत्तलु छाया - बहुलु
-वि-कानपि । दिअहडा - दिवसान् । विलंबु - विलम्बस्व | घणपत्तलु - धन - पत्रवान् । छाया - बहुलु - छाया - बहुल: । फुल्लइ - फुल्लति । जाम - यावत् । कयंबु-कदम्बः ।
(हे ) भ्रमर, अत्र निम्बे अपि ( तावत् ) कानपि दिवसान् विलम्बस्व । यावत् धनपत्रवान् छाया-बहुलः कदम्बः फुल्लति ॥
(डे) ब्रभर, धणां पत्रवाणी = घटाहार !, गाढी छायाषाणो उद्ध ખીલે, ત્યાંસુધી કેટલાક દિવસ તેા અહીં લીમડા પર થાણ ( = भुडाभ ४२ ).
वृत्ति एत् ।
ऍ
છાયા
ઉત્ક્રા
(३) प्रिय एवँहि करे सेल्लु करि छड्डहि तुहुँ करवालु ।
जं
कावालिय बप्पुडा
लेहि अभग्गु कवाल ||

Page #119

५६
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
शार्थ प्रिय-(हे) प्रिय । एहि -इदानीम् । करे-कुरु । सेल्लु(हे.)
भल्लम् । करि-करे । छड्डहि (हे.)-त्यज । तुहुँ-त्वम् । करवालुकरवालम् । जं-यद् । कावालिय-कापालिकाः । बप्पुडा (हे.)
वराकाः । लेहि -गृह्णन्ति । अभग्गु-अभग्नम् । कवालु-कपालम् । છાયા (हे) प्रिय, इदानीम् करे भल्लम् कुरु । त्वम् करवालम् त्यज ।
यद् वराकाः कापालिकाः अभनम् कपालम् गृह्णन्ति । (3) प्रिय, वे तुतार छ।, (२) डायमा माले ४२ ( =), यी मा५। पालि (=पालिने) मामी भोपरी (1)
से (= भणे). वृत्ति पक्षे 'सुमरहि' इत्यादि ।
2 पक्ष, सुगरि ने महसे सुमर्राह पोरे ( थाय ,. ३८८ वर्षीति-स्यस्य सः ॥
भविष्याना स्यं न स. त्ति अपभ्रंशे भविष्यदर्थविषयस्य त्यादेः स्यस्य सो वा भवति ।
તિ વગેરે (પ્રત્યયે લાગતાં,) ભવિષ્ય અર્થને લગતાકાળ ના એને
વિકલ્પ સ થાય છે. SEle दिअहा जंति ज्ञडप्पडहि पडहि मणोरह पच्छि ।
जं अच्छइ तं माणिअइ होसई' करंतु म अच्छि । शहाथ दिअहा-दिवसाः । जंति-यान्ति । झडप्पडहि (हे.) -वेगेनः ।
पाह-पतन्ति । मणोरह-मनोरथाः। पच्छि-पश्चात् । जं-यद् अच्छइ-अस्ति । तं-तद् । माणिअइ-मान्यते ( =भुज्यते ) । होसइ
भविष्यति । करंतु-कुर्वन् । म-मा । अच्छि-आस्स्व । छाया दिवसाः वेगेन यान्ति, मनोरथाः (तु ) पश्चात् पतन्ति । (अतः) । यद् अस्ति तद् भुज्यते ( = भुजीत)। 'भविष्यति' (इति) कुर्वन्
मा आस्स्व ॥

Page #120

वृत्ति पक्षे 'होहिइ' ।
૩૮૯
સૂત્ર ૩૮૯
દિવસે ઝટપટ વહી જાય છે, (ને) મનારથ પાછા પડતા જાય छे. (ते) ने छे ते भाषीओ, ( = भाष, ने) 'थशे, કર એસી રહે મા.
(थशे)'
जीने पक्षे, ( होसइ ने महते ) होहिइ ( श्राय ).
क्रियेः कीसु ॥
क्रिये नो कीसु.
५७
वृत्ति 'क्रिये' इत्येतस्य क्रियापदस्याभ्रंशे 'कीसु' इत्यादेशो वा भवति । શિયે એ ક્રિયાપદ =આખ્યાતિક રૂપ)ના અપભ્રંશમાં પુ એવે આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
St० (१) संता भोग जु परिहरइ तसु कंतहों बलिकीसु । तसु दइत्रेण वि (१) मुंडियउँ जसु खल्लिह डउँ सीसु ॥
- शब्दार्थ संता- सतः । भोग- भोगान् । जु-य: । परिहरइ - परिहरति । तसु - तस्मै । कंतहो - कान्ताय । बलिकीसु - बलीकिये । तसु-तस्य दइवेण - दैवेन । वि-अपि । मुंडियउ - मुण्डितकम् । जसु यस्य खल्लिहडउ ँ हे.) – खल्वाटम् । सीसु - शिरस् ।
1

छाया यः सतः भोगान् परिहरति, तस्मै कान्ताय ( अहम् ) बलीक्रिये । यस्य (तु) खल्वाटम् शिरस् तस्य दैवेन अपि (१) मुण्डितम् ।
1
છતા ભાગા ને જે ત્યજે છે, તે કાન્ત પર (હું) ખલિદાન તરીકે मयार्ध ल ( = तेना पर बारी ल', तेनी मसिहारी). माडी तो मेनु शीश टासि छे, तेनु' (तो) है वे पशु (१ है वे ) भु उठु छे. वृत्ति पक्षे, साध्यमानावस्थात् 'क्रिये' इति संस्कृतशब्दादेषः प्रयोगः | ખીજે પક્ષે, નિયે એ સાધ્યમાન અવસ્થાવાળા સ`સ્કૃત શબ્દમાંથી भावे प्रयोग (थाय):
• हा० (१) बलिकिज्जउ सुअणस्सु । (भुभो ३८० )

Page #121

૫૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ 3८०
भुवः पर्याप्तौ हुच्चः ।। भूने। 'पति ' सभा हुच्च. वृत्ति अपभ्रंशे भुवो धातो पर्याप्तावर्थे वर्तमानस्य 'हुच्च' इत्यादेशो भवति ।
अ५शमा पस्तिना अभा २९सा भू धातुनो हुच्च. એ આદેશ થાય છે. to अइ-तुंगत्तणु जं थणहँ सो छेअउ न-हु लाहु ।
सहि जइ केव-इ तुडि-वसेण अहरि पहुच्चइ नाहु ।। शहाथ अइ-तुंगत्तणु-अति-तुङ्गत्वम् । ज-यद् । थणहँ-स्तनयोः । सो
सः । छेअउ-छेदः । न-हु-न खलु । लाहु-लाभः । सहि(हे) सखि । जइ-यदि । केव-इ-कथमपि । तुङि-वसेण-त्रुटि-वशेन,
कालविलम्बेन । अहरि-अधरे । पहुच्चइ-प्रभवति । नाहु-नाथः ॥ छाया स्तनयोः यद् अति-तुङ्गत्वम्, सः छेदः, न खलु लाभः । (हे) सखि,
यदि नाथ: अधरे प्रभवति कथमपि कालविलम्बन (एव प्रभवति) ।
स्तननु अति तुप (छे, ते हानि (३५ छे), नही है खान (३५), ( 3 ) सभी, तेथी रीन) नाथ ने सुधी पाये छे, तो (त) भेय शन, विसमे (ar) (पाये छ). ३८१
बगो ब्रुवो वा ।। ब्रम् (ब) नो विxeपे ब्रुव. वृत्ति अपभ्रंशे ब्रूगो धातो 'ब्रुव' इत्यादेशो वा भवति ।
___ अ५७ शमां ब्रम् (ब) पातुनो ब्रुव सेवा आदेश विपे थाय छे. Gl० (१) ब्रुवह सुहासि किं-पि । शहाथ ब्रुवह-व्रत । सुहासिउ-सुभाषितम् । किं-पि-किमपि ।। छाया किमपि सुभाषितम् नत ।।
से सुभाषित मासो. वृत्ति पक्षे ।। मीर पक्ष,

Page #122

૫૯
સૂત્ર ૩૯૧ उहा. (२) इत्तउँ ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ पुणु दूसासणु ब्रोप्पि ।
'तो हउँ जाणउँ एहो हरि जइ महु अग्ग इ ब्रोप्पि ।। शहा इत्तउँ-इयत् । ब्रोप्पिणु-उक्त्वा । सउणि-शकुनिः । ठिउ
स्थितः । पुणु-पुन: । दूसासणु-दुःशासनः । ब्रोप्पि-उक्त्वा । तो-ततः । हउ -अहम् । जाणउ*-जानामि । एहो-एषः । हरि-हरिः । जइ-यदि । महु-मम । अग्गइ-अग्रे । ब्रोप्पि
उक्त्वा । छाया इयत् उक्त्वा शकुनिः स्थितः । पुनः दुःशासनः (एवं) उक्त्वा
(स्थितः) । 'यदि मम अग्रे उक्त्वा (तिष्ठति), ततः अहम् जानामि एषः हरिः' इति ।
એટલું બેલીને શનિ રહી ગયે. પછી દુ શાસન આ પ્રમાણે मोसीन (२डी. गये), 'भारी माग मालीन ने ये नो २७), तो हुत से रि (५३१)'. ३८२ बजेर्वाञः ।।
बजि (व्रज्)ना वुञ. वृत्ति अपभ्रंशे व्रजतेर्धातो ' इत्यादेशो भवति ।।
अ५५शमा व्रजति (= वज्) धातुनो वुज सेवे। माहेश थाय छे. Gl० वुआइ । वुओप्पि । वुओप्पिणु । छाया व्रजति । व्रजित्वा । व्रजित्वा ।।
____ जय छे. ४४ने. . २८३
दृशेः प्रस्सः ।। दृशि (-दृश) नो प्रस्स.. . वृत्ति अपभ्रंशे दृशेर्धातोः 'प्रस्स' इत्यादेशो भवति ।
अपशमा दृशि (=दृश्) धातुन। प्रस्स मेव माहेश थायं छे.

Page #123

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
10 प्रस्सदि। छाया पश्यति । जुम्मे छे. ३८४
ग्रहेण्हः ॥ ग्रहि (ग्रह) ने। गृह.. वृत्ति अपभ्रशे ग्रहेर्धातो'गृह' इत्यादेशो भवति ।
अ५७ शमां ग्रहि (=प्रह) धातुन। गृह मेव। माहेश थाय छे. 60 पढ गृण्हेप्पिणु व्रतु । -शहाथ पढ–पठ । गृण्हेप्पिणु-गृहीत्वा । व्रतुव्रतम् । छाया व्रतम् गृहीत्वा पठ ।
વ્રત લઈને ભણ. ૩૯૫
तक्ष्यादीनां छोल्लादयः ।।
तक्षि (= तक्ष) पोरेना छोल्ल वगेरे. त्ति अपभ्रंशे तक्षिप्रभृतीनां धातूनां 'छोल्ल' इत्यादयः आदेशा भवन्ति ।
अ५शमा तक्षि (= तक्ष) को धातुमाना छोल्ल वगेरे आश।
थाय छे. ७० (१) जिव तिव तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोल्लिज्जन्तु ।
__तो जइ गोरिहे मुह-कमलि सरिसिम का-वि लहन्तु ।। शहाथ जिव तिव-यथा यथा । तिक्खा-तीक्ष्णान् । लेवि-गृहीत्वा ।
कर-करान् । जइ-यदि । ससि-शशी । छोल्लिज्जन्तु (हे.) अतक्षिष्यत । तो ततः । जइ-जगति । गोरिहे-गौर्याः । मुह.कमलि-मुख-कमलेन । सरिसिम-सदृशताम् । का-वि-कामपि ।
लहन्तु-अलप्स्यत । छाया यथा तथा तीक्ष्णान् करान् गृहीत्वा यदि शशी अतक्षिष्यत, ततः
(स:) जगति गौर्याः मुख-कमलेन कामपि सदृशताम् अलप्स्यत ।।

Page #124

સૂત્ર ૩૯૫
६१:
ગમે તેમ કરીને તીક્ષ્ણ કિરણો લઈ લઈને, પછી) જે શશીને કલવામાં આવ્યું હોત, તે (તે) જગતમાં ગૌરીના મુખકમળ.
સાથે કિંચિત્ સમાનતા પ્રાપ્ત કરત. वृत्ति आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना उपलभ्यन्ते ते उदाहार्याः ।
(सूत्रमा) आदि(श-४न ४२६ सभावेशथी, देशी (भाषा)ोमां જે કિયાવાચક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમનાં ઉદાહરણ
मा५वां४० (२) चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि कवोलि निहित्तउ ।
सासानल-जाल-झलक्किअउ बाह सलिल-संसित्तु ।। शहाथ चूडुल्लउ-कङ्कणम् । चुणीहोइसइ-चूणी भविष्यति । (हे) मुद्धि
मुग्धे । कवोलि-कपोले । निहित्तउ-निहितम् । सासानल-जालझलक्किअउ (हे.)-श्वासानल-ज्वाला-संतप्तम् । वाह-सलिल-संसित्तउ
बाष्प-सलिल-संसिक्तम् । छाया० (हे) मुग्धे, कपोले निहितम् कङ्कणम् श्वासानल-ज्वाला-संतप्तम्
वाप्पसलिल-संसिक्तम् चूर्णीभविष्यति । (3) मुग्धा गार नीये ( आसे) रामेसो (न तेथी) नि:श्वासामिनी ઝાળથી તપી ગયેલે (અને અશ્રુજળથી સીચાયેલે તારે)
यूडो यू। मनी ४. ० (३) अब्भडवंचिउ बे पयइँ पेम्मु निअत्तइ जावें ।
सव्वासण-रिउ-संभवहो कर परिअत्ता तावें ॥ शहा अब्भडवचिउ-अनुव्रज्य । बे-द्वे । पय--पदे । पेम्मु-प्रेम (प्रिया)
निअत्तइ-निवर्तते | जाव-यावत् । सव्वासण-रिउ-संभवहीं -सर्वाशन.रिपु-सम्भवस्य चन्द्रस्य) । कर-कराः । परिअत्तापरिवृत्ता: ! ताव-तावत् ।

Page #125

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
-छाया (प्रियम्) अनुव्रज्य यावत् द्वे पदे प्रेम ( = प्रिया) निवर्तते तावत्
चन्द्रस्य किरणाः परिवृत्ताः ।।
(प्रियन) वापीन प्रिया यां मे ५ni पछी पणे छ, त्यो (તે) ચંદ્રનાં કિરણ પ્રસરી વળ્યાં. 'हा० (४) हिअइ खुडुक्कड़ गोरडी गयणि घुडुक्कर मेहु ।
वासारत्ति पवासुअहँ विसमा संकडु एहु ॥ -शहाथ हिअइ-हृदये । खुडुक्कइ-शल्यायते । गोरडी-गौरी । गयणि-गगने ।
घुडुक्कइ-गर्जति । मेहु-मेघः । वासारत्ति-वर्षारात्रो, वर्षासु । पवासुअहँ
प्रवासिनाम् । विसमा-विषमम् । संकडु–सङ्कटम् । एहु-एतत् । छाया हृदये शल्यायते गौरी । गगने गर्जति मेघः । वषासु प्रवासिनाम्
एतत् संकटम् विषमम् ।
હૃદયમાં ગેરીને વિરહ) ખટકે છે, ગગનમાં મેઘ ગડગડે છે. વર્ષોમાં (નીકળેલા) પ્રવાસીઓને આ સકટ આકરું હોય છે. ६० (५) अम्मि पओहर वज्जमा निच्चु जे संमुह थेति ।
___ महु कंतहोसमरंगणइ गय-घड भजिउ जति ।। Aा अम्मि–अम्ब (=सखि)। पओहर–पयोधरौ । वज्जमा-बनमयौ ।
निच्चु--नित्यम् । जे-एव । समुह-संमुखौ । थंति-तिष्ठतः । महुमम । कंतहो-कान्तस्य ( =कान्तेन)। समरंगणइ-समराङ्गणे । गय.
घड-गज-घटाः । भन्जिउ - भग्नाः । जति- यान्ति । छाया अम्ब (= सखि) (मग पयोधरी वनमयो । (यतः तौ) नित्यम् एव
(मम कान्तस्य) संमुखी तिष्ठतः । समराङ्गणे गज-घटाः (अपि) मम कान्तस्य भग्नाः यान्ति । __ भाजी, (मा) स्तन 400 छ, (४१२ ३ ते) सदैव (भा२। ४-dil) समु५ २९ छ ( तने सामने४३ छ), न्यारे सभ. રાંગણમાં ગજઘટાઓ (પણ) મારા કાન્ત પાસેથી હારીને ભાગે છે.

Page #126

કાયા
સૂત્ર ૩૫
उ० (६) पुों जाएं कवणु गुणु जा बप्पीकी मुँहडी
अवगुणु कवणु मुएण । चपिञ्जइ अवरेण ||
-शब्दार्थ पुत्तें - पुत्रेण । जाएं - जातेन । कवणु - कः । गुणु-गुणः । अवगुणु
अवगुणः। कत्रणु–कः । मुएण - मृतेन । जा - यावत् । बप्पीकी (हे.)पैतृकी । मुँहडी - भूमि: । चंपिज्जइ (हे.) – भाराक्रान्ता ( = आक्रम्यते ) । अवरेण - अपरेण ।
क्रियते
-छाया (तेन) पुत्रेण जातेन कः गुणः, मृतेन (वा) कः अवगुणः, यावत् पैतृकी भूमिः अपरेण आक्रम्यते
1
જ્યાંસુધી બાપીકી ભૂમિ બીજા કોઈથી દુખાવાય (= દખાયેલી રહે) ત્યાંસુધી, પુત્રના જનમ્યાથી શે। લાભ (તેમ) તેના મર્યાથી शी हानि ?
४० (७) तं तेत्तिउ जलु सायरहो
सो डुविथारु ।
V
तिसहे निवारणु पलु विन-वि पर धुडुअइ असारु ।। शद्वार्थ तं तद् | तेत्ति - तावत् । जलु - जलम् । सायरहो – सागरस्य । सो - सः । तेवडु - तावन्मात्रः | वित्थारु - विस्तार: । तिसहे - तृषायाः । निवारणु-निवारणम् । पलु - पलम् | वि-अपि (न.वि - नापि (= नैव) पर–परम् | बुद्धुअइ (हे.) - शब्दायते । असार –असारः । सागरस्य तद् तावत् जलम् । सः तावन्मात्र: विस्तार: । तृषायाः निवारणम् (तु) पलम् अपि नैव । परम् असारः शब्दायते ।
૬૩
સાગરનુ એટલુ એ જળ, ને એવડે એ વિસ્તાર ! પણ ॥ માટે ચે તરસનું નિવારણ (તેનાથી થતું નથી. કેવળ નકામેા (त) धूधारा रे छे !

३८६ अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क ख-त-थ-प-फां ग-ध-द-ध-ब-भाः ॥ अनाद्य, स्वर पछी भावता ने सयुक्त सेवा '४', 'ज', 'त’‘थ’, 'य', '३'ना 'ग', 'ध', 'ह', 'ध', 'ञ', 'ल'.

Page #127

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
वृत्ति अपभ्र शेऽपदादी वर्तमानानां स्वसत् परेषामसंयुक्तानां क-ख-त-य-प
फानां स्थाने यथासंख्यं ग-घ-द-ध-ब-भा प्रायो भवन्ति ।।
અપભ્રંશમાં પદના આરંભે ન હોય તેવા, સ્વર પછી આવતા અને અસંયુક્ત એવા “ક”, “ખ”, “ત', “B”, “પ”, “ફ” ને સ્થાને
मनु '', 'घ', '४' 'घ', 'म', 'a' ५gी पा२ थाय छे. वृत्ति कस्य गः ।
__ ना ''. 5० (१) जं दिट्ठउँ सोम-ग्गहणु असइहि हसिउ निराकु ।
पिअ-माणुस-विच्छोह-गरु गिलि गिलि राहु मियंकु' ।। शहाय ज-यद् । दिट्ठउँ–दृष्टकम् , दृष्टम् । सोम-ग्गहणु–सोमग्रहणम् ।
असइहि-असतीभिः । हसिउ-हसितम् । निसंकु-निःशङ्कम् । पिअमाणुस–विच्छोह-गरु-प्रिय-मनुष्य-विक्षोभ-(= वियोग-)करम् । गिलि
गिलि-गिल गिल । राहु-(हे) राहो । मियंकु-मृगाङ्कम् । या यद् सोम ग्रहणम् दृष्टम् , (ततः) असतीभिः निःशङ्कम् हसितम् ।
(उक्तम् च) (हे) 'राहो, प्रिय-मनुष्य-वियोग-करम् मृगाङ्कम् गिल
गिल' ।
ચંદ્રનું ગ્રહણ થતું) જેવું એટલે અસતીઓ નિઃશક રીતે इसी ही (मने मोसl), (3) राहु, प्रियशनने वियोग
रावनार य ने गणी M, जीनत !' वृत्ति खस्य घः ।
'' ''.. S० (२) अम्मिएँ सत्थावत्थेहि सुघे चिंतिज्जइ माणु ।
पिएँ दिट्टे हल्लोहले ण को चेअइ अप्पाणु ॥ शहाथ अम्मिएँ-(हे) अम्ब(=सखि)। सत्थावत्थेहि -स्वस्थावस्थैः । सुघे -

Page #128

સૂત્ર ૩૯૬
I
सुखेन | चिंतिज्जइ - चिन्त्यते । माणु-मानः । पिएँ- प्रिये । दिट्ठे – दृष्टे हल्लोहले ण (हे.) - व्याकुलत्वेन । को-कः । चेअइ-चेतयति । अप्पाणुआत्मानम् ।
छाया अम्ब (= सखि) स्वत्थावस्थैः मानः सुखेन चिन्त्यते । प्रिये दृष्टे (तु) व्याकुलत्वेन को आत्मानम् चेतयति ।
वृत्ति त थप फानां दध-ब-भाः ।
भाडी, स्वस्थ ( भने।) हशावाणा (डोय ते) मान (भां रहेवा)नो सुभेथी विचार ४२ (= शडे). (पशु खाडी तो) प्रियने જોતાં સાથે વ્યાકુળતામાં જાતનું ભાન (જ) કાને રહે છે (કે भाननो विचार ४२ ) ?
'त', 'थ', 'थु', ‘५', ना 'ह', 'ध', 'म', 'L'.
Galo (३) सबधु करेपिणु कधिदु मइँ 'तसु पर सभलउँ जम्मु ! न. य पहु उधम् ॥
जासु न चाउ न चारह
૫
૬૫
शहार्थं सबधु - शपथम् ।
करेष्पिणु-कृत्वा ।
कधिदु-कथितम् ।
मइँ
- मया । तसु-तस्य । पर-परम्, केवलम् । सभलउँ - सफलकम्, सफलम् । जम्मु - जन्म | जासु-यस्य । न-न । चाउ-त्यागः । न-न । चारहडि-चारभटी, शौर्यवृत्तिः । न-य-न च । पहुउ (४.) - विलुप्तः । धम्मु- धर्मः ।
छाया मया शपथम् कृत्वा कथितम् (यद्) केवलम् तस्य सफलम् यस्य त्याग शौर्यवृत्तिः धर्मः च नं विलुप्तः ॥

जन्म

Page #129

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
(3) लेनी हान (वृत्ति), शौर्यवृत्ति
में शपथ सर्धन ને ધર્મ લુપ્ત નથી થયાં તેના જ માત્ર જન્મ સફળ છે.
वृत्ति अनादौ इति किम् | 'सबधु करेणु' अत्र कस्य गत्वं न भवति । स्वरादिति किम् । 'गिलि गिलि राहु मियंकु' | असंयुक्तानामिति किम् । 'एक्कहिँ अक्विहिँ साबणु' ।
(सूत्रम ) अनादि शुभ (छे तो थे) उभ ? 'सबधु करेणु' भां (करेपिणुने।) क (खाद्य होवाथी ते) ने। ग नथी थते।; (सूत्रभां) स्वरात् भेभ (छे तो थे) प्रेम ? (प्रेस ङे) 'गिलि गिलि राहु मियंकु' (लुग्यो उद६/१)
(सूत्रमा) असंयुक्तानाम्
भ (छे तो थे) प्रेम ? (प्रेम ४) एकहि अक्खिहिँ सावणु (लुमा ३५७/२).
वृत्ति प्रायोऽधिकारात् कचिन्न भवति ।
(सूत्र 3२८ भां) अधिघृत रेखा प्रायः (= धी वार) शहथी, नथी पशु थतो. (लेभ :-)
अकिआ कुड्डु करी । पाणिउ नवइ सरावि जिवँ सव्वंगें परसीसु ॥
४० (४) जइ केव-इ पावीसु पिउ
शब्दार्थ जइ यदि । केव-इ-कथम् अपि । पावीसु प्राप्स्ये । विउ
कुड्डु कौतुकम् । करीसु। नवइ - नवे । सरावि - शरावे ।
प्रियम् । अकिआ - अकृतम् । करिष्यामि । पाणिउ - पानीयम् जिवँ - यथा । सव्वंगें - सर्वाङ्गन । पइसीसु -प्रवेक्ष्यामि ।

Page #130

सूत्र ३८७
६७
छाया यदि कथम् अपि प्रियम् प्राप्स्ये, अकृतम् कौतुकम् करिष्यामि । यथा नवे शरावे पानीयम्, (तथा) सर्वाङ्गेन प्रवेक्ष्यामि । ने भय (४शन) प्रियने पाभी, (al) (
32) न यु (હેય એવું) કૌતુક કરીશઃ નવા શરાવમાં પાણીની જેમ (હું भा२१) सागथी () (प्रियभा) प्रवेश शश!
उहा० (५) उअ कणिआरु पफुल्लिअउ कंचण-कति पयासु ।
गोरी-वयण-विणिज्जिअउ नं सेवइ वण-वासु ॥
साथ उअ (हे.)-पश्य। कणिआरु कर्णिकारः। पफुल्लिअउ-प्रफुल्लः ।
कंचा-कति-पयासु -- काञ्चन-कान्ति-प्रकाशः । गोरी-वयणविणिज्जिअउ-गौरी-वदन-विनिर्जितः। नं-ननु । सेवइ-सेवते ।
वण-वासु-वन-वासम् । 914। कर्णिकारः प्रफुल्लितः काञ्चन-कान्ति-प्रकाशः । गौरी-वदनविनिर्जितः ननु (अयम् ) वन-वासम् सेवते ।
જે, કરેણ ખીલી (છે તે કેવી) સેનેરી કાંતિથી પ્રકાશે છે! જાણે કે ગેરીના વદનથી પરાજિત થઈને (એ) વનવાસ સેવી २डी छे! .
३९७
मोऽनुनासिको वो वा ॥
'भाना सानुनासि '', विपे. वृत्ति अपभ्रंशेऽनादौ वर्तमानस्यासंयुक्तस्य अनुनासिको वकारो वा
भवति ।

Page #131

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
અપભ્રંશમાં અનાદ્ય, અસંયુક્ત મંકારને સાનુનાસિક વિકાસ વિકલ્પ થાય છે. ઉદા. વાઘેહુ | જાણુ માઁ અમર છાયા મમ્ | અમરક છે
કમળ. ભ્રમર. વૃત્તિ સાક્ષણિયાર |
(અહીં આપેલા) નિયમાનુસાર સિદ્ધ થયેલાને પણ. ઉદા. નિલ ! રિä ! ! તે ! છાયા થા છે તથા તે અથા વથા |
જેમ. તેમ. જેમ. તેમ. વૃત્તિ જનવિઘેર ! “મથg | Rયુત્તાવ કે “તસુ રમઝ8 કમ્'.
અનાવને જ “(મન કે મનY).
અસંયુક્તને જ “તસુ જર સમજી જ્ઞ' (જુઓ ૩૯૬૩). ૩૯૮
वाऽधो रो लुक् ।।
પાછળને “રુ' વિકલ્પ લુપ્ત. वृत्ति अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुगू वा भवति ।
અપશમાં સંયુક્ત વ્યંજનેમાં પરવત રફ વિકલ્પ લુપ્ત થાય છે. ઉદા. (૨) કફ - વીદુ વિકI (જુઓ ૩૯૬/૮) " વૃત્તિ પક્ષે ! બીજે પક્ષે

Page #132

સૂત્ર ૩૯
Sl० (२) जइ भग्गा पारकडा तो सहि मझु प्रिएण (मे।
३७८/२). 3e
अभूतोऽपि क्वचित् ॥
ન હતો તે પણ ક્યાંક. वृत्ति अपभ्रंशे कचिदविद्यमानेोऽपि रेफो भवति ।
___ अपशमा ४is, (भूमi) न य ते२३ ५४ लाय छे. 'उl० (१) वासु महा-रिसि एउ भणइ 'जइ सुइ-सत्थु पमाणु ।
मायहं चलण नवंताहँ दिवे दिवे गंगा-हाणु' ॥ शार्थ वासु-व्यासः । महा-रिसि-महर्षिः । एउ-एतद् । भणइ
भणति, कथयति । जइ-यदि । सुइ सत्थु-श्रुति-शास्त्रम् । पमाणुप्रमाणम् । मायहँ-मातृणाम् । चलण-चरणौ । नवताहँ-नमताम् दिवे दिवे-दिवा दिवा (दिवसे दिवसे)। गंगा-हाणु-गङ्गा
स्नानम् । छाया महर्षिः व्यासः एतद् कथयति-यदि श्रुति-शास्त्रम् प्रमाणम् (ततः) मातृणाम् चरणौ नमताम् दिवसे दिवसे गङ्गा-स्नानम् (इति) ।
મહર્ષિ વ્યાસ આમ કહે છે કે જે કૃતિશાસ્ત્ર પ્રમાણરૂપ હય, (તે) માતાઓનાં ચરણને નમનારાઓને દિવસે દિવસે ગંગાસનાન
(सभु पुष्य प्राप्त थतु डावानु भानने). वृत्ति कचिदिति किम् ।
(सूत्रमा) क्वचित् (=४यां) मे (छे से) भ १ (दुस। ॥ हा२१):

Page #133

અપભ્રંશ વ્યાકરણ Glo (२) वासेण वि भारह-खंभि बद्ध । शाय वासेण-व्यासेन । वि-अपि । भारह-खभि-भारत-स्तम्भे ।
बद्ध-बद्धाः । छाया व्यासेन अपि भारत-स्तम्भे बद्धाः । व्यासे ५४ लारत३५स्तले मध्या......
आपदविपत्सम्पदां द इ॥
आपद्, विपद्, सम्पद्ना द्नो इ. वृत्ति आपभ्रंशे 'आपद्' 'विपद् 'सम्पद्' इत्येतेषां दकारस्य इकारो भवति ।
अपभ्रशभ 'आपद्', 'विपद्', 'सम्पद्' अमना ६२ने। ઈકાર થાય છે.
उl० (१) अनउ करंतहाँ, षुरिसॉ आवइ आवइ । शपथ अनउ-अनयम् । करंतहाँ-कुर्वतः । पुरिसॉ -पुरुषस्य ।
आवइ-आपद् । आवइ-आगच्छति । छाय॥ अनयम् कुर्वतः पुरुषस्य आपद् आगच्छति ।
અવિવેક કરતા પુરુષ પર આપત્તિ આવે છે. Glo (२) विवइ । संपइ । छाया विपद् । सम्पद् ।
विपत्ति. संपति. वृत्ति प्रायोऽधिकारात् ।

Page #134

સૂત્ર ૪૦૧
७१
(सूत्र ३२८ भां) धिकृत प्रायः (= 'धा भ२") मे २७४ मनुसार : Slo (३) गुणहि न संपय कित्ति पर ॥ (गुमे। 33५).
४०१
कथं-यथां-तथादेरेमेहेधा डितः ॥
एम, इम, इह,
कथम् , यथा, तथाना थूथी श३ थता(A) इध (मे) डित्.
वृत्ति अपभ्रंशे 'कथं' 'यथा' 'तथा' इत्येतेषां थादेरवयवस्य प्रत्येकम् 'एम' 'इम' 'इह', 'इध' इत्येते दितश्चत्वार आदेशा भवन्ति ।
अपभ्रंशमां कथं, यथा, तथा ये ४२४ना थ्थी श३ था अशा एम, इह, इम, इध सेवा या२ डित् माहेश थाय छे.
Gl० (१) 'केम समापउ दुहु दिणु किध रयणी छुडु होइ' ।
नववहु दसण-लालसउ वहइ मणोरह सो-इ ॥
शहाथ केम-कथम् । समापउ-समाप्यताम् । दुई-दुष्टः । दिणु-दिनः।
किध-कथम् । रयणी-रजनी । छुडु-शीघ्रम् । होइ-भवति । नववहुदंसण लालस उ--नववधू-दर्शन-लालसः । वह्इ-वहति । मणोरह-मनोरथान् । सो-इ-सः अपि ।।
छाया नववधू-दर्शन-लालसः सः अपि 'दुष्टः दिनः कथम् समाप्यताम् , रजनी कथम् शीघ्रम् भवति' (इति) मनोरथान् वहति ।
નવોઢાને જોવાની લાલસાવાળો તે યે “દુષ્ટ દિવસ કેમ પૂરે थाय ? रात म ही ५3 ?' (सेवा) भना२५ सोवे छे.

Page #135

૭ર
અપભ્રંશ વ્યાકરણ 6l० (२) ओ गोरि-मुह-निजिअउ वदलि लुक्कु मियंकु ।
अन्नु-वि जो परिहविय-तणु सो किवे भवइ निसंकु । शार्थ ओ-ओ। गोरी-मुह निज्जिअउ–गौरी-मुख-निर्जितः । वदलि(हे.)
-अभ्रे । लुक्कु-निलीनः । मियंकु-मृगाङ्कः। अन्नु-वि-अन्यद् अपि । जो-यः । परिहविय-तणु-परिभूत-तनुः । सो-सः । किव-कथम् ।
भवइ-भ्रमति । निसंकु-निःशङ्कम् । छाया ओ गौरी-मुख-निर्जितः मृगाङ्कः अभ्रे निलीनः । अन्यद् अपि
य: परिभूत-तनु; सः कथम् निःशङ्कम् भ्रमति ।
જે ! ગરીના મુખ પાસે હારેલે ચંદ્ર વાદળમાં સંતાઈ ગયો ! અને જે જાત-પરાભવ પામ્યું હોય તે નિઃશંક ભમે (પણ) કેમ? El० (३) 'विबाहरि तणु रयण-वणु किह ठिउ सिरि-आणंद ।
__ निरुवम-रसु पिएँ पिअवि जणु सेसहेाँ दिण्णी मुद्द' । शहाथ बिबाहरि-बिम्बाधरे । तणु-तनुः। रयण-वणु--रदन-त्रणः । किह
कथम् । ठिउ–स्थित:-सिरि-आणंद-श्रो-आनन्द ।निरुवम-रसुनिरुपम रसम् । पिएँ-प्रियेण । पिअवि-पीत्वा । जणु इव । सेसहों-शेषस्य ! दिण्णी-दत्ता । मुद्द-मुद्रा ।
छाया 'श्री-आनन्द, बिम्बाधरे तनुः रदन-त्रणः कथम् स्थितः' ।
'प्रियेण निरुपम-रसम् पीत्वा शेषस्य मुद्रा इव दत्ता' । શ્રી આનંદ, બિંબાધર પર રહેલે નમણે દંતક્ષત કે છે? અનુપમ (અધર-રસ પીને પ્રિયે બાકીન પર જાણે કે મુદ્રા सगावी (धी)

'

Page #136

સૂત્ર ૪૦૨
७३
Blo (४) भण सहि निहुअउँ तेव म. जइ पिउ दिटूठु स-दोसु । ।
जैव न जाणइ मज्झु मणुं पक्खावडिअं तासु ॥ शार्थ भण-भण, कथय । सहि-सखि । निहुअउ-निभृतम् । तेव
तथा । मइँ-माम् । जइ-यदि । पिउ-प्रियः। दिठु-दृष्टः । सदोसु-प-दोषः । जेहाँ-यथा । न-न । जाणाइ-जानाति। मझु
मम । मणु-मनः । पक्खापडिअ-पक्षापतितम् । तासु-तस्य । छाया सखि, यदि प्रियः स-दोषः दृष्टः (तर्हि) माम् (प्रति) तथा
निभृतम् कथय, यथा तस्य पक्षापतितं मम मनः न जानाति ।
समीने (भारी) प्रियतम २५५२॥धी (डावानुते) नेयु डाय, (તો) અને (તે વાત) એવી છાની રીતે કહે કે જેથી તેનું પક્ષપાતી
(स) मा भन (ते) ome न लय. Sel० (५) जि जिव बंकिम लोअणहँ...........
तिवँ तिव॑ वम्महु निअय-सर......(नुस। 3४४/२) हा० (६) मइँ जाणिउँ पिअ विरहिअहँ क-वि धर होइ विआलि ।
नवर मिअंकु-वि तिह तवइ जिह दिणयरु खय-गालि ।
(ogो 3७७/१). वृत्ति एवं जिध-तिधावुदाहायौँ ।
मे (४) प्रमाणे जिध, तिधनi SIS२९१ ५i. ४०२
यादृक्ताहकीगीदृशां दादेडेहः ॥ __ यादृश , तादृशू, कीदृश , ईदृशूना थी १३ थाना डित् अवे। ह. वृत्ति अपभ्रंशे यादृगादीनां दादेरवयवस्य डित् 'एह' इत्यादेशो भवति ।

Page #137

७४
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
___ अ५शमा, यादशू कोरेना थी २३ थता मशिना डित् मे।
'एह' माहेश याय छे. Gal० मइँ भणिअउ बलि-राय तुहुँ केहउ मग्गणु एहु ।
जेहु तेहु न-वि होइ वढ सइँ नारायणु एहु । शार्थ मइँ-मया । भणिअउ-भणितः । बलि-राय-बलि-राज । तुहुँ-स्वम्
केहउ-कीहक् । मग्गणु-मार्गणः । एहु-एषः। जेहु-यादृक् । तेहुतादृक् । न-वि-न अपि । होइ-भवति । वढ (३.)-मूर्ख । सइँ
स्वयम् । नारायणु-नारायणः । एहु-एषः । छाया बलि-राज, मया त्वम् भणितः एषः कीदृक् मार्गणः (इति)। मूर्ख
न अपि यादृक् तादृक् भवति । स्वयम् नारायणः एषः । બલિરાજ, મેં તને કહ્યું કે આ કેવો માગણ છે! મૂર્ખ, જે तेवा नथी (अ.) से (I) छे स्वयं नारायण !
४०३
अतां डइसः॥
अनो डित् मेवे। अइस. वृत्ति अपभ्रंहे याहगादीनामदन्तानां य दृश-तादृश-कीदृशेदृशानां दादेरवयवस्य
डित् 'अइस' इत्यादेशो भवति ।
अप'शमा, २४॥२iत यादृश वगेरेना-(मेटवे ) यादृश, तादृश, कीदृश, ईदृशना-दथी १३ यता मशन डित सेवा अइस આદેશ થાય છે.

Page #138

सूत्र ४०४
૭૫
४०४
Sel० जइसो । तइसो । कइसो। अइसो । छाया यादृशः । तादृशः । कीदृशः । ईदृशः । वा. तेवा. व. आ.
यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्थ्यत्तु ॥ यत्र, तत्रन बना डित् सेवा एत्थु, अत्तु. वृत्ति अपभ्रंशे यत्र-तत्र-शब्दयोस्त्रस्य 'एत्थु' 'अत्तु' इत्येतौ डितौ भवतः ।
अपशमी, यत्र, तत्र से श होना बना एत्थु, अत्तु सेवा डित् (माहेश) थाय छे. Gl० (१) जइ सो घडदि प्रयावदी केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ।
जेत्थु-वि तेत्थु-वि एत्थु जगि भण तो तहि सारिक्खु ।। शब्दार्थ जइ-यदि । सो-सः । घडदि-घटयति । प्रयावदी-प्रजापतिः ।
केत्थु-वि-कुत्र अपि । लेप्पिणु-गृहीत्वा । सिक्खु-शिक्षाम् । जेत्थु-वि-यत्र अपि । तेत्थु-वि-तत्र अपि । एत्थु-अत्र । जगि -जगति । भण-कथय । तो-ततः । तहि-तस्याः । सारिक्खु
सादृश्यम् । छाया यदि सः प्रजापतिः अत्र जगति यत्र अपि तत्र अपि कुत्र अपि
शिक्षाम् गृहीत्वा घट यति, ततः अपि किं (सिध्यते) तस्याः सादृश्यम् ? भण। કહે, જે એ પ્રજાપતિ આ જગતમાં જ્યાં-ત્યાંથી-(અરે) ક્યાંયથી ५ शिक्षण भगवान ( ३५) घडे, ता (2) ते (l)नु साभ्य (सिद्ध थाय म) १

Page #139

७६
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
Selo (२) जत्तु ठिदो । तत्तु ठिदो । छाया यत्र स्थितः । तत्र स्थितः । ___यi २al. त्यां रडतो. ४०५
एत्थु कुत्रात्रे ॥
कुत्र, अत्रमा एन्थु. वृत्ति : अपभ्रंशे 'कुत्र' 'अत्र' इत्येतयोस्त्रस्य डित् एत्थु' इत्यादेशो
भवति ।
અપભ્રંશમાં, પુત્ર, શત્ર એમના ત્રને હિતુ એ પરશુ આદેશ
थाय छे. Sto...........केत्थु-वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु-वि तेत्थु-वि पत्थु जगि ॥ (नु। ४०४/१.
__ यावत्तावतोर्वादेर्म उँ महि ॥ यावत् , तावत्ना वथा २३ थाने। म, उँ, महि. वृत्ति अपभ्रशे यावत्तावदित्यव्यययोर्वकारादेरवयवस्य 'म', 'उ', 'महि"
इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ।
अपभ्रशमा, यावत् , तावत् ये अव्ययाना वथी श३ थता भशना म, हु, महिं मे।। ए माहेश थाय छे. Sl. (१) जाम न निवडइ कुंभ-यडि सीह-चवेड-चडक्क ।
ताम समत्तहँ मयगलहँ पइ पइ वज्जइ ढक्क ।
४०६

Page #140

सूत्र ४०६
७७. शीर्थ जाम-यावत् । न-न । निवडइ-निपतति । कुंभ-यडि-कुम्भ
तटे । सीह चवेड-चडक्क(हे.)---सिंह चपेटा-प्रहारः । तामतावत् । समत्तह-समस्तानाम् । मयगलहँ-गजानाम् , मदकलानाम् ।
पइ पइ-पदे पदे । वज्जइ-वाद्यते । ढक्क-ढक्का । छाया यावत् कुम्भ-तटे सिंह-चचेटा-प्रहारः न निपतति तावत् समस्ता-.
नाम् गजानाम् पदे पदे ढक्का वाद्यते ।
જ્યાં સુધી કુભતટ પર સિંહની થપ્પડને ફટકે નથી પડતે, ત્યાંસુધી (જ) સમસ્ત હાથીઓને પગલે પગલે ઢોલ વાગે છે. उ० (२) तिलहँ तिलत्तणु ताउँ पर जाउँ न नेह गलति ।
नेहि पणटुइ ते जि तिल तिल फिट्टवि खल होति । शहाथ तिलहँ-तिलानाम् । तिलत्तणु-तिलत्वम् । ताउँ-तावत् । पर
मात्रम् , एव । जाउँ-यावत् । न-न ' नेह-स्नेहाः । गलंतिगलन्ति । नेहि-स्नेहे । पणदुइ-प्रणष्टे । ते-ते । ज्जि-एव । तिल-तिलाः । तिल-तिलाः । फिट्टवि-नष्ट्वा । खल-खलाः ।
होंति-भवन्ति । छाया तिलानाम् तिलत्वम् तावत् एव, यावत् स्नेहा : न गलन्ति ।
स्नेहे प्रणष्टे ते एव तिलाः, तिलाः नष्टवा खलाः भवन्ति । છાયા તલનું તલપણું ત્યાં સુધી જ હોય છે, જ્યાં સુધી તેમના
स्नेह (=प्रेम, तेस) गजी ता नथी. स्नेह नष्ट थdi तेनात.
or da, dana 'ua' (=पोग, 3) मने छे. Gl० (३) जाहिँ विसमी कज्ज-गइ जीवहँ मज्झे एइ ।
तामहि अच्छउ इयरु जणु सुअणु-वि अंतरु देह ॥

Page #141

७८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
-शहाथ जामहि-यावत् । विसमी-विषमा । कज्ज-गइ-कार्य-गतिः
जीवहँ-जीवानाम् । मज्झे-मध्ये। एइ-ऐति । तामहि-तावत्। अच्छउआस्ताम् । इयरु-इतरः । जणु-जनः । सुअणु-वि-सुजनः अपि ।
अंतरु-अन्तरम् । देइ-ददाति । छाया यावत् जीवानाम् मध्ये विषमा कार्य-गतिः ऐति, तावत् आस्ताम्
इतरः जनः, सुजनः अपि अन्तरम् ददाति ।।
જેવી પ્રાણુઓ વચ્ચે વિષમ દશા આવે છે (= આવી પડે છે) તેવો (જ), બીજું કઈ માણસ તે સમજયા–સજન પણ અંતર
राणे छ (= रामतो थs 14 छ)! ४०७
वा यत्तदोऽतो वडः ॥ - विधे यद् , तद्न। अतुने। डित् सेवा एवड. वृत्ति अपभ्रंशे 'यद्' 'तद्' इत्येतयोरत्वन्तयोर्यावत्तावतोर्वकारादेरवयवस्य
डित् ‘एवड' इत्यादेशो वा भवति ।
अपशभा, मते अतु य तेव। यद्, तद्ना (मेटो है) यावत, तावत्न। वारथी २३ थता शनी डित सेवा एवड माहेश વિકલપે થાય છે. Su0 (१) जेवडु अंतर रावण-रामहँ, तेवडु अंतरु पट्टण-गामहँ ॥ सार्थ जेवडु-यावत् । अंतरु-अन्तरम् । रावण-रामहँ-रावण-रामयोः ।
तेवडु तावत् । अंतरु-अन्तरम् । पट्टण-गामहँ-पट्टण-ग्रामयोः । छाया यावत् अन्तरम् रावण-रामयोः, तावत् अन्तरम् पट्टण-प्रामयोः ।
જેવડું રામ અને રાવણ વચ્ચે અંતર, એવડું (જ) નગર અને ગામ વચ્ચે અંતર.

Page #142

सूत्र ४०८
७८
४०८
वृत्ति पक्षे ॥ भी ५२. Sl० (२) जेत्तुलो । तेत्तुलो । यावान् । तावान् । Reat. deal.
वेदं-किमोर्यादेः॥ विप् इदम् , किम्ना यथी २३ थताना. वृत्ति अपभ्रंशे 'इदम्' किम्' इत्येतयोरत्वन्तयोरियत्-कियतोर्यकारादरवय
वस्य डित-एवड इत्यादेशो वा भवति ।
अ५शमा, मते अतु डाय तेवा इदम् २ किम्ना-(मेट है) इयत् ने कियत्ना यारथी २३ थता अशन। डित् सो एवड
આદેશ વિકલપે થાય છે. उ० (१) एवडु अंतरु । केवडु अंतर । छाया इयत् अन्तरम् । कियत् अन्तरम् । अवतर. पड मत ? वृति पक्षे । भार पसः Slo (२) एत्तुलो केत्तुलो । छाया इयान् । कियान् । भेटतो. a १ . ४००
परस्पस्यादिरः॥
परस्परना माहिमा अ. वृति अपभ्रंशे परस्परस्यादिरकारो भवति ।
अपशमां, परस्परना माहिमा अ२ भावे छे.

Page #143

-
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
Sto ते मुग्गडा हराविआ जे परिविट्ठा ताहूँ ।
अवरोष्परु जोअंताहँ सामिउ गजिउ जाहँ ।। शहाथ ते-ते । मुग्गडा-मुद्गाः। हराविआ-हारिताः। जे-ये । परिविट्ठा
परिविष्टाः । ताहँ तेभ्यः । अवरोप्परु-परस्परम् । जोअताहँ
पश्यताम् । सामिउ-स्वामी । गंजिउ (हे.)-पराजितः । जाहँ-येषाम् । छाया ये मुद्गाः तेभ्यो परिविष्टाः, ते (तैः) हारिताः, येषाम् परस्परम्
पश्यताम् स्वामी पराजितः ।
જેઓ પરસ્પરને જોતાં ( જતા રહ્યા, ને છતાં સ્વામીને પરાજય થયો, તેમને જે મગ પીરસ્યા હતા તે અફળ (જ) ગયા. ४१० कादिस्थैदोतोरुच्चार-लाघवम् ।।
ક વગેરેમાં રહેલા અને કોનું ઉચ્ચાર-લાઘવ. वृत्ति अपभ्रंशे कादिषु व्यञ्जनेषु स्थितयोरे ओरिइत्येतयोरुच्चारणस्य
लाघवं प्रायो भवति ।
अ५७ शमां, 'पोरे ०यनामा २७॥ ए, ओ मेमनु ઉચ્ચારણ પ્રાયઃ લઘુ થાય છે. Sl. (१) सुघे चितिज्जइ माणु । मे। (34६/२). SEl० (२) तसु हउँ कलि जुगि दुलहहाँ । (जुमे 33८). ४११ पदान्ते उ-हुं-हि-इंकाराणाम् ॥ .
પદને અંતે લંકાર, હુંકાર, હિંકાર ને હૂંકારનુ.

Page #144

સૂત્ર ૪૧૨
८१
वृत्ति अपभ्रंशे पदान्ते वर्तमानानां 'उ', 'हु', 'हिं', 'हं' इत्येतेषां
उच्चारणस्य लाघवं प्रायः भवति ।
અપભ્રંશમાં, પદને અંતે રહેલા ૩, દૂ, હિંને હૂં એમનું ઉચ્ચારણ પ્રાયઃ લઘુ થાય છે. GE10 (१) अन्नु जु तुच्छउ तहे धणहे । (गुल्म। ३५०।१). Sel० (२) बलिकिजउँ सुअणस्सु । (जुन्मा 33८). SEl० (३) तरुहुँ-वि वकलु । (गुल्मी 3४१।२ ). Sel० (४) खग्ग-विसाहिउ जहि लहहुँ । (म्मे। 3८९१). Gl0 (५) तणहूँ तइजी भंगि नवि (जुम्मा 33८). ૪૧૨
म्हो म्भो वा ॥
म्ह वि४८पे म्भ. वृत्ति अपभ्रंशे 'म्ह' इत्यस्य स्थाने 'म्भ' इति मकाराकान्तो भकारो वा
भवति । 'म्ह' इति 'पक्ष्म-३मध्म-स्म-झां म्हः' ( ८।२।७४) इति प्राकृतलक्षण-विहितोऽत्र गृह्यते । संस्कृते तदसंभवात् ।
અપભ્રંશમાં, અને સ્થાને જ એમ પૂર્વ કારયુક્ત મકાર વિકલ્પ થાય છે. સંસ્કૃતમાં તે અસંભવિત હેવાથી “ એટલે 'पक्ष्म-इम-ष्म-स्म-झां म्हः । (= पक्ष्म, इम, ष्म, स्म ने भने। म्ह-८।२७४) એમ પ્રાકૃત વ્યાકરણ પ્રમાણેને અહીં સમજવાનો છે. Gl० (१) गिम्भो । सिम्भो। छाया ग्रीष्मः । श्लेष्मा । श्रीम. म.

Page #145

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
.
6. (२) बम्भ ते विरला के वि नर जे सव्वंग छइक्ल ।
जे वंका ते वचयर जे उज्जुअ ते बइल्ल ।। हाथ बम्भ-ब्रह्मन् । ते-ते । विरला-विरलाः । के-वि-के अपि ।
नर-नराः । जे-ये । सव्वंग-छइल्ल (हे.)-सर्वाङ्ग-विदग्धाः । जे-ये । वका-बक्राः। ते-ते । वंचयर-कचकाः । जे-ये। उज्जुअ-ऋजवः ।
ते-ते । बइल्ल( है.)-बलीवः । छाया ब्रह्मन् , ये सर्वाङ्ग विदग्धाः, ते के अपि नराः विरलाः । ये
वक्राः, ते वञ्चकोः । ये ऋजवः, ते बलीवः ।
(હે) બ્રહ્મન, જેઓ સર્વ પ્રકારે વિદગ્ધ હોય તેવા પુરુષે 58 वि२a (1) छोय छे. ( मा त) is। डाय ते ॥२॥ राय, (न) सीधा डाय ते पण डाय ! ४१३
अन्यादृशोऽन्नाइसावराइसौ ॥
.. अन्यादृश से अन्नाइस, अवराइस, वृत्ति अपभ्रंशे अन्यादृशशब्दस्य 'अन्नाइस', 'अवराइस' इत्यादेशौ भवतः ।
अ५शमा, अन्याश शपना अन्नाइस ने अवराइस सेवा में
આદેશ થાય છે, 'Gl० अन्नाइसो । अवराइसो ।
छाया अन्यादृशः । अन्यादृशः । wlon मेवा. मी या. ૪૧૪ प्रायसःप्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्बाः ॥
प्रायस्ना प्राउ, प्राइव, प्राइम्व, पग्गिम्व.

Page #146

સૂત્ર ૪૧૪
८3 वृत्ति अपभ्रंशे ‘प्रायस्' इत्येतस्य ‘प्राउ', 'प्राइव', 'प्राइम्व' 'पगिम्व'
इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ।
सपशमा, प्रायसूना प्राउ, प्राइव, प्राइव ने पग्गिम्व वा यार આદેશ થાય છે. उ० (१) अन्न ते दीहर लोअण, अन्नु त भुअ-जुअलु ।
अन्न सु घण-थण-हारु, तँ अन्नु-जि मुह कमलु ॥ __ अन्न-जि केस-कलावु, सु अन्न जि प्राउ विहि ।
जेण निअम्बिणि घडिअ, स गुण-लायण्ण-णिहि ॥ Aalथ अन्ने -अन्ये । ते-ते । दीहर-दीर्धे । लोअण-लोचने । अन्नु
अन्यद् । त-तद् । भुअ-जुअलु-भुजयुगलम् । अन्नु-अन्यः ! सु-सः। घण-थण-हारु-घन-स्तन-भारः । त-तद् । अन्नु जि-- अन्यद् एव । मुह-कमलु-मुख-कमलम् । अन्न-जि-अन्यः एव । केस कलावु-केश कलापः । सु-सः। अन्नु-जि-अन्यः एव । प्राउप्रायः । विहि-विधिः । जेण-येन । नियम्बिणि-नितम्बिनी । घडिअ
घटिता । स-सा। गुण-लायण्ण-णिहि-गुण-लावण्य-निधिः । छाया ते दीर्घ लोचने अन्ये । तद् भुज-युगलम् अन्यद् । सः घन
स्तन-भारः अन्यः। तद् मुख-कमलम् अन्यद् एव । सः केशकलापः अन्यः एव । येन सा गुण लावण्य-निधिः नितम्बिनी घटिता (सः) विधिः ( अपि) प्रायः अन्यः एव ।
અનેરાં છે એ દીર્ઘ ચન; અનેરું છે એ ભયુગલ અનેરા છે એ ઘન સ્તનને ભાર; અનેરું જ છે એ મુખકમળ અને જ

Page #147

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
છે એ કેશકલાપ (ને) જેણે એ ગુણ અને લાવણયના નિધિ રૂપ नित मिनीने घडी (त) विधाता (५), सागे छ है, अने। ४ छ ! Glo (२) प्राइव मुणिहँ-वि भ्रतडी तें मणिअडा गणति ।
अखइ निरामइ परम-पइ अज्जु-वि लउ न लहंति ॥ शहाय प्राइव-प्रायः। मुणिहँ-वि-मुनीनाम् अपि । अंतडी-भ्रान्तिः ।
ते-तेन । मणि अडा-मणीन् । गणंति-गणयन्ति । अखइ-अक्षये । निरामइ-निरामये । परम-पइ-परम-पदे । अज्जु-वि-अद्य अपि ।
लउ लयम् । न-न। लहंति-लभन्ते । छाया प्रायः मुनीनाम् अपि भ्रान्तिः। तेन (ते) मणीन् गणयन्ति ।
अक्षये निरामये परम-पदे (च ते) अद्यः अपि लयम् न लभन्ते । ____वागेछ , भुनियान पशु प्रांति (or) डोय छे ( = भुनिया ५ प्रतिभा १ खेय ). भेटवे त। (ता) भए। ये छने હજી પણ અક્ષય ને નિરામય (એવા) પરમપદમાં લય પ્રાપ્ત કરતા नथी. Sl० (३) असु-जले प्राइम्ब गोरिअहे सहि उव्वत्ता नयण-सर ।।
ते संमुह संपेसिआ देति तिरिच्छी घत्त पर ।। Aval असु-जले -अश्रु-जलेन । प्राइम्व-प्राय: । गोरिअहे-गौर्याः ।
सहि-सखि। उव्वत्ता उद्धृतौ । नयण-सर-नयन-शरौ । ते-तेन । संमुह-सम्मुखौ । संपेसिआ-संप्रेषितौ । देति-दत्तः। तिरिच्छी
तिर्यगू । धत्त-घातम् । पर केवलम् । 14. सखि, गौर्याः नयन-शरौ अनु-जलेन प्रायः उवृत्तौ । तेन संमुखौ . संप्रेषितौ (अपि) केवलम् तिर्यग् घातम् दसः ।

Page #148

સૂત્ર ૪૧૪
૮૫ સખી, લાગે છે કે ગોરીનાં નયન-શર અશ્રુજળથી ખરડાયાં છે. તેથી (તો સીધાં) સામે મોકલ્યાં (છતાં તે) માત્ર આડી ચોટ દે છે (= तेमनी मात्र माडी याट दाणे छ). S10 (४) 'एसी पिउ रूसेसु हउँ रुट्ठी मई अणुणेई' ।
पग्गिम्ब एइ मणोरहइँ दुक्करु दइउ करेइ ॥ साथ एसी-एष्यति । पिउ-प्रियः । रूसेसु-रोषिष्यामि । हउँ-अहम् ।
रुट्ठी-रुष्टाम् । मइँ-माम् । अणुणेइ-अनुनयति (= अनुनेष्यति)। पगि म्व-प्राय: । एइ-एतान् । मणोरहइँ-मनोरथान् । दुक्कर दुष्करः।
दइउ-दयितः । करेइ-करोति ।। छाया 'प्रियः एष्यति । अहम् रोषिष्यामि । माम् रुष्टाम् ( सः) अनुनेष्यति ।'
प्रायः एतान् मनोरथान् दुष्करः दयितः करोति ।
'प्रियतम मावी. हुस्सा श. भने रिसायदान (2) मनावशे'ઘણુંખરું આવા (આવા) મને રથ દુષ્ટ દયિત (દયિતાઓના મનમાં) ४२ ( = ४-भावे) छे. ૪૧૫
वाऽन्यथोऽनुः ॥
वि अन्यथाने। अनु. वृत्ति अपभ्रंशे 'अन्यथा'- शब्दस्य 'अनु' इत्यादेशो वा भवति ।
मशभां, अन्यथा शहना विपे अनु । माहेश थाय छे.
(१) विरहाणल-जाल-करालियउ पहिउ को-वि बुडिवि ठिअउ
अनु सिसिर-कालि सीअल-जलहु । धूमु कहंतिहु उठिअउ ॥

Page #149

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
शार्थ विरहाणल-जाल-करालियउ-विरहानल-ज्वाला-पीडितः। पहिउ
पथिकः । को-वि-कः अपि । बुडिवि-मङ्क्त्वा । ठिअउ-स्थितः । अनु-अन्यथा । सिसिर-कालि-शिशिर-काले। सीअल-जलहु-शीतल
जलात् । धूम-घूमः । कहं तिहु-कुतः। उढिअउ-उत्थितः । छया विरहानल-ज्वाला-पीडितः कः अपि पथिकः (अत्र ) मङ्क्त्वा स्थितः । अन्यथा शिशिर-काले शीतल-जलात् कुतः धूमः उत्थितः ।
વિરહાનળની જવાળાથી પિડાયેલે કોઈ પથિક (અહીં) ડૂબી (=481 भारीने ) २wो (मागे छ). नही तो शिशिर*तुमi
(२ vी) शीत मांथा धुमाध्याथी ? वृत्ति पक्षे ॥ भोर पक्ष. Gl० (२) छाया: अन्नह ( = अन्यथा ). नडी ता.
कुतसः कउ कहं तिहु ॥
कुतस्ना कउ, कहंतिहु. वृत्ति अपभ्रंशे 'कुतसू'-शब्दस्य 'कउ', 'कहंतिहु' इत्यादेशौ भवतः ।
अपभ्रशमा, कुतस् से शहना कउ ने कहंतिहु सेभ मे माहेश थाय छे. 10 (१) महु कतहाँ गुट्ठ-ट्ठिअहेॉ कउ झुपडा बलंति ।
अह रिउ-रुहिरे उल्हवइ अह अपणे, न भंति ।। शहाथ महु-मम । कंतों-कान्तस्य । गुट्ठ-टिअहेॉ-गोष्ट स्थितस्य । क उ
कुतः । झुपडा-कुटीरकाणि । बलंति-ज्वलन्ति । अह-अथ । रिउ रुहिरे।
૪૧૬

Page #150

સૂત્ર ૪૧૭
८७
-रिपु-रुधिरेण । उल्हवइ (है. )-निर्वापयति । अह-अथ । अप्पणे-स्वकीयेन । न-न । भंति-भ्रान्तिः ।
छ। मम कान्तस्य गोष्ठ-स्थितस्य (सतः ), कुतः कुटीरकाणि ज्वलन्ति ।
अथ रिपु-रुधिरेण निर्वापयति, अथ स्वकीयेन, न भ्रान्तिः । મારા પ્રિયતમ ગેષ્ઠમાં હેય ને ઝુંપડાં કયાંથી ( કેમ) બળે? કાં તે તે શત્રુના લેહીથી (તેમને) ઓલવી નાખે, કાં તે પિતાના (सोडीथी)-(समा ) ४ ४ । नथी.
(२) धूमु कहंतिहु उठिअउ । (भुस। ४१५१) ४१७
ततस्तदोस्तोः॥
ततस् , तदाने। तो. वृत्ति अपभ्रंशे 'ततस्', 'तदा' इत्येतयोस्तो' इत्यादेशो भवति ।
अयशमा, ततसू भने तदा से मेनो तो मेवे। माहेश थाय छे. Sla जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झु पिएण। (जुन्थे। 3७८13 ) ४१८ एवं परं-सम-ध्रुवं मा-मनाक्-एम्ब पर समाणु ध्रुवु मं मणाउँ ॥
एवम्, परम् , समम् , ध्रुवम् , मा, मनाक्ना एम्व, पर, समाणु, ध्रुवु, मं, मणाउँ. वृत्ति अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादय आदेशा भवन्ति । एवमः एम्व ।
अयशभां, एवम् पोरेन। एम्व वगैरे माहेश थाय छे. एवमने। एम्ब :

Page #151

८८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
Su0 (१) प्रिय-संगमि कउ निद्दडी पिअहाँ परोक्खहाँ केम्व ।
मइँ बिन्नि-वि विनासिआ निद न एव न तेम्व ।। सम्हा पिय-संगमि-प्रिय-सङ्गमे । कउ-कुतः। निहडी-निद्रा । पिअहेोंप्रियस्य । परोक्खहॉ-परोक्षस्य । केम्व-कथम् । मई-मया। बिन्निवि-द्वे अपि । विन्नासिय-विनाशिते । निद्द-निद्रा । न-न। एम्व
एवम् । न-न । तेम्व-तथा । छाया प्रिय-सङ्गमे कुतः निद्रा । प्रियस्य परोक्षस्य ( सतः) कथम् । मया द्वे अपि विनाशिते । निद्रा न एवम्, न तथा ॥
પ્રિયના સંગમાં નિદ્રા ક્યાંથી (= કેવી)? પ્રિય આંખથી દૂર डाय त्यारे ( प ) वी १ में तो (a) ने (शत) शुभावीनिद्रा न माम (3) न तेम ! वृत्ति परमः परः ॥ परम्ने। पर. Sl० (२) गुणहि न संपय कित्ति पर ( 33५). वृत्ति सममः समाणुः ॥ समम्ने। समाणु. Sel० (३) कंतु जु सीहहो उवमिअइ तं महु खंडिउ माणु।
सीहु निरक्खय गय हणइ पिउ पय-रक्ख-समाणु ॥
शहाथ कंतु-कान्तः । जु-यद् । मीहहीं-सिंहस्य (= सिंहेन) उवमि
अइ-उपमीयते। तं-तद् । महु-मम। खंडिउ-खण्डितः। माणुमानः । सीहु-सिंहः । निरक्खय-नीरक्षकान् । गय-गजान् । हणइहन्ति । पिउ-प्रियः । पय-रक्ख-समाणु--पदाति-रक्षक-समम् ।

Page #152

સૂત્ર ૪૧૮ छाया यद् कान्तः सिंहेन उपमीयते तद् मम मानः खण्डितः। (यतः)
सिंहः नीरक्षकान् गजान् हन्ति, प्रियः (तु) पदाति-रक्षक-समम् । (भा) प्रियतमन २ मिनी ५॥ अपाय छ, तेथी भार અભિમાન ખંડિત (થાય છે, કેમ કે) સિંહ રક્ષક વિનાના ગજેને
ो छ (न्यारे ) प्रियतम पाति २क्ष सहित (नने छ). वृत्ति ध्रुवमो ध्रुवुः॥ ध्रुवम् नो ध्रुवु. Sl० (४) चंचलु जीविउ ध्रुबु मरणु पिअ रूसिज्जइ काइँ ।
होसहि दिअहा रूसणा दिवइँ वरिस-सया ॥ साथ चचलु-चञ्चलम् । जीविउ-जीवितम् । ध्रुवु-ध्रुवम् । मरणु
मरणम् । पिअ-रुप्रिय । रूसिज्जइ-रूष्यते । काइ-किंम् । होसहिभविष्यन्ति । दिअहा-दिवसाः। रूसगा-रोषयुक्ताः। दिव्वइँ
दिव्यानि । वरिस सयाइँ-वर्ष-शतानि । 'छाया जीवितम् चञ्चलम् , मरणम् (च) ध्रुवम् । प्रिय किं रूप्यते । रोषयुक्ताः दिवसा: दिव्यानि वर्ष-शतानि भविष्यन्ति ।
वित ययण छ (A) भ२ निश्चित छ. ( पछी) 3 પ્રિયતમ, શું કામ રૂસણું લે છે? રૂસણાના દિવસ સેંકડે દિવ્ય
१२स (2 समा) पनी नशे ! त्ति मो मं। माने। मं. S० (५) मं धणि करहि विसाउ। (दुमा ३८५।१ ) वृत्ति प्रायोग्रहणात् । प्रायः खेत : Slo (६) माणि पणदुइ जइ न तणु तो देसडा चइज्ज ।
मा दुज्जण-कर-पल्लवे हि दसिज्जतु भामज ॥ शहाथ माणि-माने । पणदुइ-प्रणष्टे। जइ-यदि । न-न । तणु-तनुम् ।

Page #153

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
तो- ततः । देसडा-देशम् । चइज्ज-त्यजेत् । मा-मा ( = न) । दुज्जणकरपल्लवेहि दुर्जन कर पलवैः । दंसिजंतु दर्श्यमानः । भमिज्ज-भ्राम्येत् । छाया मोने प्रणष्टे यदि तनुम् न ( त्यजेत् ), ततः देशम् त्यजेत् । न (तु) दुर्जन- कर - पलवैः दश्यमानः भ्राम्येत् ।
भानलौंग थतां ले शरीर न त्यने, तो देश (तो त्यक (भ) हेने. (पशु) हुनाना उरपदावथी यी धातेो भा लभने (= लभीश भा). Gal० (७) लोणु विलिज्जइ पाणिऍण अरि खल मेह म गज्जु बालिउ गलइ सु झुंपडा गोरी तिम्मइ अज्जु ॥ शहार्थ लोणु-लवणम्, लावण्यम् । विलिज्जइ विलीयते । पाणिऍणपानीयेन । अरि-अरे । खल- खल | मेह - मेघ । म मा । गज्जु-गर्ज बालिउ - ज्वालितम् ( = दग्धम् ) । गलइ गलति । सु-तद् | झुंपडा (हे.)कुटीरकम् । गोरी-गौरी | तिम्मइ - तिम्यति । अज्जु-अद्य ।
छाया लवणम् (लावण्यम्) पानीयेन विलीयते । अरे खल मेंघ, मा गर्ज । तद् दग्धम् कुटीरकम् गलति, गौरी (च) अद्य तिम्यति ।
भेध,
લવણ ( લાવણ્ય ) તે પાણીથી આગળી જાય, રે દુષ્ટ
गर भा (=गना न १२ ) मे मन्युं यड्डु गणे छे (ने) ગારી આજ ભી જાય છે.
वृत्ति मनाको मणाउँ। मनाकने मनाउँ.
रिद्धिहि जण - सामन्नु ।
ससि अणुहरइ न अन्नु || शार्थ विहबि-विभवे । पणट्ठइ प्रनष्टे । व कुड वक्रः । रिद्धि-ि ऋद्धौ । जण-सामन्नु--जन-सामान्यः । किं-पि-किम् अपि । मणाउँ मनाक् ।
६० (८) विहवि पणटूइ वंकुडउ कि -पि मणाउं महु पिअहो

Page #154

સૂત્ર ૪૧૮
महु - मम । पिअहो - प्रियस्य । ससि - शशी । अणुहरइ - अनुहरति ।
न-न । अन्नु - अन्यः ।
छाया विभवे प्रणष्टे वक्रः । ऋद्धी (च ) जन-सामान्यः । मम प्रियस्य शशी किम् अपि मनाक् अनुहरति । न अन्यः ।
વૈભવ નષ્ટ થતાં વાંકેા, (અને ) સમૃદ્ધિમાં સૌ લોકોના જેવાએમ ( એક માત્ર ) ચંદ્ર મારા પ્રિયતમને કાંઈક જરા મળતા આવે છે, બીજો કાઈ નહીં.
४१८ किलाथवा दिवा-सह-नहे: किराडवइ दिवे सहुँ नाहि ॥
किल, अथवा, दिवा, सह, नहिना किर, अहवइ, दिवे, सहुँ, नाहि.
૯૧
वृत्ति अपभ्रंशे किलादीनां किरादय आदेशा भवन्ति । किलस्य किरः । अपभ्र ंशमां, किल वगेरेना किर वगेरे आदेश थाय छे किलो किरSato ( १ ) कर खाइ न पिअइन विदवइ धम्मिन वेच्चइ रूअडउ । इह विणु न जाणइ जइ जहाँ खणे ण पहुच्चइ दूअडउ || शब्दार्थ किर-किल । खाइ - खादति । न-न । पिअइ-पिचति । न-न । aas - विद्रवति ( = ददाति) | धम्म - धर्मे । न-न । वेच्चइ-व्ययति । रूअटाउ-रूपकम् । इह - इह | किरणु - कृपणः । I न-न । जाणइजानाति । जइ-यदि । जहाँ- यमस्य । खणे ण-क्षणेन । पहुच्चइप्रभवति । दूअडउ -दूतः ।
छाया कृपणः किल न खादति, न पिबति, ( न ) ददाति, न धर्मे रूपकम् व्ययति । इह (सः) न जानाति यदि यमस्य दूतः क्षणेन प्रभवति T

Page #155

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
કહે છે કે કૃપણ નથી ખાતા, નથી પીતે, નથી રૂપિયા રોડ) ધમર્થ વાપરત. આમાં (એટલું એ) નથી જાણતું કે કયાંક
यमन इत मे3 सभा १ (मान) पांयी पणे (=qशे ). वृत्ति अथवोऽहवइ । अथवान। अहवइ. SU० (२) अहवइ न सु-सहँ एह खोडि । शार्थ अहवह-अथवा । न-न । सु-वंसह-सु-वंशानाम् । एह-एषा
(=एषः ) । खोडि (हे.)-दोषः । छायअथवा न एषः सु-वंशानाम् दोषः ।
અથવા તે, કુલીને માટે એ ખેડ નથી. वृत्ति प्रायोऽधिकारात् । प्रायः मधि४।२थी. Sl० (३) जाइजइ तहि देसडइ लगभइ पिअहो पवाणु ।
जइ आवइ तो आणियइ अहवा तं जि निवाणु ॥ शाय जाइज्जइ-गम्यते । तहि-तस्मिन् । देसडइ-देशे । लभइलभ्यते । पिअहाँ-प्रियस्य । पवाँणु-प्रमाणन् । जइ-यदि। आवइआगच्छति । तो-ततः । आणि अइ-आनीयते । अहवा-अथवा । तं-तद् । जि-एव । निवाणु-निर्वाणम् (=अन्तः)। छाया तस्मिन् देशे गम्यते ( यत्र) प्रियस्य प्रमाणम् लभ्यते । यदि (सः) आगच्छति ततः आनीयते । अथवा सः एव अन्तः ।
ते देशम पाय छ (=M छु',) (न्यां) प्रियना (डावाना) पुरावे। भणे. २ (त) सावशे, तो (पा) वा (=atीश), नही तो, मे २४ (भा) नि ( =भारो मत )!

Page #156

સૂત્ર ૪૧૯
23:
वृत्ति दिवो दिवे । दिवान। दिवे. Glo (४) दिवे दिवे गंगा-न्हाणु । ( नुमे। 3८८।१ ) वृत्ति सहस्य सहुँ । सहने। सहुँ. Gal० (५) जउ पवसंते न सहुँ गय न मुअ विमओएं तस्सु ।
लज्जिजइ संदेसडा दितिहि सुहय-जणस्सु ॥ शार्थ जउ यतः। पवसंतें-प्रवसता। न-न । सहुँ-सह। गय-गता। न-न । मुअ-मृता । विओएं-वियोगेन । तस्स-तस्य। लज्जिज्जइ लज्जयते । संदेसडा-सन्देशान् । दितिहि -दतीभिः । सुहय-जणम्सु--.
सुभग-जनस्य । छाया यतः प्रवसता सह न गता, तस्य वियोगेन न मृता, (तेन) सुभग-जनस्य सन्देशान् ददतीभिः (अस्माभिः ) लज्ज्यते ।
ન તે પ્રવાસે ગયે તેની સાથે ગઈ તે તેના વિશે भरी : (साथी) प्रियन भाट सशा तi (मने ) al२४
माव छ. वृत्ति नहेर्नाहि । नहिना नाहि । l० (६) एत्तहे मेह पिअंति जलु एत्तहे वडवाणलु आवट्टइ ।
पेक्खु गहीरिम सायरहों एक-वि कणिअ नाहि ओहट्टइ ।। साथ एत्तहे-इतः । मेह-मेघाः। पिअंति-पिबन्ति । जलु-जलम् । एत्तहे -इतः । वडवाणलु-वडवानलः । आवट्टइ (हे.)-विनाशयति । पेक्खु-प्रेक्षस्व । गहीरिम-गभीरिमाणम् । सायरहों-सागरस्य । एक-वि-एका अपि । कणिअ-कणिका । नाहि -नहि । ओहट्टइ(३.)हीयते । .

Page #157

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाय। इतः मेघाः जलम् पिबन्ति । इतः वडवानलः विनाशयति । सागररस्य
गभीरिमाणं प्रेक्षस्व । एका अपि कणिका नहि हीयते ।
माही मे ४ पीने छ, माही (=त्यi)वान विनाश ४२ छ. (ને છતાં) સાગરની ગભીરતા (તે) જે ! એક કણ પણ ઓછી
थती नथी! ४२० पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ एवँइ जि एवँहि
__पञ्चल्लिउ एत्तहे ॥ पश्चाद्, एवमेव, एव, इदानीम् , प्रत्युत, इतस्ना पच्छइ, एवइ, जि, एवहि , पच्चल्लिउ, एत्तहे । वृत्ति अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादयः आदेशा भवन्ति । पश्चातः
पच्छइ ।
अपभ्रशभा, पश्चात् वगेरेन। पच्छइ वगेरे माहेश थाय छे. पश्चात्ने। पच्छइSl० (१) पच्छइ होइ विहाणु । (जुम्यो ३९२). वृत्ति एवमेवस्य एवइ । एवमेवने। एवइउ० (२) एवंइ सुरउ समत्तु । (नुयो 33२/२). वृत्ति एवस्य जिः । एव । जि. 30 (३) जाउ म जंतउ पल्लवह देखिउँ कइ पय देइ ।
__ हिअइ तिरिच्छी हउँ जि पर प्रिउ डंबर करेइ ॥ शार्थ जाउ-यातु । म मा । जंतउ-यान्तम् । पल्लवह-पल्लवत । देखिउँपश्यामि । कइ-कति । पय-पदानि । देइ-ददाति । हिअइहृदये ।
.

Page #158

सूत्र ४२०
૯૫ तिरिच्छि-तिरश्चीना । हउँ-अहम् । जि-एव । पर-परम् । प्रिउ-प्रियः । डंबरई-डम्बराणि। करेइ-करोति । छ।या यातु । यान्तम् मा पल्लवत । पश्यामि,कति पदानि ददाति (इति)। हृदये अहम् एव तिरश्चीना । परम् प्रियः डम्बराणि करोति ॥
म तय. ताने पत्रine 4x51 1 ।।. ने छ (2)
६i nei छ (ते)! (तेना) हुयमा माडी (२७४ी छु): પ્રિયતમ આડંબર (Fખાલી ચાળા) કરે છે. वृत्ति इदानीम एवहिं । इदानीम् न। एहि . उl० (४) हरि नच्चाविउ पंगणइ विम्हइ पाडिउ लोउ ।
एहि राह-पओहरहँ जं भावइ तं होउ ॥ शम्दा हरि-हरिः । नच्चाविउ-नर्तितः । पंगणइ-प्राङ्गणे । विम्हइविस्मये। पाडिउ-पातितः । लोउ-लोकः । एवहि-इदानीम् । राहपओहरहँ--राधा-पयोधरयोः । जं-यद् । भावइ-भावयति । तं तद् ।
होउ-भवतु । छाया हरिः प्राङ्गणे नर्तितः । लोकः विस्मये पातितः। इदानीम् राधापयोधरयोः यद् भावयति तद् भवतु ।
હરિને પ્રાંગણમાં નચાવ્યા, ને એમ) લોકોને વિસ્મય પમાડ્યો.
वे राधाना ५।५२नु धारे (=धायु ।य) थामे। ! वृत्ति प्रत्युतस्य पच्चल्लिउ । प्रत्युतने। पच्चल्लिउ. 810 (५) साव-सलोणी गोरडी नवखी क-वि विस-गंठि ।
मडु पच्चल्लिउ सो मरइ जासु न लग्गइ कठि ॥

Page #159

८६
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
1
शब्दार्थ साव-सलोणी - सर्व सलावण्या । गोरडी-गौरी | नवखी - नवीना | क-वि-का अपि । विस-गंठि- विष-प्रन्थिः । भडु-भटः । पच्चल्लिउ - प्रत्युत । सो- सः । मरइ - म्रियते । जासु-यस्य । न-न । लग्गइलगति । कंठि-कण्ठे |
छाया सर्व - सलावण्या गौरी का कषि नवीना विष-प्रन्थिः । प्रत्युत सः भटः म्रियते यस्य कण्ठे ( सा ) न लगति ।
સર્વાંગસુંદર ગારી કોઈ અનેાખી (=અનેાખા પ્રકારની ) વિષગ્રંથિ (=વછનાગ ) છે. ઊલટુ જેના કંઠે એ ન વળગે એ સુભટ प्रेभी भरे छे !
वृत्ति इतस एत । इतस् न। एत.
Galo (६) एत्त हे मेह पिअंति जलु । (लुख ४१९९ )
૪૨૧
विषण्णोक्त-वर्त्मनो वुन- वृत्त-विच्चं ॥
विषण्ण, उक्त, वर्त्मन्ना वुन्न, वुत्त, विच्च.
वृत्ति अपभ्रंशे विषण्णादीनां वुन्नादय आदेशा भवन्ति । विषण्णस्य वुन्नः । अयब्रशमां, विषण्ण वगेरेनो वुन्न वगेरे महेश थाय छे.
विषण्णनेो वुन्न
Galo (१) मइँ वृत्त तुहुँ धुर घरहि
पइँ विणु धवल न चडइ भरु
शब्दार्थ मइँ-मया । वुत्तउँ - उक्तम् । तुहुँ-त्वम् । धुर-धुरम् । धरहि

कसरेहि विगुत्ताइँ ।
एवँइ वुन्न काइँ |

❤

Page #160

સૂત્ર ૪૨૧ धर । कसरेहिं (है. )-गलिवृषभैः । विगुत्ताइँ (हे.) विनाटिताः। पइँ-त्वया। विणु-विना । धवल-धवल । न-न। चडइ(हे.)आरोहति ।
भर-भरः । एवइ-स्यमेव । वुन्न उ-विषण्णः । काइँ-किम् । छाया मया उक्तम् , त्वम् धुरं धर । (वयम्) गलिवृषभैः विनाटिताः ।
(हे) धवल, त्वया विना भरः न आरोहति । एवमेव किं विषण्णः ।
મેં કહ્યું કે, તું જ ધૂંસરી ઉપાડ-ગળિયા બળદોથી (અમે તો) पा मापा गया ! उ qa (=वृषोत्तम), तारा विना मा२ नही
ચડે. (તું) અમ કાં ખિન્ન થઈ ગયો? वृत्ति उक्तस्य वुत्तः । उक्तने। वुत्त. उहा० (२) मई वुत्तउँ । (gमे। उ५२नु २९५ (१)) वृत्ति वर्मने। विच्चः । वमन्न। विच.
६.० (३) जं मणु विच्चि न माइ । (g॥ 3५०/१) ४२२
शीघ्रादीनां वहिल्लादयः॥ शीघ्र कोरेना वहिल्ल पोरे. वृत्ति अपभ्रंशे शीघ्रादीनां वहिल्लादयः आदेशा भवन्ति ।
અપભ્રંશમાં ફોર વગેરેના વહિ૪ વગેરે આદેશ થાય છે. Sal० (१) एकु कइअहँ-वि न आवहि अन्नु वहिल्लउ जाहि ।
मई मित्तडा प्रमाणिअउ पइँ जेहउ खलु नाहि ॥ शहाथ एक-एकम् । कइअहँ-वि-कदा अपि । न-न । आवहिआगच्छसि । अन्नु-अन्यद् । वहिल्लउ (हे.)-शीघ्रम् । जाहि-गच्छसि।
७

Page #161

६८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
मई-मया। मित्तडा-मित्र । प्रमाणिअउँ-प्रमाणितम् । पइँ-त्वया। जेहउ यादृशः (=सदृशः)। खलु-खलः। नाहि-नहि । छाया एकम् कदा अपि न आगच्छसि। अन्यद् शीघ्रम् गच्छसि । (हे) मित्र मया प्रमाणितम् (यद) त्वया सदृशः खलः नहि ।
એક તે ક્યારથી ( કેટલા સમયથી આવતું નથી, બીજુ, જલદી ચાલ્યા જાય છે. હે મિત્ર, મને ખાતરી થઈ છે (કે) તારા જે દુષ્ટ (मान अध) नथी. त्ति झकटस्य घंघलः। झकटनेघंघल. Bato (२) जिय सु-पुरिस तिच घंघलइँ जिव नइ तिच वलणाइँ ।
जिडुगर ति कोट्टरइ हिआ घिसूरहि काई ।। श-14 जिव-यथा । सु-पुरिस-सु-पुरुषाः। तिब-तथा। घंघलई (हे.)-ज्ञकटकाः (= कलहा.)। जि-यथा । नइ-नद्यः। तिव-तथा । चलणा-घलनानि । जि-यथा । डुंगर-गिरयः । तिघ-तथा। कोहरकोटराणि । हिआ-(हे) हृदय । विसूरहि (३.)-खिद्यसे । काइँ-किम् । छाय॥ यथा सु-पुरुषाः तथा कलहाः। यथा नद्यः तथा बलनानि । यथा गिरयः तथा कोटराणि । (हे। हृदय, किं खिद्यसे ।
रेम सत्युषो (डाय छ), तेम । (५५ डाय छ). म नही। डाय छे, तेम quia (पए डाय छे). म २ (डाय छ). તેમ કટર (પણ હોય છે. તો) હે હદય, કાં ખિન્ન થાય છે? वृत्ति अस्पृश्यसंसर्गस्य विद्यालः ॥ अस्पश्य संसगन। विद्याल. S६० (3) जे छड्रेषिणु रयण-निहि अप्पउँ तडि घल्लति ।
तह संखह विट्टाल पर फुक्किज्जत भमंति॥ शहाथ जे छड्डेविणु-त्यक्त्वा । रयण-निहि-रत्ननिधिम् । अप्पउ-- अात्मानम् । तडि-तटे। घलंति(हे.)-क्षिपन्ति । तह-तेषाम् । संखहँशङ्खानाम् । विद्यालु(३.)-अस्पृश्प-संसर्गः। पर-परम् (= केवलम् )।
फुकिज्जंत-फूक्रियमाणा: । भमंति-भ्रमन्ति । 'छाया ये रत्ननिधिम् त्यक्त्वा आत्मानम् तटे क्षिपन्ति तेषाम् शङ्खा. नाम् अस्पृश्यसंसर्ग: केवलम् । (ते) फूत्कियमाणाः भ्रमन्ति ।

Page #162

સૂત્ર ૪૨૧
&& જેઓ રત્નનિધિ (૩૧ સમુદ્ર, ૨ રત્નને ભંડાર) છાંડીને પિતાને કાંઠા પર ફેકે છે, તે શંખેને કેવળ વટાળ જ થાય છે. તેઓ
आता ममे छे. वृत्ति भयस्य द्रवकः। भएन। द्रवकः 310 (४) दिवे हि विढत्तउँ खाहि वढ संचि म एक्क-वि द्रम्मु ।
को-घि द्रवक्कउ सो पडइ जेण समप्पइ जम्मु ॥ शाय दिवे हि -दिवसः। घिढत्तउँ (१.)-अर्जितम् ।खाहि-खाद । वढ (हे.)-मूर्ख । संचि-संचिनु । म-मा ] एक्क-वि-एकम् अपि । द्रम्मुद्रम्मम् । को-घि-कः अपि (=किम् अपि)। द्रवक्कउ (हे.)-भयम् । सो-स: (-तद)। पडइ-पतति । जेण-येन । समप्पइ-समाप्यते । जम्मुजन्म ।
छाया मूख, दिवसः अर्जितम् खाद। एकम् अपि द्रम्मम् मा सचिनु । कम् अपि तद् भयम् पतति, येन जन्म समाप्यते ।
મૂખ દિવસે દિવસનું રળેલું ખાઈ નાખ. એક પણ દ્રમ્પ સંઘર મા. (કેમ કે અચાનક) કંઈક એવું સંકટ પડે છે, કે જેથી જીવન सभात (२४) 5 तय छे!
वृत्ति आत्मीयस्य अप्पणः॥ आत्मीयने। अप्पण. 310 (५) फोडे ति जे हियडउँ अप्पणउँ। (४॥ ७५०/२) वृत्ति दृष्टेने हिः। दृष्टिना रोहि. 810 (६) एकामेक्कउँ जइ-वि जोएदि । हरि सुठु सघायरेण तो वि द्रहि जहि कहि धि राही ।
को सकइ संपरेवि दड्ढ-नयण नेहें पलुट्टा ॥ ५३° एकमेक्कउँ-एकैकम्। जइ-वि-यदि अपि। जोएदि-पश्यति । हरि-हरिः। सुठु-सुष्टु । सघायरेण-सर्वादरेण । तो-वि-ततः अपि । द्रहि-दृष्टिः । जहि -यत्र। कहि -बि-कुत्र अपि। राही-राधिका । को-कः । सक्कइ-शक्नोति । संवरेवि-संवरीतुम् दड्ढ-नयण-दग्ध-नयने। नेहें-स्नेहेन । पलुट्टा-पर्यस्ते (= व्याकुलिते)।

Page #163

१००
અપભ્રંશ વ્યાકરણ छाया यदि अपि हरिः एकैकम् सुष्ठु सर्वादरेण पश्यति, ततः अपि (तस्य) दृष्टिः (तत्र) यत्र कुत्र अपि राधिका । स्नेहेन व्याकुलिते दग्ध-नयने संवरीतुम् कः शक्नोति ।
જે કે કૃષ્ણ એકેએક (વસ્તુ)ને સારી રીતે અને પૂરા આદરથી से छ, त! ५५५ (तेनी) ट (ii) ज्यां यांय ५ पिता (डेय, ત્યાં જ હોય છે). સ્નેહે વ્યાકુળ બનેલાં બન્યાં નયનને કણ ઢાંકી श? वृत्त गाढस्य निच्वट्टः । गाढने। निच्चट्ट. Sto (७) विहवे कस्सु थिरत्तण जोव्वणि कस्सु मरौ ।
सो लेखडउ पठावि अइ जो लग्गइ निच्च१ ॥ शाय विहवे -विभवे । कस्सु-कस्य । थिरत्तणउँ-स्थिरत्वम् । जोव्वणियौवने । कस्सु-कस्य । मर१ (हे.)-गर्वः । सो-सः । लेखडउ-लेखः । पठावियइ-प्रस्थाप्यते (= प्रेष्यते)। जो-यः । लग्गइ-लगति । निच्च?
(हे.)-गाढम् । छाया विभवे कस्य स्थिरत्वम् । यौवने कस्य गर्वः । सः लेखः प्रस्थाप्यते (= प्रेष्यते), यः गाढम् लगति ।
વૈભવની કેને સ્થિરતા હોય છે? યૌવનને કોને ગર્વ હોય छ ? ( a) व ५३ ५४१, २ ॥6 (= पराम२) या टी.य. वृत्ति असाधारणस्य सडूढलः । असाधारणने। सड्ढल. Gl० (८) कहि ससहरु कहि मयरहरु कहि बरिहिणु कहि मेहु ।
दूर-ठिआहँ वि सज्जणहँ होइ असड्ढलु नेहु ।। शमा कहि-कुत्र । ससहरु-शशधरः । कहि -कुत्र । मयरहरुमकरगृहः । कहि-कुत्र । बरिहिणु-बौं । कहि -कुत्र । मेहु-मेघ: ।

Page #164

સૂત્ર ૪૨૨
૧૦૧
दूर-ठिआहँ-वि-दूर-स्थितानाम् अपि । सज्जणहँ-सज्जनानाम् । हाइ
-भवति । असड्ढलु (8.)-असाधारणः । नेहु-स्नेहः । छाया कुत्र शशधरः, कुत्र मकरगृहः । कुत्र बी, कुत्र मेघः । दूरस्थितानाम् अपि सज्जनानाम् असाधारणः स्नेहः भवति ।
કયાં ચંદ્ર ને ક્યાં સાગર? કયાં મોર ને જ્યાં મેઘ ? દૂર રહેલા સજજનો વચ્ચે પણ અસાધારણ નેહ હોય છે. उ० (९) कुंजरु अन्नहँ तरुअरहँ कोडे ण घल्लइ हत्थु ।
मणु पुणु एक्कहि सल्लइहि जइ पुच्छह परमत्थु ॥ शार्थ कुंजरु-कुञ्जः । अन्नहँ-अन्येषाम् । तरुअरहँ-तरुवराणाम् ।
कोड्डे ण-कौतुकेन । घल्लइ (हे.)-क्षिपति । हत्थु-हस्तः । मणु-मनः । पुणु-पुनः । एक्क हि-एकस्याम् । सल्लइहि -सल्लक्याम् । जइ-यदि ।
पुच्छह-पृच्छथ । परमत्थु-परमार्थम् । छाया कुञ्जरः अन्येषाम् तरुवराणाम् (उपरि) कौतुकेन हस्तः क्षिपति । (तस्य) मनः पुनः एकस्याम् सल्वक्याम्, यदि परमार्थम् पृच्छथ ।
કુંજર બીજા તરુવર (પર તો) કૌતુકથી સૂઢ નાખે છે. પણ (तेनु) भन, म पूछ। तो, मे सीमा ४ छ. वृत्ति क्रीडायाः खेडः । क्रीडाने। खेड्ड. S० (१०) खेड्डय कयमम्हेहिं निच्छयं, किं पयंपह ।
अणुरत्ताउ भत्ताउ अम्हे मा चय सामिय । सन्हा खेड्डय-क्रीडा । कयमम्हे हिं-कृतम् (=कृता) अस्माभिः । निच्छय-निश्चयं । किं-किम् । पयंपह-कथयथ । अणुरत्ताउअनुरक्ताः। भत्ता उ-भक्ताः । अम्हे-अस्मान् । मा-मा। चय-त्यज । सामिय-खामिन् ।

Page #165

૧૦૨
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
।
छाय। अस्माभिः निश्चयं क्रीडा कृता । किं कथयथ । स्वामिन्, अस्मान् अनुरक्ताः भक्ताः मा त्यज ।
શું કહો છે? નિચે અમે તે (એ) રમત કરી હતી. સ્વામી, (ता) मत ने मनु२४त सेवी अभने त्य७ नहै. वृत्ति रम्यस्थ रवण्णः । रम्यने। रवण्ण. डा० (११) सरिहिसरेहि न सरवरे हि न वि उजाण-वणेहि ।
देस रवण्णा हेांति वढ नीवसंते हि सुअणेहि ॥ शहाथ सरिहि-सरिद्भिः । न-न । सरेहि -सरोभिः । न-न ।
सरवरे हि -सरोवरः । न-वि-न अपि । उजाण-वणेहि-उद्यानवनैः । देस-देशाः । रवण्णा-रम्याः | होंति-भवन्ति । वढ(हे.)
-~-मूर्ख । निवतसंते हि-निवसद्धिः । सुअणेहि-सुजनैः । छाया मूर्ख, न सरिद्भिः, न सरोवरैः, न अपि उद्यान वनैः, (अपि तु) निवसद्भिः सुजनैः एव देशाः रम्याः भवन्ति ।
મૂર્ખ, દેશે રમણીય હોય છે તે ત્યાં વસતા સજજનેને લીધે, નહીં કે નદીઓને લીધે, નહીં તળાવોને, નહીં સરોવરેને, નહીં*
ઉદ્યાન અને વનેને લીધે ! वृत्ति अद्भुतस्य ढक्करिः । अद्भुतनो ढक्करि. SO (१२) हिअडा पइँ ऍहु बोल्लिअउँ महु अग्गइ सय वार ।
'फुट्टिसु पिएँ पवसंते हउँ' भंडय ढार-सार ।। शार्थ हिअडा-हृदय । पइँ त्वया । ऍहु-एतद् । बोल्लिअउँ-कथितम् ।
महु-मम । अग्गइ-अग्रे । सय-वार-शत-वारम् । फुट्टिसु-. स्फुटिस्यामि । पिएँ-प्रिये। पवसंते -प्रवसति । हउँ-अहम् । भंडयः (हे.)-निर्लज्ज ! ढक्करि(१.)-सार-अद्भुत-सार । छाया हृदय, निलज, अद्भुत-सार, मम अग्रे त्वया शत-वारम् एतद् कथितम् 'प्रिये प्रवसति अहम् स्फुटिष्यामि' (इति) ।

Page #166

સૂત્ર ૪૨૨
૧૦૩
હે હૃદય, નિર્લજજ ! અદ્દભુત દઢતાવાળા ! તે મારી આગળ સો સે વાર એવું કહેલું કે પ્રિયતમ પ્રવાસે જતાં હું ફૂટી જઈશ! वृत्ति हे सखीत्यस्य हेल्लि । हे सखीने। हेल्लि. SEl० (१३) हेल्लि म झखहि आलु । (नु। 3७८/ 3). वृत्ति पृथक् पृथगित्यस्य जुअंजुअः । पृथक्पृथकून। जुअंजुअ. Gal० (१४) एक्क कुडुल्ली पंचहि रुद्धी तहँ पंचहँ-वि जुअंजुअ बुद्धी।
बहिणुएँ तं घरु कहि कि नंदउ जेत्थु कुडुबउ अप्पण-छदउँ । शार्थ एक-एक्का । कुडुल्लो-कुटी । पचहि-पञ्चभिः । रुद्धी-रुद्धा।
तहँ-तेषाम् । पचहँ-वि-पञ्चानाम् अपि । जुअंजुअ-पृथक् पृथक् । बुद्वी-बुद्धिः । बहिणुए-भगिनि । त-तद् । घरु-गृहम् । कहि-कथय । किंव-कथम् । नदउ-नन्दतु । जेत्थु-यत्र । कुडुबउ-कुटुम्बकम् ।
अप्पण-छहउँ-आत्म-छन्दम् । छाया एका कुटी पञ्चमिः रुद्धा । तेषाम् पञ्चानाम् पृथकूपृथक् बुद्धिः । भगिनि, कथय, यत्र कुटुम्बम् आत्म-छन्दकम् तद् गृहम् कथम् . नन्दतु ।
भदुनी से ने पांय रोली, (अने) से पायनी (पाछी), नुवादी सुद्धि ! पडेन, डे, न्यो टुप (मासु) पातपाताना
છંદવાળું હોય, તે ઘર કેમ સુખી થાય? परिद मूढस्य नालिअ-वढौ । मूढना नालिअ भने वढ. Gal० (१५) जो पुणु मणि-जि खसप्फसिहूअउ
चितइ देइ न दम्मु न रूअउ । रइवस-भमिरु करगुल्लालिउ घरहि जि कोतु गुणइ सो नालिउ ॥..

Page #167

१०४
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
शहाथ जो-यः । पुणु-पुनः। मणि-जि-मनसि एव । खसाफसिहूअउ (हे.)-व्याकुलीभूतः । चिंतइ-चिन्तयति । देइ-ददाति । न-न । दम्मु-द्रम्मम् । न-न । रूअउ-रूपकम् । रइवस-भमिरु-रतिवशभ्रमणशीलः । करगुल्लालिउ-कराग्रोल्लालितम् । घरहि -जि-गृहे एव ।
कोतु-कुन्तम्। गुणइ-गुण यति । सो-सः । नालिउ (हे.)-मूर्खः । छाया यः पुनः रतिवश भ्रमणशीलः व्याकुलीभूतः मनसि एव चिन्तयति,
न (तु) द्रम्मम् रूपकम् (वा) ददाति, सः मूर्खः कराग्रोल्लालितम् कुन्तम् गृहे एव गुणयति ।
રતિવિવશ (દશમ) ભમ્યા કરતે જે કઈ વ્યાકુળ બની, (આપવાનું) મનમાં જ વિચારે–પણ દ્રમ્મ કે રૂપિયા આપે નહીં, ते भू ५२मा (२ही. ४) ४थी Sanी मासु (वा५२वान।)
અભ્યાસ કરે છે. S10 (१६) दिवे हि विडत्तई खाहि वढ । (ो ४२२/४). वृत्ति नवस्य नवखः । नवने। नवख. Gl० (१७) नवखी क-वि विस-गंठी । (जुमा ४२०/६). वृत्ति अवस्कन्दस्य दडवडः । अवस्कन्दने। दडवड. GE10 (१८) चले हि वलंते हि लोअणे हि जे तइँ दिट्ठा बालि ।
तहि मयरद्धय-दडवडउ पडइ अपूरइ कालि ॥ -शहाथ चले हि-चलाभ्याम्। वलंते हिं-वलमानाभ्याम् । लोअणे हि -
लोचनाभ्याम् । जे-ये । तई-त्वया । दिवा-दृष्टाः । बालि-बाले । तहि -तेषु । मयरद्धय-दडवडउ (हे.)-मक ध्वजावस्कन्दः । पडइ
पतति । अपूग्इ-अपूणे । कालि-काले । छाया बाले, चलाभ्याम् वलमानाभ्याम् लोवनाभ्याम् ये त्वया दृष्टाः,
तेषु मकरध्वजावस्कन्दः अपूर्णे काले पतति ।

Page #168

૧૦૫
સૂત્ર ૪૨૨ હે બાળા, ચંચળ અને કટાક્ષયુક્ત લેચનોથી જેમને તેં જોયા હોય, તેમના પર કામદેવને છાપે અધૂરે કાળે (=અકાળે, કાચી क्यमा ४) ५९ छे. वृत्ति यदेश्छुडुः । यदिन। छुडु. G० (१९) छुडु अग्घइ क्वसाउ । (नु। ३८५/१). वृत्ति सम्बन्धिनः केर-तणौ ।
सम्बन्धिन्न। केर सने तण. Sl० (२०) गयउ सु केसरि पिअहु जल निच्चित: हरिणा ।
जसु केर हुंकारडएँ मुहहुँ पडंति तृणा' । शहा गयउ-गतः । सु-सः । केसरि-केसरी। पिअहु-पिबत । जलुजलम् । निच्चित-निश्चिन्ताः । हरिणा-हरिणाः । जसु-यस्य । केरएँ -सम्बन्धिना । हुंकारडएँ-हुङ्कारेण । मुहहुँ-मुखेभ्यः । पडति-पतन्ति । तृणाइँ-तृणानि । छाया हरिणाः, निश्चिन्ताः जलम् पिबत । मः केसरी गतः, यस्य सम्बन्धिना हुङ्कारेण मुखेभ्यः तृणानि पतन्ति ।
हु ।, निश्चित (धन) ४१ पास नहुरे माताभाथी त ५3 (=५४di), ते सरी (l) यादया गया. 'GENO (२१) अह भग्गा अम्महहँ तणा । (नुमा ३७८/४.) वृत्ति मा भैषीरित्यस्य मब्भीसेति स्त्रीलिङ्गम् ।
मा भैषोः सना सी मब्भीस. G10 (२२) सत्थावत्थहँ आलवणु साहु-वि लोउ करेइ ।
आदन्नहँ मब्भीसडी जो सजणु सेा देइ ॥ शहा सत्थावत्थहँ-स्वस्थावस्थानाम् । आलवणु-आलपनम् । साहु-वि
सर्वः अपि । लोउ-लोकः । करेइ-करोति । आदन्नहँ-आर्तानाम् ।

Page #169

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૧૦૬
म भोसडी - मा भैषीः । जो यः । सज्जणु - सज्जनः । सेो- सः । देइ
ददाति ।
छाया स्वस्थावस्थानाम् ( प्रति) सर्वः अपि लोक आलपनम् करोति । आर्तानाम् (तु) यः सज्जनः स (एव) मा भैषीः : (इति) ददाति ।
स्वस्थ अवस्थावाणा साथै (तो) सौ सो वात १रे छे. (यागु) दुःखीयोने (तो) ने सभवन होय ते (४) अलयवयन (=सावासन) आये छे.
वृत्ति यद् यद्दृष्टं तद् तदित्यस्य जाइट्ठिआ ! यद् यद्दृष्टं तद्ने। जाइट्ठिआ.
उ० (२३) जइ रच्चसि जाइट्ठिअऍ हिअडा मुद्ध-सहाब | लोहें फुणपण जिवँ घणा सहेसहि ताव ॥
शब्दार्थ जइ-यदि । रच्चसि - राज्यसे । जाइट्रिअए- यद् यद् दृष्टं तेन तेन । हिअडा - हृदय । मुद्ध-सहाव - मुग्ध - स्वभाव । लेाहें लोहेन । फुट्टणएण- स्फुटनशीलेन । जिवँ-यथा, इव । घणा- बहून्: । सहेसहिसहिष्यसि । ताव-तापान् ।
छाया मुग्ध-स्वभाव हृदय, यदि यद् यद् दृष्टं तेन तेन रज्यसे, (तर्हि) स्फुटनशीलेन लोहेन इव बहून्ः तापान् सहिष्यसि ।
હે મુગ્ધ સ્વભાવવાળા હૃદય, જો જે જે દીઠું તેમાં તેમાં (તું) राशीश (= रायवा भांडीश), (तो) अशा सोढानी प्रेम (तु)) धष्णुा ताथ (= १ ताथ, २ हु:म) सहीश.
૪૨૩
हुहुरु-घुग्ध्यादयः शब्द- चेष्टानुकरणयेाः ॥
हुहुरु, घुग्धि वगेरे शह भने येष्टाना अनु४२शु भाटे.
वृत्ति अपभ्रंशे हुहुर्वादयः शब्दानुकरणे घुग्ध्यादयश्चेष्टानुकरणे यथासख्यं
प्रयोक्तव्याः ।

Page #170

સૂત્ર ૪૨૩
१०७ અપભ્રંશમાં, અનુક્રમે શબ્દાનુકરણ માટે દુદુ વગેરે, અને ચેષ્ટાનુકરણ માટે શુઘિ વગેરે પ્રજવા. Glo (१) मइँ जाणि 3 बुड्डीसु हउँ पेम्म-द्रहि हुहुरु-त्ति ।
नवरि अचिंतिय संपडिय विपिय-नाव झडत्ति ॥ शहाथ मइँ-मया । जाणि उ-ज्ञातम् । बुड्डोसु (हे.)-मक्ष्यामि । हउ
अहम् । पेम्म दहि-प्रेम-ह्रदे । हुहुरु-त्ति-'हुहुरु' इति शब्दं कृत्वा । नवरि (8.)-प्रत्युत । अविंतिय-अचिन्तिता । संपडिय-संपतिता (संप्राप्ता)। विप्पिय नाव-विप्रिय-नौः । झइत्ति-झटिति । छाया मया ज्ञातम्, अहम् प्रेम-हदे 'हुहुरु' इति शब्दं कृत्वा मंक्ष्यामि (इति) । प्रत्युत अचिन्तिता झटिति विप्रिय-नौः संप्राप्ता ।
મેં જાણ્યું કે હું પ્રેમના ધરામાં ઘળઘળ કરતી ડૂબી જઈશ. ત્યાં તે ઓચિંતી (પ્રિયના) અપરાધ રૂપ નૌકા ઝટ દઈને સાંપડી
ग ! वृति आदि ग्रहणात् ! सूत्रना आदि (२४) खेतi : 3610 (२) खजइ नउ कसरककेहि पिजइ नउ घुटेहि ।
___ एवइ होइ सुहच्छडी पिर दिवें नयणेहि ॥ शार्थ ख जइ-खाद्यते । नउ-न । कसरककेहि -'कसरक' इति शब्द
कृत्वा । पिजइ-पीयते । नउ-न । घुटेहि -'घुट' इति शब्दं कृत्वा । एवइ-एवमेव । होइ-भवति । सुहच्छडी-सुखासिका । पिएँप्रियेन । दिनै-दृष्टेन । नयणेहि -नयनाभ्याम् । छाय! 'कसरक्क' इति शब्द कृत्वा न खाद्यते । 'घुट' इति शब्दं कृत्वा न पीयते । एवमेव नयनाभ्याम् दृष्टेन प्रियेन सुखासिका भवति ।
'स२४' '४२२४' (="य' भय') भात नथी, है 'घर' 'घर' पिकात नथी. प्रियतमने (माटी) मेम. -(भात्र) नयनो 43. नयाथी (४) सुभशात पणे छे.

Page #171

૧૦૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ पृति इत्यादि । वगैरे. S10 (३) अज-वि नाहु महु-जि घरि सिद्धत्या वंदेइ ।
ताउँ-जि विरहु गवखेहि मक्कड-घुग्घिउ देइ ॥ शहाथ अज्ज-वि-अद्य अपि । नाहु-नाथः। महु-जि-मम एव । घरि
-गृहे । सिद्धस्था-सिद्धार्थान् (=सर्ष पान्) । वंदेइ-वन्दते । ताउँ। जि-तावत् एव । विरहु-विरहः । गवखेहि -गवाक्षेषु । मक्कड-..
घुग्घिउ (हे.)-मर्कट चेष्टाः । देइ-ददाति । छाया अद्य अपि नाथः मम गृहे एव सर्षपान् वन्दते । तावत् एव विरहः गवाक्षेषु मर्कट-चेष्टाः ददाति । __ तो पति (भा२१) घरमा ४ सरसवने हे छ; (५४)
તેટલામાં જ વિરહ ગવાક્ષેમાંથી વાંદરચાળા કરી રહ્યો છે ! वृत्ति आदि-ग्रहणात् । (सूत्रना) आदि (A) वेता : Selo (४) सिरि जर-खंडी लोअडी गलि मणिअडा न वीस ।
तो-वि गोटडा कराविआ मुद्धए उट्ठ-बईस ॥ शार्थ सिरि-शिासि । जर-खडी-जरा-खण्डिता । लोअडी-लोमपटी ।
गलि-गले । मणि अडा-मणयः । न-न । वीस-विंशतिः । तो-वितद् अपि । गोडा-गोष्ठाः। कराविआ-कारिताः । मुद्धऍ-मुग्धया।
उट्ठ-बईस-उत्थानोपवेशनम् । छाया शिरसि जरा-खण्डिता लोमपटी, गले (च) मणयः न विंशतिः (अपि) । तद् अपि मुग्धया गोष्ठाः उत्थानोपवेशनम् कारिताः ।
माथे (ती) रीपुरा मी, (मन) सामi (पू२१) वीश भए । (५) - (STI). (अन) तो ये मुग्धा गाठीने मेस ४शवी ! वृत्ति इत्यादि । वगेरे.

Page #172

१०
सूत्र ४२५ ४२४
घइमादयोऽनर्थकाः ।
घ. कोरे अर्थ ना. वृत्ति अपभ्रंशे घइमित्यादयो निता अनर्थकाः प्रयुज्यन्ते ।
અપભ્રંશમાં અર્થ વગરના ઘરું વગેરે નિપાતે પ્રયોજાય છે. Sal० अम्मडि पच्छायावडा पिउ कलहिअउ विआलि ।
घ. विवरेरी बुद्धडी होइ विणासहो कालि ॥ शहाथ अम्मडि-अम्ब । पच्छायावडा-पश्चात्तापः । पिउ-प्रियः । कलहिअउ-कलहायितः । विआलि-विकाले । घइँ(पादपूरणः)नूनम् । विवरेरी-विपरीता । बुद्धडी-बुद्धिः । होइ-भवति । विणासहाँ -विनाशस्य । कालि-काले । छाया अम्ब, (मे) पश्चात्तापः (यद्) प्रियः विकाले कलहायितः । ननम् विनाशस्य काले बुद्धिः विपरीता भवति ।
भाडी, (भने) ५स्ताव। (थाय छ ) प्रियतम साथे साना (४) ઝગડો થયો. ખરેખર ! વિનાશ કાળે બુદ્ધિ વિપરીત થાય છે. वृत्ति आदि-ग्रहणात् खाइँ इत्यादयः ।
आदि खेतां खाई मेरे. ४२५ तादथ्ये केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः॥
भाटे' अथे केहि, तेहि, रेसि, रेसिं, तणेण. वृत्ति अपभ्रंशे तादथ्ये द्योत्ये केहि, तेहि, रेसि, रेसिं, तणेण इत्येते
पञ्च निपाताः प्रयोक्तव्याः ॥ ___ अ५७ शमां, ते भाटे' अथ सूय। केहि, तेहि , रेसि,
रेसिं भने तणेण सेवा पाय नियात प्रयावा. Gl० (१) ढोला एह परिहासडी अइ भण, कवणहि देसि ।
__ हउँ झिज्जउँ तउ केहि पिअ तुहुँ पुणु अन्नहे रेसि ॥

Page #173

११०
અપભ્રંશ વ્યાકરણ शार्थ ढोल्ला (हे.)-प्रियतम । एह-एषा । परिहासडी परिभाषा । __ अइ-अयि । भण-भण (=वद) । कवणहि-कस्मिन् । देसि-देशे ।
हउँ-अहम् । झिजउँ-क्षिये । तउ-तव । केहि-कृते । पिअ-प्रिय ।
तुहुँ-त्वम् । पुणु-पुनः । अन्नहे -अन्यस्याः । रेसि-कृते । छाय। अयि प्रियतम, वद । एषा परिभाषा (रीतिः) कस्मिन् देशे (वर्तते)-अहम् तव कृते लिये, त्वम् पुनः अन्यस्याः कृते ।
ઓ પ્રિયતમ, કહે (તે ખરે) આ રીત ક્યા દેશમાં (હોય छ) ?- तारे भाटे क्षीर था, अने तु मी माटे ! वृत्ति एवं तेहि रेसिमावुदाहार्यो ।
से ४ प्रमाणे तेहि भने रेसिंनi S२ अपाय. Sl० (२) वडत्तणहाँ तणेण । (मो ३६६१). ४२६ पुनर्विनः स्वार्थे डुः ।।
पुनर, विनाने स्थाथि ति उ. वृत्ति अपभ्रंशे पुनर्विना इत्येताभ्याम् परः स्वार्थे डुः प्रत्ययो भवति । ____ २५५शमा, पुनर अने विना से मेनी पछी स्वाथिति उ प्रत्यय भाव छे.
30 (१) सुमरिजइ तं वलहउँ जं वीसाइ मणाउँ ।
जहि पुणु सुमरणु जाउ गउ तहे नेहहाँ कई नाउँ । शहाथ सुमरिज्जइ-स्मयते । तं-तद् । वल्लहउँ-वल्लभम् । जं-यद् । वीसरइ-विस्मयते । मणाउँ-मनाक् । जहि-यत्र । पुणु-पुनः । सुमरणु-स्मरणम् । जाउ जातम् । गउ-गतम् । तहॉ-तस्य ।
नेहहेॉ-स्नेहस्य । कइँ-किम् । नाउँ-नाम । छाया तद् वल्लभम् स्मयते, (यद्) मनाक् (एव) विस्मयं ते । यत्र
पुनः स्मरणम् जातम् (एव) गतम् तस्य स्नेहस्य किम् नाम ।

Page #174

सूत्र ४२७
૧૧૧
તે વહાલાનું સ્મરણ કરાય જે સહેજ પણ ભુલાય. પણ જયાં સ્મરણ થયું અને ગયુ (એવું હોય, તેવા સનેહને શું નામ (आप) ? SEl० (२) विणु जुझे न बलाहुँ । ( ३८९१) ४२७ अवश्यमो डे-डौ ॥
अवश्यम्ने। उित् ए, अ. वृत्ति अपभ्रंशे अवश्यमः खार्थे डे' ड इत्येतौ भवतः ।
अ५शमा, अवश्यमूने स्वार्थ उत् ए, अ मे में प्रत्यये। दागे छे. उदा० (१) जिभिदिउ नायगु वसिकरहु जसु अद्धिन्नइँ अन्नइँ ।
मूलि विण?इ तुमिणिहे अवसे सुक्कहि पन्न. ।। शाय जिभिदिउ-जिहवेन्द्रियम् । नायगु-नायकम् । वसिकरहु
वशीकुरुत । जसु-यस्य । अद्धिन्नइ-अधीनानि । अन्नई-अन्यानि । मूलि-मूले । विणदुइ-विनष्टे तुंबिणिहे-तुम्बिन्याः । अवसे
अवस्यम् । सुक्कहि-शुष्कानि भवन्ति । पन्नई-पर्णानि । छाया जिह्वेन्द्रियम् नायकम् वशीकुरुत, यस्य अन्यानि अधीनानि । तुम्बिन्याः मूले विनष्टे पर्णानि अवश्यम् शुष्कानि भवन्ति ।
मील बने अधीन छ (त) द्रिय(३५) नायने (४) વશ કરે. તંબડીનું મૂળ વિનષ્ટ થતાં તેનાં પાન અવશ્ય ( આપ
भेणे ४) सु तय छ. . .. . Blo (२) अवस न सुअहिं सुहच्छि अहि । (यो ३७६२)

Page #175

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
पकशसो डिः ।
एकशस्ने तू इ
वृत्ति अपभ्रंशे एकशश्शब्दात् स्वार्थे डिर्भवति । અપભ્રંશમાં एकशस् એ શબ્દને एक्कसि सील- कलंकि अहँ जो पुणु खंडइ अणुदिअहु शब्दार्थ एक्कसि - एकशः । सील- कलंकिअहँ - शील - कलङ्कितानाम् । दिज्जहि M - दीयन्ते । पच्छित्ताइँ - प्रायश्चित्तानि । जो य - यः । पुणु-पुनः । खडइ - खण्डयति । अणुदिअहु - अनुदिवसम् । तसु-तस्य । पच्छित्तेंप्रायश्चित्तेन । काइँ - किम् ।
૧૧૨
४२८
ઉદા
छाया एकशः शील-कलङ्कितानाम् प्रायश्चित्तानि दीयन्ते । यः पुनः अनु-दिवसम् (शीलम् ) खण्डयति तस्य प्रायश्चित्तेन किम् ।
સ્વાર્થ ડિતુ રૂ લાગે છે. दिज्जहि पच्छित्ताइँ | तसु पच्छित् काई ।
એક વાર શીલ કલકિત કર્યુ. હેાય તેમને પ્રાયશ્ચિત્તો અપાય. પણ જે રાજેરોજ (શીલ) ખ'ડિત કરે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત (આપ્ટે) શુ (वणे) १
૪૨૯
अ- डड-डुल्लाः स्वार्थिक-क - लुक्
3
अ, डित् अड, डित् उल्ल भने स्वार्थि वृत्ति अपभ्रंशे नाम्नः परतः स्वार्थे' 'अ' 'डड' प्रत्यया भवन्ति तत्सन्नियोगे स्वार्थे क-प्रत्ययस्य लोपश्च ।

च ॥
कने। साथ
शापभ्रंशभां, नाभनी पछी स्वार्थि अ, डित् अड, डित, उल्ल मे પ્રત્યયા આવે છે અને તેમના સયેાગે સ્વાર્થિક પ્રત્યયના त्रय सोप थाय छे.
સ
७४|० (१) विरहाणल - जाल - करालिभाउ
'डुल्ल' इस्येते त्रयः
पहिउ पंथि अं दिउ ।
तं मेलवि सव्वहि पंथिअहि सेा-जि किअउ अग्मिट्ठउ ||

Page #176

સૂત્ર ૪૩૦
૧૧૩
शण्डा विरहाणल-जाल करालि अउ-विरहानल – ज्वाला-करालितकः .
(=पीडितः) । पहिउ-पथिकः । पंथि-पथि । जं-यद् । दिउ-दृष्टकः (दृष्टः) । तं-तद् । मेलवि-मिलित्वा । सव्वहि -सर्व: । पंथिअहि -पथिकैः । सो-जि-सः एव । किअउ-कृतकः (=कृतः)। अग्गिट्टाउ
अग्निष्ठिका (=अङ्गारधानी)। छाया यद् विरहानल ज्वाला पीडितः पथिकः पथि दृष्टः, तद् सर्वे: पथिकैः मिलित्वा सः एव अङ्गारधानी कृतः ।
વિરહાનલની જવાલાથી પીડિત (કેઈ) પથિકને માર્ગમાં જે એટલે સર્વ પથિકોએ મળીને તેને જ અંગીઠી (=સગડી) કર્યો! वृत्ति डड । ठित अड। Sl० (२) महु कंतहाँ बे दोसडा । (यो ३७८/3). वृत्ति डुल्ल । ठित उल्ल ।
l० (३) एक कुडुल्ली पंचहि रुद्धी । (यो ४२२/१४). ४30
योगजाश्चैषाम् ॥
અને તેમના સંગથી થયેલા. वृत्ति अपभ्रंशे अडडडुल्लानां योगभेदेभ्यो ये जायन्ते 'डडअ' इत्यादयः प्रत्ययास्तेऽपि स्वार्थे प्रायः भवन्ति । डडअ ।
અપભ્રંશમાં, , ડિત ભટ્ટ અને ડિત્ ૩ર૪ના ભિન્ન ભિન્ન સંયોગથી જે ડિતું કામ વગેરે પ્રત્યયે બને છે તે પણ પ્રાયઃ વાથે ताणे छे. (म ) ठित अडअSelo (१) फोडे ति जे हिअडउँ अप्पणउँ । (कुस। ३५०/२) वृत्ति अत्र 'किसलय' (१/२ ६८) इत्यादिना य-लुक् । डुल्लअ ।
मी 'किसलय' (१/२६८) वगेरे प्रमाणे यने वा५ (थये। छ). ठित उल्लअ

Page #177

૧૧૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ S० (२) चूडुल्लउ चुन्नीहोइसइ । (नु। 3८५/२). वृत्ति डुल्लडड । [उत् उल्ल+उत् अङGlo (३ ) सामि-पसाउ स लज्जु पिउ सीमा संधिहि वासु ।
पेक्खिवि बाहु-बलुल्लडा धण मेल्लइ नीसासु ॥ शहाथ सामि-पसाउ-वामि-प्रसादम् । म-लज्जु-स-लज्जम् । पिउप्रियम् । सीमा-संधिहि -सीमा-सन्धौ । वासु-वासम् । पेक्खि विप्रेक्ष्य । वाहु-बलुल्लढा-बाहुबलम् । धण (हे.)-प्रिया । मेल्लइ (हे.)
-मुञ्चति । नीसासु-नि:श्वासम् । छाया स्वामि-प्रसादम्, सलज्जम् प्रियम्, सीमा-सन्धौ वासम्, बाहुबलम् (च) प्रेक्ष्य प्रिया निःश्वासम् मुञ्चति ।
માલિકની કુપા, શરમાળ પ્રિયતમ, સીમાડા ભેગા થાય ત્યાં વસવાટ અને પ્રિયતમનું) બાહુબળ—(આ) જોઈને પ્રિયા નિઃશ્વાસ
वृत्ति अत्रामि 'स्यादौ दीर्घ हुस्वौ' (३३०) इति दीर्व: । एवं
माडी अम् (=द्वितीया सवयननी प्रत्यय) anai 'स्यादौ दीर्ध -हस्वौ' (सूत्र 33०) से प्रमाणे au (थये। छ). 2. ४ प्रमाणे : 610 (४) बाहु-बलुल्लडउ । छाया बाहु-बलम् । पाहुण
वृत्ति अत्र त्रयाणाम् योगः । सही ! (प्रत्यय)न। सया (छ). ૪૩૧
स्त्रियां तदन्ताड्डीः ॥
એ અંતે હેય તેમના લિંગમાં ડિત છું. वृत्ति अपभ्रंशे त्रिया वर्तमानेभ्यः प्राक्तन-सूत्र द्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्योः डी. प्रत्ययो भवति ।
અપભ્રંશમાં, આગલાં બે સૂત્રોમાં કહેવા પ્રત્યે જેમને અંતે હેય તે સ્ત્રીલિંગમાં હોય ત્યારે તેમને ડિત છું પ્રત્યય લાગે છે.

Page #178

૧૧૫
સૂત્ર ૪૩૨ उ० (१) पहिआ दिट्ठी गारडी दिट्ठी मग्गु निअंत ।
अंसूसासे हि कंचुआ तितुव्वाणु करंत । शहा पहिआ-पथिक । दिट्ठी-दृष्टा । गोरडी-गौरी । दिट्ठी-दृष्टा । मग्गु-मार्गम् । निअंत(हे.)-अवलोकयन्ती । अंसूसासे हिअश्रूच्छवासैः । कंचुआ-कञ्चकम् । तितुव्वाणु-तिमितोद्वानम् (=आर्द्र-शुष्कम् ) करंत-कुर्वन्ती । छाय! 'पथिक, गौरी दृष्टा' १ 'दृष्टा, मार्गम् अवलोकयन्ती अश्रूच्छ्वासैः
च कचुकम् आद्र-शुष्कम् कुर्वन्ती।' _ 'पथि४, गौरीने 18. १' (81) -(तारी) पाटनेत (अने)
આંસુ અને નસાસાથી કંચવાને ભીને અને સૂકે કરતી !” S10 (२) एक कुडुल्ली पंचहि रुद्धी । (य। ४२२/१४) ४३२
आन्तान्ताड्डाः ॥ ___ मते अ पाणी माते य ते ५छी उत् आ. वृत्ति अपभ्रंशे त्रियां वर्तमानादप्रत्ययान्त प्रत्ययान्तात् डा-प्रत्ययो भवति । ड्यपवादः ।
५ शमां, मत अ प्रत्यय पाणे प्रत्यय (=अडअ) रन અંતે છે તેવાં નામોના સ્ત્રીલિંગમાં ડિત ના પ્રત્યય લાગે છે. (આ) ડિતું છું ને અપવાદ છે. Sto पिउ आइउ सुअ बत्तडी झुणि कन्नडइ पइट्ट ।
तहाँ विरहहाँ नासंतअहाँ धूलडिआ-वि न दिदु ॥ शहाथ पिउ-प्रियः । आइउ-आगतः । सुअ-श्रुता । वत्तडी-वार्ता ।
झुणि-ध्वनिः । कन्नडइ-कर्णे। पइट्ठ-प्रविष्टा (=प्रविष्टः)। तहाँतस्य । विरहहॉ-विरहस्य । नासंतअहे-नश्यतः । धूलडिआ-विधूलिः अपि । न-न । दिट्ठ-दृष्टा ।

Page #179

૧૧૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया प्रियः आगतः (इति) वार्ता श्रुता । ( तस्य ) ध्वनिः (मम) कर्णे प्रविष्टः । तस्य विरहस्य नश्यतः धूलिः अपि न दृष्टा ।
वात सांभणी (3) प्रियतम खाव्या. (तेनेो) भवान् (भारा) अनमां (नेवा) पेठा, (तेवा ४) नासता पेसा विरहनी धूण पशु (अडती) न हेमा !
अस्येदे ॥
आ सागतां अन इ.
वृत्ति अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य आकारे प्रत्यये परे इकारो भवति ।
४३२ )
અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગ નામનેા જે કાર (છે), તેની પછી ભા પ્રત્યય આવતાં, તેનેા કાર થાય છે. Gsto (१) धूलडिआ-वि न दिट्ठ । ( वृत्ति स्त्रियामित्येव । मे प्रमाणे स्त्रीलिंगमा ४. उ० ( २ ) झुणि कन्नड पइट्ठ (लुभेो ४३२ ) युष्मदादेरीयस्य डारः ॥
४३४
युष्मद् वगेरेना परवर्ती ईयन डि
आर.
वृत्ति अपभ्रंशे युष्मदादिभ्यः परस्य ईय-प्रत्ययस्य डार इत्यादेशो भवति । अपभ्रंशमां युष्मद् वगेरेना परवर्ती ईय प्रत्ययना डि आर એવા આદેશ થાય છે.
૪૩૩
ઉદા (१) संदेसे काइँ तुहारेण सुइणंतरि पिएँ पाणिऍण
जं संगहों न मिलिजइ । पिअ पिआस किं छिज्जइ ॥
शब्दार्थं संदेस - संदेशेन । काइ-किम् । तुहारेण त्वदीयेन । जं-यद । संगšाँ-सङ्गाय । न-न । मिलिजइ - मिल्यते । सुद्दतरि-स्वप्नान्तरे । पिएँ- पीतेन । पाणिऍण- पानीयेन । पिअ-प्रिय । पिआस्त्र-पिपासा । किं-किम् | छिज्जइ-छिद्यते ।

Page #180

સૂત્ર ૪૩૫
૧૧૭
छाया यद् सङ्गाय न मिल्यते (तद्) त्वदीयेन संदेशेन किम् ।
प्रियतम, किं स्वप्नाम्तरे पीतेन पानीयेन पिपासा छिद्यते ?
જે સંગે ન મળાય તે તારા સંદેશાથી શું (વળે)? પ્રિયતમ, સ્વપ્નાવસ્થામાં પાણી પીધે પ્યાસ છીપે ખરી ? Sl० (२) देखि अम्हारा कंतु । (दुस। ३४५). Sl० (३) बहिणि महारा कंतु (दुस। 3५१ ). ४३५
अतो तुलः ॥
अतुने। डेत्तुल. वृत्ति अपभ्रंशे इद-कि-यत्तदेतद्भ्यः परस्य अतोः प्रत्ययस्य 'उत्तुल'
इत्यादेशो भवति । ___ A५ शमi, इदम् , किम् , यद्, तद्, एतद्न। ५२वती अतु પ્રત્યયનો ડિત્ પ્રજીસ્ટ એવે આદેશ થાય છે. Sel० एत्तुलो । केत्तुलो । जेनुलो। तेत्तुलो । एत्तुलो। इयान् । कियान् ।
यावान् । तानान् । एतावान् । माटal. al. Reat. Heal. सटो. ४३६
त्रस्य उत्तहे ॥
बने डित् एत्तहे. वृत्त अपभ्रंशे सर्वादेः सप्तम्यन्तात् परस्य त्र प्रत्ययस्य 'डेतहे' इत्यादेशो भवति ।
અપભ્રંશમાં, સપ્તમ્યઃ સર્વ વગેરેના પરવતી = પ્રત્યયને उित् एत्तहे थे। माहेश थाय छे. G० एत्तहे तेत्तहे बारि घरि लच्छि विसंतुल धाइ ।
पिअ-पभट्ठ व गोरडी निच्चल कहि-वि न ठाइ ॥

Page #181

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
-
' - तत्र । बारि-द्वारे | घरि गृहें । लच्छि - धाइ - धावति । पिअ - पन्भट्ठ-1 - प्रियनिच्चल - निश्चला । कहि ँ - वि-कुत्र
प्रिय-प्रभ्रष्टा गौरी
અહીં અને તહી', ઘરે અને ખારણે વિહ્વળ લક્ષ્મી દાડે છે: પ્રિયતમથી ભ્રષ્ટ થયેલી ગેારીની જેમ કયાંયે નિશ્ચળ (મની) નથી रखेती.
૧૧૮
हार्थं एत्तहे - अत्र । तेत्त लक्ष्मीः । विसंठुल (हे.) -विङ्खला प्रभ्रष्टा । व- इव । गोरडी - गौरी | अपि । न-न । ठाइ - तिष्ठति ।
छाया अत्र तत्र द्वारे गृहे लक्ष्मीः विह्नला धावति । इव कुत्र अपि निश्चला न तिष्ठति ॥
૪૩૭
त्व-तलोः पणः ॥ त्व ने तने पण.
वृत्ति अपभ्रंशे त्व-तलोः प्रत्यययोः 'पण' इत्यादेशो भवति । અપભ્રંશમાં વ અને तलू પ્રત્યયેાના ળ એવે આદેશ થાય છે.
६० (१) वडपणु परिपाविअइ । (यो ३६९ / १ )
वृत्ति प्रायोऽधिकारात् । प्रायः मे अधिारथी :
Gl० (२) वड्डत्तणहो तणेण । ( भुमो ३६६/१ ).
४३८
तव्यस्य इएव्व एव्व एवा ॥
तव्या इएव्बउं, एव्व डं, एवा.
वृत्ति अपभ्रंशे तव्य-प्रत्ययस्य 'इएव्वउँ', 'एव्वउँ', 'एव' इत्येते त्रय
आदेशा भवन्ति ।
अयभ्रंशभां, तव्य अत्ययना इएब्वउँ, एव्वउँ भने एवा सेभ त्रशु આદેશ થાય છે.
Gato ( १ ) एउ
महु

गृहेपिणु मइँ करिपव्वउँ किं-पि न वि
जइ प्रउ उव्वारिज्जइ । मरिएव्वउँ पर दिज्जइ ||

Page #182

सूत्र ४३८
૧૧૯ शार्थ एउ-एतद् । गृण्हे प्पिणु-गृहीत्वा । ध्रु-यद् । मइँ-मया। जइ
यदि। प्रिउ-प्रियः। उव्वारिजइ(हे.)-अवशेष्यते । महु-मम । करिएव्वउँ-कर्तव्यम् । किं-पि-किम् अपि । न-वि-न अपि, नैव । मरिएव्वउँ-मतव्यम् । पर-केवलम् । दिज्जइ-दीयते। छ।4। यद् एतद् गृहीत्वा यदि मया प्रियः अवशेष्यते, (ततः) मम किम् अपि नैव कर्तव्यम् । केवलम् मर्तव्यम् (एव) दीयते ।
એ લઈને જે હું પ્રિયતમને બાકી રાખું, (તે પછી) મારે xis ५६ ४२वानु (२७तु ४) नथी. मात्र भरवानु (४) प्रान्त
थाय छे. SELO (२) देसुच्चाडणु' सिहि-कढणु घण-कुट्टणु गं लोइ ॥
मंजिट्टएँ अइ-रत्तिएँ सव्वु सहेव्वउँ होइ॥ २७ हाथ देसुच्चाढणु देशोच्चाटनम् । सिहि-कढणु-शिखि-क्वथनम् । घण
कुट्टणु-घन-कुट्टनम् । ज-यद् । लोइ-लोके । मंजि?ऍ-मञ्जिष्ठया-अइ. रत्तिए-अति-रक्तया । सव्वु-सर्वम् । सहेव्व उ-सोढव्यम् । होइ
भवति । छाय। यद् लोके देशोच्चाटनम, शिखि-क्वथनम् , घन-कुट्टनम् सर्वम् (तद्) अति-रक्तया मञ्जिष्ठया सोढव्यम् भवति ।
જગતમાં જે સ્વસ્થાનમાંથી ઉખેડાવું, આગમાં ઊકળવું, ઘણથી टायु (वगेरे छ त) मधु अति २४त (१. मतिशय दास, २.
અતિશય અનુરક્ત) એવી મંજિષ્ઠાએ સહેવાનું હોય છે. 50 (३) सोएवा पर वारिआ पुप्फबईहि समाणु ।
जग्गेवा पुणु को धरइ जइ सो वेउ पमाणु ।। शब्दार्थ सोएवा-स्वपितव्यम् । पर केवलम् । वारिआ-वारितम् । पुप्फ
वईहि-पुष्पवतीभिः। समाणु-समम् । जग्गेवा-जागर्तव्यम् । पुणुपुनः । को-कः । धरइ-धरति । जइ-यदि । सो-सः। वेउ-वेदः । पमाणु-प्रमाणम् ।

Page #183

૧૨૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
छाया यदि सः वेदः प्रमाणम् ( तथापि ) पुष्पवतीमिः समम् स्वपितव्यम् वारितम् । जागर्तव्यम् पुनः कः धरति ।
જે એ વેદ પ્રમાણરૂપ (હોય, તે પણ) રજસ્વલા સાથે સૂવું (मे) निषिद्ध छे, पण नावाने १ मा छे ? ४३८
क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः ॥
__ क्त्वाना इ, इउ, इवि, अवि. वृत्ति अपभ्रंशे क्त्वा प्रत्ययस्य 'इ', 'इउ', 'इवि', 'अवि' इत्येते चत्वार
आदेशा भवन्ति । ___५शमां, क्त्वा प्रत्ययन। इ, इउ, इवि, अवि वा यार
આદેશ થાય છે. उ० (१) हिअडा जइ वेरिअ घणा तो किं अभि चडाहुँ ।
अम्हाहं बे हत्थडा जइ पुणु भारि मराहुँ ॥ शहाथ हिअडा-हृदय । जइ-यदि । वेरि अ-वैरिणः। घणा-बहवः । तो ततः । किं-किम् । अभि-अभ्रे । चडाहुँ (हे.)- आरुहामः । अम्हाहं-अस्माकम् । बे-द्वौ। हत्थडा-हस्तौ। जइ-यदि । पुणु
पुनः। मारि-मारयित्वा । मराहुँ-म्रियामहे । छाया हृदय, यदि वैरिणः बहवः ततः किम् अभ्रे आरुहामः । अस्माकम् (अपि) द्वौ हस्तौ। यदि पुनः म्रियामहे, (तर्हि) मारयित्वा ।।
से डेया, वेश घणा (छ), a (तेथी) शु मामां 48 ४४शु? आपने (५६) मे । (ते। छे). ने भरीशु, (al) पर भारीने (भरीशु). वृत्ति इउहा० (२) गय-घड भञ्जिउ जति । (दुमा ३६५/५) वृत्ति इविGlo (३) रक्खइ सा विस-हारिणि बे कर चुषिवि जीउ ।
पडिबिंबिअ-मुजालु जलु जेहि अ-डोहिउ पीउ ॥

Page #184

સૂત્ર ४४०
૧૨૧
शम्हार्थं रक्खइ-रक्षति । सा-सा । विस-हारिणि विष-हारिका (= पानीयहारिका) । - द्वौ । कर-करौ । चुविउ-चुम्बित्वा । जीउ - जीवितम् । पडिबिंबिअ-मुजालु-प्रतिबिम्बित - मुञ्जवत् । जलु -जलम् । जेहियाभ्याम् । अ- - डोहिउ (हे.) - अ - कलुषितम् । पीउ-पीतम् । छाया सा पानीय-हारिका (तौ) द्वौ करौ चुम्बित्वा जीवितम् रक्षति, याभ्याम् प्रतिबिम्बित - मुञ्जवत् जलम् अकलुषितम् पीतम् ।
તે પનીહારી (પેાતાના એ) એકર ચૂમીને જીવતર ટકાવી રાખે છે, જે (કરા)એ મુજના પ્રતિબિંબવાળું જળ ડહેાળ્યા विना पीधु तु.
वृत्ति अवि
६० ( ४ ) बाह विछोडवि जाहि तुहुँ हउँ तेव-इ को दोसु । हिय-विउ जइ नीसरहि जाण मुंज सरोसु ॥ शब्दार्थ बाह- बाहुम् । बिछोडवि (हे.) - विमोच्य | जाहि-यासि । तुहुँ-त्वम् । इउँ - अहम् | तेव-इ तथा अपि । को-कः । दोसु-दोषः । हिअय-ट्टिउ-हृदय स्थितः (= हृदयात्) । जइ - यदि । नीसरहि - निःसरसि । जाणउँ - जानामि । मुज- मुञ्ज । स-रोसु- सरोषः । छाया बाहुम् विमोच्य ( यथा) त्वम् यासि, तथा अहम् दोषः । मुञ्ज, यदि हृदयात् निःसरसि (ततः) जानामि रोषः (इति).
I
ખાવડું' છેડાવીને તું ચાલ્યા જાય છે, તેમ હું પણુ (જાઉ)— (म) यो दोष (थये। ) ? (पागु) ले (भारी) (हृदयभांथी नीसरी लतो, हे भुंभ, (हुँ) लागू (ङे तुं अरेण२) शेषे लराये। छे. एप्प्येष्पिण्वेव्ये विणवः ।
४४०
एपि, एपिणु, एवि, एविणु.
वृत्ति अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य 'एपि' 'एप्पिणु' 'एवि' ' एविणु' इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ।
अपि ।
कः
(त्वम् ) स
अपभ्रंशमां, प्रत्ययना कृत्वा प्रत्ययना एप्पि, एप्पिणु, एवि, एविणु એવા ચાર આદેશ થાય છે.

Page #185

૧૨૨
उद्वा० जेदिप असेसु कसाय - वलु लेवि महव्वय सिवु लहहि
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
शब्दार्थ जेप्पि - जित्वा । असेसु -अशेषम् । कसाय-बलु - कषाय- बलम् । देपिणु दत्वा । अभउ अभयम् । जयस्सु - जगते । लेवि - गृहीत्वा । महत्र्वय- महाव्रतानि । सिवु - शिवम् । लहहिं - लभन्ते । झाएविणुध्यात्वा । तत्तस्सु-तत्त्वस्य (= तत्वम् ) |
छाया अशेषम् कषाय-बलम् जित्वा जगते अभयं दत्वा महाव्रतानि गृहींत्वा, तत्रम् (च) ध्यात्वा, (साधवः) शिवम् लभन्ते ।
અશેષ કષાયસેનાને જીતી, જગતને અભયદાન દઇ, મહાવ્રત લઈ भ्यने तत्त्वनुं ध्यान धरीने (साधुओो) शिवपः (= भोक्ष) पामे छे. वृत्ति पृथग्योग उत्तरार्थः ।
(प्रत्ययो) मुद्दान्नुद्दा माया छे ते पछीना (सूत्र) भाटे.
૪૪૧
देविणु अभउ जयस्सु । झापविणु तत्तस्सु ।
तुम एवमणाणहमणहिं च ॥
तुम्ना एवम्, अण, अणहँ, अणहि पण.
वृत्ति अपभ्रंशे तुमः प्रत्ययस्य ' एवं ' 'अण,' 'अणहँ', अणहि" इत्येते चत्वारः । चकारत् 'एप्पि' 'एप्पिणु,' 'एवि' ' एविगु' इत्येते । एवं चाटावादेशा भवन्ति ।
,
अपभ्रंशमां, तुम् प्रत्ययना एवं अण, अहँ, अणहि मेवा यार, अने चारथी एपि, एप्पिणु, एवि, एविणु मे यार — ओम આઠ આદેશ થાય છે.
० (१) देवं दुक्करु निअय-धणु करण न तउ पडिहाइ । एवँइ सुहु भुजहँ मणु पर भुजणहि न जाइ ॥

I
शब्दार्थ देवं-दातुम् | दुक्करु- दुष्करम् । निअयन्धणु-निज-धनम् । करणकर्तुम् । न-न । तउ - तपः । पडिहाइ-प्रतिभाति । एवँइ एवम् एव । सुहु-सुखम् । भुं ंजणहँ-भोक्तुम् । मणु-मनः । पर-परम् । भुजणहि - भोक्तुम् । न-न । जाइ - याति ।

Page #186

સૂત્ર ૪૪૧
१२३ छाया निज-धनम् दातुम् दुष्करम् । तपः कर्तुम् न प्रतिभाति । एवम् ___ एव सुखं भोक्तम् मनः, परम् भोतुम् न याति ।
पोताना धन हान ४२वु दु०४२ छे. त५ ४२वानु सूतु नथी. એમને એમ સુખ ભેગવાનું મન છે, પણ ભોગવ્યું જતું નથી. Slo (२) जेप्पि चएप्पिणु सयल धर लेविणु तउ पालेवि ।
विणु संते तित्थेसरेण को सक्कइ भुवणे-वि ॥ दार्थ जेपिप-जेतुम् । चएप्पिणु-त्यक्तुम् । सयल-सकलाम् । धरधराम् । लेविणु-स्वीकृत्य । तउ-तपः ! पालेवि-पालयितुम् । विणुविना। संतें-शान्तिना । तित्थेस रेण-तीर्थेश्वरेण । को-कः सकइ
शक्नोति । भुवणे-वि-(त्रि)भुवने अपि । छाया शान्तिना तीथे श्वरेण विना सकलाम् धराम् जेतुम् त्यक्तुम् च, तपः स्वीकर्तुम् पालयितुम् च, (त्रि)भुवने अपि कः शक्नोति ? .
(એક) શાંતિનાથ તીર્થકર વિના જગતભરમાં કેણ (એ છે २) स४ पृथ्वीन ती as (ने पछी)
त्य श छ, (अने) त५ (४२वानु) स्वारीने पाणी श छ ? ४४२ गमेरेप्पिण्वेप्योरेलुंग् वा ॥ वृत्ति अपभ्रंशे गमेर्धातोः परयोरेप्पिणु एप्पि इत्यादेशयोरेकारस्य लुगू
भवति वा। अ५७ शमां, गम् धातुन ५२वती' एपिणु, एप्पि मे. माशान।
ઘકારને વિકલ્પ લેપ થાય છે. Gl० (१) गंपिणु वाणारसिहि नर अह उज्जे णिहि गपि । .
मुआ परावहि परम-पउ दिव्वंतर म जंपि ॥ शहाथ गंपिगु-गत्वा। वाणारसिहि-वाराणस्याम् (वाराणसीम् ) नर -नराः । अह अथ । उज्जेणिहि-उज्जयिन्याम् (=उज्जयिनीम् )। गपि-गत्वा । मुआ-मृताः। परावहि-प्राप्नुवन्ति । परम-पउ-परमपदम् । दिव्यंतरइँ-दिल्यान्तराणि । म-मा । जंपि-कथय ।

Page #187

૧૨૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ छाया नरा वाराणसीम् गत्वा, अथ उज्जयिनीम् गत्वा, मृताः परमपदम् प्राप्नुवन्ति । (अतः) दिव्यान्तराणि (=तीर्थान्तराणि) मा कथय ।
લોકો વારાણસી જઈને–અથવા ઉજ્જયિની જઈને મરવાથી પરમપદ પામે છે. (એટલે) બીજા તીર્થોની વાત ન કર. वृत्ति पक्षे । भीर पक्ष: SEIO (२) गंग गमेपिणु जो मुअइ जो सिव-तित्थु गमेप्पि ।
की लदि तिसावास-गउ सो जम-लोउ जिणेप्पि ॥ शब्दार्थ गंग-गङ्गाम् । गमेप्पिगु--गत्वा। जो यः। मुअइ-म्रियते ।
जो-यः । सिव-तित्थु-शिव-तीर्थम् । गमेप्पि-गत्वा । कीलदि-क्रीडति । तिदसावास-गउ-त्रिदशावास गतः। सेा-सः । जम लोउ-यम-लोकम् । जिणेप्पि-जित्वा । या य: गङ्गाम् गत्वा शिव-तीर्थम् गत्वा (वा) म्रियते, सः यम-लोकम् जित्वा त्रिदशावास-गतः क्रीडति ।
જે ગંગા(કાંઠે) જઈને કે શિવને તીર્થ જઈને મરે છે, તે જમલોક જીતીને દેવલોકમાં કીડા કરે છે. ४४३
तनोऽणः ॥
तृन्ने। अणअ. वृत्ति अपभ्रंशे तृनः प्रत्ययस्य 'अणअ' इस्यादेशो भवति।
અપભ્રંશમાં 7ન પ્રત્યયને અળગ એવો આદેશ થાય છે. डा० हत्थि मारणउ लोउ बोल्लणउ ।
पडहु वज्जणउ सुणहु भसणउ ॥ साथ हस्थि-हस्ती । मारणउ-मारयिता । लोउ-लोकः । बोलणउवता । पडहु-पटहः । वज्जण उ-वदिता। सुणहु-श्वा । भसणउ
भषिता। छाया हस्ती मारयिता । लोकः वका। पटहः वदिता । श्वा भषिता ।
હાથી મારકણે, લેક બેલકણા, પાટણ વાગવાની ટેવ વાળે (અને) કૂતરે ભસવાની ટેવ વાળે.

Page #188

सूत्र ४४४
४४४ इवार्थे नं- नउ - नाइ नाइ जणि जणवः ॥
इवना अर्थे' नं, नउ, नाइ, नावइ, जणि मने जणु. वृत्ति अपभ्रंशे इव शब्दस्यार्थे 'न', ' 'नउ', 'नाइ', 'नावइ', 'जणि', 'जणु'' एत्येते षट् भवन्ति । नं
अपभ्रंशमां इव मे शब्हना अर्थभां नं, नउ, नाइ, नावइ, जणि, जणु मे छ होय छे. (नेम ङे) नं६० (१) नं मल्ल - जुज्झु ससि-राहु करहि । (लुखे। ३८२ ). वृत्ति नउ
४० (२) रवि-अत्थमणि समाउलेण चक्के खंड मुणा लिअहे
शब्दार्थ रवि-अत्थमणि - व्यस्तमने ।
कण्ठे । विइण्णु - बितीर्णः । न-न । छिण्णु-छिन्नः । चक्के - चक्रवा · केन । खंड-खण्डः | मुणालिअहे - मृणाल्य1: । नउ - इव, यथा । जीवगलु - जीवार्गलः । दिष्णु - दत्तः ।
छाया व्यस्तमने समाकुलेन चक्रवाकेन कंठे वितीर्णः मृणाल्याः खण्डः : न छिन्नः, यथा जीवार्गलः दत्तः ।
૧૨૫
कंठि विष्णु न छिष्णु । नउ जीवग्गल दिष्णु ॥ समाउलेण- समाकुलेन । कंठि --
સૂરજ આથમતાં વ્યાકુળ ચક્રવાકે કમળતંતુના ટુકડો કઠમાં (=भांभां) भूञ्ज्यो पशु तोड्यो नहीं – भगे } लव आडे भागजियो.. ही धो !

उ० (३) वलयावलि- निवडण भऍण धण उद्ध-भुअ जाइ । वल्लह-विरह- महादहहाँ
थाह गवेसइ नाइ ॥ शब्दार्थ वलयावलि- निवडण भऍण - वलयावलि निपतन भयेन । धण (हे.) - नायिका । उद्ध-ब्भुअ - ऊर्ध्व भुजा । जाइ - याति । वल्लह विरह -महादहहाँ-वल्लभ विरह महाहदस्य । थाह - स्ताघम् । गवेसइ - गवेषयति । नाइ - इव ।
छाया नायिका वलयावलि निपतन भयेन ऊर्ध्व भुजा याति । वल्लभ विरह-महाहृदस्य स्ताधम् गवेषयति इव ।

Page #189

૧૨૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
વલ નીચે પડવાની બીકે નાયિકા ઊંચા હાથ રાખીને જાય છે—જાણે કે (તે) વાલમના વિરહરૂપી મોટા ધરાને તાગ તપાસી (-S) २डी छे! त्ति न वइ10 (५) पेखेविगु मुहु जिणवरहाँ दीहर-नयण-सलोणु ।
नावह गुरु मच्छर-भरिउ जलणि पवीसइ लोणु ॥ शार्थ पेक्खेविगु-प्रेक्ष्य । मुहु-मुखम् । जिणवरहों-जिनवरस्य । दीहरनयण-सलोणु-दीर्ध नयन-सलावण्यम् । नावइ-इव । गुरु-मच्छर-भरिउ
गुरु-मत्सर-भृतम् । जलणि-ज्वलने । पवीसइ-प्रविशति । लोणु-लवणम् । थाय जिनवरस्य दीर्घ-नयन-सलावण्यम् मुखम् प्रेक्ष्य लवणम् गुरुमत्सर-भृतम् इव उबलने प्रविशति ।
२नु विशण नयनाने सन 'ससव' (सा) (मे) મુખ જોઈને બહુ મત્સરથી ભરેલું “લવણ અગ્નિમાં પ્રવેશે છે. वृत्ति जणि४.० (५) चपय कुसुमहेॉ मन्झि सहि भतलु पइदउ ।
सोहइ इंदणीलु जणि कणइ बइठ्ठउ ॥ शाय चपय-कुसुमहेों-वम्पक-कुसुमस्य । मन्झि-मध्ये । सहि-सखि ।
भसलु (हे.)-भ्रमरः । पइट्ठउ-प्रविष्टः । सेाहइ-शोभते । इंदणीलु
इन्द्रनीलः । जणि-इव । कणइ-कनके । बइट्ठउ-उपविष्टः । छाय। सखि, चम्पक-कुसुमस्य मध्ये प्रविष्टः भ्रमरः कनके उपपिष्टः इन्द्रनीलः इव शोभते ।
સખી, ચંપાના ફૂલમાં પડેલો ભ્રમર સેનામાં બેઠેલા (બેસાડેલા) ઈન્દ્રનીલ જે શોભે છે. वृत्ति जणु
० (६) निरुवम-रसु पिएँ पि अवि जणु। (तु। ४०१/३ ).

Page #190

સૂત્ર ૪૪૫
लिङ्गमअतन्त्रम् |||
सिंग तंत्र.
वृत्ति अपभ्रंशे लिङ्गमतन्त्र व्यभिचारि प्रायो भवति । અપભ્રંશમાં, લિંગ ઘણી વાર
४४५
होय छे. ३६० ( १ ) गय-कु भइँ दारं तु । ( लुभो ३४५). वृत्ति अत्र पुंल्लिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । મહી. પુલ્લિ ગનુ નપુંસક થવુ.
અતત્ર એટલે કે અનિયમિત

उ० (२) अच्मा लग्गा डुंगरे हि पहिउ रडत जाइ । जो एहा गिरि-गिलण-मणु सेो किं घण घणाइ ॥ शब्दार्थ अम्मा - अभ्राणि । लग्गा -लगानि । डुगरे हि - गिरिषु । पहिउ - पथिकः । रडत-रडत् । जाइ याति । जेा यः । एहा- ईदृक् । गिरि गिलण- मणु-गिरि-गिलन-मनाः । सेो-सः । किं-किमू । धणहे (हे.) - प्रियायाः (= प्रियास् प्रति ) । धणार - धनम् इव आचरति ( = रक्षते) । छाया अभ्राणि गिरिषु लग्नानि । पथिकः रटन् याति यः ईदृक् गिरि
गिलन-मनाः सः किम् प्रियाम् रक्षते ( इति ) ।
वाहण डुगरने वणभ्यां पथि रटतो ( रटतेो) लय छे : ने भावा ડુંગરને ગળવા ઈચ્છે છે તે પ્રિયાનું શું રક્ષણ કરે (=કરવાના हते।) १
वृत्ति अत्र 'अम्मा' इति नपुंसकस्य पुंस्त्वम् । मडी अब्भा सेभ नयुसनु युसिंग ध. ६० (३) पाइ विलग्गी अंडी
सिरु ल्हसित खंवस्सु । तो-वि कटारइ हत्थडउ बलिकिज्जउँ कंतस्सु ॥ हा पाइ पादे | विलग्गी-विलग्ना (= विलग्नम् ) | अंडी - अन्त्रम् । सिरु-शिरस् । ल्हसिउ (हे.) - बस्तम् । संघस्सु - स्कन्धस्य ( = स्कन्धम् प्रति ) । तो - वि-ततः अपि । कटारइ (हे.) - क्षुरिकायाम् । इत्थड - हस्तः । बलिकिज्जउँ - बली क्रिये । कंतस्सु - कान्ताय । छाया अन्त्रम् पादे विलग्नम् | शिरः स्कन्धम् ( प्रति) खरतम् । अपि हस्तः क्षुरिकायाम् | ( एतादृशः ) कान्ताय बलीकिये |
ततः
૧૨૭

W

Page #191

૧૨૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
मांत पणे पणज्यु छ, शि२ २४५ ५२ ढगी आयु छे, (५४५) तो ये डाय (al) टारीनी ७५२ (२४) छ : (141) २ ५२ हु
બલિદાન રૂપે અપાઉં છું (વારી જાઉં છું). वृत्ति अत्र 'अंबडी' इति नपुंसकत्य त्रीत्वम् ।
मडी अंबडी मेम नसनु स्त्रीलि ययुः G० (४) सिरि चडि आ खंति फलपुणु डालइँ मोडति ।
तो वि महदुम सउणाहँ अवराहिउ न करति ।। शपथ सिरि-शिरसि । चडि आ (हे.)-आरूढाः । खंति-खादन्ति ।
फलहँ-फलानि । पुणु-पुनः । डालह-शाखाः । मोडति-मोटयंति (=भञ्जन्ति)। तो-त्रि-ततः अपि । महदुम-महाद्रमाः । सउणाहँ
शकुनानाम् । अवराहि उ-अपराधम् । न-न । करंति-कुर्वन्ति । छाया शिरसि आरूढाः फलानि खादन्ति । पुनः शाखाः भञ्जन्ति । ततः अपि महाद्रुमाः शकुनानाम् अपराधम् न कुर्वन्ति ।
માથે ચડીને ફળ ખાય છે, (અને) ડાળીઓ તેડે છે–તે થે મહાન વૃક્ષે પક્ષીઓને શિક્ષા કરતા નથી. पति अत्र ‘डालइँ' इत्यत्र स्रोलिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । मी डालइ सेभ श्रीसिनु नससि युः
शौरसेनीवत् ।।
શેરસેની પ્રમાણે. वृत्ति अपभ्रंशे प्रायः शौरसेनीवत् कार्य भवति ।
અપભ્રંશમાં ઘણી વાર શીરસેની પ્રમાણે પ્રક્રિયા થાય છે. हा सीसि सेहरु खणु विणिम्मविदु ।
खणु कठि पालंबु किदु रदिएँ विहिदु खणु मुडमालिए ।
जं पणएण तं नमहु कुसुम-दाम-कोदंडु कामहो ।। शहाथ सी स-शीषे । सेहरु-शेखरः । खणु-क्षणम् । विणिम्मविदु-विनि
मापितम् । खणु-क्षणम् । कठि-कण्ठे । पालंबु-प्रालम्बम् । किदुकृतम् । रदिएँ-रत्या । विहिदु-विहितम् । खणु-क्षणम् । मुडमालिए
४४६

Page #192

સૂત્ર ૪૪૭
૧૨૯
મુveગારિયા (=મુveખાસ્ટિા) . લં-ચત્ ! વળા-કોર | તં-તત્T નમg નમુત્તા સુમ-રામ-ક્રોવંદુ-મુક-રામ-ર૦મ્ I alwદો-મરચા छाया यद् रत्या प्रणयेन क्षणम् शार्षे शेखरः विनिर्मापितम्. क्षणं कण्ठे
प्रालम्बम् कृतम् , क्षणम् (च) मुण्डमालिका विहितम् तद् कामस्य कुसुमતાર-જોઇg નમત !
જેને પ્રેમથી પતિએ પળમાં શીશ પર શેખરરૂપ બનાવ્યું, પળમાં કંઠે પ્રાલંબરૂપ કર્યું. તે) પળમાં મુંડમાલિકા રૂપે રાખ્યું, તે કામદેવના પુપમાળાના ધનુષ્યને પ્રણામ કરો.
४४७
ઇત્યચશ્વ !
મર્યાદાની બહાર પણ વૃત્તિ કાશ્વત્તાહિ-માષ-રક્ષાનાં ચચય% મન્નતિ ચા પાદચાં “રિષ્ઠ uિz–' (કાર૬૮) રૂાયુજ્જ તથા પ્રાકૃતિ-વૈશાવી-શૌની ઘર મરા
પ્રાકૃત વગેરે ભાષાનાં લક્ષણે મર્યાદાની બહાર પણ જાય છે જેમ કે માગધીમાં રિષ્ટિ (૪૨૯૮) એમ કહ્યું છે, તે પ્રાકૃત, પિશાચી ને શૌરસેનીમાં પણ હોય છે ઉદા. (૧) વિર | તિતિ ઊભું રહે છે. વૃત્તિ : અપભ્રંશે રેચાવો વા જુનુ માધ્યાતિ મવતિ '
અપભ્રંશમાં પાછળના રેફના વિકલ્પ લેપ કહ્યો તે માગધીમાં પણ થાય છે. ઉદા. (૨) શર-નાપુશ-વંશ-માસ્ત્ર ગુમ-કાશ-વશા શરિરે ! શબ્દાર્થ શત-માનુષ-માંસ-મારા લુકમ-સä વરાયા સંવતઃ |
સેંકડે મનુષ્યના માંસથી લડાયેલે, ચરબીના સહસ્ત્ર કુંભના સંચયવાળો. वृत्ति इत्याद्यन्यदपि द्रष्टव्यम् । न केवलम् भाषा-लक्षणानां त्याद्यादेशानामपि व्यत्ययो भवति । ये वर्तमाने काले प्रसिद्धास्ते भूतेऽपि भवन्ति ।
ઇત્યાદિ બીજું પણ જાણવું. માત્ર ભાષાલક્ષણે જ નહીં, કાળવાચક પ્રત્યયેના આદેશે પણ મર્યાદા બહાર જાય છે. જે વર્તમાનકાળમાં પ્રસિદ્ધ હેય, તે ભૂતકાળમાં પણ વપરાય છે.
અથા-૯

Page #193

૧૩૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
Bal. (३) अह पेच्छइ रहु-तणओ । वृत्ति 'अथ प्रेक्षांचक्रे [ रघु-तनयः ]' इत्यर्थः ।
_ 'पछी २धुन। वश (राभे) यु' । अथ छे. Bal. (४) आभासइ रयणीयरे ।
वृत्त 'आबभाषे रजनीचरान्' इत्यर्थः । भूते प्रसिद्धा वर्तमानेऽपि ।
“નિશાચરને કહ્યું એ અર્થ છે. (વળો) ભૂતકાળમાં પ્રસિદ્ધ હિય તે વર્તમાનમાં પણ વપરાય છે). Bal. (५) सोहीअ एस वंठो । वृत्ति 'शृणोत्येष वण्ठ.' इत्यर्थः ।
'से 48 साल छमेवे। अथ छे. ४४८
शेषं संस्कृतवत् सिद्धम्
બાકીનું સંસ્કૃત પ્રમાણે સિદ્ધ वृत्ति शेष यदत्र प्राकृत-भाषासु अष्टमे नोक्तं तत्सप्ताध्यायी-निबद्ध
संस्कृतवदेव सिद्धम् ।
બાકીનું જે અહીં પ્રાકૃત ભાષાઓના પ્રતિપાદન)માં આઠમા અધ્યાય)માં નથી કહ્યું. તે સાત અધ્યાયમાં નિબદ્ધ સંસ્કૃત પ્રમાણે सिर (थाय छ). Bह. हेट-ट्रिय-सूर-निवारणाय छत्तं अहो इव वहती।
जयइ स-सेसा वराह-सास-दूरक्खया पुहवी ॥ शहाथ-हेछ-ठिय-सूर-निवारणाय-अधः-स्थित-सूर्य-निवारणाय । छ
-छत्रम् । अहो-अधः। इव-इव। वहंती-वहन्ती। जयइ-जवति । स-सेसा-स-शेपा । वराह-सास-दूरुक्खया-वराह-श्वास-दूरोक्षिप्ता।
पुहवी-पृथ्वी। छाया-अधः-स्थित सूर्य-निवारणाय अधः छत्रं वहन्ती इव वराह-श्वास दूरो
क्षिप्ता स-शेषा पृथ्वी जयति ।
નીચે રહેલા સૂર્ય (ના તાપ)ના નિવારણ માટે નીચે છત્ર ધારણ કરતી. વરાહના શ્વાસથી દૂર ઉછાળાયેલી શેષ સહિત પૃથ્વીનો જય थाय छे.

Page #194

સૂત્ર ૪૪૮
૧૩૧
वृत्ति-अत्र चतुर्थ्या आदेश नोक्तः स संस्कृतवदेव सिद्धः। उक्तमपि क्वचित्
संस्कृतवदेव भवति । यथा प्राकृते 'उरस्'-शब्दस्य-सप्तम्येक वचनान्तस्य 'उरे', 'उरम्मि' इति प्रयोगौ भवतस्तथा क्वचिद् 'उरसि' इत्यपि भवति । પર્વ પર', “ણિ ', ‘સિ;િ ‘ક’, ‘સર’, ‘ણિ . सिद्ध प्रहणम् मङ्गलार्थम् । ततो ह्यायुष्मच्छोतृकताभ्युदयश्चति ॥
આમાં, ચતુથીનો આદેશ નથી કહ્યો તે સંસ્કૃત પ્રમાણે સિદ્ધ છે. (વળી) કહેલું હોય તે પણ કેઈક વાર સંસ્કૃત પ્રમાણે જ થાય છે. જેમ કે પ્રાકૃતમાં રજુ શબ્દના, સપ્તમી એકવચનને (પ્રત્યય) અંતે લાગતાં રે, સfજ એવા પ્રયોગ થાય છે. તેમ કોઈક વાર ફરિ એમ પણ થાય છે. એ જ પ્રમાણે શિરે, લિમ, લિણિ સારે, સામ, સહિ.
સૂત્રમાં સિદ્ધ છે તે મંગલ માટે. તેથી શ્રેતાને આયુષ્મત્તા અને અયુદય (પ્રાપ્ત થાય છે).
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानु. शासनवृत्तावष्टमस्याध्वायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ।
આમ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રવિરચિત “સિદ્ધહેમચંદ્રનામક વ્યાકરણની સ્વરચિત વૃત્તિના આઠમા અધ્યાયનો ચેાથે પાદ સમાપ્ત થયા
समाप्ता चेयं सिद्धहेमशब्दानुशासनवृत्तिः प्रकाशिका नामेति । સિદ્ધહેમ વ્યાકરણની આ પ્રકાશિકા નામક વૃત્તિ પણ સમાપ્ત થઈ

Page #195

ટિપ્પણ
પ્રાસ્તાવિક
હેમચંદ્ર રચેલું અપભ્રંશનું વ્યાકરણ એક સ્વતંત્ર ને સ્વયંપર્યાપ્ત રચના રૂપે નથી. અપભ્રંશ એ પ્રાકતને જ એક પ્રકાર હોવાથી હેમચંદ્રનું અપભ્ર શા
વ્યાકરણ તેના પ્રાકૃત વ્યાકરણને જ એક ભાગ છે, અને એ પ્રાકૃત વ્યાકરણ પણ તેના સંસ્કૃત વ્યાકરણને જ એક અંશ છે: હેમચંદ્રના એ બૃહત વ્યાકરણનું નામ “સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ” કે ટૂંકમાં “સિદ્ધહેમ' “સિદ્ધહેમ' ના આઠ. અધ્યાયમાંથી પહેલા સાતમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણ છે, આઠમામ પ્રાકૃત વ્યાકરણ પ્રાકૃત અધ્યાયમાં અપભ્રંશ સહિત છ પ્રાકૃતિનું પ્રતિપાદન નીચેની યોજના પ્રમાણે થયું છે :
પહેલે, બીજો તથા ત્રીજે પાદ : વ્યાપક પ્રાકૃત કે મહારાષ્ટ્રી ચોથે પાદ સત્ર ૧-૨૫૯ : સંસ્કૃત ધાતુઓને સ્થાને પ્રાકૃતમાં વપરાતા
ધાતુઓ—એટલે કે ધાત્વાદેશ - ૨૬૦–૨૮૬ :
શૌરસેની - ૨૮૭-૩૦૨ : માગધી
૩૦ ૩-૩૨૪ : પૈશાચી
૩૨૫-૩૨૮ : ચૂલિકા-પૈશાચી - ૩૨૮-૪૪૬ : અપભ્રંશ
- ૪૪૭-૪૪૮ : પ્રાત વિશે સર્વસામાન્ય આમ અપભ્રંશના વ્યાકરણે “સિદ્ધહેમ'ના આઠ અધ્યાયમાંથી છેલ્લા અધ્યાયના ચેથા પદને પાછલે અંશ રોક્યો છે–ચોથા પાદનાં કુલ ૪૪૮ સૂત્રોમાંથી અપભ્રંશને ફાળે ૧૧૮ સૂત્ર આવ્યાં છે. - વરરુચિથી લઈને માકડેય કે અપય દીક્ષિત સુધીના બધાયે પ્રાકૃત વ્યાકરણ કાર પ્રાકૃતિનું સ્વતંત્ર, અન્યનિરપેક્ષ દૃષ્ટિએ પ્રતિપાદન નથી કરતા. પહેલાં તો સંસ્કૃતની તુલનાએ પ્રાકૃતનાં સ્થાન અને પ્રતિષ્ઠા ઘણાં નીચાં હતાં, અને એમાં સુધારે થતો ગયો ત્યારે પણ પ્રાકૃતોને સાહિત્ય અને શિષ્ટ વ્યવહારમાં મર્યાદિત વપરાશ જ હતું, એટલે પ્રાકૃતના અભ્યાસનું એવું કશું મહત્ત્વ ન હતું. આથી

Page #196

ટિપ્પણું
૧૩ જેમ સંસ્કૃતનું સ્વતંત્ર રીતે તેના તત્કાલીન સ્વરૂપનાં સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ ને પૃથક્કરણને આધારે વ્યાકરણ રચાયું, તે જ પદ્ધતિએ કે તેવી નિષ્ઠાથી પ્રાકૃતનું વ્યાકરણ રચાવાની શક્યતા ન હતી. વસ્તુત:, સંસ્કૃત જાણનાર સાહિત્યપ્રિય સંસ્કારી શિષ્ટ વર્ગને પ્રાકૃતમાં સાહિત્યરચના કરવી હોય તે તેમણે સંસ્કૃતમાં શા શા ફેરફાર કરવા જેથી સંસ્કૃત ઉપરથી પ્રાકૃત બનાવી શકાય—મુખ્યત્વે એ દષ્ટિએ જ પ્રાકૃત વ્યાકરણનિયમો ઘડાતા. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે સંસ્કૃતિને પ્રકૃતિ માની, તેના ઉચ્ચારણમાં, વ્યાકરણતંત્રમાં તેમ જ શબ્દભંળમાં થયેલા વિકારો રૂપે જ પ્રાકૃતો જોવામાં આવતી. અને પરંપરાગત પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં એવા વિકારોની જે નોંધ હોય છે તે સુક્ષ્મ પૃથક્કરણ દ્વારા તારવેલી વિગતોની વ્યવસ્થિત ગોઠવણી કરીને, કે ભાષાનું સ્વરૂપ અને હાર્દ સમજવાના આશયથી નહીં, પણ તરત નજરે ચડે તેવા પચીશપચાસ વિકાર અને ભેદક લક્ષણેની એક નોંધપોથી રજુ કરવાના આશયથી આપી હોય છે. આ પરંપરાગત પદ્ધતિને અનુસરીને હેમચંદ્ર પણ સંસ્કૃતમાંથી મુખ્ય પ્રાકૃત કેમ બનાવવું તેના નિયમો આપી, તે પછી, એ નિયમ ઉપરાંત બીજા જે કેટલાક વિશિષ્ટ નિયમો લાગુ પાઠવાથી શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી, અપભ્રંશ વગેરે સિદ્ધ થાય છે, તેની નોંધ આપી છે. આટલા વિવરણ ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે કે હેમચ દ્રના અપભ્રંશ-સૂત્રમાંઅથવા તે બીજા કોઈ પણ પ્રાચીન પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં–શાસ્ત્રીય ધોરણ પ્રમાણેનું સુક્ષ્મદશી વ્યાકરણ નહીં, પણ થોડીક, તરત જ પકડાઈ આવે તેવી લાક્ષણિકતાએની ઉપરટપકેની નેંધ જ મળે. આમ “સિદ્ધહેમ” ને માહારાષ્ટ્રીવિભાગ તેના સંસ્કૃત વ્યાકરણના પરિશિષ્ટ કે પુરવણી જે છે, તે અપભ્રંશ સહિત ઇતર પ્રાકૃતોને લગતા વિભાગો મહારાષ્ટ્ર વિભાગનાં પરિશિષ્ટ કે પુરવણી જેવા છે. જોઈ શકાશે કે અપભ્રંશવિભાગના અભ્યાસીને આગલે મહારાષ્ટ્રીવિભાગ જાણુ એ અનિવાર્ય છે.
સંસ્કૃતની જેમ પ્રાકૃતવિભાગ પણ સંસ્કૃત ભાષામાં અને સૂત્રશૈલીમાં રચેલે છે. સૂત્રોમાં તે ખૂબ જ સ ક્ષિપ્તતા અને પારિભાષિક સંજ્ઞાઓને પ્રયોગ હેય. આથી સૂત્રને અર્થ ઘટાવવા વિશિષ્ટ નિયમે આપવામાં આવે છે. આ નિયમો અને પરિભાષા સંસ્કૃત વિભાગમાં આપેલાં છે. અપભ્રંશવિભાગનાં સૂત્રો સમજવા માટે એ નિયમો અને પરિભાષામાંથી કેટલુંક જાણી લીધા વિના ચાલે તેમ નથી. સૂત્રને સમજાવવા હેમચંદ્ર પિતે “પ્રકાશિકા” નામક સંસ્કૃત વૃત્તિ રચેલી છે અને તેમાં તેમણે મુત્રમાં ગૂંથેલા નિયમનાં અપભ્રંશ ઉદાહરણો પણ આપ્યાં છે.

Page #197

૧૩૪
અપભ્રશ વ્યાકરણ
અપભ્રંશના ૨૯ થી ૪૪૬ સૂત્રોનું વિષયવાર પૃથકકરણ આ પ્રમાણે કરી શરાય :
સ્વરવ્યંજનેના વિકાર – સૂત્ર ૩૨૮, ૩૯થી ૪૦૦ ૪૧ થી ૪૧૨. (કે વનિપ્રક્રિયા-સૂત્ર) નામિક રૂપાખ્યાન - , ૩૩થ્વી ૩૫૪. સામાન્ય
- - ૩૩૦, ૩૪૪થી ૩૪૬. અકારાંત પુલિંગ– , ૩૩૨થી ૩૩૯, ૩૪૨, ૩૪૭. ધકારોત–ઉકારાંત – , ૩૪૦, ૩૪૧, ૩૪૩. સ્ત્રીલિંગ
- , ૩૪૮થી ૩૫ર. નપુસકલિંગ – ૫ ૩૫૩, ૩૫૪. સાવનામિક રૂપાખ્યાન– . ૩૫૫થી ૩૮૧. આખ્યાતિક , - ૩૮૨થી ૩૮૯. ધાત્વાદેશ
– ૩૯૦ થી ૩૯૫. અય
- ૪૦૧, ૪૦થી ૪૦૬, ૪૧૪થી ૪૨૦,
૪૨૪થી ૪૨૮, ૪૦૬, ૪૪૪. ઇતર આદેશે
૪૦૨, ૪૦૩, ૪૦૭થી ૪૦૯,
૪૧૩, ૪૨૧-૪૨૩, ૪૩૪, ૪૩૫. તતિ પ્રત્ય
૪૨૯થી ૪૩૩, ૪૩૭. કૃત પ્રત્યય – એ સૂત્ર ૪૩૮થી ૪૪૩. લિ ગ સામાન્ય સ્વરૂપ
આ નિરૂપણ કમ કેટલેક અંશ દેખીતે જ તર્કવિરુદ્ધ છે, અને તેમાં સત્રોની બને તેટલી કરકસર કરવી એ એક કારણ છે,
આ પૃથક્કરણ ઉપરથી પણ જોઈ શકાશે કે પ્રાકૃતથી જે જે બાબતમાં અપભ્રંશ જુદી પડતી હોવાનું તરત જ દેખાઈ આવે, તેવી બાબતોની અહીં હેમચંદે ઠીકઠીક અવ્યવસ્થિત એવી એક યાદી બનાવી છે.
- - ૪૪૬.
સૂત્ર ૩૨૯. એક વરને સ્થાને બીજે વરઃ
અહીં ઘણી વાર મૂળના એક સ્વરને સ્થાને અપભ્રંશમાં કઈ પણ બીજે સ્વર આવતું હોવાનું કહ્યું છે. આગળ ઉપર ૪૪૫મા સૂત્રમાં જુદી જુદી પ્રાકૃતનાં લક્ષણે તેમની ભાષાની કે અર્થની યાકરણુકારે બાંધેલી મર્યાદાની બહાર પણ

Page #198

ટિપ્પણ
૧૩૫
જોવા મળતાં હાવાનુ કહ્યું છે. આવી આવી વસ્તુઓ પર’પરાગત અપભ્રંશ વ્યાકરણુની પદ્ધતિ અમુક અંશે સ્થૂળ કે શિથિલ હોવાથી દ્યોતક છે. યાકરણના નિયમ એટલે કહેલી શરત અને મર્યાદાએની અંદર આવતી બધીયે ટનાઓને લાગુ પડતું એક સામાન્ય વિશ્વાન. સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ તેમાં અપવાદ ન હોય. અપવાદ માં તા ીજા કોઈ નિયમને—જુદી શરતે ને મર્યાદાઓના સૂચક હોય. અથવા તેા તે કોઈક બાહ્ય પ્રભાવનું પરિણામ હાય. એક સ્વરને સ્થાને કઈ ઘરતાએ બીજો સ્વર આવે છે કે શા કારણે એક ને બદલે બીજું લિંગ પ્રયેાજાય છે એની સમજને અભાવે જ ઉપર કહ્યાં તેવાં વિધાતા કરવાનાં રહે. એના ઉપરથી એમ ન સમજવું કે અપભ્રંશમાં થેડીધણી અવ્યવસ્થા કે શિથિલતા ચાલતી. અવ્યવસ્થા કે શિથિલતા કાઈ પણ ભાષામાં ન ચાલે—ન હાય. ખરી રીતે આવી ખાખતમાં નિરીક્ષણુ કે વી`કરણ જ ખામીવાળુ હોય છે. વ્યાકરણકાર અમુક સામગ્રીના પોતાના વગીકરણમાં સમાવેશ નથી કરી શકયા-એનુ પૃથક્કરણ એટલે અરશે. અધૂરું છે એમ જ સમજવું.
ઘણી વાર દેખાતા અપવાદો કાં તે ભાષાની આગલી અને પાબ્લી ભૂમિકાની અથવા તેા છે કે વધારે મેલીએની સામગ્રીની ભેળસેળને આભારી હાય છે. હેમચંદ્રે અપભ્રંશ વ્યાકરણ રચવા માટે ઉપયેાગમાં લીધેલી સામગ્રી ભિન્નભિન્ન સમયગાળાની અને ભિન્નભિન્ન પ્રદેશની હતી, એટલે તેના પ્રતિપાદનમાં વિકા અને અપવાદે આવ્યા વિના ન જ રહે.
અપભ્રંશમાં દેખાતી શૌરસેની અને માહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતની છાંટ
આ ઉપરાંત વૃત્તિમાં, કાઈ વાર વિશિષ્ટપણે અપભ્ર'શ ને બદલે માહારાષ્ટ્રી કે શૌરસેની પ્રયાગ પણ થતા હેાવાનુ કહ્યું છે. ખરી રીતે તે આના અથ એટલે જ થાય કે અપભ્રંશ ભાષામાં ગૂંથાયેલી રચનાઓમાં કવચિત્ પ્રાકૃત કે શૌરસેની રૂપે પણ વપરાયેલાં છે. અને પ્રસિદ્ધ અપભ્રંશ સાહિત્ય જોતાં પ્રાકૃત અસરનું મૂળ શું છે તે સમજાઈ જશે. અપભ્રશમાં માત્ર પદ્યસાહિત્ય જ છે. અને અપભ્રંશ કાવ્યેામાં અપભ્રંશ છંદો ઉપરાંત કેટલીક વાર વિશિષ્ટપણું પ્રાકૃત ગણાતા ગાથા, શીર્ષક, દ્વિપદી વગેરે તેમ જ અક્ષરગણાત્મક વૃત્તો પણ વપરાયાં છે. આવા છ દેશની ભાષા પ્રાકૃતબહુલ હૈાય છે. આ ઉપરાંત અપભ્રશ છટ્ઠામાં કેટલીક વાર છ દાભંગથી બચવા માટે પ્રાકૃત રૂપ વપરાતું. ઘણા અપભ્રંશ શબ્દોને અત્યાક્ષર લઘુ હોય છે, પ્રાકૃત શબ્દાના ગુરુ. એટલે જ્યાં છંદ-સકટ લાગે ત્યાં કોઈ વાર અંત્યલલ્લુ અપભ્રંશ રૂપને બદલે અયગુરુ પ્રાકૃત રૂપ વાપરી કવિ નભાવી લેતા. અપક્ષને બદલે કયાંક પ્રાકૃત પ્રયેાગ થતા હોવાનુ આ જ રહસ્ય છે.

Page #199

V
hy
V
૧૩
અપભ્રંશ વ્યાકરણ - શૌરસેની પ્રભાવને જેમ અહીં ઉલ્લેખ છે તેમ અપભ્રંશવિભાગના છેલા (= ૪૪૬માં) સૂત્રમાં પણ અપભ્રંશમાં ઘણી વાર પ્રક્રિયા શૌરસેનીની જેવી થતી હોવાની વાત કરી છે. આના ખુલાસા માટે સૂત્ર ૩૯૬ ઉપરનું ટિ૫ણ જુઓ. ઉદાહરણમાં સ્વરપરિવર્તન આ પ્રમાણે છે :
રૂ>s, ગ = > વુ, ૨ બાબ : વીજા> વળ>; a>, રદ્દ, હિ
>g : થi> ૩> કે વાદ્>વાણા. વાહ
> = gષ્ઠ>દિ તૃળ>g >; : પૃષ્ઠ>વિદ; >તિષ્ણુ સુકૃતમUદુ >>g : ga>પુષ્ટિ
: gss>દ્ધિ, વિદિ, gટ્ટ રૂ : fસૂવ>વિનવું > રૂઢિ : વરુન:>જિનિક g>શું ? જેવા>ટી v>૩ સેવા>સ્ટિ ગૌ> : >mોરિ
>18 : શૌરષ્ટ્રાર
>; : જ>ોરિ, જરિ ભાષામાં થતાં પરિવર્તન નિયમબદ્ધ કરી શકાય તેટલા વ્યવસ્થિત હોય છે, જ્યારે ઉપર્યુક્ત ફેરફારો અપભ્રંશમાં સાવ અતંત્રતા પ્રવર્તતી હતી કે શું, એવી શંકા ઊભી કરે તેમ છે. ખરી રીતે તે આ ફેરફારો જે રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે તે રીત જ વાંધાભરી છે. જુદાંજુદાં બળો ને વ્યાપાર દ્વારા સિદ્ધ થયેલા ફેરફારોની ઉપરનાં ઉદાહરણમાં ભેળસેળ કરી દીધેલી છે. 8 ના અ, રૂ
ને , સ્ટ્ર ના રુ, દૃષ્ટિ; 9 ને , રૂ; ને ; બૌ ના અ૩, થો; અને શ, રેં ના જ, રૂ એ પરિવત’ને ક્રમિક ધ્વનિવિકાસનું પરિણામ છે, જ્યારે વાહૂના વાણા, વાદ; વૃzમુના છકારાંત પ. પતિ, અને રાજાના દ, દર એ પરિવતને સાદશ્યમૂલક છે. કમિક અવનિપરિવતનમાં પણ

Page #200

ટિ પણ
૧૩૭
શબ્દાર સે રહેલા >, ઓષ્ઠય વ્યંજને પછી ૪>, ઇતર વ્યંજને પછી બોલીભેદે >ફ કે > અને અપભ્રંશના એક પ્રકારમાં – અવિકૃત (લેખન પૂરતો જ–તેનું ઉચ્ચારણ તે “રિ જ હતું ); શોના બેલીભેદે કે સમયભેદે કર ને શો; ને સારૂ દ્વારા દુ ને વિશ્લેષ દ્વારા સ; પ્રાકૃત ભૂમિકાના અંત્ય દીર્ઘ સ્વરે અપભ્રંશમાં હસ્વ બનતાં, વાહૂાનું વા; રોનું ગરિ કે ;િ ભૂમિકાભેદે વળ ને કેળા, તથા છે, જીદ્દ ને ત્રિ; એ રીતે બેલાભેદ કે પ્રક્રિયાભેદને આધારે ક્રમિક ધ્વનિપરિવતને વ્યવસ્થિત રૂપે સમજી - શકાય. સાદશ્યમૂલક પરિવર્તનમાં પુલિંગ વાહૂ અને નપુંસકલિંગ વૃકદમ બીજા કઈ અંગેના સાથે સ્ત્રીલિગ બનતાં તેમને અંત્ય સ્વર સ્ત્રીલિ ગ અંગને અનુરૂપ બને છે. રિવર નું દિર ને બદલે જદ, રન્ન થાય છે તે બીજા ઉકારાંત ને અકારાંત અવ્યના સાદક્ષે એમ અનુમાન કરી શકાય. સરખાવો વિના>વિષ્ણુ, બઘ> g, સદ્દ>Ė, જેથુ, તેણુ વગેરે, મનુ, તથા પર, અવસ, જેમ, તેમ વગેરે, નિહ, તિg વગેરે.
આગલી આવૃત્તિઓ તથા હસ્તપ્રતામાં વાર એ પાઠ છે, પણ પ્રાકૃત 'ઉચ્ચારણ પ્રમાણે એ અશકય છે. પ્રાકૃતમાં સંયુક્ત વ્યંજન પૂર્વેને દીર્ધ સ્વર વિના અપવાદે હસ્વ હોય છે. એટલે વર એ પાઠ રાખ્યો છે. મૂળે લાગ્યું, જાવું = જાવ્યમ હોવાની શંકા રહે છે. હસ્તપ્રતમાં જ ને વ નો સંભ્રમ સહજ છે. પ્રાચીન ટીકામાં તથા તેને અનુસરીને મિશેલ અને વૈદ્ય , વીળની પ્રકૃતિ તરીકે સંસ્કૃત વેળી આપે છે. ઈંકારાંત સ્ત્રીલિંગ સકારાંત બની ગયાને કઈ દાખલ આના સમર્થનમાં ટાંકી શકાય તેમ નથી. એટલે અહીં મૂળ શબ્દ તરીકે વો સ્વીકાર્યો છે. દિવા, બ્રિષ્ટિનરના મૂળ તરીકે વેદ્ય વિઝન આપે છે તે બરાબર નથી. ટાલા૧૪પમાં હેમચંદે આપેલો વજૂન સ્વીકારીએ તે જ એ શ્વાળાને દત્તનું ઉદાહરણ બની શકે. તળુ, તિg, તgની જેમ સુહૃદુ, સુwદુ (કે સુ૩), સુદુ એવી અપેક્ષા રહે છે.
૩૩૦ આ સત્રથી અપભ્રંશ રૂપાખ્યાનની વિશિષ્ટતાઓનું નિરૂપણ શરૂ થાય છે. પહેલાં નામિક રૂપાખ્યાન લીધું છે અને તેમાં નિરૂપણને કમ એ છે કે વિભક્ત પ્રત્યય લાગતાં નામિક અંગના અંત્ય સ્વરમાં શા શા ફેરફાર થાય છે તે ૩૩૦થી ૩૩૫ સુધીનાં સુત્રોમાં આપ્યું છે, ને પછીનાં સૂત્રોમાં સંસ્કૃત વિભક્તિપ્રત્યનું અપભ્રંશમાં કેવું રૂપાંતર થાય છે તે દર્શાવ્યું છે.
શેને માત્ર અગમાં થયેલ ફેરફાર ગણુ અને શેને વિભક્તિ પ્રત્યય ગણુ તે અંગેની હેમચંદ્રની દૃષ્ટિની ચર્ચા માટે જુઓ સત્ર ૩૩૧ ઉપરનું ટિપ્પણ.

Page #201

૧૩૮
અથશ વ્યાકરણ
આગલા સત્રમાં આપેલા નિયમની જેમ પ્રસ્તુત સત્રમાં આપેલે નિયમ પણ સ્થૂળ સ્વરૂપને છે. ઉદાહરણોમાં અકારાન્ત પુલિંગના પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધન એકવચનમાં ઢોર, નાના (વારિબા, તીણ)માં અને તેના પ્રથમ બહુવચનમાં ઘોટા અને વિવિધ માં નામના અંત્ય હસ્વ સ્વર(બ)ને દીર્ધ (શા) થતો હોવાનું ગયું છે, જ્યારે તે જ રીતે અકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ પ્રથમા દ્વિતીયા અને સંબંધન એકવચનમાં મળિ, પુત્તિ, મરિત્ર અને પટ્ટ (°ફેદ, વાજમાં દીધ (શા, ને હસ્વ (, ફુ) થયે છે. આગળ ૩૪૪ સૂત્ર પ્રમાણે અપભ્રંશમાં પ્રથમા (સંધન) અને દ્વિતીયાના પ્રત્યય લુપ્ત થાય છે–એ વિભક્તિઓમાં કશો પ્રત્યય લાગતો નથી એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. ખરી રીતે તે અકારાન્ત પુલિંગ રૂપમાં અંગને અંતે ઘણી વાર અને બદલે આ હોય છે તે સ્વાર્થિક જ પ્રત્યય દ્વારા થયેલા અંગવિસ્તારનું જ પરિણામ છે. રાકટ પરથી સારું થાય અને ૪ પ્રત્યય લાગતાં રામદ પરથી રામજી દ્વારા સામા થાય
સ્ત્રીલિગ અંગમાં અંત્ય સ્વર હસ્વ હોય છે તે અપભ્રંશની એક અગત્યની લાક્ષણિકતા છે. સૂત્ર ૩૨૯ ઉપરના ટિપ્પણમાં કહ્યું હતું તેમ અપભ્રંશમાં અત્ય સ્વર હસ્વ ઉચ્ચારવાનું પ્રબળ વલણ છે. આમ દીધને હસ્વ અને હસ્વને દીધ થાય છે તેની પાછળ અમુક ચોક્કસ નિયમ રહેલા છે અને તે સાવ જુદી જુદી પ્રક્રિયાને આભારી છે.
સામા. વારિકા, રીફા વગેરે દ્વારા હેમચંદ્રીય અપભ્રંશનું એક મહત્ત્વનું લક્ષણ છતું થાય છે. રામ પરથી પ્રથમા એકવચનમાં સારુ તેમ સામટક પણ થાય છે. વખત જતાં સામા જેવાં આકારાંત રૂપે ખડી બેલી જેવી હિન્દી બેલીઓમાં (જેમ કે ઘોણ, રણા) અને રામરો જેવાં કારાંત રૂપે (જેમ કે ઘોડે,” “છોકરા' ગુજરાતી, બ્રિજ જેવી ભાષામાં લાક્ષણિક બની જાય છે. હેમચંદે આપેલાં ઉદાહરણેમાં ગાકારાંત રૂપવાળાં તેમ સરકારાંત રૂપવાળાં એમ બંને છે. એટલે આશરે અગીઆરમી શતાબ્દીથી તે આ જાતના ભેદનાં બીજ ફરી ચૂક્યાં હતાં એ સ્પષ્ટ છે. ઉદાહરણમાં પ્રથમા એકવચનનાં સાકારાંત રૂપ માટે જુઓ ભૂમિકામાં વ્યાકરણની રૂપરેખા.
ઉપર કહ્યું છે તેમ વિકપે સ્વાર્થિક ર ઉમેરાઈને ઘણું યે નામે (અને ખાસ કરીને વિશેષણે અને કૃદંત)નાં, અપભ્રંશમાં બબે અંગ થતાં અને તેમને વિભક્તિપ્રત્યય લાગી પાંત્ય છે અથવા ભા ધરાવતાં બેવડાં રૂ થતાં. એ જ રીતે અંગને અંતે (ને) કે રુ (નોને અને ક (જુને) કે ૩ (નવ)ને વિકપ હતો. છંદની અનુકૂળતા પ્રમાણે આમાંથી એક કે બીજું રૂપ વપરાતું આ કારણે પણ અંત્ય સ્વરનું માન અનિશ્ચિત કે શિથિલ હોવાની છાપ ઊભી થાય તેમ છે.

Page #202

ટિપ્પણ
૧૩૯૩૩૦/૧. “પણ”ને ઢાલે આ૫ણું પ્રાચીન સાહિત્યમાં જણતા છે. કેટલાક ચાલુ ગવાતાં સીમંતનાં ગીતામાં ધણું સીમંતિની માટે વપરાય છે, અને ઢોલામારૂની લેકકથાનું નામ કોણે નથી સાંભળ્યું ?
સારુ (હિં. નાડું) એ નાવડુનું ટૂંકું રૂપ છે. નાવરૂ<નરવ સંસ્કૃત જ્ઞાનું કમણિ વર્તમાન ત્રીજે પુરુષ એકવચન છે. ગુજરાતી “જાણે'ની જેમ જ તે ઉપ્રેક્ષા સૂચવવા વપરાય છે. ગુજરાતીમાં પુ. વાસવદૃન નહી, પણ શ્રી. s >સવમિ-કસોટી' આવ્યું છે.
આવા જ ભાવના અપભ્રંશ પદ્ય માટે જુઓ પરિશિષ્ટ'.
છંદ : ૧૦ (૩૪+૩+ ૩)/૧૦=૪+૪+ ૨). પહેલા ચરણમાં દસને બદલે નવ માત્રા છે ત્યાં પાઠ ત્રુટિત હેય.
૩૨/૨. સ્વાથિક સુ પ્રત્યય (જુઓ સૂત્ર ૪ર૯) પાછળના સમયના અપભ્ર શની લાક્ષણિકતા જણાય છે. ચારણી અને જૂના લેકગીતની ભાષામાં (અને તેને અનુસરીને અર્વાચીન કાવ્યભાષામાં પણ) તેના લાઠ, લઘુતા કે કોમળતા સૂચવતા કે છંદ-પૂરક પ્રયોગ છુટથી થયા છે. હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણેમાંના સ્વાર્ષિક ૪ વાળા શબ્દો માટે જુઓ ભૂમિકામાં વ્યાકરણની રૂપરેખા.
દિયુક્ત અને રવાનુકારી સરવદને અર્વાચીન ગુજરાતી “દવાડ', “દઠવડી', “દવડવું'.. “દડબડ, દડબડવું' સાથે સંબંધ છે. એ સાથે “ગડબડ', “તડબઠ', “લથબથ'. બલદબદ', “કલબલ' અને “સબસ' જેવા, તથા “તરવર', “ચળવળ', “ટળવળ, સળવળ' જેવા દિક્તિમૂલક શબ્દનું ઘડતર સરખાવી શકાય. વિદ્યાનું મૂળરૂપ કપિત વિમાન (=વિ+માનું ભૂ.કૃ. નામ તરીકે વપરાયેલું) સમજવું. જેમ કમાત એ ક+માનું ભૂ.કૃ. છે.
છદ : દેહા. માપ ૧૩ (= ૬ +૪+ + કે -)/૧૧ (= ૬ +- - + ૦. કે ૬ +--+ - ). મોટા ભાગનાં ઉદાહરણો આ જ છંદમાં છે, એટલે આ પછી દેહા સિવાયને છંદ હોય ત્યાં જ તે દર્શાવ્યો છે. છંદ વિશે કશું કહ્યું ન હોય ત્યાં દોહા છંદ સમજ.
૩૩૦/૩. માતાની–સંભવતઃ વેશ્યામાતાની, અક્કાની, પિતાની પુત્રીને ઉદ્દેશીને ઉક્તિ ભેજકૃત શંગારમ જરી કથા” જેવી કૃતિઓમાં, કેવી યુક્તિથી પુરુષને વશ કરી તેનું દ્રવ્ય હરી લેવું તેનું ધંધાદારી શિક્ષણ અા વેશ્યાને આપે છે, એ. વિષય છે.

Page #203

* ૧૦
અપશ વ્યાકરણ
૩૩૦/ક. મુસિમ “અનિયમિત' રીતે ઘડાયો છે. મનુષ્યનું કા અપૂર-, પુષ-ની અસર નીચે. નછૂક-નું મુળર-, અને ભાવવાચક –રૂા- (ત્રી.) પ્રત્યય લાગી મુળસિમ = મનુષ્યવ.
૩૩૧. હેમચંદ્ર, ઘણું ખરું (અંગ+ઉમેરણ) એવી રીતે નામિક રૂપ છૂટું પાડી શકાય ત્યાં જ ઉમેરણને વિભક્તિ-પ્રત્યય ગણતા જણાય છે. અને જ્યાં માત્ર અંગને અંત્ય સ્વર જ વિકાર પામ્યો હોય ત્યાં માત્ર અંગવિકાર થયેલે અને વિભક્તિ-પ્રત્યય લુપ્ત થયેલો માને છે. આમાં એક સપ્તમી એકવચનનું રૂપ અપવાદ જણાય છે. આથી અકારાંત પુલિંગ-નપુસકલિંગના પ્રથમ એકવચનમાં વાસુ જેવાં રૂપ ન., કરું–ના આ ત્ય અકારનો ઉકાર બનતાં સિદ્ધ થયાં છે અને તેમાં પ્રથમ એકવચનને કોઈ પ્રત્યય લાગેલે નથી એવું પ્રતિપાદન છે. પુંલ્લિંગ પ્રથમા બહુવચનમાં પણ ન જેવામાં પ્રત્યય લુપ્ત ગણી અંત્ય સ્વર દીર્ધ બન્યો ગણ્યો છે.
ઐતિહાસિક તેમ જ અર્વાચીન પૃથક્કરણની દષ્ટિએ પ્રથમાના ૩, પ્રત્યય જ ગણાય. સં. નર > પ્રા નો (સં. નો ચાર જેવામાં વપરાતા નંદના સંધિરૂપ ઉપરથી) અને નરેના અંત્ય શોનું ઉચ્ચારણ નબળું પડતાં દ્વારા
એ જ પ્રમાણે . રમઝ>મઢનું ઘમરો ને પછી વામણુ નઃ નું ના. નાવરૂ<પ્રા. નટવરૂએ સં. જ્ઞાનું કર્મણિ રૂપ છે મૂળ અર્થ “જણાય છે.”
ઉદાહરણને વિષય સૂચવે છે કે એ કોઈ જૈનેતર–બ્રાહ્મણીય પરંપરાની -રામાયણવિષયક અપભ્રંશ રચનામાંથી લીધેલું ઉદ્ધરણ હોવાનું જણાય છે. છ દ
જોતાં એ મૂળરચના અપભ્રંશ પોરાણિક કાવ્યોની જેમ સંધિબદ્ધ હેય. છ દ ષટપદી. પ્રકારને ૧૨+૮+૧૨ (પહેલું-બીજુ, ચોથું પાંચમું ને ત્રીજુ-છઠુઠું ચરણ પ્રાસબદ્ધ) એવા માને છે સંધિ-કડવક-યમ માં વહેચાયેલા અપભ્રંશ મહાકાવ્યમાં કડવકને અંતે આવતી (પ્રાચીન ગુજરાતીના વલણ જેવી) ઘરામાં ઉપરના જેવી ષટ્રપદીઓ વપરાતી. બ્રહ્મણીય પરંપરાની કોઈ અપ િશ કૃતિ હજ મળી નથી, એ દષ્ટિએ પ્રસ્તુત ઉદાહરણનું સારું એવું મહત્ત્વ છે. ચતુર્મુખ (અપ. ચઉમુહ; નામે એક
૫ શ મહાકવિ ઉટલે તથા તેની રામાયણ-મહાભારત-વિષયક રચનાઓમાંથી ચણે મળે છે તે જોતાં, તેમ જ “ચઉમુહુ’ એવી નામમુદ્રા જોતાં, આ ઉદાહરણ ના રામ ચણમાંથી લેવાયું હોવાની ઘણું સંભાવના છે.
૩૦. વિભક્તિ-પ્રત્યયોને સૂત્રોમાં નિર્દેશ ‘પ્રથમ એકવચન' વગેરે રૂપે નથી થતો. તે માટે ખાસ સંજ્ઞાઓ યોજેલી છે. આ પારિભાષિક સંજ્ઞાઓ નીચે

Page #204

પ્રમાણે છે :
પ્રથમા
દ્વિતીયા
નિ (=સ્)
अम्
તૃતીયા ar (= 871)
ચતુથી કે (= T)
પંચમી ઇન્નિ (=સ્)
એકવચન
પડી ૬૧ (=અમ્) સપ્તમી દિ(= રૂ
ટિપ્પણ

બહુવચન
નયૂ (=અમ્)
રાત (=(સૂ)
भिस्
भ्यस्
..
आम्
सु
સૂત્રમાં પુલ્લિંગ પ્રથમા એકવચનમાં નામના અંત્ય સ્વર છે તે ખલે વિકર્ષે ઓ થતા હેાવાનુ કહ્યું છે. સ ્ ને બદલે નો. ખરી રીતે તે રસ્તે રૂપ શુદ્ધ પ્રાકૃત છે અને માત્ર જ્ઞ ્ એજ શુદ્ધ અપભ્રંશ છે. પણ ઉપર કહ્યું તેમ અપભ્રંશ *ાવ્યેામાં વચ્ચે વચ્ચે કાઇ કાઇ અંશમાં પ્રાકૃતપ્રચુર ભાષાના ઉપયેગ થતા, તથા છંદની જર્શારયાત હોય ત્યાં અપત્ર શને બદલે પ્રાકૃત રૂપ મુકાતું. પાછળ ભારવાચક વિ (=વિ) હોય ત્યારે પણ સધિ પ્રભાવે એકારાંત રૂપ વાપરવાનું વલણ હતુ. એટલે ખરેખર તા આકારાંત રૂપા અપભ્રંશમાં થતા પ્રાકૃત રૂપાના મિશ્રણનાં જ સુચક્ર છે.
૧૪૧
નો અને માઁ નાભિક રૂપે નથી, સાવ નામિક છે, જ્યારે અહી' તા નામિકરૂપાખ્યાન પ્રસ્તુત છે. પહેલાખીન્ન પુરુષ સર્વનામેાનાં તથા ઇતર સનામાનાં કઈ કઈ રૂપના અપવાદે, સનામેાનાં રૂપાખ્યાન નામ જેવાં જ છે.
૩૩૮ના ઉદાહરણુમાં પણ આવુ છે.
૩૩૨. (૧). ઝાકનું મૂળ વૈદિક થામ ‘સ્થાન’ છે. થામ-ઠામ-ઠાવું-ટાક.. પ્રશિષ્ટ સ ંસ્કૃતમાં ન જળવાયા હોય પણ વૈદિક ભાષામાં હોય એવાં કેટલાંક રૂપે, શબ્દો, પ્રત્યયા અને પ્રયાગૈા અપભ્રંશમાં મળે છે. અપભ્રંશના પાયામાં રહેલી મેલી. એમાં વૈદિક સમયની ખેાલીએના પર પરાએ વારસા જળવાયા હેાવાના આ પુરાવા છે. કાર રૂપ મધ્યદેશીય છે. ગુજરાતીમાં મૂળને મકાર જળવાઈ રહે છે. એટલે પશ્ચિમી રૂપ ૪ામુ થાય, અર્વાં. ગુજ. ‘ઠામ.’

Page #205

અપભ્ર'શ વ્યાકરણ
૩૩૨. (૨). પિત્રુ એ પ્રત્યયલુપ્ત થષ્ઠીનું રૂપ છે. (જુએ સૂત્ર ૩૪૫), છંદખાતર વિત્ર-મુન્દ્-મજી સમાસને તેાડી વચ્ચે લોયંત્તિઓૢ મૂકી દીધા હાય એવુ લાગે.
૧૪૨
૩૩૩. પ્રાકૃત-અપભ્રંશમાં સ ંસ્કૃતની ચતુર્થી અને ષષ્ઠી એક બની ગઈ છે, એટલે અહીં ચતુથી અર્થ છે. બિહા=બિ ્+ હા. TMિ-<સ. વિવલ. દિસ્વરાંતગ ત જૂના લેપનાં બીજા ઉદાહરણ માટે તથા -ટૂ->-- એ પરિવતન માટે જુએ ભૂમિકામાં વ્યાકરણુની રૂપરેખા.
महु
વયંસેળ, સફેન, સાબ, નળંતિપ્ અને જ્ઞાિક પ્રાકૃત ભૂમિકાથી ચાલ્યાં આવેલાં રૂપેા છે. અપભ્રંશ માટે પત્રતંતે, રહે, તારૂં, ગતિદે અને નઃબિક એવાં રૂપ લાક્ષણિક ગણાય. એ રીતે આ દોહાની ભાષા પ્રાકૃત તરફ ઢળતી છે. તાળ નળંતિમાં ફળ- ક્રિયાપદને યોગે મવિભક્તિને બદલે સબંધવિભક્તિના પ્રત્યય વપરાયા છે. સંસ્કૃતની અને અપભ્રંશની સંબંધવિભક્તિના અલગ અલગ પ્રદેશો હતા. અપભ્રંશના કેટલાક વિશિષ્ટ પ્રયાગા માટે જુએ ભૂમિામાં ‘વ્યાકરણ'ની રૂપરેખા.
૩૩૪. આ સૂત્રમાં નામના અંત્ય સ્વરનું જ પરિવર્તન નહીં', વિભક્તિપ્રત્યય સહિતના અન્ય સ્વરનું પરિવર્તન આપેલું છે. રૂ (હિ) અને ૬ (7È ) એમ એ પ્રત્યયેા છે, તેના ખુલાસા એવા છે કે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના સપ્તમી એકવચનને – ્ અપભ્રંશમાં શરૂઆતમાં હસ્વ (−હૈં) બને છે અને પછીથી રૂ. આ પરિવતન પ્રથમા એકવચનના −ો>-છો >-૩ તે મળતુ છે. જુ ભૂમિકામાં ‘ વ્યાકરણ ’ની રૂપરેખા.
घल- - ૐવુ, નાખવું' અથ અર્વાં. ગુજ.માં બદલાયા છે. ‘ધાલવુ’ એટલે ‘ખાંસવુ''. ‘નાખવું”ના ફેંકવુ' અને ‘ખાંસવુ” એ એ અર્થા પણ આ સંબંધમાં ધ્યાનમાં લેવા જોઈ એ.
71
સંમાળમાં આખ્યાતિક અંગને પ્રત્યય સાથે જોડનારા સયાજક સ્વર તરીકે ત્ર નહીં, પણ ર્ છે (જુએ ‘વ્યાકરણ'). છંદમાં – એવા અતવાળા શબ્દ જોઈતા હૈાય ત્યારે કેટલીક વાર એ વપરાય છે. પ્રાકૃતમાં ૬ વાળાં રૂપાને વિશેષ પ્રચાર હતા. મૂળે હૈં સસ્કૃત દસમા ગણુના –ત્રયમાંથી ઊતરી આવ્યે છે, વરાĚ - પુલિ`ગને બદલે નપુસકલિંગ : જુએ સૂત્ર ૪૪૫ તથા ‘વ્યાકરણ.’
-
૩૩૫ ‘ખેડી' એ દ્રમ્મ, કાકિણી, વરાટિકા કે કપર્દિશ (= ‘કાડી”) વગેરે જેવા પહેલાં પ્રચલિત એક ચલણી સિક્કો હતા. ૨૦ કાઢાની એક કાર્રાહ્મણી કે મેઠી મધ્યકાળમાં થતી.

Page #206

ટિપ્પણુ
૧૪૩
૩૩૬. આ સૂત્રથી હવે વિભક્તિ-પ્રત્યયેાનુ પરિવતન અપાય છે તે ૩૫૯ સુધી ચાલુ રહે છે.
પ્રાપ્ત અપભ્રંશ સાહિત્યમાં પુલિંગ પંચમી એકવચનમાં દુ કે દ્દો પ્રત્યયાંત રૂપા જ મળે છે. મૈં પ્રત્યયાંત રૂપા મળતાં નથી.
જૂનાં મૂળને ઋકાર જળવાઈ રહ્યો છે. જુઓ ‘વ્યાકરણ’. વત્તે, જરેફ્—આવાં રૂપા માટે ૩૩૪માં સંમાળેક્ ઉપરનુ` ટિપ્પણું જુએ.
નવ એ ક્રિમનું રૂપાંતર છે (સૂત્ર ૯૭); ક્રિમ માટે જીએ સૂત્ર ૪૦૧. સૂક્ એ નામ ચૂ ધાતુ પરથી પ્રાકૃત-અપભ્રશ ભૂમિકામાં સધાયેલુ છે. જીએ ‘વ્યાકરણું.’
૩૩૮. સંસ્કૃતના ૬-અતી અંગેા (મનસ, સરલઃ) ઉપરથી ષષ્ઠીને ફૈ (કે "દું) પ્રત્યય ઊતરી આવ્યે છે (મળતો, સમો>મળતા, સદ્દા). 'દુની અસર નીચે સં. નનસ્ય પરથી થયેલા પા. જ્ઞળક્ષ્યનું અપભ્રંશમાં નગરવુ થયું અને કેટલાક સાવ નામિક રૂપોમાં સાર એકવડેા થતાં "સુ પ્રત્યય સધાયા (તસ્મુ> સમુ). હેમચંદ્ર °ૐ પાંચમી પૂરતા જ આપે છે. પણ સાહિત્યમાં ષષ્ઠીના તરીકે યે તે સુપ્રચલિત છે.
પ્રત્યય
તલુ સુજ્ઞળક્ષુ-પ્રાકૃત-અપભ્ર’શમાં ષષ્ઠી એ સંસ્કૃત ચતુથી અને ષષ્ઠી 'તેનું કામ કરે છે.
વૃદ્ધિ
બલિદાન આપવું'. ‘સ્વિરૂપ' કમ‘ણિ વર્તમાન પહેલે પુરુષ એકવચન. સરખાવા ૩૮૯ (૧).
૩૩૯. સ. સુ-મતી અંગેાનું ષષ્ઠી બહુવચનમાં સામ્ થાય; પ્રાકૃતમાં કું. પછી ૐ, સતુ અપભ્રંશમાં સામાન્યતઃ સરું થાય છે ... (સૂ. ૪૧૯), પશુ અહીં સદ્ એમને એમ વપરાયું છે. ગોધિારત. ઉદાહરણ એક અન્યોક્તિ છે. વાત સંગ્રામ ખેલતા સુભટની છે. માં તે તેમની સહાયતાથી સ્વામી વિજય મેળવે છે, કાં તે તેએ સ્વામીની સાથે જ પડે છે.
૩૪૦. ૩૪૦, ૩૪૧, ૩૪૩ એ સુત્રા ઋકારાંત-કારાંત અગા વિશે છે. સાહિત્યમાં અકારાંત નામેાનાં પણ પ્રત્યયાંત જખ્ખી બહુવચનનાં રૂપો મળે છે. ૩૪૦. (૨) ના એ ઢોલ્હા સામાની જેમ પ્રથમાદ્વિતીયા એકવચનનું આકારાંત રૂપ છે. ઉત્તરાર્ધામાં જ સુત્તર જેવુ રૂપ સાથેાસાથ વપરાયુ છે એ યાનમાં રાખવાનું છે. દિ ને બદલે ૢિ (એક માત્રા) છંદ જાળવવા, પ્રાચીન

Page #207

૧૪૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
સાહિત્યમાં ધવલ (= જાતવાન બળદ)ને જાતવાન સ્વામીભક્ત સેવકના પ્રતીક તરીકે અન્યક્તિઓમાં વાપરવાની પ્રથા હતી. ૩૪૧. (૧) -દેશ્ય છે. ગુજરાતમાં સૌરાષ્ટ્રમાં મેલવું” = “મૂકવું
એ સંસ્કૃત ચતુહીને સ્થાને ષષ્ઠી છે. UP–માં ગoથ–ને આ સ્વર લુપ્ત થયેલ છે. વિશેષ માટે જુઓ સ. ૩૬૮ ઉપરનું ટિપ્પણ. અન્ન- ઉપરથી રા' “રણ” ને શ0 -ને સંબધ જોડવામાં વનિદષ્ટિએ મુશ્કેલી છે. મૂળ સં. શૂરિ “નિર્જન પ્રદેશ હોય.
(૨) પgિ સીધે પરિધાન- ઉપરથી નથી. પરિ+ધા પરથી ધાતુ પાન“પહેરવું', અને તે ઉપરથી નામ પરા –“પહેરણ”. -સંસ્કૃત શB-, પ્રા. અજા-ને ૪- તથા ચ-(<-)પ્રત્યય લાગીને થયો છે. “આગળ' મારું-માંથી છે. અહીં વિશિષ્ટ અર્થમાં વપરાય છે. શામળમાં “ગુણ-આગળ = ગુણથી અષિક, ચડિયાતે. જૂહૂતિઃ અપભ્રંશમાં પ્રકારભેદે % અને સંયુક્ત જળવાઈ રહે છે. જુઓ “યાકરણ', તથા સૂત્ર ૩૯૮.
(૩) મૂળ પાની એક જ પંક્તિ આપેલી હોવાથી અર્થ અધૂરો લાગે છે. છંદ પદ્ધડી, માપ ઃ ૪+૪+૪+-- = ૧૬ માત્રા
૩૪૩. (૧) વાÉમાં શું હસ્વ–એક માત્રાને છે. રામાં બે માત્રાને. પૂર્વાર્ધમાં ઉ08 છે, અને ઉત્તરાર્ધમાં તથા (એકવચન) છે. સરખાવો ૩૪૦ (૨), પ્રફળ અને જુત્ત. swવ્રુત્તy –ત્તા પ્રત્યય માટે જુઓ સૂત્ર ૪૩૭.
(૨) ઉરિવર=અપરાધ. છંદ ખાતર તૈનું હૈં. સરખા ૩૪. (૨)માં જિ* તથા ૩૮૮ (૧)માં તુ. અહીં પણ પૂર્વાર્ધમાં ભારત અને ઉત્તરાર્ધમાં રહ્યા છે. સરખાવો ઉપર (૧), તથા ૩૪૦ (૨). ૩૪૪થી ૩૪૭ એ સૂત્રો નામના સર્વસામાન્ય રૂપાખ્યાનને લગતાં છે. વિદિવાલ પુષ્પદંતના “મહાપુરાણમાં (સંધિ ૯૩) મળે છે.
૩૪૪. હેમચંદ્રના પ્રતિપાદન પ્રમાણે ઘોમાં “આકાર છે, તે પ્રત્યય નથી. પણ સત્ર ૩૩ ૦ પ્રમાણે સિદ્ધ થયેલ છે, તે ન ભૂલવું.
(૨) વિકફ, તિરૂના ૧૪ મારો જુઓ સત્ર ૩૩૪ પરનું ટિપ્પણ. વજૂદ (સં. ભૂથ-) અને વM (સં. મર્મા) એ રૂપમાં આદ્ય ન> – એવું પરિવર્તન વૈરૂયનું (dissimilation) ઉદાહરણ છે. લગલગ રહેલા બે મકારમાંથી પહેલાને વકાર થયો છે.
સને ઉકાર હેમચંદ્રને મતે પ્રત્યય નથી, પણ સ્વરવિકાર છે. જુઓ, સૂત્ર ૩૩૨.

Page #208

ટિપ્પણ
૧૪૫ ૩૪૫. અપ્રત્યય ષષ્ઠી માટે જુઓ વ્યાકરણ.
-મહું એમ જ –ને સમસ્ત પણ ગણી શકાય. એમ કરતાં અરૂણ વરાંઉં એ વિશેષણોનું વિશેષ્ય છતું હોવાને બદલે સમાસનું અંગ બની ગયું ગણવાનું રહે. આવા પ્રયોગો અમુક ધોરણે શિથિલ ગણાય તો પણ પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃતમાં અને પ્રાકૃત-અપભ્રંશમાં પ્રચલિત હતા. ટીકાકારે સાક્ષર - વારંવાર સાધુ: “સમસ્ત શબ્દ સંબંધની અપેક્ષા રાખતા હોવા છતા, સમજાઈ જાય તેમ હોવાથી સારો પ્રયોગ” કહીને તેમને સ્વીકારી લેતા. પણ પ્રત્યય-રહિત ષષ્ઠીના ઉદાહરણ લેખે ગણવા માટે - ને છૂટું પદ લેવું જરૂરી છે. ઉપરાંત જુઓ ૩૩૨ (૨), ૩૮૩ (૩).
અહીં અજ્ઞામાં કg સંયુકત વ્યંજન નથી. હિન્દી હૂની જેમ તે સાદો વ્યંજન ગણવાને છે. આથી ની એક જ માત્રા છે. આથી ઊલટું ૩૫૭ (૨)માં જિમમાં છું સંયુક્ત વ્યંજન ગણવાના છે. રકારયુક્ત વ્યંજનાના આવા જ ઢીલા ઉચ્ચારણ માટે જુએ ૩૬૦ (૧).
૨૪૭. (૨) ત્રણ માગ તે સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રમાં જાણીતી ત્રણ રીતિવૈદભી, ગૌડી અને પાંચાલી. એક સુકુમાર, બીજી વિચિત્ર, ત્રીજી મધ્યમ છંદ વસ્તુવદનક કે વસ્તુક કે કાવ્ય-પાછળથી ૧૧ ને ૪ માત્રાએ યતિ સાથે તે રોળા તરીકે જાણીતો. માપ : ૬ + ૪ + ૪ + + ૬ = ૨૪ માત્રા,
૩૪૮થી ૩૫ર એ સૂત્રો સ્ત્રીલિંગ અંગેના રૂપાખ્યાનને લગતાં છે.
૩૪૮ (૨). છંદ અંધક જણાય છે. અંધકમાં ૪+૪૪ = ૧૨ અને ૪+૪+ ૨૮ + ૪ + ૪ = ૨૦ મળીને ૩૨ માત્રા હોય છે. અહી પહેલી છે માત્રા તૂટે છે. બાકીને ૨૬ માત્રાનો ટુકડો છે. ભાષા પ્રાકૃત છે. ૩૬૫ (૨), ૩૭૦ (૧), ૪૨૨ (૧૦) એ પણ અપભ્રંશને બદલે શુદ્ધ પ્રાકૃત ઉદાહરણો છે.
૩૪૯. (૧). વિનું સ્થાન વારિ પછી છે, પણ વધાર૬ પછી તેને ઘટાવીએ તે જ ઉત્તરાધ સાથેના વિરોધ ચેટથી પ્રગટ કરી શકાય “શું દૂર સુધી ન જઈ શકે?” એમ પણ અર્થ લઈ શકાય,
છંદ : ૧૩ + ૧૨ માત્રાને છે. ૬ +૪+ ૩ અને ૪ + ૪+૪ એમ ગણવિભાગ છે.
૩૯. (૨). છંદ માત્રાસમક. માપ : ૪ +૪+ - - - - - = ૧૬ માત્રા,
અન્યા- ૧૦

Page #209

૧૪૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
- ૫૦. (૩). વારંવાë =ારૂ–વિશિષ્ટ પણે અપભ્રંશ પ્રયોગ છે. અમુક ક્રિયા કરવાની અતિ કઠિનતા, અશક્તિ કે અશકયતા દર્શાવવા અપભ્રંશમાં તે આખ્યાતના હેત્વર્થ કૃદંત સાથે અને “જવું'નાં વર્તમાનકાળનાં રૂ૫ વપરાય છે. અર્વા, ગુજ. અને હિંદીમાં સ્વરૂપ અને અર્થના ફેરે એ પ્રયોગ ઊતરી આવ્યું છે. આપણે ત્યાં હેત્વર્થને બદલે ભૂતકૃદંત સાથે નકાર કે પ્રશ્નાર્થક અવ્યય તથા “જવું'નું રૂપ કે વર્તમાન કૃદંત વપરાય છે (જોયું જતું નથી', ખાધાં કેમ જાય ? ” “સહ્યું નહોતું જતું ' વગેરે). હિંદીમાં ભૂતકૃદંત સાથે “જાના” સસ્થભેદ (Passive Voice) સિદ્ધ કરે છે (વg ગાતા હૈ ચ વિક્રયા સાથ્થા). આ પ્રયોગના બીજાં ઉદાહરણ માટે જુઓ વ્યાકરણ”.લવ એવું પાઠાંતર પણ છે. જુઓ સ. ૪૪૧.
મધ્યકાલીન અને જૈન સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં પણ વારિ આશ્ચર્યદ્યોતક ઉદગાર લેખે વપરાય છે. વારનું મૂળ રૂપ જટ્ટર હોવું જોઈએ. શુદ્ધ અપભ્રંશ ભૂમિકામાં પ્રાકૃતની જેમ સ્વરાંતર્ગત ટુ શકય નથી. સ્વરાંતગત , , , , ૩, ૬ વગેરે અપભ્રંશેત્તર ભૂમિકાની લાક્ષણિકતા છે. હેમચંદ્રના કેટલાંક ઉદાહરણોમાં આ અર્વાચીનતાને પાસ દેખાય છે. સરખાવો વારૂ, ઘcપછી, વગેરે. જુઓ “વ્યાકરણ.'
મુદ્રમાં સ્વાર્થિક -- છે. જુઓ સત્ર ૪૨૯. વિશિ=વચ્ચે, હિંદી બીચ.” જુએ સૂત્ર ૪૨૧.
છંદ રડા. એ “માત્રા” અને દેહા એ બે છંદના સંયોજનથી થાય છે. પહેલી કડી માત્રાની અને પછીની કડી દેવાની. બંને મળીને એકાત્મક વાક્ય કે ભાવ વ્યક્ત કરતા હોય. માત્રા છંદનું માપ : પાંચચરણ: પહેલું, ત્રીજુ અને પાંચમું ચરણ પંદર માત્રાઓનું, બીજુ અને એથું બાર માત્રાનું. પહેલા ચરણની પંદર માત્રાને ગણવિભાગ : ૩+૪+૩+૫; ત્રીજું તથા પાંચમું ચરણઃ ૩+૩+૪+૫; બીજુ' તથા ચોથું ચરણ ૫+૪+૩.
ઘણુંખરું પહેલું ચરણ મુક્ત હોય છે, અને ત્રીજુ અને પાંચમું પ્રાસબદ્ધ હોય છે. હેમચંદ્રના ઉદાહરણોમાં ૩૫૦ (૧) રડ્ડામાં અને ૪૨૨(૬) અને ૪૪૬ માત્રા છંદમાં છે.
૩૫૦ (૨). હેમચંદ્ર ઘાને સંબધ ત્રીજા ચરણ સાથે લઈ, તેને પંચમીનું રૂપ ગણે છે, પણ તેને સ્વાભાવિક સંબંધ ચોથા ચરણ સાથે જ છે; ‘લેકે, જાતને જાળવજે. બાળાના સ્તન વિષમ બન્યા છે. દેહલીદીપન્યાયે વાત્રને

Page #210

ટિપ્પણ
૧૪૦
ત્રીજા અને ચોથા બંને ચરણે સાથે પણ જોડી શકાય. જે છંદ ખાતર હસ્વ વાંચવાનું છે. દgin એકવચન છે. સરખા હિંદી ઉપરા, કરે છે. છંદ કપૂર. માપ: ૨૮ માત્રા. ૫ દર માત્રાએ યતિ. (૪+૪+૪+ =) ૧૫ + (૬+૪+* =) ૧૩=૨૮. આ પદ્ય પ્રખ્યાત વિદ્યાવિલાસી પરમારરાજ મુંજનું બનાવેલું છે. ૩૯૫ (૨), ૪૧૪ (૪), તથા ૪૩૧ (૧) પણ મુંજકત છે. ૩૧. ઉદાહરણમાં હિંદીની જેવાં પ્ર. એક વ. નાં ઘણાં આકારાંત રૂપ છે.
ને સં. વિધ્યર્થ °g- પ્રત્યયાત પહેલા પુરુષ એકવચન પરથી આવેલું અને તેને વાયોગી ગયાં છે. વિધ્યર્થનાં એવાં રૂપ અપભ્રંશ માટે ઘણાં અસાધારણું ગણાય. તેને બદલે ભૂત હોય તે સુ ન્નત સળંગ શબ્દ ગણી શકાય. એ રીતે તેને સ્ત્રના ક્રિયાતિપાત્યર્થે વપરાયેલા કમણિ વર્તમાન કૃદંત તરીકે ઘટાવી શકાય.
૩૫ર. જૂઠાં શુકન દેનારે છે એમ માનીને નાયિકાએ કાગડાને ઉડાવ્યો અને તે જ ઘડીએ તેણે એકાએક પ્રવાસેથી આવી રહેલા નાયકને છે. આથી તેનાં અરધા બલોયાં વિરહજન્ય કૃશતાને કારણે હાથમાંથી નીકળી જઈ ભેંય પર પડવાં, જ્યારે બાકીનાં અરધાં પિયુના અણધાર્યા આગમને હર્ષાવેશથી થયેલા શરીરવિકાસને કારણે તડાક દઈને તૂટી ગયાં.
આ દેહાના પાછળથી થયેલા રૂપાંતરમાં અરધાં બયાં કાગડાનાં ગળામાં પરોવાઈ ગયાંની વાત છે (આધા વલયા કાગ–ગલ”).
૩૫૩. ૩૫૩ અને ૩૫૪ એ સૂત્રો નપુંસકલિંગનાં વિશિષ્ટ પ્રત્યય આપે છે. અર્વાચીન ભાષાઓમાં નપુંસકલિંગ માત્ર ગુજરાતી, મરાઠી અને કેકણીમાં જળવાઈ રહ્યું છે. આવાં કેટલાંક લક્ષણને કારણે ગુજરાતી હિંદી કરતાં અપભ્રંશની વધુ સમીપ હોવાનું જોઈ શકાય છે. માë વાળાં રૂપ પરથી ગુજરાતી નપું. બ વનો –માં (“સારાં', “પાંદડાં) આવ્યો છે. સુ રઇOF= + pદા . વચ્ચેનો મકાર સંધિમૂલક છે. પ્રાકૃતમાં તે કેટલીક વાર સમાસમાં પાછળને અવયવ સ્વરથી શરૂ થતા હોય, ત્યાં મળે છે. ઇચ્છા (= રૂછન) રૂ નું હેત્વર્થ કૃદંત છે. જુઓ સુ. ૪૪૧. આવા પ્રયોગમાં પાછળથી અર્વાચીન ભાષાઓ સામાન્ય કૃદંત વાપરે છે. (ગુ. “ઈચ્છવું', હિં. “ઈચછના'). એ રીતે આવાં -અન-અંતી રૂપિ હિંદી #ાના, રાજસ્થાની વાળી, મરાઠી વાનાં પુરોગામી છે.
૩૫૪. અહી જે રૂપનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તે પરથી ગુજરાતી નપુંસકલિંગ એકવચનનું – અંતી રૂપ (કયું, “સારું', છોકરું');ઊતરી આવ્યું છે.

Page #211

૧૪૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
હેમચંદ્ર પ્રમાણે નામના વિભક્તિ-પ્રત્યયો અને રૂપાખ્યાન નીચે પ્રમાણે છે : અકારાંત પુંલિગ
નાનાં રૂપાખ્યાન એકવચન બહુવચન એકવચન બહુવચન પ્રથમા ૦ ૦ નર, ન,
ના દ્વિતીયા ! તૃતીયા અનુસ્વાર, દિ નરે, નરેન , નરેf" પચમી દે, શું શું નર, નરદુ નાર્થે ષષ્ઠી ક્ષુ, મું, ફો, ૦ ë, ૦ નાણુ, નાણુ, નાહો , નર નાë, નર સપ્તમી રૂ, Ê ?િ તાર, નરે’ નહિં સબોધન " ના
નો " ઉપરાંત આમાં જ્યાં જ્યાં છૂટું પ્રત્યયની પૂર્વ નર છે તથા ત્યાં વિકલ્પ ના પણ થઈ શકે છે.
અકારાંત નપુંસકલિંગ સામાન્ય. અંતે ૪ પ્રત્યયવાળાં વમત્રનાં વનરકનાં
રૂપાખ્યાન પ્રથમા ) બહુવચન એકવચન બહુવચન
એકવચન દ્વિતીયા ! છું કે कमलइँ, कमलाइँ कमलउँ બાકીના પ્રત્યય અકારાન્ત પુલિંગ પ્રમાણે. બાકીનાં રૂપ ના પ્રમાણે.
અકાશાંત અને ઉકારાંત પુલિંગ ગિરિનાં રૂપાખ્યાન
એકવચન બહુવચન એકવચન બહુવચન તૃતીયા ૪, પ, અનુસ્વાર गिरिएं, गिरिण, गिरि પંચમી છે ષષ્ઠી (હે), ૦ હૈં, હૈં, શિકિ, જિરિ નિર્દૂિ, જિëિ, નિરિ સપ્તમી હિં હૈં, *િ જિf mર્દૂિ, જિરિષ્ટિ
બાકીના પ્રત્યે અકારાંત પુલિંગ પ્રમાણે ગિરિને બદલે જ બધે આવી શકે છે, સહુનાં રૂપાખ્યાન ઉપર પ્રમાણે.
રૂપાખ્યાન

Page #212

ટિપ્પણ
૧૪૯
બહુવચન
સ્ત્રીલિંગ પ્રત્ય
એકવચન પ્રથમ દ્વિતીયા ! તૃતીયા શું પંચમી
વારનાં રૂપાખ્યાન એકવચન બહુવચન વાઢ, बोलउ, बालओ
W AC
દુ
as to
बालए વાઢ
बालहि बालहु
che
સપ્તમી gિ
बालहि बालहि સંબંધન - દો
बाल बालहो વાત્રને બદલે બધે વાચા આવી શકે છે. મરૂ, ન, વેણુ, વહૂનાં રૂપાખ્યાન ઉપર પ્રમાણે.
હેમચ સૂત્રોમાં જેમની નેંધ લીધી ન હોય તેવાં રૂપ વિશે જુઓ વ્યાકરણ”.
૩૫૫. ૩૫૫ થી ૩૮૧ સુધીનાં સૂત્રોમાં સાર્વનામિક રૂપાખ્યાનની વિશિષ્ટતાઓ નોંધેલી છે. કેટલેક સ્થળે હેમચંદ્ર સાહિત્યમાંથી ઉદ્દધૃત કરીને નહીં, પણ તૈયાર કે “ધડી કાઢેલાં હોય તેવાં ઉદાહરણે મૂકી દીધાં છે–પતે ઘડી કાઢયાં હોય, કે પછી પહેલાંનાં વ્યાકરણમાંથી લીધેલાં હોય. પ્રસ્તુત સૂત્રનાં ઉદાહરણ એ પ્રકારનાં છે. તેવું જ ૩૫૯, કદાચ ૩૬૧, ૩૬૩ (૨), ૩૬૯, ૩૭૨, ૩૭૩, ૩૭૪, ૩૭૬ (૨), ૩૭૯ (૧), ૩૮૦ (૧), ૩૮૧, ૩૯૨, ૩૯૩, ૩૯૪, ૩૯૭, ૪૦૩, ૪૦૪ (૨), ૪૦૮, ૪૧૩, ૪૩૫, ૪૪૦, ૪૪૧ ને કદાચ ૪૪૨ એ સુત્રો નીચે આપેલાં ઉદાહરણનું છે.
ચાવ>s >s. ઢોંક એ દો (સં. મ_) “હેવુંનું વર્તમાન કૃદંત. આવા પ્રયોગોમાં પંચમીના અનુગ તરીકે કામ કરે છે. આપણું “થી', થકી'ને સ્થાને એ છે. નારદ્દો હતe “નગરમાંથી’.
ઉગારો શૌરસેની રૂપ છે. આવી અસરવાળાં પ્રયોગો ૩૨૯, ૩૬૦, ૩૭૨, ૩૭૩, ૩૭૯ (૧), ૩૮૦, ૩૯૩, ૩૯૬, ૪૨૨ (૬), ૪૪૬ એ ઉદાહરણોમાં પણ છે.
૩૫૬. સુદર અને ના એક સાથે વપરાયાં છે. જુઓ સત્ર ૩૩૦ ઉપરનું ટિપ્પણ

Page #213

૧૫૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
તિ-સરને અર્થ વૃત્તિકાર ઉદયસૌભાગ્યગણી “તલ જેવી સ્નિગ્ધ જેની તારા ( કીકી) છે તે” એમ નાયકનું સંબોધન લે છે. પિક્સેલ તેને લુપ્તપ્રત્યય પછી ગણી તો સાથે સાંધે છે. વૈદ્ય તેને “જેમાં કીકી તલ જેવી સ્નિગ્ધ છે તે = તીવ્ર” એમ અથ લઈ નેત્તાના વિશેષણ તરીકે ઘટાડે છે. અપભ્રંશ મહાકાવ્ય પુષ્પદંતકૃત માપુનામાં ૭૫,૩,૧૩ ઉપરના ટિપ્પણમાં તિટને અર્થ જો કરેલ છે.
૩૫૭. (૨) ચરિમજ> >હિં. વિરહિણીનું વર્ણન. મેયપથારી માઘમાસ જેટલી ઠંડી. તલના છોડ માગશરમાં બળી જાય. કમળ શિશિરના હિમે મ્યાન થાય.
૩૫૮. (૧) કાક. અહી પછી સંસ્કૃત ચતુર્થીના અર્થમાં છે. કાર માટે જુએ ૩૩૨ (૧) ઉપરનું ટિપણ.
(૨). કવાર નિવસિરૂ સતિ સપ્તમી છે. ૩૫૦. કામચલાઉ ઉદાહરણે.
૩૬૦. (૧) વિ,િ જાને “દિ સ ૩૯૬ પ્રમાણે. ગ્રતતા માં રકારપ્રક્ષેપ થતાં અંત્રિ. અને પ્રાપ્ત અપભ્રંશ સાહિત્યમાં નથી મળ્યાં. વર્તમાન ૩. પુ. એકવચનનો રિ પ્રત્યય, ળિ અને પ્રેત્રમાં રકારની જાળવણું તેમ જ પ્રક્ષેપ અને છે અને એ રકારવાળાં તેમ જ અસાધારણ અને વિરલ રૂપ સૂચવે છે કે ઉદાહરણમાં રજૂ થયેલે અપભ્રંશભેદ વિશિષ્ટ છે.
ત્ર ને તંમાં રકારપ્રક્ષેપ થયેલે માની ઘટાવી શકાય. ધ્ર નો અવનિદષ્ટિએ ઉં સાથે સંબંધ બાંધવો અશક્ય છે. પ્રવકુ ઉપરથી તે હોય અને બેટી રીતે
સાથે તેને સાંકળી દેવાયો હોય એવી શંકા જાય છે. ૪૩૮માં પણ છે વપરાય છે, ત્યાં = અર્થ થઈ શકે તેમ નથી. વE લેતાં અર્થે બરોબર બેસી જાય છે. માં સંયોગને ઉચ્ચાર ઢીલે છે. જુઓ ૩૪૫ (૨).
સંદર્ભ વિના અર્થ સ્પષ્ટ ન થાય. પણ વનિ એ સમજી શકાય કે મારો પતિ ઘરઆંગણમાં દેખાય તેટલે સમય જ તે રણભૂમિમાં નથી હોતું. ઘર બહાર જાય ત્યારે તેને રણભૂમિમાં જ જવાનું હેય.
(૨) વોર્જિઅફ઼. વિધ્યર્થને ભાવ છે. ગુજરાતીમાં તે વ્યાપક છે. “એવું ન બેલીએ.” નિવારૂના રૂપાંતર પરથી ગુજરાતી “નભે. ઉદાહરણ એક કહેવતરૂ૫ છે. છંદદષ્ટિએ એ દેહાનું ૧૩ માત્રાવાળું ચરણ છે.

Page #214

૧૫૧
ટિપ્પણ ૩૬૧. કામચલાઉ ઉદાહરણો.
૩૬૨. સાહિત્યમાં પુંલિગમાં પ્રદુ જ મળે છે. કવચિત્ પ્રકાર હસ્વ હેય છે અને લેખનભેદે ફુદ પણ હોય છે. મૂળ સં. ઇ. ફુદ પરથી હિદી ચહ. નપુંસકલિંગમાં સાહિત્યમાં , ઉં, વિશેષ મળે છે.
૩૬૩ (૨) કામચલાઉ ઉદાહરણ.
૩૬૪. વૈદિક બેલીઓમાં ષ ના [ની જેમ, વધુ દૂરના પદાર્થ માટે શોસર્વનામ હતું. કોષ = એલે. *કોષઃ પરથી આવેલ શો, ૩૬ અપભ્રંશમાં વપરાયેલે છે. હેમચ કે તેની નોંધ નથી લીધી. આ ફુદુ પરથી જ હિંદી વ૬ આવ્યો છે. નપુંસકલિંગનું બ. વ.નું રૂ૫ રૂ. અર્વા ગુજરાતીમાં એ. પ્રાંતિક “એલું', “વાં, ઉં . “મ” વગેરેમાં પણ જો મળે છે.
૩૬૫ (૨) ઉદાહરણની ભાષા શુદ્ધ માહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃત છે, અપભ્રંશ નથી. છંદ ગાથા–તેને પથ્યા નામક ભેદ. માપ : ૪ + ૪+ ૪, +૪+૪+== ૪+- = ૩૦ માત્રા. બારે યતિ, એકી ગણેમાં જગણ ન આવી શકે
૩૬૬ ખરી રીતે સાદુનું મૂળ સર્વ સુ છે. સ૩ દુ, સાવું ઢું, સાવ -દુ અને સાદુ એ વિકાસક્રમ છે પિશેલ સદનું મૂળ સં. શશ્વ માને છે, તે સાચું નથી. સાદુ પરથી રવિ વગેરેની અસર નીચે અવ ગુજ. “સહુ'
સૌ ” થયાં.
તોળ પછી વાળા અધ્યાહત સમજવું. ઘર અ. હિંદીમાં પ્રચલિત છે. મોઢ૩-: સં. મુ-નું સાદડ્યબળે મુ-, તેમાં સ્વાથિક. ઢ–પ્રત્યય ભળતાં મુ-, સંયુક્ત વ્યંજન પૂર્વેને રુ અને ૩ હસ્વ ઇ કે હસ્વ શો રૂપે પણ પ્રાકૃતમાં મળતું હોવાથી મોઢ-, અને મોક્ષરમાં સ્વાર્થિક-ટુ- પ્રત્યય ભળતાં મો :-.
સવ- ઉપરાંત અપ. સાહિત્યમાં વાવ- પણ મળે છે. સવ-માંથી હિંદી સવ અને સાવ- પરથી આપણું “સાવ' = તદન” આવ્યા.
૩૬૭. છઠ્ઠું = અવ. ગુજ. કાં.” વાવ હવે માત્ર કાવ્યભાષામાં આપણે વાપરીએ છીએ. ચાલું “ણું. વજુનો સંબંધ પાલિ પત્ત, સં. : પુનઃ સાથે છે.
૧) નાયિકાને સંદેશ લઈને ગયેલી દૂતી નાયકને સંગ કરીને આવે છે, ત્યારે પરિસ્થિતિ પામી ગયેલી ચતુર નાયિકા, દંતક્ષત સંતાડવા નીચું જોતી

Page #215

૧૫૨
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
દૂતીને સંબોધીને આ વ્યંગ્યક્તિ કહે છે. વય ગ્લિષ્ટ છે. “તારું વચન ન રાખે અને “તારું વદન–અધર ખંડિત કરે” એમ બે અર્થ.
(૪). sઝ (સં. જા.)નો અર્થ અહીં કારણ છે. જે વળ “ કામ?” “કયા કારણે ?”
૩૬૮થી ૩૭૪ એ સૂત્રો બીજા પુરુષ સર્વનામનાં વિશિષ્ટ રૂપ આપે છે.
૩૬૮. 10 . ભાઇ-ને આદ્ય સ્વર લુપ્ત થતાં 10ા, સ્વાર્ષિક ૩-ને-- લાગતાં 10 -. રણ પરથી “રાના આદ્યસ્વરલેપ માટે સરખાવો સં. ઘટ્ટનું રદ૬-('હેટ'), સં. માતનું કરછ, પ્રા. ગુજ. જીરું ('છે'), સ. અન્ય
વિ, વરૂ, પ્રા. ગુજ. શન, રફ (અને ને); સં. ૩પવિત્ત, પ્રા. વરૂ (બેસે'); સં. રઘવસથ, પ્રા. પોત૬ (પાસ); સં. હરિ, વરિ, ગુજ. “ઉપર”, “પર” વગેરે. આ જાતને આધસ્વરલોપ વાકયસંધિમૂલક હેય. વાકયમાં અકારાંત શબ્દ પછી અકારાદિ શબ્દ આવતાં અને ઉકારાંત શબ્દ પછી ઉકારાદિ આવતાં આg “એ” અને “ઉ” લુત કરવાનું વલણ ઊભું થયું.
૩૬૯. કામચલાઉ ઉદાહરણ. તુ ને હકાર “હમે જેવા અર્વાચીન ઉચ્ચારણમાં જળવાઈ રહ્યો છે.
૩૭૦. (૧) અપભ્રંશને બદલે પ્રાકૃત ઉદાહરણ છંદ ગાથા. લક્ષણ માટે જુઓ ૩૬પ (૨) ટિપ્પણ
(૩) પહેલા ચરણમાં સતિ સપ્તમી છે.
(૪) ર. R-> – અને કાર જળવાઈ રહે એ પ્રાચીન લક્ષણે છે. જુઓ સ. ૩૫૫ ઉપરનું ટિપ્પણ તથા “વ્યાકરણ'.
૩૭૧. દુક-માં સ્વાર્થે ૪ (૩) પ્રત્યય લાગ્યો છે. જુઓ સત્ર ૪ર૯. - ૩૭૨. (૧) કામચલાઉ ઉદાહરણે. સુધ સાહિત્યમાં નથી મળતું, પણ તુ મળે છે. બાળકો અને સુઇ એ પ્રાચીન અપભ્રંશભેદનાં સૂચક. ઊંતર માટે જુઓ સૂ. ૩૫૫ ઉપરનું ટિપ્પણ
(૨) આ ઉદાહરણ પણ રચી કાઢયું હોવાની છાપ પાડે છે. એક દેહામાં જ ત્રણે રૂપો ગૂંથી લીધાં છે. વૃત્તિકાર ૨ = પાસે આવીને’ એવો અર્થ ઘટાડે છે. યુવત્તિ કર્યું રૂપ છે અને આ સંદર્ભમાં તેને શું અર્થ છે તે સ્પષ્ટ નથી. પિશેલ વૃત્તિકારને અનુસરીને ઉપાય ઉપજાવીને' અને વૈદ્ય સરF ‘ઉત્પન્ન થઈને” એમ અથ લે છે,

Page #216

૧૫૩
ટિપ્પણ ૩૭૩-૩૭૪. કામચલાઉ ઉદાહરણ. તુઠ્ઠાણું દિલ પ્રાકૃત છે. ૩૭૫થી ૩૮૧ એ સૂત્રો પહેલા પુરુષ સર્વનામનાં વિશિષ્ટ રૂપો આપે છે. ૩૭૬. શëને હકાર હમે જેવા ઉચ્ચારણમાં જળવાઈ રહ્યો છે.
(૧) જોવાનું મૂળ સં. સ્તો-, પ્રા. યોગ છે. બે સ્વર વચ્ચે ‘વશ્રુતિ આવી છે. સુમ–પ્રત્યય લાગી ગુજ. ડું” થે.
(૨) વળ- સ. અકસ, પ્રા. શંa-, નામધાતુ ચં-ખાટું કરવું,' ક્રિયાવાચક નામ ચંવા. અનુમાને ખટસવાદ' અર્થ કર્યો છે. જૂની ગુજરાતીમાં અંગ શા બિયામના બર્થ માં મળે છે. ત્યારૂ –સર. મરાઠી રાવ.
(૩). કામચલાઉ ઉદાહરણે.
૩૭૭. (૧) મફેંarળë અપભ્રંશને લાક્ષણિક રૂઢિપ્રયોગ છે. “વિક્રમોર્વશીયના ચોથા અંકમાં આવતા અપભ્રંશ પદોમાં પણ આ પ્રયોગ છે. હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણોમાં ત્રણ વાર આવે છે (૪૦ ૧/૬, ૪૨૩/૧). અર્વા. ગુજ. બોલીઓમાં તે જીવંત છે : “મેં જાણ્યું જે ભૂલી મુજને માત જે, “મેં ઘેલીએ એમ જાણ્યું કે સોડમાં
દીવ મેલ
ધર સં. ધ્રા “ધરાવું” ઉપરથી ધાતુનામ ધરા, ઘા. મિચંદુ = મયંક સ્વકાઢઃ -સર. “ખેગાળે; “કેરીગાળે,” “લગનગાળો.” “ગાળે.' જુએ સૂત્ર ૩૯.
૩૭. (૧). કામચલાઉ ઉદાહરણે દતક માટે જુઓ સત્ર ૩૫૫ પરનું ટિપણ. જો શૌરસેની રૂપ. જુઓ સત્ર ૩૯૬.
| (૨). વૈત =દેતાં, કુતરો =ઝૂઝતા. - પરથી પાછલા વ્યંજનની અસર નીચે જ>જૂ થતાં “ઝવું.'
વ્યાજસ્તુતિનું ઉદાહરણ છે. નિંદાના પરદા નીચે સ્તુતિ છે. દાનની સંપૂણતામાં એટલી ઊણપ કે પત્ની આપી દેવી બાકી રહી. પૂર્ણ વીરતામાં એટલી ઊણપ કે સવ’ શત્રુને નાશ કર્યો, પણ તલવાર તે બાકી રહી ! બીજા શબ્દોમાં, અનન્ય દાનવીર અને યુદ્ધવીર.
૩. શા- અને રાશિ –માં સ્વાર્થિક –-પ્રત્યય છે. પારદ અને બાઁ તા એ કમર સમજવા. હારજીતને સમગ્ર આધાર માત્ર પ્રિય ઉપર જ છે. જીત થઈ હોય તે પ્રિયના પરાક્રમથી, હાર થઈ હોય તો પ્રિયના રણમાં પડવાથી.
૩૮. કામચલાઉ ઉદાહરણ ૩૮૧. કામચલાઉ ઉદાહરણ, તે પણ પ્રાકૃત.

Page #217

૧૫૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૩૮રથી ૩૮૯ એ સુત્ર આખ્યાતિક રૂપાખ્યાનની વિશિષ્ટતાઓ નેધે છે. ૩૮૨થી ૩૮૬ સુધીમાં વર્તમાનકાળનાં પ્રત્યયો.
૩૮૨. * પ્રત્યયમાંથી હકાર લુપ્ત થતાં પ્રા. ગુજ, “શું, પછી રૂ અને પરિણામે “(તે) કરે' જેવાં ત્રી પુ. બહુવચનનાં રૂપ. > જરë> >>
કરે'. ફિ" પ્રત્યય વિકપે છે. વિકપ (ક)તિ પ્રત્યયને છે. ઉદાહરણમાં જ પતિ રૂપ છે.
૩૮૨. (૧) ચાતક માટે પcળી , વવી એ દેશ્ય શબ્દો છે. ગુજરાતીમાં બપૈયો, હિન્દી “પપીતા'.
૩૮૩. (૨) અન્યોક્તિ-કૃપણ ધનિકની પાસે વારંવાર યાચના કરનારને (કે ઉદાસીન, રૂપવતી સ્ત્રીની પાસે વારંવાર પ્રણયયાચના કરનારને ઉદ્દેશીને.
°fણ પ્રત્યયને હકાર લુપ્ત થતાં. “કું ને પછી “(તું) કરે ' જેવા રૂ૫. દિ> > કરે.
(૩). Tચ મત્તë એમ અસમત ગણીને કેટલાક ને પછી બહુવચનના રૂપ તરીકે લે છે. પણ મત્તા એવા સમાસને છંદ ખાતર કાચબત્ત-એમ ઉલટાવવા પ્રાકૃત-અપન્ન શમાં સ્વાભાવિક છે. એટલે જગને ષષ્ઠી તરીકે લેવાની જરૂર નથી.
દમ-નું મૂળ ના + મિઃ “સામે જવું, સામે થવું', અને ભીડ–વું"નું મૂળ મ-જવું', “અનાદર કરવો” છે.
૩૮૪. °ટુ માંથી "દ લુપ્ત થતાં ૧૩, પછી “કર' જેવાં રૂપ. ક્રાહુ#>કરો'.
૩૮૫. ઢë પરથી ગુજ. “કાઢું. (૧). અઘરૂ “લાયક હોય.
૩૮૬, ‘હું ને હકાર લુપ્ત થતાં પહેલે પુ. બહુવચનમાં અર્વાચીન રૂપ * અમે કરીએ એવું થાય. પણ તેને સ્થાને વિધ્યર્થ ત્રીજા પુરુષ એકવચનના પ્રત્યયમાંથી આવેલે “ફુઇ આપણે વાપરીએ છીએ. “વળવું ” એટલે “મંદવાડમાં દૂબળું થયેલું શરીર ભરાઈને સારું થવું. “શરીર વળવું' એ વિશિષ્ટ પણે ગુજરાતી પ્રયોગ છે. જેમ ખાવાનું ન મળતાં દૂબળું પડેલું શરીર ખેરાકથી વળે, તેમ જે યુદ્ધપ્રિય હોય તે યુદ્ધ વિના દૂબળે પડી જાય અને યુદ્ધ મળતાં શરીરે સારે થાય..

Page #218

૧૫૫
ટિપ્પણ વર્તમાનકાળના પ્રત્યે અને રૂપાખ્યાન : પ્રત્ય
વાનાં રૂપ એકવચન બહુવચન એકવચન બહુવચન પહેલે પુરૂષ હૈં, મિ છું, મુ. ઉં, મ હું, શકુ (ામુ વ.),
રામ, બીજે , હિં, મિ દુ, . શાહ, વાત વાદુ, વાદ ત્રીજે - રૂ. (૩)તિ. ૪
करहि, करंति ૩૮૭ આજ્ઞાથના વિશિષ્ટ પ્રત્યય.
ઑનું રૂપાંતર રૂ. પ્રા. ગુજ. માં પ્રત્યય છે. સૈારાષ્ટ્ર વગેરે પ્રદેશની. બોલીઓમાં ચમૃતિ તરીકે હજી પણ તે બો છે ( કર્યું,” “બલ્ય,' પ્રાચીન વરિ, વો૪િ)
(૨), ઉત્ત–માં –૪–પ્રત્યય મત્વથીય છે.
(૩). ૪– વનિદષ્ટિએ સં. રાજ્ય માંથી સિદ્ધ થયું છે. તલવારને ઘા ગવૃની ખાપરી ચીરી નાખે. ભાલાથી વીધાઈને મરેલા શત્રુની ખોપરી આખી રહે. શબ્દો નાયકના ઘાની સચોટતાના અને તેની પરાક્રમશીલતાના દ્યોતક છે.
આજ્ઞાથ બી જે પુરુષ એકવચનમાં શૃં ૬, ૩, હિ ને સુ એ પ્રત્યય અને , રિ, વારુ, વાહ, રાહુ-એવાં રૂપ સમજવાં. ૩૮૮. ભવિષ્યકાળની વિશિષ્ટતા.
agri-ના મૂળમાં ટાવટ- છે. ભારવાચક રૂપ હોવાથી ગુજરાતી “ઝટપટમાં મૂળને ‘' અવિકૃત જળવાઈ રહ્યો છે. “ઝટપટના મૂળમાં પટ્ટ ઉચ્ચારણ છે. સરખાવો પ્રાકૃત-અપભ્રશ ક્ષત્તિ ) અને આપણું “ઝટ'.
અરશ્ને બહેવું” અને “બેસવું” એ બંને અર્થોમાં ઉદાહરણમાં પ્રયોગ થયો છે.
છંદ ખાતર તુને અનુસ્વાર અનુનાસિક તરીકે ઉચ્ચારવાને છે. વાસ્તુઃ કરતો” જેવાં અર્વાચીન રૂપનું આ પુરગામી હોય.
સવાળો ભવિષ્યકાળ ગુજરાતીમાં ઊતરી આવ્યો છે. ઇવાળા ભવિષ્યકાળને બ્રજ, અવધી વગેરે પ્રાચીન હિંદી ભાષાઓને વારસે મળ્યો છે.
૩૮મ્ સત્ર એક વિશિષ્ટ રૂપનું અને ૩૦થી ૩૯૫ સુધીનાં સંગે ધાવાદેશનું પ્રતિપાદન કરે છે.
૩૯૯. ખરી રીતે તે શી એ ના શું એવા કર્મણિ અગ પરથી થયેલું ભવિષ્યકાળ પહેલા પુરુષ એકવચનનું રૂપ છે, વર્તમાનકાળનું નહીં. સુ= (હું) કરાઈશ.” ઉચિત અર્થભારની દષ્ટિએ ને બદલે નિની અપેક્ષા રહે છે.

Page #219

૧૫૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૩૯૦થી ૩૯૫ સુધીના સૂત્રોમાં વિશિષ્ટ ધાત્વાદેશ આપ્યા છે.
૩૯. સં. બન્ને પંદુર-આદેશ થાય છે. ખરી રીતે તે પદુગૂસંસ્કૃત ચકારાંત ધાતુઓનાં રૂપના સદશ્ય સધાયે છે :
સં. નિસ્ ઉપરથી સિન, પ્રા. પિત્તોતિરફ સં. વજૂ પરથી સં. ઉત્તર, પ્રા. કુત્તો-સુવર્ વગેરેની જેમ સં. મૂત, પ્રા. પંદુત્તા–દુઃ . અથ “પૂરા પડવું, પર્યાપ્ત થવું' એ નહીં, પણ “આંબવું” એવો છે.
છેગા સ્વાર્થે ઉમેરાઈ છે - ઉપરથી છે અહીં હાનિ” એવો વિશિષ્ટ અર્થ છે. પછીથી હક રના પ્રક્ષેપથી બનેલ છે એ જ અર્થમાં જૂની ગુજરાતી માં મળે છે : “લાહઈ વિણિજુ કરે હઉ, દેહઉ માઈ ચર્સ'
(“સાલિભદ્ર-કક, પ૭) પણ “સંત” એવા અર્થમાં ઉત્તર પ્રત્યય લાગીને છે ટે છેડો' સધાયું છે.
૩૯૧. ઢ રકાર જાળવી રાખતા અપભ્રંશવિશેષનું રૂપ છે. જુઓ સત્ર ૩૯૮, બીજા ઉદાહરણ ત્રો, ૩૯૩ને કરણરિ, ૩૮૪ને કૃgિy અને વ્રત પણ એ કેટિનાં છે. બન્નદિને રિ તથા વ્રતમાં જળવાયેલો અસાધારણ સ પણ વિશિષ્ટ અપભ્રંશપ્રકારના સુચક છે.
૩૯૨. આખા અપશ સાહિત્યમાં 3 વ્ય જન આ સુન્ન ધાતુનાં રૂપો સિવાય ક્યાંયે મળતું નથી. અને તે રૂપાયે પ્રાપ્ત સાહિત્યમાં મળતાં નથી.
૩૯૩. ઘર- પ્રસિદ્ધ અપ. સાહિત્યમાં દેખાતું નથી.
કરૂ-ના મૂળમાં ઘણય– છે. પર-નું પલ્લુ- થવાને બદલે રકાર–પ્રક્ષેપથી (જુઓ સત્ર ૩૯૯) - થયું. • િમાટે જુઓ ૩૯૧ પરનું ટિપણું ઉદાહરણપઘ નથી આપેલું ઘડી કાઢેલું રૂ ન જ આપી દીધું છે.
૩૯૪. કૃષ્ણ- અપ.માં કવચિત જળવાઈ રહેલા કારનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. ૩૬, શૂળ, અરંત વગેરે આવાં બીજા ઉદાહરણ છે. જુઓ “વ્યાકરણ. છો નુ કમણિ અંગ છોસ્ટિક - અને તે ઉપરથી વર્તમાન કૃદંત છોતિરકન્નર પ્રાકૃત-અપભ્ર શમાં વર્તમાન કૃદંત ક્રિયાતિપત્યર્થના વાચક પણ છે. જોતિરકસંત અને દંત આનાં ઉદાહરણ. ગુજરાતીમાં પણ કરત', “જોત' વગેરે. ખરું તૃતીયા એકવચનનું રૂપ છે, હેમચંદે . એકવ. માટે રુ પ્રત્યય નો નથી.

Page #220

ટિપ્પણ
૧૫૭
૩૫ (૨) સૂર– અને –૩–ને –- પ્રત્યય લાગી (જુઓ સત્ર ૪૨૯) હુથ થવું છે. સ . @1- રહેશ- થાય છે, તેમ સ દશ્ય મળે નિરિત્તથાય છે. સં. -નું કન્નડ્ડ-, સં. સુ-નું મુકા-મુત્ત, અને એ બીબા પ્રમાણે સં. વિધા-નું દકિન્ન-નિત્તિ-. ઉપર ૩૯૦ પરના ટિપણમાંનું દૂર તથા સં. કિ-નુ નિ - ઉપરાંત જિ- પણ આ જ રીતે સધાયું છે.
gવ ના મૂળમાં સ. કાર્- છે. સં. વાઇg-નું વદ- થવું જોઈએ. પણ અર્ધમાગધી (કે પૂર્વ પ્રાકૃત)ના વલણ અનુસાર વાવ-દ્વારા વાહૂ થયેલ છે જેમ વીર્ય>વી >તી.
આ દોહ મુજનો બનાવેલો છે. જુઓ ૩૫૦ (૨) પરનું ટિપ્પણ.
(૩) ઉક્ત નો “પ્રિયા' એવો અર્થ લેવો પડે છે, પણ પ્રતીતિજનક નથી. સાવાવ-હિ-સંમત્ર = સર્વાશન-રિપુ-કંમર એટલે કે સવભક્ષી (= વડવાનલ)ના શત્રુ (= સમુદ્ર)માંથી જેને જન્મ થયો છે તે–ચંદ્ર. પર્યાયક્તિ છે. રાત્ત5 પરિવાર માં વકારલે પ.
(૪) વૂડું - અને પુડુ- માં ધાતુનાં સાદાં રૂ૫ *સુટ- અને પુરછે. “વ- ઉપરથી ગુજ. “ખડખડ-વું”ને “ખઠ- અંશ આવેલ છે. અર્થ છાયા ફરી ગઈ છે. દુ૩- ને “ધડ–' ગુજ. “ઘડઘઠાટામાં છે.
વાસારા-નું મૂળ સં. વરાત્ર-છે. વર્ષારાત્ર = વર્ષાઋતુ. વર્ષો-નું પ્રાકૃતઅપભ્રંશમાં વાસા યાર, તેમ વિશ્લેષથી વરસાં પણ થાય, એ રીતે વાત્રનું વસિાત્ત એવું રૂપ થાય અને તે પરથી વરસારત અને “વરસાત', “વરસાદ.
ઘવાય. ક+ વર- ને –વ-એ કર્તવાચક પ્રત્યય લાગી *gaa%– થાય તે પરથી ઘવાયુમ. અર્થ “પ્રવાસી” જ છે વિસના મધ્યદેશીય રૂપ છે. જેઓ ૩૩૦ ઉપરનું ટિપણ.
(૫) રિઝ માતાનું તેમ જ સખીનું પણ સ બેધન છે. અહીં પહેલું લેવામાં અનૌચિત્ય છે. અર્વા. ગુજ.માં પણ ‘હા, માડી, હા ” “ હા, બાપુ હા ” એમ સમવયસ્કને વાત કરતાં કહેવાય છે.
સં૫૬ પરથી સમુદ્ર અને પછી “ સામું ', “સામે '. મનિષ એ હેમચંદ્ર (૪૩૯,૨), ઇંદ્રિકાકાર, પિશેલ અને વૈદ્ય સમજે છે તેમ સંબંધક ભૂતકૃદંત નથી. પણ મનાકનું ટુંકાવેલું સ્ત્રીલિગ પ્રથમાં બહુવચન છે. તë એ પછી અહીં તૃતીયા અર્થે છે. સરખા ગુજરાતી પ્રયોગ “ધરને બળે, ગામ બાળે”, “કેઈને લીધે જાય, તે નથી', “દૂધનો દાઝ, છાશ ફેંકીને પીવે’, ‘હાથનાં કર્યા હૈયે

Page #221

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૧૫૮
વાગે' વગેરે. મન્ન = ‘ભાગેલી', ‘નસાડેલી'. ત્તિ અને લત્તને વિરાધ આમ અથ ઘટાવીને જ પ્રકટ કરી શકાય છે. કાન્ત સામે ટકી ન શકતી ગજટાઓ કરતાં પશુ નિત્ય સમુખ રહેતા પયાધર કઠોરતામાં ચડે છે.
(૬) જ્ઞાŽજ્ઞાત્ર તયાર્. ખીજાઓન=ચા અર્થ કરે છે— પુરીનેં નાળું (તૃતીયા સપ્તમીના અથે`) સતિ સપ્તમી'ના પ્રયાગ લઈને પણ અ` ધટાવી શકાય. વળીજી એ વ્રુપ-તે મત્વથી ય -રૂ –પ્રત્યય લાગી સિદ્ધ થયેલા વ્પિર્ધાના સ્ત્રીલિંગ વિી પરથી ઝૂ એકવડા થઈ, પૂર્વ સ્વર દી થતાં, સિદ્ધ થયુ` છે. આ સંયેાગલાપ અને પૂ॰સ્વર-દી་ભાવની પ્રક્રિયા અર્વાચીન ભારતીયઆય ભૂમિકાનું લક્ષણુ છે. અપભ્રંશભૂમિકા સુધી વિશિષ્ટ અપવાદે સંયુક્ત વ્યંજના જળવાઇ રહ્યા હતા. હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણાની ભાષામાં કેટલાંક આવાં અર્વાચીન રૂપે મળે છે-જુઆ ‘વ્યાકરણ’.
મુઠ્ઠી સુધારી મુદ્દો વાંચે. મુટ્ઠીમાંથી –૩–પ્રત્યય કાઢી નાખતાં મુદ્દી કે મુદ્દિ રહે, એ મુમ્મિ એવા ઉચ્ચારણ પરથી, જૂની જેમ, સિદ્ધ થયું હોય. સઁવુ =ચાંપવુ.
(૭) તેવદુ—–જુએ સૂત્ર ૪૦૭. આપણે ધૂંધવે’ ને બદલે ‘ધૃધવે’ વાપરીએ છીએ. ધાતુ જુદા છે. અહીંના ધાતુ ધૂધકારા'માં જોઈ શકાય છે.
સૂત્ર ૩૯૬થી ૪૦૦માં કેટલીક ધ્વનિવિષયક લાક્ષણિકતાઓની નોંધ છે. ૩૯૬. એ સ્વરે લચ્ચે રહેલા ક, ગ, ત, ૬, ૫ના લેપ અને ખ, ધ, ત, થ, ધ, ફ્, ભને હકાર થવાને બદલે કે, ત, ૫, ખ, થ, ને શ્વેષભાવ અને ગ, ૬, ધ, ધ, ભતી અવિકૃતિ એ શૌરસેનીનાં લક્ષણ ગણાય. હેમચંદ્ર (કે તેના પુરાગામી અભ્રંશ વૈયાકરણાના) આધારભૂત અપભ્રંશ-સાહિત્યમાં આવી પ્રક્રિયા વાળા એક અપભ્રંશભેદ પણ હતા એ કેટલાંક અન્ય સૂત્રેા નીચેનાં ઉદાહરણા પરથી પણ પ્રતીત થાય છે. જુએ ‘વ્યાકરણુ’.
૩૯૬. (૧) વિનોદુ પરથી પ્રાચીન ગુજ.માં ‘વછેહા’ = વિયેાગ, વિરહ. - નું ॰ન- થયુ’ છે. ‘કહ્યાગરુ” ‘કામગરુ' ‘કાજગ” વગેરેમાં આ જ જણાય છે. પણ ફારસી ‘ડબગર’ ‘રફૂગર’ વગેરે પણું ધ્યાનમાં રાખવા ધટે. i>T માટે અર્વા, ગુજ.નાં ઉદાહરણા નરસિંહરાવે નેાંથ્યાં છે, જુએ ગુજ. લે. એ.... લિટ. ૧,૪૪૯-૪૫૦.
૩૯૬ (૪) ત્રાપ્¬, અદ્ભુત-, વિચ-નાં પાત્ર-, નિય- અને વિસ- ન થતાં પાવન, અતિ- અતે પજ્ઞ- થાય છે.

Page #222

ટિપ્પણ
૧૫૯ ૩૯૬ (૫) forગાર-માંથી સધાયેલું જળગા - બેવડે વ્યંજન એકવડે થયાનું ઉદાહરણ છે. જુઓ ‘વ્યાકરણ”.
૩૭. લક્ષણ વ્યાપક હોવાથી છૂટક શબ્દ જ ઉદાહરણ તરીકે આપ્યા છે. - અવિકૃત રહે અને -ક-ને “” થ એ જુદીજુદી બોલીઓની વિશિષ્ટતા હતી. વ્યાપક સાહિત્યભાષા તરીકે અપભ્ર શમાં જુદી જુદી બોલીઓનાં અતિ વ્યાપક લક્ષણોનું મિશ્રણ ઉત્તરોત્તર વધતું ગયું છે. હિંદવિભાગની બોલીઓમાં ૫૦R લાક્ષણિક છે, ગુજરાતીમાં ૫ જળવાઈ રહે છે. “ભરા’–‘ભમરો; “”, “ – જેમ” – તેમ” વગેરે અનેક ઉદાહરણ આપી શકાય.
૩૯૮. આ ભેદ પણ મૂળે તે બેલીગત છે, અર્વાચીન ગુજરાતીમાં ઘણા શબ્દો એવા છે જેમાં મૂળના સંયુક્ત રકાર જળવાઈ રહ્યો છે, જ્યારે હિંદીમાં તેનું સારૂપ્ય થયું છે. ભત્રીજો ભતીજા', “ભાદરવો'– ભાદ', “છતરી'– છાતા”, “ત્રીશ—“તીસ વગેરે. નમિમાધુએ ઉદ્દત કરેલા અપભ્રંશ વ્યાકરણ સુત્રામાં પહેલું છેઃ રોપોડામ્રરોડપોરે ૨નાં ઉદાહરણ તરીકે પ્રાચ આપો છે.
૩૯. ગુજરાતીમાં આ વલણના ઉદાહરણ માટે જુઓ “વાગ્યાપાર,' ૨૧૧-૨૧૫. “શ્રાપ” “શા૫)', “સરાણુ (શાણ)”, “કરેડ’ ‘(કેડિ)' વગેરે જાણીતાં ઉદાહરણ છે. નમિસાધુએ ટાંકેલ બીજુ સૂત્ર છે : મૂતો વરઘો ચિત્તે . ઉદાહરણ તરીકે વાવાઢા (= વાવાસ) આપેલ છે.
o) હેમચઢે અહીં ટાંકેલાં ઉદાહરણ જેનેતર-વેદિક પરંપરાના અપભ્રંશ સાહિત્યમાંથી છે. એવી કઈ કૃતિ હજી મળી નથી આવી, તેથી એમનું મહત્ત્વ ગણાય. ઉદાહરણ ૪૦૨, ૪૩૮ (૩), ૪૪૨ (૧૨) પણ આવાં જ છે. ક્રિ તિ માટે જુઓ સૂત્ર ૪૧૯.
(ર) હેમનું મૂળ વૈદિક દવામ- કે, આધાર છે. તૈમ- માંથી થંભ થાય છે. રિ વિર્યો, પરંમ, રામ, સંબંધક ભૂતકૃદંતના દિg, વિષ્ણુ, તૃતીયા બ. વ. ને °gf ગુણવાચક નામ સાધતા , cq પ્રત્યય વગેરે જેવી સામગ્રી છે, જેનાં મૂળ વૈદિક સમયમાં છે અને જેને મળતું પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃતમાં કશું નથી. અપભ્રંશને થાક અંશ તેના પાયામાં રહેલી લેકબેલીઓ દ્વારા વૈદિક સમયની લેકબોલીએમાંથી ઊતરી આવ્યા હોવાનું અનુમાન આવી સામગ્રીને આધારે કરાય છે.
100 સં. વ્યંજનાંત સંવ- જેવા સ્ત્રીલિંગ શબ્દ શરા જેવાં આકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોની અસર નીચે આકારાંત બની પ્રાકૃતમાં સંપડ્યો વગેરે બને છે : સવથાનું અપભ્રંશમાં સંપ અને પછી સંપરૂ.

Page #223

૧૬૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૪૦૧ થી ૪૦૯, ૪૧૩ થી ૪૨૮ અને ૪૪૪ એ સૂત્રોમાં છુટક શબ્દગુચછે કે શબ્દોને લગતાં પરિવર્તન કે આદેશ આપ્યાં છે.
મ પરથી રામ અને શિવ પથ્થી ઉન્ન થયેલું છે. સં. ઈશ્વ પરથી અને તેના સાદગ્ધ જેમ વગેરે. પાછળના અપભ્ર શમાં નાસિકથ વ્યંજન પૂર્વેના g, ને હસ્વ કરવાનું વલણ છે. હસ્વ છે, જે ઘણીવાર રૂ, ૩ રૂપે પણ લખાતા. એટલે , પાનાં ચેપ, ઘેર અને જિમ, રૂમ ગુજરાતીમાં તેમાંથી કાવ્યમાં વપરાતાં “કયમ', “યમ”, “જ્યમ' અને બોલીમાં વપરાતાં “ઇમ', 'કિમ', જિમ”, “કમ”, “જમ આવ્યાં છે. અને “જે” “તે ’ની અસરથી “જેમ’, ‘તેમ' ઘડાઈને માન્ય ભાષામાં વપરાય છે.
વિધ વગેરે સં. જિ-અંગ (નિ વગેરેમાં છે તે) અને –થ પ્રત્યયથી સધાયેલા - જેવાં રૂપ પરથો છે. પ્રાચીન અપત્ર માં ધિ, ઉત્તરકાલીનમાં વિ.
૪૦૧ (૧). સમcq એ સમcq- “સમાત થવું”નું આજ્ઞાથે પુ. એક વ. છે.
(૨) નુ-વિ પરથી અન્ન-, શરૂ, “અ”, “ને.” >િહિંદી વળ્યો.
(૩) લેકસાહિત્યમાં આણંદ-પરમાણુંદના દુહા જાણીતા છે. તેમનાં મૂળ હેમચંદ્ર સુધી જાય છે એ પ્રસ્તુત દૂહ બતાવે છે. દૂહા પ્રશ્નોત્તરના રૂપમાં છે.
માટે જુઓ સૂત્ર ૪૪૪.
૪૦૨-૪૦૩. હેમચંદ્ર ચાદરા અને સાદરા-ના આદેશમાં ભેદ પાડવો છે તે બરાબર નથી. ચારા- વગેરેમાં પ્રાકૃતમાં – વગેરે સાર્વનામિક અગોની અસરથી =-. g>હૂએ પ્રક્રિયાથી જ્ઞ-, પછી જે- અને સ્વાર્ષિક ૩ પ્રત્યય ભળીને
– એવો વિકાસ છે.
૪૦૨. મહું મળિયા સાથે સરખાવો ચાલુ પ્રયોગમાં મેં કીધું,' કહું છું કે' વગેરે લહેકા. વઢ માટે સૂત્ર ૪૨૨ (૧૫, ૧૬). ઉદાહરણ હિન્દુ પરંપરાના સાહિત્યમાંથી છે.
૪૩. કામચલાઉ ઉદાહરણે.
૪૦૪. વૈદિક રૂથા પરથી રૂરથ અને પછી પ્રા. વાથિ, તરથ તેમ જ શું, વેલ્યુ અને તેÚ. ઘર અને કયાવરોની વ>ફુ અને > એ પ્રક્રિયાઓ. પ્રાચીનતાની સૂચક

Page #224

૧૬૧
ટિપ્પણ ૪૦૬. તાવત ને ૩, કોઈ કારણે અનુનાસિક થતાં તાë, તામ, જતાપછી તાë. સપ્તમીને “હિં લાગી તા૬િ વગેરે,
(૧) મ -- “મદઝરતા' ઉપરથી મચ - “મેગળ'. પગલે પગલે હેલ વાગે છે = બળના ગવમાં ધમધમતા ચાલે છે.
૪૦૭. તેવાં-નું મૂળ તેag- છે. એ રીતે આ સંયોગલપનું ઉદાહરણ (અને અર્વાચીનતાનું લક્ષણ) છે. જુઓ “વ્યાકરણ”.
તેવ=તેશ્વર- વરૂ - (દેશ્ય)= વડું મોટું.' તેવ=તેવું મોટું'.
(૧). ઈદળ માત્રાને ૪+૪+૪+–~) વદનક છે. પાછળથી તે “પાઈ” તરીકે જાણીતે થયો છે.
તેz– પણ મૂળ તેz૪– છે. તેઢ = તે+gઢ-. સુહૃ–<સં. તુચતેTઢ- “તેના જેવું, ‘તેના જેવા માપનું,” તેટલું એ રીતે અર્થ વિકાસ થયેલો છે.
૪૦૯, અવરોuદમાં પહેલો અંશ સં. શરૂ-માંથી આવે છે.
જ્ઞાર્થે નોસંતાëના વિશિષ્ટ ષષ્ઠીના પ્રયોગ માટે જુઓ વ્યાકરણ”. સૂત્ર ૪૧થી ૪૧૨ વનિપરિવર્તનની કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ નોંધે છે,
૪૧૦ પ્રાકૃતમાં હસ્વ અને હસ્વ શોનું ક્ષેત્ર મર્યાદિત હતું. સ યુક્ત વ્યંજનના પૂર્વવત , શો નિયમે કરીને, અને શબ્દાંત સ્થિતિમાં કવચિત, હસ્વ ઉચ્ચારાતા. અપભ્રંશમાં વિસ્તાર થયો છે. અંત્ય , જો અપભ્રંશમાં નિયમે કરીને, અને અનંત્ય વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિમાં હસ્વ છે.
૪૧૧, એ જ પ્રમાણે અનુનાસિકને પ્રદેશ પણ વિસ્તૃત થયો છે – સ્થાને અનુસ્વાર નહીં', પણ સાનુનાસિક સ્વર ઉચ્ચારાય છે.
૧૨. ગુજરાતીને જ>એ પ્રક્રિયા અજાણી છે. જુઓ, ઘીમ' < બામણ” <, ‘તમે <બ્દ- વગેરે.
૪૧૩. વાસ- ના મૂળમાં *9 viદશ- છે.
૪૧૪. ચારે રૂ૫ રકાર જાળવી રાખે છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. ગાય એ કgષ પરથી આવ્યું છે. પ્રાર્શ્વનું મૂળ કા ઇશ્વ=gય: પવમ્ હેય. Hજાજ કદાચ બાવાવ પરથી ઉતરી આવ્યું હોય. છંદ ૨૧ માત્રાને રાસા ઈદ છે. અગિયાર કે બાર માત્રા પછી યતિ અને અંતે ત્રણ લધુ હોય છે. છંદ જાળવવા અને અને તેના અંત્ય સ્વરેને હસ્વ અને તંને તેં બોલવા પડશે. સર્વત્ર નિશ્ચિતપણે' એવો અર્થ પણ લઈ શકાશે, જે પછીથી અખાની રચનાએમાં જોવા મળે છે.
અવ્યા–૧૧

Page #225

૧૬૨
અપભ્રશ વ્યાકરણ
(૨). અંતહ એ રકાર જાળવી રાખતું રૂપ છે. પ્રાતિનું પ્રતિ અને સ્વાર્ષિક ઢ પ્રત્યય લાગતાં અંતરી. અનિલા માટે જુએ સૂત્ર ૪૩૦. મકg-fક પરથી શ-વિ અને પછી કી થવું જોઈએ, પણ કઇ વસ્તુ પરથી કg-s¢ (પ્રાચીન હિંદી “અજહુ”) અને “હજુથ, તેના હકારની અસરથી “હજ' થયું.
(૩). ઉદસૌભાગ્યગણિ, મિશેલ, વૈદ્ય વગેર સને અર્થ સહુ ‘સરેવર' કરે છે. પણ તે સહિયા સાથે તેને સંબંધ કઈ રીતે ન ઘટે. દષ્ટિ-સરની સીધી ગતિને બદલે અશ્રુજલને પરિણામે આડી ગતિ દેખાય છે–થાય છે એ અથ જ સ્વાભાવિક લાગે છે.
(૮) રુ એ એમ પ્રેરક તરીકે લેવાનું છે.
૪૫, અનુ<નુ<ચર્. સાગલપનું ઉદાહરણ. પ્રાચીન હિંદીમાં (રામચરિતમાનસ' વગેરેની ભાષામાં) અજુ ઘણો જાણતો. પણ ત્યાં “અને એ અર્થ છે. અહીં “અન્યથા”, “નહીં તે' એવો અર્થ.
૪૧૫. (૧) ધુમ્મસને લગતી સુંદર ઉપ્રેક્ષા.
૪૧૬-૪૧૭. તર >સો-તર>તો, યત > >>ો એ બીબાં પ્રમાણે શs.
૧૭. (૧) ઉત્તવ. સં. ઉત્-ભીનું કરવું.' પરથી -પ્રત્યય લાગી *ર-થાય (સરખા સમુદ્રસમુદ્ર-), તેમ ઢ–પ્રત્યયથી *કત્ર થાય. ક્રતુ >મા ઉઢ-, બોરસ્ટ-- પ્રેરકને ૬ પ્રત્યય લાગી ઉઠઢવુ, બોસ્ટ૬. > - એ પ્રક્રિયાથી ૩ -, બોહણ- “ઓલવવું” (“હેલવવું').
૪૧૮. સમ = માન. એટલે સર્ષ સાથે” ઉપરથી આવેલા સમુ = સમg “ સાથે, ઘડુમાં રકાર જળવાઈ રહ્યો છે, ૩૯૮ સૂત્ર અનુસાર.
() વિયો: gોવણો. અહીં ઘાઠી સતિ સપ્તમીના અથે છે. વિનાશિત - ૬, વિનાસિકમાં છંદ ખાતર બેવડાયો છે. વિરાસર-(< નિષિાર-) કર્યું હોત તો એ છૂટ લેવી ન પડત.
(૬) ફક્સ, મનકા વિધ્યર્થ છે. જુઓ વ્યાકરણું'. આપણાં ભવિષ્ય આજ્ઞાર્થનાં (કરજે', “ભમજે') રૂપના મૂળમાં એ છે. વિત્ત, સંકૂનું કર્મણિ વત ભાન કૃદંત છે.

Page #226

ટિપણ
૧૩
(૭). જેમ લવણ પાણીમાં ઓગળી જાય તેમ આ ગેરી, ઝુંપડુ સમું કરનારે વિદેશ હોવાથી ચૂતા પાણીથી ભીંજાતાં, તેનું લવણ (= લાવણ્ય) વિરહશાગ્રાં નષ્ટ થઈ રહ્યું છે, એ ભાવાર્થ સમજાય છે.
(૮). વં શમાં હેમચંદ્ર ન નોંધ –૩૩-૩-પ્રત્વય છે. વ-> ચંવા+ - ૩૬--= વૈર-, પ્રા. ગુજ. વૉકુહર્ષે, “વાંકડું'.
૧૦. હિરેના મૂળમાં વૈદિક વિવે છે. વૈદિક વિધિની અપભ્રંશમાં પણ હવે વિરે છે. અવ. ગુજ, “દિએ દિએ . નાહિં ઉપરથી ગુજ. “ના”. પ્રા. હિંદી “નાહીં '.
(૭) શોનું મૂળ મg + ઘ -છે. ઘટવું', ઘાટ માં એ ધાતુ છે ટ્ટ- પરથી “ઓટ' (નામ). છંદ: ૧૩ + ૧૬ માત્રાનો છે. એકી ચરણે બહાનાં એકી ચરણે છે. બેકી ચરણે વદનકના છે.
૨૦. પશ્ચ-નું ઇ-, સ્વાર્થિક પ્રત્યયથી પછw-, અને સપ્તમીનું રૂપ પછડુ, ઘરનું મૂળ ઇ-વિPage #227

૧૬૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ થયા પછી જ નથa– થઈ શકે, જ્યારે નવમી શતાબ્દી પહેલાંથી જ નવઘ– સધાયેલું છે.
૪૨૧. સં. ઉત્ત, કઢ- જેવાનું પ્રાકૃત–અપભ્રંશમાં ૩-, - થવું જોઈએ, પણ વજૂ-, વર્- એ મૂળ ધાતુઓની અસર નીચે યુરો, ગૂઢ- થાય છે.
વિદત્ત-ને “વર્તન” સાથે વનિદષ્ટિએ તે સંબંધ નથી જ. પણ અર્થ દષ્ટિએ પણ તે “માગ કરતાં “મધ્ય સાથે સંબંધ છે. હિંદી બીચ' અને આપણું ‘વચ્ચે એમાંથી આવ્યા છે. “અધવચ’, ‘વચાળ”, “વચલું', “વચગાળો', “વચમાં અને “વચેટમાં પણ એ છે. તેના મૂળમાં સં થન્ હેય.
૪૨ (૧) કાર્યસાધક સમર્થ પુરુષને સબોધીને અન્યકિત છે.
૪૨૨ (૨) ઘંઘઢ-ના અર્થ" લેખે આપેલે શંકર શબ્દ ભ્રષ્ટ પાઠ હોવાનું જણાય છે. સંજટ અર્થ જ બંધ બેસે છે. ઉદાહરણુમાં, માઠી દશાથી હતોત્સાહ બનેલા હૃદયને આશ્વાસન છે. જગતમાં સુખની સાથે જ દુઃખ છે. નદીના સુ દર પ્રદેશ છે, તેમ નદીના વાંકવળાંક પણ છે.
(૪) સં. શરમન નું અcણ થયું, અને તે સ્વવાચક સર્વનામ તરીકે વપરાવા લાગ્યું. ભcપશુના “પિત' અને “જાત’ બંને અર્થ છે.
દુકa-વલી જેવો પ્રયોગ “અસહ્ય અશનિપાત”, “વીજળી પડી. એવા અર્થમાં પુષ્પદંતકૃત “મહાપુરાણ” (૭, ૧૪, ૨)માં તથા મા-વહી “પારંઠદેહા” (૧૦૨)માં મળે છે.
(૬) “ હૂ અને તે કે હું જેવું” એમના સંકરથી *à- અને તે પરથી નામ ફ્રિ થયું હોય.
ઉદાહરણની ભાષા પ્રાચીન છે. નવમી શતાબ્દી પહેલાં સ્વયંભૂમાં આ પદ્ય ઉદ્ધત થયેલું છે, પણ ત્યાં હેમચંદ્રમાં જળવાયાં છે તેવાં પ્રાચીન લક્ષણ નથી જળવાયાં.
છદ : માત્રા. જુઓ ૩૪૦ (૧) પરનું ટિપણ.
(૭) વજુડમાં અપભ્રંશ વનિપ્રક્રિયા માટે અસામાન્ય ગણાય તેમ - જળવાઈ રહ્યો છે, તેને “હ” કે “ઘ' નથી થયો. આ અર્વાચીન વલણ છે.
| (૯) - ઉપરથી આવેલા ગુજ. “કેડરમાં અર્થ છેડેક ફરી ગયો છે. કૌતુક ને બદલે “અભિલાષાના અર્થમાં તે વપરાય છે.

Page #228

ટિપ્પણ
૧૬૫
(૧૦) અપભ્રંશને બદલે શુદ્ધ પ્રાકૃત ઉદાહરણ. છંદ અનુટુભા ચરણદીઠ આઠ આઠ અક્ષર, પાંચમે લઘુ, છઠ્ઠો ગુરુ, સાતમે એકી ચરણોમાં ગુરુ, બેકીમાં લધુ.
(૧૨) મળ ઉપરથી સમય અને પછી agg.
(૧૪) શરીરને કુટીનું રૂપક આપ્યું છે. પુરી પરથી ગુડી, તેના ૩eઅંગને લઘુતાવાક સ્વાર્ષિક –કર૪- લાગી, સ્ત્રીલિંગને શું લાગતાં સુતી . સરખાવ સં. મહિષા, પ્રા. ઢિસા, ગુજ. “મઢી', “મેહૂલી'. ઝુબંgઝ-નું મૂળ સં. યુતંત- તે પરથી જૂજવું” (“નામરૂપ જૂજવાં')="જુદુજાદુ. વજુકસમાનીનું અનિયમિત વળી; તેના વgિ- અંગને સ્વાથિક -૩ --પ્રત્યય લાગીને વંદgબ- સધાયો છે છે. “નાનાલાલ” થરથી બનાનું,” “કેશવજી' પરથી “કેશુ.” “હિમાંશુ” પરથી ‘હેમુ” વગેરે લાડવાચક સંક્ષેપમાં મૂળ આ જ પ્રત્યય છે. આઠમી શતાબ્દી લગભગના રાજસ્થાન-ગુજરાતના શિલાલેખમાં – – પ્રત્યયવાળાં વિશેષનામે મળે છે (વક-, શત્રુવ-, વગેરે). છંદ ૧૬ માત્રાનો વદનક છે. જુઓ ૪૦૭ (૧) પરનું ટિપણ.
(૧૫) પ્રેમપાત્રની પ્રાપ્તિનો વિચાર કર્યા કરે પણ તે અંગે એક પાઈ પણ ખરચે નહીં તેની સરખામણું એવા ગેહેનદી" સાથે કરી છે, જે ભાલાને ખરેખર રણભૂમિમાં ઉપયોગ કરવાને બદલે ઘરમાં બેઠો બેઠે જ મનના ઘેઠા દોડાવે છે છેદ વદનક. જુએ સૂત્ર ૪૭ (૧) પરનું ટિપ્પણું ડગુમગુ મનવાળા”, “ઢચુપચુ” એવા અર્થમાં વવBaોમgo જિનેશ્વરસૂરિના કથાકેશ-પ્રકરણું' (ઈ.સ. ૧૦૫૨)માં વપરાય છે (પૃ. ૩૬).
(૧) જુઓ ૪૨૦ (૫) પરનું ટિપણ.
(૧૮) કપૂરૂ વરૂ = વણખૂટ, કાચી ઉંમરમાં, આયુષ્ય પાકથા પહેલાં, અકાળે.
(૨૦) કેરું' અને તણું' ગુજરાતીમાં ઊતરી આવ્યા છે. હવે તે માત્ર કાવ્યભાષા પૂરતા જ વપરાય છે. તૃ-માં આકાર જળવાઈ રહ્યો છે.
(૨૧) જમીનનું મૂળ મા મીઃ છે એ ખરું, પણું અને લક્ષણથી વિકાસ થયો છે. બીશમાં એ અભય વચન થયું, એટલે અમીર = અભયવચન, આશ્વાસન. અપભ્રંશમાં મજમીન ધાતુ તરીકે પણ ‘અભયવચન આપવું, આશ્વાસન આપવું' અર્થમાં વપરાય છે.

Page #229

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
(૨૩) . શાવર્E – રૂા, પ્રા. શાવ+વિદિશા, નાજિ .
પ્રાકૃત કવિ “જે દેખે તે માગત' (દે. ના, ૩, ૪૪), જૅમણો જેમ ફાવે તેમ બોલતે” (એ જ) આવા જ પ્રકારના શબ્દો છે.
૪૨૩. (૨) ઘુંટ- ને અર્થ ‘ઘૂંટડે નહીં પણ રવાનુકારી લેવાનો છે, એટલે જ ઘટ ઘટ’.
(૪) સોનપરી> સ્ટોāવહી>ોરી>ોહી આ રૂપ મધ્યપ્રદેશના ધ્વનિવલણને અનુરૂપ છે. આપણે ત્યાં ઢોવરો પરથી લેબડી'.
૩ અને વરૂણ પરથી અપભ્રંશભૂમિકામાં પ્રચલિત થયેલા વલણને અનુસરીને સ્ત્રીલિંગ ક્રિયાનામ. ગુજરાતીમાં “માંગ” “ભાળ” “પહોંચ”, “સમજ' વગેરે સ્ત્રીલિંગ નામ આ જ પ્રકારનાં,
૪ર૪. એક જ પદ્યમાં સ્વાર્થે સુ વાળા ત્રણ શબ્દો એક સાથે વપરાયા છે. ઉત્તરાર્ધમાં વિનાશકાળે વિપરીત બુદ્ધિ એ જાણતી કહેવત છે.
વૃત્તિમાં arછું ને પણ અનર્થક પાદપૂરક તરીકે નિર્દેશ છે. અર્ધમાગધીમાં સારું પ્રાગ મળે છે. જેમ કે તે છે જે વારું હે અંતે ગુરૂ (“ભગવતી-સુત્ર ” ૧૭, ૨૧) પ પાતિક–સૂત્રની ટીકામાં વાકું of fa રેશમાપવા વાવવાઢારે એવું વિવરણ છે 'દેશી શબ્દકોશ')
કર૫ (૧) જે પરથી હિંદી છે. પ્રાચીન ગુજરાતીમાં વપરાતું રહ્યું છે. તો એ મૂળ તળ વાળને કારણે પરથી અપભ્રંશમાં અન્યત્ર ડુિં મળે છે :
जं मणु मूढह माणुसह, बंछइ दुल्लह वत्थु । તે સરિ-મહ–જાદુ-હિં, ય િપસારૂ હૃથુ ||
કુમારપાલપ્રતિબોધ', પૃ. ૩૦૩) ૪૨૬. પુન-કુનો-પુળો-પુણુ એ વિકાસક્રમ. વિનાનું વિના, પછી ત્રણ થવું જોઈએ પણ સાથે વણ થયું છે. અર્વાચીન “વણું =વિના, તેમ જ નગર્થક પૂર્વ પ્રત્યય (જેમ કે “વણનેતર્યો, ‘વણો '.) પદ્યની મૂળભૂત ગાથા માટે જુઓ પરિશિષ્ટ.
૪૭. અવર–જવરસ>અવસ એવો વિકાસક્રમ છે. સરખાવો >સદા >. તૃતીયાનો પ્રત્યય લેતાં લવ.
સ

Page #230

ટિપ્પણ
ધીર પરથી અર્ધતત્સમ દિન- થયું છે. તે પરથી અર્વા. “આધીન.” આમ આધીન” એ પરાધીન વગેરે પરથી માત્ર તારવેલું ન પણ હોય; અર્વાચીન ઘડતરનું નહીં, પણ પરંપરાગત હેય.
છંદ ૨૭ માત્રાને કુંકુમ. એ દ્વિપદી છે. ૧૫મી માત્રા પછી યતિ. માપ ૧૫+૧૨; ગણવિભાગ : ૪+૪+૪+૩ અને ૪+૪+૪.
આ ૫ઘ “પરમાત્મપ્રકાશમાં પણ મળે છે, જુઓ પરિશિષ્ટ સૂત્ર ૪૨૯ -૪૩૭માં કેટલાક તદ્ધિત પ્રત્યયા આપ્યા છે.
૪૨૯. પ્રત્યય –૬– અને — - છે, તેમને સત્રમાં રહ-અને-હુ- રૂપે આપેલા છે. આગળ ઉમેરાયેલે સુકાર પારિભાષિક છે. સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય કે આદેશના આરંભે એવું સૂચવવા માટે કાર મૂકે છે કે એ પ્રત્યે લાગતાં તેમની પૂર્વેને સ્વર–અંગને અંત્ય સ્વર–લુપ્ત થાય છે. આવા પ્રત્યયોનું પારિભાષિક નામ હિન્દુ છે. ડિત- એટલે એ – – પ્રત્યય, જે લાગતાં અંગને અન્ય સ્વર લુપ્ત થાય છે. +-અડ-=ઢોવ+- -=વોનg-. આ પ્રત્યયો “સ્વાર્થો લાગે છે – ‘સ્વઅર્થે લાગે છે, એટલે કે એ પ્રત્યય લાગતાં આ ગન મૂળ અર્થમાં કશો ફરક પડતું નથી. પ્રત્યયસહિત કે પ્રત્યયરહિત અંગને અર્થ એકને એક રહે છે. એટલે તે સ્વાર્થિક પ્રયો પણ કહેવાય છે. ખરી રીતે તે એવા પ્રત્યે આત્મીયતા, વહાલ, લાડ, લઘુતા, હીનતા, અપકર્ષ વગેરે ભાવછાયાઓ સુચવવા વપરાતા થાય છે. પછી અતિ પરિચયથી તેમની એ અર્થછાયાઓ ઘસાઈ જતાં તે સ્વાર્થિક પ્રત્યયે બની જાય છે—માત્ર અંગવિસ્તારક પ્રત્યયો બની જાય છે.
સંસ્કૃતમાં છે. પ્રત્યય (વાળ વગેરેમાં) પ્રચારમાં હતા. તેમાંથી આવેલા – પ્રત્યયને પ્રદેશ પ્રાકૃત-અપભ્રંશમાં અતિવિસ્તૃત બન્યો. અપભ્રંશમાં તે લગભગ ગમે તે અંગને --પ્રત્યયથી વિસ્તાર કરવાનું વલણ છે. ગુજરાતીનાં છોકરી ને હિંદીના લડકા' એ પ્રકારના અગે અપભ્રંશના સ્વાર્થિક –-પ્રત્યયને આભારી છે. ગુજરાતીમાં વર્તમાનકૂદત, ભૂતકૃદંતો અને “વિકારી” વિશેષ વગેરેમાં આ -- પ્રત્યય છે.
--પ્રત્યય, પછીથી – ૪>-ઢ– એમ ગુજરાતીમાં ઊતરી આવ્યા છે. મોજી> મોરલે'.
ખરી રીતે –ાર– અને -- એકલા નથી વપરાતા –કહે - અને– કથ- એમ ––પ્રત્યયના સંગે જ તે મળે છે. જુઓ પછીનું સૂત્ર.

Page #231

૧૬૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
હેમચંદ્રનાં ઉદાહરણનું આધારભૂત અપભ્રશ સાહિત્ય વિવિધ કક્ષાનું હેવાનું જણાય છે. સ્વય ભૂ, પુષ્પદંત જેવાની પ્રશિષ્ટ અપભ્રંશ કૃતિઓ ઉપરાંત લૌકિક સાહિત્યમાંથી પણ ઉદાહરણે લેવાયેલાં છે. –મણું- પ્રત્યયને છૂટા હાથે વપરાશ એ હેમચંદ્રના સમયની સમીપની લેકબેલીનું લક્ષણ હોય એમ લાગે છે. એવા પ્રત્યયવાળા શબ્દો ધરાવતી ભાષા વધુ આ તરફની-વધુ જીવંત છે. આપણું લેકગીતમાં રુ, સ્ત્ર વગેરે સ્વાર્થિક પ્રવાળા શબ્દો છૂટથી વપરાયેલા છે ( રાતલડી,' “વીજલડી.” “ગરબડિયે,’ ‘ઝાળી ડાં' “ચૂંદડલી', નણદલ,” પરોણલા.” “પાણીડાં વગેરે અનેકાનેકી, તે પરથી આવું અનુમાન કરી શકાય છે. ગુજરાતના અંગવિસ્તારક પ્રત્યો માટે જુઓ “વાધ્યાપાર', પૃ. ૨૩૪-૨૪૧.
૩૦હેમચંદ્રના વ્યાકરણના પ્રાકૃત વિભાગના પહેલા પાદમાં (સ. ૨૬૯) વિનય, ajરાયણ અને દૂરને જ પ્રાકૃતમાં લુપ્ત થવાને નિયમ આપે છે, તેને આધારે દરવનું –િ ને પછી –બહ- અને –-પ્રત્યા ઉમરાઈને ફિચ-.
વસૂરસ્ટારમાં સારું- –ાહ- અને –– એમ ત્રણ પ્રત્યય સાથે છે. જણાવેલાં કારણે નાયકને વારંવાર યુદ્ધમાં સંડોવે તેવાં–તેને ઘરથી સતત દૂર અને જોખમમાં રાખે તેવાં છે.
૪૩ર-૪૩૩. આગલા સૂત્રમાં સ્વાર્થિક પ્રત્યેનું સ્ત્રીલિંગ ફુ પ્રત્યથી સાધવાને નિયમ આપે છે. પણ પૂરી જેવા શબ્દ પરથી દૂક બને છે, તે સાધવા આ બે સત્રો આપેલાં છે. હેમચંદ્ર પ્રમાણે પૂરી–બહા-= ધૂઢ-. બૂઢમ–ને સ્ત્રીલિંગને હું નહીં, પણ આ પ્રત્યય લાગે છે, અને તે લાગતાં તેની પના નો શું થાય છે. યૂઝ-ને હિત માં લાગતાં ધૂરા અને સુ. ૪૩૩ પ્રમાણે ધૂમr.
ખરી રીતે તે – રમ- પ્રત્યયનું સ્ત્રીલિગ -અહિ- થાય છે. સં-() – પ્રત્યયનું સ્ત્રીલિગ -ડુ- છે (વાઢા-, વાઢિા -) તે પ્રમાણે ર પરથી જામ- અને સ્ત્રીલિંગ હિલ થાય. નહિમાનું અંત્ય સ્વરના હસ્વભાવના નિયમ પ્રમાણે ગોહિલ, અને ફળને છું એમ સ્વરસંકેયની પ્રક્રિયાને લીધે શોરી એમ વિકાસક્રમ છે.
૪૩ર. કુળ (< ઇન પું) અપભ્રંશમાં સ્ત્રીલિંગ બને છે. કેટલાંક ઈકોરાંત પુલ્લિગ નામે આવી રીતે બકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોની અસર નીચે આવેલાં છે. ગુજ. “આગ” (બી.) <આગિ<શ<િઅનિ- આનું બીજુ ઉદાહરણ

Page #232

ટિપ્પણ
છે. ગુજ. અને હિંદીમાં પૂર સ્ત્રીલિંગ છે. હિંદીમાં તે આની અસરથી ફારસી મૂળના બાવાસ પણ સ્ત્રીલિંગ છે. અપભ્રંશમાં મૂળના લિ ગતંત્રના થયેલા પરિવર્તન માટે જુઓ સત્ર ૪૪૫.
૪૩૫, જુઓ સત્ર ૪૦૭ (૧) પરનું ટિપ્પણુ. ઉદાહરણે કામય લાઉ. ૪૩૭. ત=સં.-તા પ્રચય (વાતા વગેરેમાને)
વળનું મૂળ વૈદિક વન છે. ર૩ર-ના -વ-ને દ્વિવિધ વિકાસ થાય છે. રોચ્ચારણમાં ઓષ્ઠથતા પ્રધાન રહેતા ૩ની એષ્ઠ થતા અને 7ની સષતા મળીને ––->-rq- એવો વિકાસ થયો છે, અને દંત્યતા પ્રધાન રહેતાં -હ્યુ->ત્ત- એ વિકાસ થયો છે. આથી માંથી °cવ અને નળ પ્રાપ્ત થાય છે. નાનપણ”, “મોટપણ”, “પોતાપણુ, બાળપણું વગેરેમાં “પણ” પણું” અને “હેવાતન”માં ‘તણું ગુજરાતીમાં પ્રચલિત છે. “શૂરાતન’, ‘પુરુષાતન', સં. “શૂરાયતન”, “પુરુષાયતન” પરથી છે.
સૂત્ર ૪૩૮થી ૪૪૩ કેટલાક કૃત પ્રત્યયને લગતાં છે.
૩૮. સં. તરા, ° -પરથી સ્વાર્થિક –૩૪- ઉમરાઈને અપભ્રંશના પ્રત્યય થયા છે. વર્ષો પરથી > °ga> > >(રેaaઉં >tવë>વિë > >q) એવો વિકાસ થયો છે.
૪૩૮ (૧) રકાર જાળવતાં રૂપ ધ્યાનમાં રાખવાં.
માટે જુએ સૂત્ર ૩૬૦ (૧) પરનું ટિપણું. સંદર્ભ વિના અર્થ અસ્પષ્ટ રહે છે
(૨) અતિશય અનુરાગને ભાગે સહન કરવાનું પણ ઘણું હોય છે. સત્તલિસ્ટ છે. “રાતુ” અને “અનુરક્ત એમ બે અર્થ.
(૩) સોપવા, નવા ક્રિયાવાચક નામ તરીકે વપરાયાં છે. “સૂવું', “જાગવું'.
૪૦૯-૪૪૦. °ટુ પ્રત્યયવાળા સંબંધક ભૂતકૃદ તે પરથી અર્વાચીન હિંદીના શૂન્ય પ્રત્યયવાળાં રૂપો (માર , વોઝ વા વગેરેમાંનાં માર, થોઢ) પ્રાપ્ત થયાં છે. ફુડ પ્રત્યયવાળાં રૂપે પરથી ગુજરાતીનાં સં. ભૂ. કુદરતે આવ્યાં છે ( ૩ > ). બ ને સંસ્કૃતના પગ ધાતુને લાગતા જ પ્રત્યય (અનુપ વગેરેમાંના) પરથી થયા હેય : એકમાં વ>, બીજામાં વિશ્લેષથી રૂા.

Page #233

૧૭૦
અપભ્રશ વ્યાકરણ વૈદિક સ્ત્રી પરથી અભિષ, ને પછી કવિ, વિ, વિ: વૈદિક રવીન પરથી qg, gવ. સંબંધક અને હેત્વર્થ કૃદંતના ચારપાંચ પ્રત્યે હવા એ આધારભૂત સામગ્રીના મૂળમાં વિવિધ બેલીઓ હોવાનું સૂચક છે.
૪૨૯, (૧). તે શું આકાશમાં ચડી જઈશું ?” એ જીવંત લોકબોલીને રૂઢિપ્રયોગ છે.
હાર્દુ, મરહું. અહીં તેમ જ અન્યત્ર ઘણે સ્થળે વતમાન ભવિષ્યાર્થક છે. જુઓ “વ્યાકરણ.
(૩) વિષને એક અર્થ “પાણી’ પણ છે. સંભવતઃ “મુંજ' શ્લિષ્ટ છે. મુંજ” ઘાસ અને “મુંજ” રાજા. હો પરથી અથફેરે ગુજરાતી ડાવું” આવ્યો છે.
(૪) કિક અનુગ છે દૂર-ટ્રક એટલે “હૃદયથી', “હદયમાંથી'. આપણે “થી' દંત્ય રૂપ શિર માંથી છે. પ્રાચીન પ્રયોગોમાં અને અત્યારની કેટલીક બોલીઓમાં જે “, “થી, “શું' એમ વિકારી છે, તે તરના રૂપાંતર સુતર>તર ઉપરથી થયે છે.
૪૪૦. ઉદાહરણ ઘડી કાઢેલું છે
૪૪૧. ઘઉં એ વિધ્યર્થ કુદરતને પ્રત્યય હેઈ હેત્વર્થ કૃદંત માટે વપરાય છે. જન એ સંસ્કૃત ક્રિયાવાચક નામ સાધતે કાર પ્રત્યય જ છે (જમન-, કરણ– વગેરેમાં). "જનવાળા અંગને પછી છું અને તૃતીયા-સપ્તમીને ફ્રિ લાગી જાë, “અળ િસધાયાં છે.
રાજસ્થાનમાં શો, હિંદી વાસના, મરાઠી વગેરે રૂપને સંબંધ હેત્વર્થ માટે વપરાતા જળચંતી રૂપિ સાથે છે. મંગળ
માટે જુઓ. ૩૫૦ (૧) પરનું ટિપણ. ૪૪ (૨), (૨) ઘડી કાઢેલાં ઉદાહરણ છે.
૪૪૨. ઉદાહરણ બ્રાહ્મણીય પરંપરાના સાહિત્યમાંથી છે. દીર, તિક્ષાવાત પ્રાચીન રૂપે છે.
૪૪૩. ગુજરાતીમાં ભેળો ને બદલે ૧% પ્રત્યય છે. “મારક” “બોલકણો” વગેરે. આમાં માર' વગેરેને “ક પ્રત્યયથી વિસ્તાર થયેલો છે.
૪૪૪. (૨) મૂળ પ્રાકૃન તથા એ જ ભાવના સંસ્કૃત પદ્ય માટે જુઓ પરિશિષ્ટ.
(૩) કદ્દમુળ ને બદલે છંદખાતર દ્વામુક, ગુજરાતી “તાગ' શબ્દ થાહમાંથી નથી ઊતરી આવ્યા

Page #234

ટિપ્પણ
૧૭
(૪) નજર ઉતારવા–અનિષ્ટને અળગું રાખવા લુણ ઉતારવાની, મીઠું ઉતારીને દેવતામાં નાખવાની પ્રથા જાણીતી છે. જિનદેવ પરથી ઉતારીને દેવતામાં નાખેલું લૂણુ માને, “સલૂણું મુખથી થયેલી અદેખાઈથી પ્રેરાઈને અગ્નિપ્રવેશ કરે છે, એવી ઉપેક્ષા છે.
(૫) તુલના માટેના પદ્ય માટે જુઓ પરિશિષ્ટ. છંદ. ૧૧ + ૧૦ માપને જણાય છે. ત્રીજુ ચરણ અધૂરું છે. સોફ એ પાઠ કપીએ તો છંદ જળવાઈ રહે.
૪૪૫. લિંગમાં થયેલા ફેરફારોના મૂળમાં ઘણુંખરું કાં તે અંત્ય સ્વરોનું. અથવા તો અર્થનું સદશ્ય હોય. પછીથી સ્ત્રીલિંગને ઈકાર લઘુતાને, તે નપુંસકલિંગ સામાન્ય સ્વરૂપનું વાચક બનતાં, અનુકૂળતા અનુસાર કોઈ પણ પુલિંગ અંગને એ પ્રત્યય લાગવા માંડયા, અને નપુસકલિંગ અને પુલિંગના ભેદક એકબે પ્રત્યય હતાં, તે પણ લુપ્ત થવા જતાં, તેમની વચ્ચે કેટલીક વાર ખરેખર સંભ્રમ પણ થતા હોય. શંત્રી આંતરડી” એ નાનું “આંતરડું' એવા અર્થમાં છે.
૪૪૬. આ સૂત્ર શૌરસેની પ્રભાવવાળા અપભ્રંશ સાહિત્યને પણ હેમચંદે ઉપયોગમાં લીધું હોવાનું સૂચક છે. a> એ પ્રક્રિયાવાળાં ચાર રૂપ અને સ્ને જાળવી રાખતું રૂપ “શૌરસેની'પણું દર્શાવે છે.
છંદ “માત્રા'. જુઓ ૪૫૦ (૧) પરનું ટિપણ.
૪૪૭-૪૪૮. આ સુત્રો માત્ર અપભ્રંશને નહીં પણ સમસ્ત પ્રાકૃતપ્રકારોને લગતાં છે. બોલીઓનું વધતું ઓછું મિશ્રણ સાહિત્યભાષામાં અનિવાર્ય હોય છે, અને પદ્યસાહિત્યમાં છંદને સાચવવા કેટલીક વાર પ્રાચીન ભૂમિકાનાં, કેટલીક વાર બાલચાલનાં તો કેટલીક વાર સંબદ્ધ બેલીઓનાં રૂપ અને પ્રયોગ પણ વપરાય છે. ઉપરાંત અપભ્રંશ ઉપર સાહિત્યિક પ્રતિષ્ઠાને કારણે સંસ્કૃતપ્રાકૃતને સારે એવો પ્રભાવ રહેતો-ઘણ અપભ્રંશ કવિએ સંસ્કૃત પ્રાકૃતના વ્યુત્પન્ન પંડિત હતા. એટલે સાહિત્યિક અપભ્રંશમાં સંસ્કૃતપ્રાકૃતની અસરવાળાં શબ્દ, રૂપ, પ્રયોગો છૂટથી વપરાતાં. અર્વાચીન ગુજરાતી કવિતામાં પણ આપણે પુષ્કળ સંસ્કૃત શબ્દને, તે કવચિત વિભક્તિરૂપ કે આખ્યાતિક રૂપનો ઉપયોગ કરીએ જ છીએ ને.

Page #235

૩૩૦/૧ સાથે સરખાવા :
मरगय-वन्नह पियह उरि
पिय चंपय-पह - देह | कसवट्टइ दिन्निय सहइ नाइ सुवन्नह रेह ||
(કુમરપાલપ્રતિધ; પૃ. ૧૦૮) ભરક્તના વાન વાળા પ્રયના ઉર પર રા'પાની દેહાન્તિ વાળી પ્રિયા, સેટીના પત્થર પર સાનાની રેખા દીધી હોય તેવી શોભે છે.' ૩૬૦/૨ સાથે સરખાવે
પરિશિષ્ટ
"
दे सुअणु पसिअ एहि पुणो वि सुलहाइँ रूसिअव्वाई | एसा मअच्छि मअलंछणुज्जला गलइ छण - राइ ॥
(સપ્તશતક, ૫/૬૬) (હે સુતનુ, અત્યારે પ્રસન્ન થા. રૂસણાં પછી પણ સહેલાઈથી લઈ શકાશે. મૃગાક્ષી, આ ય દ્રોવલ ઉત્સવરાત્રી વહી જાય છે.')
'
ટીકાકાર ૢ મુળુને સ્થાને રે સુદ્ધ ‘સુભગ ' એવા પાઠ નોંધે છે. એ પાઠાંતર લેતાં પૂ` દળ નાયકને અને ઉત્તર દળ નાયિકાને સોધીને દૂતીએ કહેલા સમજવા. ટીકાકારે તેાંધેલું પાઠાંતર લેતાં ગાથાના ધ્રુવ દળના ભાવાથ હેમચંદ્રે આપેલા દુહાના પૂર્વાર્ધની નિકટ આવે છે. ‘વજ્રજાલગ્ન'ની એક ગાથાનું ઉત્તર દળ પણ આવા ભાવનુ છે :
माण मा नडिज्जसु
पाणसिणि गलइ छण - राई ।
માનંની, માતથી પીડા મા. ઉત્સવરાત્રી વહી જાય છે.’ ૩૩૦/૩ સ થે સરખાવે :

(વજાલગ્ન, ૧૨/૩૫)
कस्स न भिदइ हिययं अगंग-सर- धोरण व्व निवडती । बालाएँ वलिय लोयण फुरंत-मयणालसा दिट्ठी ॥
‘બાલાની તીરછી આંખામાં સ્ફુરતા પ્રેમને લીધે અલસ બનેલી દૃષ્ટિ, અનંગની શરધારાની જેમ, પડતાં જ કાનુ` હૃદય ન ભેદે ? ’

Page #236

33१ साथै सरमावा :
जगदाहूलाद कश्चंड - प्रतापोऽखंड - मंडलः । विधिना ननु चंद्रार्कावेकीकृत्य विनिर्मितः ||
પરિશિષ્ટ
33२ (२) साथै सरमावे :
हउं सगुणी पिउ णिग्गुणड, णिल्लक्खणु णीसंगु । एक्कहिं अंगि वसंताहं, मिलिउ ण अंगहि अंगु ॥ (पाडु होला, १०० ) પદમાં પણ વ્યક્ત થયા છે.
(स्थासरित्सागर, १२ /२४/५)
આ જ ભાવ 'સુરસાગર'ના ૮૬ મા ૩૩૩ સાથે સરખાવે :
३४० / २ साथै सरमावा :
हत्थेसु अ पाइसु अ अंगुलि - गणणाइ अइगआ दिअहा ।
for उण केण गणिज्जउति भणडं रुअइ मुद्धा || (सप्तशत, ४/७) ‘હાથની અને પગની આંગળીથી ગણના કરતાં (પણ અવધિના) દિવસે બાકી વધ્યા. હવે તે શેનાથી ગણવા?' એમ મેલીને મુગ્ધા રડે છે. ३४० /१ साथै सरमावे। :
वरि खज्जइ गिरि-कंदर कसेरु ।
उ दुज्जणभ उहाकियाई, दोसंतु कलुस - भावकियाइ ॥ ( महापुरा, १/३/१२-१३)
कसरेक्क-चक्क थक्के भरम्मि धवलेण झूरियं हियए । हाकि न खंडिऊण जुनोहं दोहि-मि दिसाहिं || (४ सामियां२३, ७,६, गाथा ६)
३४१/१ भने २ साथै सराव :
अडवी वरं वासो समयं हरिणेसु जत्थ सच्छंदो । न य एरिसाणि सामिय सुब्बंति जहिं दुवयणाई ॥ (विमलसूरि, 'पभयरिय' ३५ / ११ ) कूलेसु गिरि-इणं निवसामि वरे अरण्ण- वासम्मि | न य खल- वयणस्स गेहं पविसामि पुणो भणइ रामो || (ये

૧૩
थाइँ araलाई वित्थिन्न - सिलायलाइँ सयणीयं ।
असण' जत्थ फलाई तं रन्नं कह न रमणीयं || (नालययभीडा, ६/५१)

३५ /१७)

Page #237

૧૭૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
જ્યાં વટકલનાં વસ્ત્ર, વિસ્તીર્ણ શિલાતલની પથારી ને ફળોનું ભોજન (સુલભ) છે, તે અરય કેમ રમણીય ન માનવું) ?' ૩૪૩/૨ સાથે સરખાવો :
जेण विणा ण जिविज्जइ अणुणिज्जइ सो कआवराहो वि। पत्ते वि णअरदाहे भण करस ण वल्लहो अग्गी ॥
(સપ્તશતક, ૨/૬૩) જેના વિના જીવી ન શકાય, તેને અપરાધ કર્યો હોય તો યે મનાવ પડે. નગર સળગતું હોય ત્યારે પણ અગ્નિ કેને વહાલે ન હોય ?
“વજલગમાં (પપ૭) મળતી આ જ ગાથામાં વસ્ટિકaછું “(શરીર) ન વળે- ન સારું થાય એવું પાઠાંતર છે. પ્રાકૃતપંગલમાં (માત્રાવૃત્ત ૫૫) પણ આ ગાથા મળે છે. ૩૫૦/ર સાથે સરખાવો :
स्वकीयमुदरं मित्त्वा निर्गतौ च पायोधरौ । परकोयशरीरस्य भेदने का कृपालुता ॥
(સુભાષિત રત્નભાંડાગાર, પૃ. ૨૫૬, શ્લેક ૨૬૪)
સ્તને પિતીકું ઉદર ભેદીને નીકળ્યા છે, (તો) પારકું શરીર ભેદવામાં (એ) શું દયાળુ થવાના હતા !' ૩૫૧૧ સાથે સરખાવો ?
अन्ना पई नियच्छइ जह पिढिरणमुहे न देसि तुमं । मा सहियणस्स पुरओ ओगुलिं नाह काहिसिमो ॥
(પઉમચયિ, પ૬/૧૫) બીજી પતિને એમ દબાણ કરે છે કે તમે સંગ્રામને મોખરે પીઠ ન ફેરવશે. નાથ, રખે આપણે સખીઓની આગળ હલકા પડીએ.” ૩પ૨ “શૃંગારપ્રકાશ', પૃ. ૧૨૨૨ ઉપર આ દેહો મળે છે. ઉપરાંત સરખા :
पासासंकी काओ णेच्छदि दिण्णं पि पहिअ-घरणीए । ओणंत-करअलोगलिअ-वलअ-मज्झ-ट्टि पिंडं ।।
| (સપ્તશતક, ૩/૫) નમતી હથેળીને કારણે સરી ગયેલા બયાની વચ્ચે રહેલે પિઠ પથિકગૃહિણીએ આપ્યાં છતાં, પાશની આશંકાથી, કાગ (ખાવા) ઇરછત નથી.

Page #238

પરિશિષ્ટ
૧૭૫
काग उडावण धण खडी, आया पीव भडक आधी चूडी काग-गल, आधी गइ तडक्क ।
(
२२थानी होला, पृ. २३८ ५२) 3५७/२ । 'सरस्वती म२६५' २/७६मां तथा 'शु२५॥श', पृ. २ ३८ ०५२ भने छे. ३६४ सरावा: विहलुद्धरण-सहाबा हुवंति जइ के वि सप्पुरिसा ॥
[सप्तशत, 3/८५(२)] દુખિયાને ઉદ્ધાર કરવાના સ્વભાવવાળા તે કઈક જ પુરુષ હોય છે.” ३१५/१ स२पाव:
नयणोइ नूण जाईसराई वियसंति वल्लहं दऔं ।। कमला इव रवि-करवोहियाई मउलेंति इयरम्मि ॥
(
मायरिय, पृ. २८, ५५ 33) ' पदेशभावा-विव२९' पृ. १२७ तया १५३ ५२, जाईसराई मन्ने इमाई नयणाई होति लोयस्स । विय संति पिए दिहे अव्वो मउलंति वेसम्मि ॥
(डायपास, ५२) अइपसण्णु मुहु होइ सभासणु पडिवज्जइ । पुत्व-भवंतर-णेहु जण-दिट्टिएँ जाणिज्जइ ॥
(महापु२।९, ८/५/१३-१४) “મુખ અતિ પ્રસન્ન થાય, સંભાષણ કરે : (આમ) પૂર્વભવને એહ લેકેની દૃષ્ટિથી જણાઈ આવે.”
जाईसराई मन्ने इमाइ नयणाइ लोअ-मज्झम्मि । जं पढम-दसणे च्चिय मुणंति सत्तु मित्तं च ॥
( ताज्यान, पृ. ४७, ५० ४४) 388/१नु अनु४२९१ 'igsaisi' ८८मा भणे छ :
सयल-वि को वि तडफडइ सिद्धत्तणहु तणेण ।
सिद्धत्तणु परि पावियह चित्तएं निम्मलएण ।। ३१७/१ सरावा
जइ सो न एइ गेहं ता दुइ अहोमुही तुमं कीस । सो होही मल्झ पिओ जो तुज्झन खंडए वयणं ।
(406, ४१७)

Page #239

૧૭૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
“હે દૂતી તે ઘેર નથી આવતે તેમાં તારું માં કેમ નીચું છે કે તારું વચન (તથા “વદન”) જે ખ ડિત ન કરે તે જ મારે પ્રિય હોય.” ૩૬૭/૩=પરમાત્મપ્રકાશ ૨/૭૬.
(પાઠાંતર ત્રિક્રિય બાજુલ-=-Hવા રેવદ્યુતÈ પર ). ૩૬૭/૬ સરખા :
किं गतेन यदि सा न जीवति, प्राणिति प्रियतमा तथापि किम् । इत्युदीक्ष्य नवमेधमालिकां, न प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरम् ॥
(ભર્તૃહરિ, શૃંગારશતક ૬૭) ૩૬૮. સાથે સરખાવો મારુ-વિહે રે તન-માસ્ત્ર મા શ્રવણ નિમર્વયં
(વજજાલગ, ૨૪૧) રે તરુણ બ્રમર, માલતીવિરહ તું ઊચે ગળે ભરપૂર રે નહીં.” ૩૭૦/૨ ઉત્તરાધ સાથે સરખાવો : ના સુજ્ઞ વરુ, તં પિ મન્ન, વેણો વિગ, તુષ૪ મહું (સપ્તશતક, ર/ર૬)
એ છે તને વહાલી, તું છે મને, તું છે એનું ધિક્કારપાત્ર, (તો) હું છું તારું”
૩૭૬/= “કુમારપાલપ્રતિબંધ', પૃ. ૨૫૭ ઉપરનું પ.
(પાઠાનેર : થોરા, રૂક રાયા વિનંતિ, કફ કો.) ઉપરાંત સરખાવો :
अम्हि थोवा रिउ बहुय, एह अमणूसह गण्ण षयहइ । एकह सूरह उग्गयणि, तारो-नियरु असेसु-वि फिट्टइ ॥
(કથાકાશ-પ્રકરણ ૧૬૩, ૫. ૨૮-૩).
૩૭૭/૧ “કુમારપાલપ્રતિબોધ', પૃ. ૮૬ ઉપરનું પા.
૩૮૨/૧ સાથે સરખા :
घणसारतार-णअणाए गूढ-कुसुमोच्चयो चिहुर-भारो । ससि-राहु-मल्ल-जुज्झ व दसिदमेण-णअणाए ॥ .
* કપૂરમંજરી, -૨૧) કપૂર જેમ ચમકતા નયનેવાળી (તે સુંદરીના) કેશલાપમાં ગૂઢ પુષ્પપુ જ છે. તેથી એ) હરિણાક્ષીએ જાણે કે શશી અને રાહુનું મલયુદ્ધ બતાવ્યું.”

Page #240

૩૮૨/૧ સાથે સરખાવે :
मा सुमरसु चंदण - पल्ळवाण करि णाह गेण्ड जं जह परिणमद्द दसा तं तह धीरा
પરિશિષ્ટ
छप्पय गमेसु काळं मन्ने जियंतो पेच्छसि
(વાલ૫,૧૯૯૨) ‘હું ગજપતિ, ચંદનપલવેાને (હવે) ન સ ંભાર, ધાસના કાળિયા લઈ લે. જે (ભાગ્ય)દશા જે રીતે આવે છે, તેને ધીર પુરુષો તેમ જ સ્વીકારી લે છે.? ૩૮૭/૨ સાથે સરખાવે :
तिण-कवलं । पढिच्छंति ॥
वासव - कुसुमाइ ताव मा मुयसु । पउरा रिद्धि वसंतस्स ||
(જાલગ્ન, ૨૪૪) ‘ભ્રમર (જેમ તેમ) વખત ગાળી કાઢ. બહેડાના ફૂલને તેા ન દેતા. માનજે કે જીવતા હઈશ તે વસંતની પ્રચુર રિદ્ધિતું જોઈશ.' ૩૮૯/૧=પરમાત્મપ્રકાશ ૨૭૦.
જ છેડી
(પાઠાંતર : વિષચ જી, વટિાિરું હલું તામુ, સો ફ્લેન ત્રિ, સૌથુ કિજીક જ્ઞાપુ). તથા સંત-દારૂ ચારૂ વજારો મુદિત્રો ચેત્ર | (પુહુઇચ`દ-ચરિય, પૃ. ૨૧૭, ૫` ૨૮, ગાથા ૧૯૩) ૩૯૦, ૬ ૬-ત્રિ દિવસેનું ।
૧૭૭
( જુગાજણ દયિ, ગા. ૩૯૪, પૃ. ૩૦.) ૩૯૧/૨. ‘વૃત્તજાતિ-સમુચ્ચય'માં કોર્નાર્ = ત્રૂતે મળે છે. એ અપભ્રંશ દેહાની ઘેાડી અશુદ્ધિ સુધારી લેતાં પાઠ નીચે પ્રમાણે છે :
यहुं मत्तहुं अंतिमउ, जावहि दुवहउ भोदि ।
તો તદું નામ રદ છુ, ઇં= રૂ-નપુત્રોÎિ।। (૪,૩૭) ૩૯૫/૧ સાથે સરખાવે :

पंडुरं जइ वि रज्जए मुहं दिज्जए पुण कवोल - कज्जलं
કોમતિ હિમ-ડ્વેન ।
ता लहेन्ज ससिणो विडंबणं ॥ (કપૂરમંજરી, ૩/૩૩}
‘ હું કોમલાંગી, તારું મુખ ખડીના પાણીથી ધાળવામાં આવે અને ગાલે કાજળ લગાડવામાં આવે તે। તે ચદ્રનું અનુકરણ સાધે.’
અભ્યા−૧૨

Page #241

૧૭૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
૩૯૫/૨="કુમારપાલ પ્રતિબોધ', પૃ. ૧૦૮ ઉપરનું પડ્યું.
(પાઠાંતર : gs, નિgિ, સામાટિન, લંપા.) ઉપરાંત સર ખાવોઃ
काहि-वि विरहाणलु संपलित्त, अंसुजलोहलिउ कवोले घित्तु । पलुट्टई हत्थु करंतु सुण्णु, दंतिमु चूडुल्लउ चुण्णु चुण्णु ॥
(જબૂસામચરિ૩, ૪, ૧૧, ૧૨). ૩૯પ/૪ “સંગારપ્રકાશ' ૫. ૨૬૯ ઉપર તથા ૧૦૬૯ ઉપર ભ્રષ્ટ રૂપમાં. ૩૯૫/૬ સાથે સરખા :
ને કાળ = ળ વંતિ.. તે ના થૈg Tણું... 6િ તાજી તેમાં કાજુ...
(સ્વયંભૂછંદ, ૪/૨૭) જેને જમવાથી રિપુઓ ન કેપે..તેના જન્મવાથી શું લાભ...તે પુત્રના જન્મવાથી શું ?” ઉપરાંત સરખાવો :
બેટા જાયા કવણુ ગુણ અવગુણ કવણું મિણ ! જાં ઊભાં ધર આપણુ, ગંજીજે અવરેણ છે'
(રાજસ્થાની દોહા, પૃ. ૬૨૭) ૩૯૫/૭
तं तेत्तियं जलं सायरस सोच्चेव परम-वित्थारो एक्कं वि पलं तं नथि जं पिवासं निवारेइ ।
(છપ્પણય–ગાહા-કેસે, ૧૪૭) ૩૦૬/૧ ઉત્તરા સાથે સરખાવો : रे रे विडप्प मा मुयसु दुज्जणं गिलसु पुण्णिमायंदं ।
(વિજાલગ્ન, ૪૮૩) રે રાહુ, દુષ્ટ પૂર્ણિમા ચંદ્રને છેડી ન દે, ગળી જા.” /૪ દેહાપાહુડ ૧૭૭માં આ ભ્રષ્ટ રૂપ માં મળે છે. ઉપરાંત સરખાવો. सज्जन बिछरे जो मिले, पलक न मेलं पास ।
रोम रोम में मिलि रहूं, ज्यौ फूलन में बास ॥ ૪૦૧/૪ સરખાવા :
વીઃ પ રિ થિત નિનુ છે ઘાવ થતિ (અમરુશતક) તથા “હરુએ કહુ મે હિય બસત સદા બિહારીલાલ ' (સત્તસઈ)

Page #242

પરિશિષ્ટ
૪૦૬/૧ તે ઉપરાંત સરખાવો :
ताव-च्चिय गलगज्जि कुणंति परवाइ-मत्त-मायंगा। જળ-વે – 7 રે ઊંય દેવ-સૂર-દૂરી .
(પુરાતન–પ્રબંધ-સંગ્રહ, પૃ. ૨૬, પદ્ય ૭૧) असो किं नाम मए विच्छोहो कस्सई पुरा रइओ । पडिया जेणाकंडे दुक्ख चडक्का मह सिरम्मि ।
(જિનદત્ત-કથાનક, પૃ. ૯૧, પદ્ય ૪૧૦) કo/૨ સાથે સરખાવો :
ताव च्चिय ढलहलया जाव च्चिय नेह-पूरिय-सरोरा । सिद्धत्था उण छेया नेह-विहूणा खलीहुंति ॥
(વજાલગ, ૫૫૯) ત્યાં સુધી જ કેમળ હોય છે જ્યાં સુધી તેમનું શરીર સ્નેહપૂણ હોય છે. સરસવ તેમ જ વિદગ્ધજન સ્નેહવિહીન થતાં ખલ (૧ દુષ્ટ, ૨ ખેળ) બની જાય છે.' ૪૧૪/૨ને દેહા પાહુડ' ૧૬૯માં પડે છે. અધ ઊલટસુલટાં છે. જ૧૪ સાથે સરખાવો :
एहइ सो वि पउत्थो अहं अ कुप्पेज्ज सो-वि अणुणेज्ज । इअ कस्स-वि फलइ मणोरहाणं माला पिअअमम्मि ।।
(સપ્તશતક, ૧/૧૭) પ્રવાસે ગયેલે એ પણ આવશે, હું કોપ કરીશ, અને તે પણ મને) મનાવશે –પ્રિયતમ પ્રત્યેના બનેરની આવી માળા કેઈકની જ ફળે.”
आविहिइ पिओ चुबिहिइ निट्ठरं चुंबिऊण पुच्छिहिइ । दइए कुसल त्ति तुमं नमो नमो ताण दिवसाणं ।।
| (વજજાલગ,૭૮૪) ‘પ્રિય આવશે, ગાઢ ચુમ્બન લેશે, ચૂમીને પૂછશે “પ્રિય, તું કુશળ છે ને –આવા દિવસોને અનેક નમસ્કાર.” ૪૧૮/૧ “શૃંગારપ્રકાશ', પૃ. ૨૮૦ ઉપર ભ્રષ્ટ રૂપમાં. ૪૧૮/૬ = કુમારપાલપ્રતિબંધ.' પૃ. ૧૨ ઉપરનું પડ્યું. ૪૧૮/૭ = દોહાપાહુડ', ૧૭૬નો આરંભ. ૪૧૯૪૧ ઘનિ ન નગરા (જિનદત્તાખ્યાન-દય પૃ. ૨૯, પદ્ય ૧૧૪)

Page #243

૧૮૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ ૪૧૯/પ સાથે સરખાવો.
जसु पवसंत न पवसिया मुइअ विओइ ण जासु ।
જિક હિંસી પર પિશાવ છે (સંદેશરાસક, 90) કર૦/૩ =સરસ્વતીક ઠાભરણ, ૩/૬૨; “શંગારપ્રકાશ”, ૫. ૨૬૮ ઉપરનું પા. ૪૨૧/૧ વાસા એટલે “ગળિયે બળદ’, હેમચંદ્ર “દેશીનામમાલા'માં “અધમ બલીવÉ
એ અર્થ આપ્યો છે. સ્વયંભૂએ “પઉમરિયમાં જ્ઞા-નાના પુત્ર શકિ રઘુત્તા ધરડા ગળિયા બળદ કાદવમાં ખૂંપી ગયા હોય તેવા” એવી ઉપમા આપી છે. વિશેષ માટે જુઓ, રત્ના શ્રીમાન, A Critical Study of the Deśya and Rare Words from 'Puspadanta's Mahāpurāna and his other Apabhraíśa Works',
૧૯૬૯ પૃ. ૧૧૦. ૪૨૨/૨ સરખા શોરેfહું નિરિણી, વરિયાળો વિચિત્ત-વ-વઢિmહિંદ घंघल-सएहिं सुयणा, विणिम्मिया हय-कयंतेण ॥
(પુહઈચંદરિય, પૃ. ૧૨૮, ૫, ૧૬) ૪૨૨/૩ ભ્રષ્ટરૂપે દહાપાહુડ ૧૫૧માં મળે છે. ૪૨૨/૬ “સ્વયંભૂછંદ' | ર૩માં પાઠ આ પ્રમાણે છે : ૪૨૨/૬. “સ્વયંભુછંદમાં પાઠ નીચે પ્રમાણે છે :
सव्व गोविउ जइ-वि जोएइ हरि सुठु वि आअरेण देइ दिहि जहि कहि वि राही।
को सक्कइ संवरेहि डड्ढ-णअण हे पलोट्ठउ ॥ ૪રર/૮ સાથે સરખાવે. दूरठिओ वि चंदो सुणिन्वुइ कुणइ कुमुयाण ।
{વજાલ, ૭૮ (૨)). દૂર રહ્યો તે ય ચંદ્ર કુમુદને પરમ નિવૃત્તિકર છે.' गयणडिओ वि चंदो आसासइ कुमुय-संडाई॥
(વજજાલગ, ૭૭ (૨)) ગગનમાં રહ્યો છતો ચંદ્ર કુમુદસમૂહને આશ્વાસન આપે છે.” कत्तो उग्गमइ रवी कत्तो वियति पंकय-वणाई। सुयणाण जत्थ नेहो न चलइ दुरिदठियाणं पि ॥
(વજાલગ, ૮૦)

Page #244

પરિશિષ્ટ
૧૮૧
“ક્યાં સય ઊગે છે અને ક્યાં પંકજવને ખીલે છે ! સજજનો દૂર રહેલા હોય તે પણ તેમને નેહ જ્યાં હોય ત્યાંથી) ચલિત થતો નથી.” ૪૨૨/૧૧ સાથે સરખાવો :
नयरं न होइ अट्टाल एहि पायार-तुंग-सिहरेहिं । गामो वि होइ नयर जत्थ छइल्लो जणो वसइ ॥
(વજાલશ્ક, ર૭૦) અટ્ટાલથી અને ઊંચા શિખરવાળા પ્રાકારોથી નગર નથી બની જતું. જ્યાં વિદગ્ધ માણસ વસે છે, (તે) ગામ પણ નગર બની જાય છે.” ૪૨૨/૧૮ સાથે સરખાવો :
जत्तो विलोल-पम्हल-धवलाइ चलंति नवर नयणाई । आयण्ण-पूरिय-सरों तत्तो च्चिय धावइ अणंगो ।
(વજાલગ્ન, ૨૯૪) જે તરફ ચંચળ પાંપણવાળાં શ્વેત નયને વળે છે, તે તરફ જ કર્યું સુધી ખેંચેલા શરવાળો અનંગ દોડે છે.”
जत्तो पेसेइ दिठि सरस-कुवलआपीड-रूअं सरूआ मुद्धा इद्धं सलीलं सवण-विलसिर दंत-कंती-सणाई । तत्तो कोअंड-मुट्ठि-णिहिअ-सरवरो गाढमाबद्ध-लक्खो दूर आणाविहेओ पसरइ मअणो पुत्वमारूढ-वक्खो ।
(સ્વયંભૂ છંદ, ૧/૧૧૯). ૪ર૬/૧ સાથે સરખાવો :
सो णाम-सुमरिज्जइ पन्भसिओ जो खणं पि हिअआहि । संभरिअन्वं च कअंगअं च षेम्म णिरालंबं ॥
(સપ્તશતક, ૧/૯૫) सो णामं सुमरिज्जति जो पम्हुसांत खणं वि हियआतो । संभरियाणं य कतं गयं च तव्वेलयं पेम्मं ॥
જુગાઈજિર્ણિચરિય, પૃ. ૫૩) સંભારવાનું છે તે હેય જે હૃદયમાંથી (એક) ક્ષણ પણ ખસે. જે પ્રેમ સંભારવા જે કર્યો, તે નિરાધાર હોઈ ગયો (જ જાણવો).” ૪૨૭/૧ = “પરમાત્મપ્રકાશ” ૨૭૧.

Page #245

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
(પાઠાંતર : વાઁ નાયડુ, કેળ ઢોતિ પ્તિ મળ, તત્ત્વદ્, નવસા સુદ્િ ૧૧). ૪૩૪/૧ સાથે સરખાવે :
अहि- पेक्खणिज्जेण तक्खणं मामि तेण दिट्ठेण सिविणअ-पीएण व पाणिएण तण्ह चिचअ ण फिट्टा ||
(સપ્તશતક, ૧/૯૩)
૧૮૨
'
હે સખી, તે ક્ષણે, જોતાં તૃષ્ણા, છીપે જ નહીં' તેવદનીય તેને જોયાથી, જાણે કે સ્વપ્નમાં પાણી પીધાથી, તૃષ્ણા ન જ છીપી.’
૪૩૮/૨ સાથે સરખાવે :
पक्खुक्खे नह- सूइ-खंडणं भमर-भर- समुव्वणं । उय सहइ थरहरती वि दुब्बला मालइ च्चेव ॥
(વાલગ્ન, ૨૫૫)
‘ પાંખ(ના માર)થી ઊંચે ફેંકાવું, નખથી મ ંજરી તૂટવી, ભ્રમરને ભાર ઉપાડવેા--(એ બધુ) દૂબળી તે થરથરતી હોવા છતાં માલતી જ સહે છે.’
कंदुकखणणं निअ - देस लंडणं कुट्टणं च, कड्ढणं च । अइरता मांजट्ठा कि दुक्खं जं न पावेइ ॥
(સુકૃતસાગર), પત્ર ૯, ઉષ્કૃત-ગાથા ૧, તથા મારમાહા' પૃ. ૧૬૦૬ ગાથા ૧૨૯; પાઠાંતર : ‘અષ્ટ કઢણુ” ‘અઇરો મજિકે', 'પાવસિ.’ ૪૩૮/૩ સાથે સરખાવે :
जइ लोअ-गिंदिअं जइ अमंगलं जइ वि मुक्क- मज्जा | पुष्फइ - दंसणं तह - वि देइ हिअअस्स निव्वाणं ॥
(સપ્તશતક, ૫/૮૦)
લેકનિંદિત છે, અમંગળ છે, મર્યાદાહિત છે તે પણ પુષ્પવતીનુ દર્શાન હૃદયને નિવૃતિ આપે છે.'
'
लोओ जूइ जूर व अणिज्जं होइ होउ तं णाम ।
fe मिज्जसु पासे पुप्फबइ ण एइ मे णिद्दा ||
(સપ્તશતક, ૬/૨૯)
.
લેક નિદે છે? નિ ́દવા દે. અપવાદ થાય છે ? થવા દો. આવ પુષ્પવતી, પડખામાં સમા—મને ઊંધ નથી આવતી.’

Page #246

પરિશિષ્ટ
१
૪૩/૪ સાથે સરખાવો :
आमोडिउण बलाउ हत्थं मज्झ गओसि भो पहिअ । हिअआउ जइ य णीहसि सामत्थं तो हु जणिसं ॥
(सप्तशत, ७४८, पनपा ३२3.) ४४४/२ साथे सरा:
भूमोगयं न चत्ता सूर दठूग चकवाएण । जीयग्गल व्व दिन्ता मुणालिया विरइ-भीएण ॥
(Aaratal, ७२3) चंचुपुड-छिन्न-नव-नलिणि-नाल-खंडेण चक्क-मिहणेहिं । मित्तत्थमणे दिन्न व्व अग्गला जीव-निग्गमणे ॥
(गा।-२य- स, ५४०) સુરજને ભેણે અડેલે જોઈને વિરહભીત ચક્રવાકે કમળતંતુ (મોંમાંથી) भूरी नही:-५२१ १७३ आहे . यानी गेम (नामा १) २॥ये.'
चंचू-खंडितमुज्झितं कथमपि त्यक्तं गृहीतं पुनः कंठं नो विशति ... ... ... स्वादितं जिह्वया । थकांगस्य शुचा मृणाल-कवलं प्राणैः समं ध्यायतो नाना दुःखशतानि चेह लभते प्रेमा-चेता जनः ॥
(नतान्यानद्वय, पृ. ७४ ९५२ ५५). ४४४/3 साथे स२पावे। :
तह झीणा तुह विरहे अणुदियहं सुंदरंग तणुयंगी । जह सिढिल-वलय-निवडण-भएण उब्भिय-करा भमइ ।।
(Arel, ४३3) “હે સુંદર અંગવાળા, તવંગ તારા વિરહમાં દિવસે દિવસે એવી ક્ષીણ થઈ ગઈ કે ઢીલાં વલય સરી પડવાના ભયે તે ઊંચા હાથ રાખીને ફરે છે.' ४४५/3 साथे सराव :
दाहिण-करेण खग्गं वामेण सिरं धरेइ निवडतं । अंतावेढियचलणो धावइ भडो एकमेकस्स ॥
(Aaneru, ११७)

Page #247

૧૮૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
જમણે હાથે ખગ્નને અને ડાબે હાથે ઢળી પડતા ચિરને પકડે છે ? આંતરડાંથી વીંટાયેલાં ચરણવાળા સુભટ એકમેક તરફ દોટ મૂકે છે.” ૪૪૬ કુસુમ-ચ-મુંગા એ શબ્દ “જિનદત્તાખાનદય” પૃ. ૮૨ ઉપર મળે છે. ૪૪૭/૩=“સેતુબન્ધ” ૨/૧. ૪૪૮/૧="ગઉવો ૧૫.
પરિશિષ્ટને વધારે
૧. ધવલગીત
૩૪૦ (૨) આવી અન્યક્તિઓ “ધવલાક્તિ ' તરીકે જાણીતી છે. ૪૨૧ (૧) એનું બીજું ઉદાહરણ છે. એ પ્રકારનાં ગીતે ઈસવી બીજી શતાબ્દીથી રચાતાં હતાં. વિવિધ પ્રકારનાં ધવલગીતના છંદની વ્યાખ્યા અપભ્રંશના છંદગ્રંથમાં આપેલી છે. પ્રાકૃત અને અન્નિશ રચનાઓમાંથી ધવલગીતનાં ઉદાહરણ મળે છે. પ્રાકૃત સુભાષિત સંગ્રહ “વજ જાલગ્ન માં એક વિભાગ ધવલા–વજજાને છે. પછીથી ગુજરાતી, રાજસ્થાની, મરાઠી વગેરેના મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં ધવલગી તેની પરંપરા ચાલુ રહી છે. આજે પણ વૈણવપરંપરામાં સ્ત્રીઓ રાત્રે એકઠાં બેસીને ધૂળ ગાય છે. વિવાહગીતે પણ ધળને જ એક પ્રકાર છે. વધુ માટે જુઓ મારો લેખ “Dhavalas in the Prakrit Apabhramsa and post-Apabbraṁsa Traditions', Bulletin d'Etudes Indi. ennes, ૬, ૧૯૮૮, ૯૩-૧૦૩. આવી ધવલા તિઓ ફૂટકળ અપભ્રંશ—જૂની ગુજરાતીના સુભાષિત-સંગ્રહમાં પણ મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે–
નઈ ઊડી તલ ચીકણી, પય થાહર ન લહેતિ |
તિમ કઢિજજે ધવલ ભસ, જિમ દુજણ ન હસતિ નદી ઊંડી છે, એનું તળિયું લપસણું છે, પગ ઠેરવી શકાતા નથી, તો તે ધવલ, ભાર ખેંચીને પાર પહોંચજે, જેથી કરીને દુજને તારી હાંસી ન ઉડાવે.” (ભો. જ. સાંડેસરા, પ્રાચીન ગુજરાતી દુહા', “ઊર્મિ નવરચના' પા. ૨૮૬ ઉપર) ૫a ૧૨.

Page #248

પરિશિષ્ટ
૧૮૫
૨. ભ્રમરન્યોક્તિ
૩૮૭ (૨). હેમચંદ્રનું આ ઉદાહરણ-પદ્ય છંદ લેખે દુહો છે. પણ એક પ્રાચીન સુભાષિત-સંગ્રહમાં તે થોડાક પાઠફેરે કુંડળિયા છદમાં રચાયેલા સુભાષિતના પહેલા ઘટક તરીકે મળે છે. કુંડળિયા છંદ દેહા + વસ્તુવદનક (= ળા)નો બનેલ છે. તેમાં દેહાનું છેલા ચરણનું વદનકના આરંભે પુનરાવર્તન થાય છે. એ પદ્ય નીચે પ્રમાણે છે :
ભમરા કયાં નિબડઇ, દીહા કે-વિ વિલ બુ ઘણ-તરુવરુ છાયા-બહલુ. ફુલઈ જાવ કર્યાખું . ફુલઈ જાવ કર્યાબુ સુરહિપાલ–સેવંતિઈ અવરે પડખહિ દિવસ પાંચ ચંપમાલત્તિઈ ભમરુ કિ કડુયઈ રઈ કઈ પણ દઇવ સહાઈ
જન્મ મરણ વિદેસ-ગમણું કિં કસુ વિહાવઈ. (“પ્રાચીન ગુજરાતી દુહા”, ભે, જ. સંડેસરા, ઊર્મનવરચના, ૧૯૭૮, પૃ, ૨૮૬ અને પછીનાં; પદ્ય ક્રમાંક ૧૬).
૩. દ્વિભંગીનાં ભાગરૂપ ઉદાહરણ
અટકળે પંદરમી શતાબ્દીની મનાતી. બીકાનેરના બઠા ભંડારની એક સુભાષિત-સંગ્રહની પોથીમાંથી કેટલાક અપભ્રંશ કે પ્રાચીન ગુજરાતી સુભાષિતો ભોગીલાલ સાંડેસરાએ ‘ઉમિ નવરચના'ના ૫૮૩–૫૮૪મા અંકમાં (ઓકટો.-નવે., ૧૯૭૮, પા. ૨૮૫ ૨૯૦) પ્રકાશિત કરેલ છે. તેમાં પાંચ સુભાષિતો એવાં છે જે કાં તો પરસ્પર સાથે સંકળાયેલાં–જેડકાં રૂપે છે, અથવા તે એ ઘટકના બનેલ છે. એ અહી ઉધૂત કરેલ છે. તેમાંથી ચારનો છંદ દેહે કે સેરઠે છે. પાંચમો જે બે બે ઘટકને બનેલું છે તેને જીદ પ્રાકૃત પંગલમાં જેને કુડલિયા તરીકે ઓળખાવે છે તે છે–એટલે કે દેહાવસ્તુવદનક (=રોળા). પહેલાં ચાર જઠકોને પ્રશ્નોત્તર રૂપે કે ઉક્તિપ્રવુક્તિ રૂપ ધટાવી શકાય તેમ છે. પાંચમામાં દેહામાં નિબદ્ધ અર્થનું રોળામાં વિસ્તરણ થયેલું છે અને ઉલ્લાસની પ્રયુક્તિ (દેહાના ચેથા ચરણનું રોળાના પહેલા ચરણને આરંભે પુનરાવર્તન) યોજી હેવાથી તે પણ ઉપર્યુક્ત ચારની હારમાં બેસે તેમ છે.

Page #249

૧૮૬
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
આમાં ત્રણ એ દૃષ્ટિએ રસપ્રદ છે કે તેમાંનું માત્ર પહેલું પદ્ય હેમચંદ્રના અપભ્રંશ વ્યાકરણમાં પણ ઉદાહરણ તરીકે મળે છે (૩૩૫, ૪૪૨ ૩–પાઠફરે, ૩૮૭.૨). આથી સવાલ એ ઊઠે છે કે હેમચંદ્રને (કે એના આધારભૂત સ્ત્રોતને)
એ દેહા કયા રૂપે જાણતા હશે ? એટલે કે પ્રશ્નોત્તરના, ઉક્તિપ્રવુતિના કે ત્રિભંગી છંદના પહેલા ઘટક લેખે કે સ્વત – મુક્તક રૂપે ? જે પાછલા વિકલ્પ
સ્વીકારીએ તે સુભાષિત સંગ્રહમાં જે રૂપે તે મળે છે તેને મૂળ રૂપનું વિસ્તરણ ગણવું પડે. કોઈ ઉત્તરકાલીન કવિએ પુરોગામી રચનાના વિષયનું અનુસંધાન કર્યુ હોય. નહી તે, હેમચંદ્રમાં માત્ર એક અંશ ઉદાહરણ રૂપે લેવાયો હોવાનું માનનું પડે. ૧. (પ્રશ્ન) : ઈહિં રનિ વસંતયોં, એવડુ અંતર કાંઈ
સિંહુ કવઠ્ઠી નઉ લહઈ, મયગલું લખિ વિકાઈ (ઉત્તર) : મયગલુ ગતિ બધેવિ કરિ, જહિ લિજજ તહિં જાઈ 1
સહુ પરિભવ જઈ સહઈ, દહ-લખું વિકાઈ ૨. (ઉક્તિ) : દેઉલિ દેઉલિ ફક્કિાઈ, ગલિ ઇલેવિષ્ણુ ન– 1
સંખ સમુહ છડિયા, જોઈ જ હુઈ અવથ છે (પ્રયુક્તિ) ભાઈઅ સંખ મ રોઈ, રણયર-
વિહિયઉ પર સિરિ પદમ (2) મ જોઈ, જઈ વિહિ લિહિઉ ન આપણુઈ છે ૩. (ઉક્તિ : હંસિહિ જાણિ એઉ સરુ, હઉ સેવિસ ચિરકાલું !
પહિલઈ ચ યુ-ચબુwsઈ, ઉમટિયઉ સેવાનું | (પ્રયુક્તિ) હંસા સે સર સેવિય, જે ભરિયઉ નિપફ છે
ઓછઉં સરુ સેવંતયહ, નિઈ ચડઇ કલંક 1 ૪. (પ્રશ્ન) : સહિર ઝીણઉ કાંઈ, હિણિ પાસિ બિછઠિયહ !
અહ હુય દુખ-સયા, રમણ રામણ લે ગય છે (ઉત્તર) : કાંઈ મૂરહિ તુહે રામ, સીત ગઈ વલિ આવિસિઈ !
સોનઈ ન લાગઈ કાટિ (? સામ), માણિકિ મલુ બઇસઈ નહિ ૫. આ ઉપર “જમરાજ્યોક્તિ ની નીચે આપેલ છે.

Page #250

પરિશિષ્ટ
૧૮૭ ૪. જ્ઞાત સાહિત્યપ્રકારો ટિપણ”માં ઉદાહરણોના છંદ વિશે માહિતી આપી છે. તે ઉપરથી જે સાહિત્યપ્રકારના સંકેત મળે છે તે વિશે થોડીક અટકળ કરી શકાય. ૧. ડાબંધ : ગોવિંદકવિ વાળું ઉદાહરણ (૪૨૨.૬) અને સૂ. ૪૪૬ નીચેનું
ઉદાહરણ રહ્યાબંધનાં સૂચક છે. ૨. સધિબંધ: ચતુમુખના અપભ્રંશ રામાયણમાંથી લીધેલું ઉદાહરણ (૩૩૧)
સ ધિબંધનું સૂચક છે. ૩. રાસાબંધ : ૩૭.૨ અને ૩૫૦.૧ એ ઉદાહરણ રાસાબંધનાં સૂચક છે. ૪. દોહાબંધ: (૧) લા–મારુ' પ્રકારના દુહા (૩૩૦.૧, ૨, ૪૨૫.૧).
(૨) અન્ય પ્રેમકથાઓના દુહા (મુંજકત : ૩૫૦.૨, ૩૯૫.૨, ૪૧૪,૩, ૪૩૧,૧. મુંજવિશે : ૪૩૯.૩, ૪). (૩) વીરસના દુહા. (૪) જૈન અગમનિગમ પરંપરાના દુહા. (૪ર૭.૧). (૫) આણંદ-કરમાણુંદના દુહા જેવા લકિક દુહા (૪૦૧.૩).
(૬) સુભાષિતઃ શૃંગારિક, વીરરસનાં, ઔપદેશિક, અતિ (૩૬,૩૮૭.૨) ૫. ગીત : ધવલગીત (૩૪૦.૨. ૨૧ ૧).
૫. પુરગામીના વ્યાકરસૂત્રો નમિસાધુએ કિટના કાવ્યાલંકાર' ઉપરની પિતાની વૃત્તિ (ઈ.સ. ૧૦૬૮)માં અપભ્રંશનાં બે–ચાર લક્ષણ, સંભવતઃ કોઈ પુરોગામી અપભ્રંશ વ્યાકરણને આધાર (જેનો હેમચંદ્ર પણ ઉપયોગ કર્યો હોય ? શબ્દાનુશાસનને સમય ૧૦૯૪-૯૫) નેધ્યાં છે :
१. न लोपोऽपभ्रंशेऽधोरेफस्य ।
ઉદાહરણ : ભ્રષદ (સર. હે. ૧૯૮ : ત્રાડો જુઠ્ઠ) २. अभूतोऽपि क्वाप्यधोरेफः क्रियते ।
ઉદાહરણ : ત્રાગાસ્ટર (સર. હે. ૩૯૯ : શમૂતોડ જવ7) ૩. તથોત્તા (2) વા મવતિ |

Page #251

૧૮૮
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ઉદાહરણઃ જોવુ નિg? ટુ) મટિટુ પરતુ? g) રૂરયાતિ (સર. હે. ૩૯૬, અને ત્રીજા ઉદાહરણમાં ધટુ) ૪. ઋતઃ સ્થાને વારો વા મવતિ |
ઉદાહરણ તૃ–સા (? ) I (સર. હે. ૩૫૮ (૨) : તિળકમ ળરૂ વિસિ તથા વ્યાકરણની રૂપરેખા ૫.૩ર ઉપર નોંધેલ ઉદાહરણે. મિશેલના વ્યાકરણમાં હેમચંદ્રનાં તેમ જ અન્ય ઉદાહરણે નેંધ્યાં છે. (ઉ. ૨૬૮). ૬. “સિદ્ધહેમ'ના આ પત્ર શવિભાગ-ગત કેટલાંક
ઉદાહણેના અનુવાદની સૂચિ હેમચંદ્રાચાર્યે અપભ્રંશ વ્યાકરણમાં આપેલાં ઘણું ઉદાહરણે કાવ્યદષ્ટિએ પણુ ઘણું આસ્વાદ્ય છે, અને તે દ્વારા ઊંચી કક્ષાની અપભ્રશ કવિતાના વિવિધ પ્રકારની આપણને વાનગીઓ મળે છે. એમાનાં કેટલાંક મુક્તકના ગુજરાતી પદ્યાનુવાદો મે મુક્તકમંજરી' (બીજી આવૃત્તિ ઃ ૧૯૯૦)માં આવ્યા છે. તેની ચિ નીચે આપી છે. અપભ્રંશ ઉદાહરણના સુત્રાનુસારી ક્રમાંકની બાજુમાં કૌંસમાં “મુક્તમંજરી'માં આપેલ મુક્તકને ક્રમાંક મૂક્યો છે. ૩૩૩ (૧૪૪) ૩૯૫.૪ (૧૫૩) ૪૩૪.૧ (૧૪૬) ૩૫૭.૨ (૧૪૦) ૩૯૬૪ (૧૨) ૪૩૯.૩ (૧૪૩) ૩૫૭.૩ (૧૪૫) ૪૦૧ ૪ (૧૦૦). ૪૩૯.૪ (૧૦૫) ૩૫૮.૧ (૧૬૩) ૪૦ ૬.૧ (૧૬) ૪૪૨.૨ (૧૩૦) ૪૧૫,૧ ( ૭).
૪૪૪.૨ (૭૯). ૪૧૮.૧ (૧૧૬) ૩૬૬.૧ (૨૧૬) ૪૨૦.૩ (૧ ૦૪! ૩૬૭ ૫ (૧૫૪) ૪૨ ૦.૫ (૯૫). ૩૭૯-૨ (૧૧) ૪૨૨.૬ (૧૭૭) ૩૭૯ ૩ ૧૫૯) ૪૨૨.૧૧ (-૩ ) ૩૮૨ (૧૧૧ ૪૨૩.૨ (૯૯) ૩૮૬ ૧ ૧૬૨) ૩૮૭, ૩ (૧૬ ૦) ૪૨૩, ૩ (૧૭) ૩૮૯૧ ૨૧૬) ૪૨૩.૪ (૯૪)
૪૩૧.૧ (૧૫) ૩૯૫ ૨ (cf) ૪૩૨ (૧૧૪) છે

Page #252

શબ્દસૂચી
अइ ४२५.१ अइ-तुंगत्तण ३६० अइ-मत्त ३४५ अइ-रत्त ४३८.२ अइस ४०३ अंग 33२.२, ३५७.२ अंगुलि 333 अंतर ४०६.3,४०७.१,४०८.१,४३४.१ अंत्र ४४५.३ अंधारय ३४८.१ अंबण ३७६.२ असु-जल ४१४.३ अंसूसास ४31.1 अ-किअ ३८६.४
अक्ख 3५०.१ अक्खि ३५७.२ अखय ४१४.२ अगलिअ-नेह-निवट्ट 33२.१ अग्ग ३८१.२, ४२२.१२ अग्गल ३४१.२, ४४४.२ अग्गि ३४३.१, २ अग्गिट्ठय ४२८.१ Vअग्घ ३८५.१ अ-चितिय ४२३.१ Vअच्छ ३८८, ४०१.७ अज्ज-वि ४२3.3 अज्जु ४१४.२
अ-डोहिअ ४३६. Vअणुणे ४१४.४ अणुत्तर ३७२.२ अणुदिअह ४२८ अणुरत्त ४२२.10 Vअणुहर ३६७.४, ४१८.८ अण्ण मा अन्न अत्थ ५८.1 °अस्थमण ४४४.२ अद्ध ३५२ अद्धिन्न ४२७.१ अनय ४००.१ अनु ४१५.१ अन्न ( अण्ण) 33७, ३५०.१, ३५७.२, ३७०.२, उ७२.२, 3८3.3. ४०१.२,४१४.१,४१८.८, ४२२.१, ८, ४२५.१, ४२७.१. अन्नह ४१५.२ अन्नाइस ४१३ अपूरय ४२२.१८ अप्प ३४६, ४२२.३ अप्पण ३३७, ३३८, ३५०.२, ४१६.१ अप्पण-छंद ४२२.१४ अप्पाण 3&१.२ अ-प्पिअ ९५.१ अब्भ ४३४:१, ४४५.२ अब्भडवंचिअ ३८५.३

Page #253

અપભ્રંશ ક્યાકરણ
'अब्भत्थण 3८४.१
/अभिडू 36 3.3 'अब्भुद्धरण ३१४ अ-भग्ग 3८७.३ अभय ४४० अम्मि ३८५.५, 3८६.२, ४२४ अम्ह ३७१, ३७६, ३७८,.३७९.3, ___ 3८०, 301, ४२२.१०, ४३८.१ अम्हार ३४५ अरि ४१८.७ अ-लहंत ३५०.१ अलि-उल 343 अवगुण ३६५.६ अवड-यड 830 अवर ३८५.६ अबराइस ४१३ अवराहिय ४४५.४ अवरोप्पर ४०४ अवस ३७१.२, ४२७.१ अबसर ३५८.२ असड्ढल ४२२.८ अ-सइ ३८६.१ असण ३४१.२ अ-सार ३९५.७ अ-सुलह 343 अ-सेस ४४० अह 33८, ३४१.3, 384.3, ३६५.५ __३७८.३, ४१९.1, ४४२.१ अहर ३१२.२, ३८० अहबइ ४१४.२ अहवा ४१९.3 अहो ३१७.१
आइअ ४३२ आगद ३५५,३७२.१,३७३.१,३८०.१ Vआण ४१९.३ °आणंद ४०१.3 आदन्न ४२२.२२ आय ३६५, 3८3.3 आयर ३४१.२ आल ३७८.२ आलवण ४२२.२२ 'आव 35७.१, ४००.1, ४२२.१ आवइ ४००.१ Vआवट्ट ४१८.६ "आवडिअ ४०१.४
आवलि° ४४४.३ °आवास° ४४२.२ आवासिय ३५७.२ आस ३८3.1 °इ ३८८.२, ३८४.१, ३८०, ३८६.४,
४०१.१, ४३८.४ इंदणोल ४४४.५ Vइच्छु ३८४.१ इट्ट ३५८.२ इत्तय ३८१.२ इम ३११ इयर ४०६.३ इह ४१४.१ उअ ३८६.५ उअही ३६५.२ 'उच्चाडण ४३८.२ उच्छंग 338.१ उज्जाणवण ४२२.११

Page #254

શબ્દસૂચી
૧૧
उज्जुअ ४१२.२ उज्जेणि ४४२.१ उट्ठ-बईस ४२ ३.४ Vउट्ठभू ३६५.३ उट्रिअ ४१५ 'उड्डाण 33७ Vउड्डाव् ३५२ उण्ह ३४३.१ Vउत्तर 336 उद्ध-ब्भुअ ४४४.3 उप्पत्ति ३७२.२ उपरि ४३४.१ Vउम्मिल्ल ३५४.२ Vउल्हव ४११.१ Vउवम् ४१८.३ उव्वत्त ४१४.3 उन्धरिअ ३७८.२ 'उच्वाण ४३१.१ Vउब्वार ४३८.१
ऊसास ४३१.१ Vए 3५१, ४०६.३, ४१४.४ एअ 33०.४, ३६२, ३६३, ३८१.२,
३८५.४, &९.१,४०२, ४१४.४, ४८.२, ४२२.१२, ४२५.१,
४३८.१, ४४५.२ एक 33१, ३५७.२, ४१६.१,
४२२.१, ४, ८, १४ एक-इ ३८ ३.२ एक खण ३७१ एकमेक ४२२.६ एक्कसि ४२८ एच्छण ३५३
एत्तहे ४१६.१, ४३६ एत्तिअ ३४१.२ एत्तुल ४०८.२, ४३५ एत्थु ३३०.४, ३८७.२, ४०४.१ एवड ४०८.१ एच ३७६ १, ४१८.१ एवइ 33२.२, ४२१.१, ४२ ३.२,
४४१.१ एनहि ३८3.3, ४२०.४ ओ ४०१.२ ओइ ३१४ Vओहट्ट ४१६.६ क 3५५.3, 3५८.२,३५९.३,३७०.3,
३७६.२, ३७७.१,३८४.१,३८७.२, ३८५.१,३८६.२, ४१२.२,४१५.१, ४२०.५, ४२२.४, ६,७,४३८.3,
४३८.४, ४४१२ कइ ३७६.१, ४२०.३ कइअहँ ४२२.१ कइँ ४२१.१ कइस ४०३ कउ ४१६.१, ४१८.१ कंगु १७.४ कंचण कति पयास ३८६.५ कंचुअ ४३१.१ कंठ ४२०.५, ४४४.२, ४४६ कंत ३४५, ३५१, ३५७.१, ३५८.१,
१४, 3७८.२, ३८ 3.3, 3८९.1, 3९५.५, ४११.१,४१८.३, ४४५.3 ° कंति ३४८.२, ३८६.५

Page #255

૧૯૨
અપભ્રંશ વ્યાકરણ कच्च ३२८
करि-गंड 33 कच्चु ३२८
'कलंकिअ ४२८ कज्ज ३४३.२, ३१७४
कलहिअ ४२४ कज्ज-गइ ४०१.3
'कलाव ४१४.१ कटरि ३५०.१
कलि ३४१.3 कटार ४४५.3
कलि-जुग 33८ कडु ३३६.१
कलेवर ३६५.3 Vकडूद् ३८५.१
कवण ३५०.२, १७.४, ३९५.६,
૪૨૫.૧ ° कढण ४३८.२ कणिअ ४१८.६
कवल 3८७.१
कवल 3८७ कणिआर ३४१.५
कवाल 3८७.३ कधिद ३४१.3
कवोल ३८५.२ कन्न (कण्ण) 330.3, ३४.०१,४३२
कसव 3301 Vकप्प् ३५७.1 ° करिबन्ध ३८२
कसर ४२१.१ ° कमल 3३२.२, 343, 3८५.१,
कसरक ४२३.२ ३८७, ४१४.१
कसाय-बल ४४० कय ४२२.१०
Vक ४२२.१४ कयम्ब ३८७.२
कह ३७०.1 Vकर 330.3, 33७, 33८, ३४०.२, ।
कहं तिहु ४१५.१ ३४६, ३५७.3, 3१०.१, ३७०.२, कहि 3५७.३, ४२२.६, ८, ४३६ उ७६.१, ३८२, ३८५.१, ३८७.३,
काइँ ३४८.1, 3५७.3, ३६७१,
____३७० २, ३८३.२,४१८.४,४२१.१, 3८८, 3८६.३, ४,४००,४१४.४,
४२२.२, ४२८, ४३४.१ ४२०.३, ४२२.२२, ४३१.१,
काम ४४६ ४३८,१, ४४१.१, ४४५.४
काय ३५०.१ कर ३४८.१, ३५४.२, ३८७.३,
कायर ३७६.1 उ८५.१, ३, ४१८.६, ४३८.3
काल ४१५.१, ४२२.१८, ४२४ करग्गुल्लालिअ ४२२.१५
काल-क्खे व उ५७.३ करवाल ३५४.२, ३७८.२, ३८७,3
कावालिय 3८७.३ करालिअ ४१५.१, ४२८.१
किअ ३७१.१, ४२८.१ किरा ४२३ ४
कि ३४०.२

Page #256

૧૯૪
શબ્દસૂચી किं ३१५.२, ३८१.१, ४१८.८, केत्थु ४०४.१
४२२ १०, ४३४.१, ४३८.१, केम ४०१.१ ४३८.१, ४४५.२
केर ३५८, ३७३.२,४२२.२० कित्ति 334
केवड ४०८.१ कित्तिय ३८३.१
केव ३४३.1, 360, 3८६.४,४१८.१ किद ४४६
केस ३७०.३ किध ४०१.१
केस-कलाव ४१४.१ किन्नय ३२८
केसरि ३३५, ४२२.२० किर ३४४.१, ४१४.१
केहय ४०२ किलिन्नय ३२८
केहि ४२५.१ किरण ४१४.१
कोंत ४२२.१५ किव ४०१.२, ४२२.१४
कोट्टर ४२२.२ किह ४०१.3
कोहड ४२२८ किहे ३५६
कोदंड ४४६ Vकील ४४२ २
क्खे व उ५७.3 कुट्टण ४३८.२
Vखंड् ३६७१, ४२८ कुंजर 3८७.१, ४२२.४
स्त्रंउ ३४०.२, ४२३.४, ४४४,२ कुंभ ३४५
खंडिअ ४१८.3 कुंभ-यड ४०६.१
खति ३७२.२ कुडुंब ४२२.१४
खंघ ४४५.३ कुडी ४२२.१४
खंभ 3८८.२ कुडीर ३१४
खग्ग ३३०.४, ३५७.१ कुड्ड २८६.४
खग्ग-विसाहिय ३८१.१ कुमार ३१२
'खण ३७, ४१६.१, ४४१ कुरल ३८२
खय-गाल ३७७.. कुल ३६१
खर-पत्थर ३४४.२ 'कुसुम ४४४.५
खल ३३४.१, 33७, ३६५.५, ४०१२ कुसुम-दाम-कोदंड ४४६
४१८.७, ४२२.१ कृदंत ३७०.४
खल-वयण ३४०.१ केत्तल ४०८.२, ४३५
खलिहड ३८४.१
अ५-१३

Page #257

૧૯૪
અપભ્રંશ વ્યાકરણ खसाफसिहूअ ४२२.१५
गलि 3३२.१ Vखा ४१८.१, ४२२.४, ४२ ३.२, गवक्ख ४२३.३ ४४५.४
"गवेस् ४४४.३ खाई ४२४ (त्ति)
गह ३८५.१ Vखुडुक्क् ३८५.४
गहीर ४८.६ खेड्ड ४२२.१०
गाम ४०७.१ Vखेल्ल ३८२
'गाल ३७७.१ खोडि ४१८.२
गिम्भ ४१२.१ 'गइ ४०६.३
गिम्ह ३५७.२ गउरी ३२८
गिरि ३४१.१ गंग ४४२.२
गिरि-गिलण-मण ४४५.२ गंगा-हाण ९९.१
गिरि-सिंग 33७ गंजिअ ४०८
/गिल ३७०.२, ३८१.१ 'गंठि ४२०.५
गुट्ट-हिअ ४११.१ 'गंड ३५०
Vगुण ४२२.१५ गंड-स्थल ३५७.२
गुण 334, 33८, ३४७.१, ३९५.६ Vगज्ज ३६७.५, ४१८.७
गुण-लायण्ण-निहि ४१४.१ Vगणू 333, 343, 3५८.२, ४१४.२
गुण-संपइ ३७२.२ गद ३७८.१
गुरु-मच्छर-भरिअ ४४४.४ गम् ३३०.२, ३३२.१, २
गृहू ४४६.१, २, ३८४, ४३८.१ गय (गत) ३५२, १७.५, ३७०.३,
Vगृह ३४१.२ उ७६.२, ४१८.५, ४२२.२०.
गोट्ठ ४२३.४ ४२६.1
गोर २८, 3८३.२, ४५.१, ३६५.४ गय (गज) ३३५, ३४५, ४१८.३
४१४.3, ४१८.७, ४२०.५,४३१.१ गय-घड ३८५.५ गयण ३६५.४
गोरी-मुह- निज्जिअ ४०१.२ गयण-यल ३७६.१
गोरी-वयण-विणिज्जिअ 3६६.५ गय-मत्त 363.8
/गोवू 3३८ "गर 3८१.
गहण 3८६.१ गरुअ ३४०.२
धइँ ४२४ गिल ४०६.२, ४१८.७
घंघल ४२२.२ गल ४२३.४
घडू 33१, ४०४.१, ४१४.१

Page #258

"घड ३५७.१, ३८५.५ Vघडावू ३४०.१
घण ४२२.२३, ४३८.१.
घण-कुट्टण ४३८.२
घण-थण-हार ४१४.१
घण-पत्तल ३८७.२
घत्त ४१४,३
घर ३४१.१, ३४३.२, ३५१, ३१४, ३६७.१, ४२२.१४, १५, ४२३.३०
૪૩૬
घरिणि ३७०.३ Vधल्ल् ३३४.१,२, ४२२.३. ४
घाय ३४६
घुट ४२३.२ “ घुग्धि ४२३. ३ Vघुडुक्कू ३८५.४ घृण ३५०.२
Vघे ३३५, ३४१.१ घोडय ३३०.४, ३.४४.१
चभुह ३३१
चंचल ४१८.४
चंदिम ३४८. १ चंप् ३८५.६
चंपय - कुसुम ४४४.५
चंपा - वण्ण 33०.१
શબ્દસુચી
चक्क ४४४.२
Vचड् ३३१, ४२१.१, ४३५.१,
૪૪૫ ૪
चडक ४०९.१
चित्तं कुल 3८3.3, ३४५
√चयू ४१८.६, ४२२.१०, ४४१.२

√ चर् ३८७.१
चल ४२२.१८
चलण ३५८.१ 'चवेड ४०९.१
चाय ३८९.३
चारहडि ३८६.३
/ चित् ३९२, ३८६.२, ४२२.१५
૪૨૩.૧
Vचिट्ठू ३६०.१ Vचुंब् ४३८. ३ Vचुणीहो 3८५.२
चूडुललय ३८५.२
चूर ३३७ Vचेअ ३८६.२ चिअ ३६५.२
छइल्ल ४१२.२
छंद ४२२.१४ Vछड्ड् ३८७.३, ४२२.३
छम्मुह ३३१
छाया ३७०.१
छाया-बहुल ३८७.२
छार ३१५.३
V छिज्जू ३५७.१, ४३४.१ छिण्ण ४४४.२
छुडु ३८५.१, ४०१.१
छेअ ३८०
૧૯૫
330.8. 932.1, 333, 332, ३४३.१, ३४५, ३५०.१, २, ३५८.१, ३१०.२, ३६५.२, 3, ३१७:१, ३१८, ३७०.४, ३७१, ३७६.२, ३८३.३० ३८८, ३८८.१.

Page #259

૧૯૬
અપશ વ્યાકરણ
૩૯૦, ૩૯૫.૫, ૬, ૩૯૬., ૩, ૪૦૧, ૨, ૪૦૯-૪૧૨.૨,૪૧૪.૧, ૪૧૮.૩, ૪ર૦.૪, ૫, ૪૨૨,૩,૪, ૭, ૧૮, ૨૨, ૪૨૬.૧, ૪ર૭.૧, ૪૨૮, ૪૨૯.૧, ૪૩૮.૨. ૪૩૯,
૩, ૪૪૨.૨, ૪૫૫.૨, ૪૪૬ Gરૂ ૩૪૩.૨, ૩૫૧, ૩૫૬, ૩૬૪,
૩૬૫.૩, ૩૬૭.૧, ૫, ૩૭૨.૨, ૩૭૯.૩, ૩૮૪.૧, ૩૯૦. ૩૯૧.૨, ૩૯૫.૧, ૩૯૬.૪, ૩૯.૧, ૪૦૧.૪, ૪૦૪, ૧, ૪૧૮.૬, ૪૧૯. ૧, ૩, ૪૨૨ ૬, ૯, ૧૫, ૨૩, ૪૩૮.૧,
૩, ૪૩૯ ૧, ૪ जइस ४०३ ૪૩ ૪૧૯.૫ Vi૫ ૪૪૨.૧ “કવિર ૩પ૦.૧ HT ૩૪૩.૬, ૪૦૪.૧ Vजग्ग् ४३८.२
કારિક ૩૩૩ સન ૩૩૬.૧, ૩૩૭ ૩૩૯, ૩૬૪,
૩૭૧, ૩૭૨.૨, ૩૭૬.૧, ૪૦ ૬.૩,
૪૧૫ ક-સામન ૪૧૮.૮ जणि ४४४.५ ગg ૪૦૧.૩ जत्तु ४०४.२
૪૧૯.૧ जम-घरिणि ३७०.३ નમ-રો ૪૪૨.૨ Tw ૩૮૩.૩, ૩૯૬.૩, ૪૨૨.૪ |
जय ४४० sી-સિરિ ૩૭૦.૩ ઝા-વંટ ૪૨૩.૪ V૭ ૩૬૫.૨ કર ૩૬૫-૨, ૩૮૩.૧, ૨, ૩૮૫.૭
૪૧૯.૬, ૪૧૪.૩ ૪૫, ૧, ૪૨.૨૦, ૪૩૯. ૩
૩૬૫ ૨, ૪૪૪.૪ ફ્રિ ૩૪૯.૨, ૩૫૭ ૧, ૩૮૬.૧, ૪૨.૬, ૪ર૬.૧ Vા ૩૩૨.૧, ૩૫૦.૧, ૩૮૬.૧, ૩૮૮, ૧૯, ૩, ૪ર૦.૩, ૪૩૯.૪
૪૪૧.૧, ૪૪૪.૩, ૪૪૫.૨ ગાદિ ક૨૨.૨૩ ગા-૩૬૫.૧ Vાઇ ૩૩૦.૪, ૩૬૯, ૩૭.૧, ૩૯૧, ૨, ૪૦૧.૪, ૪૧૯.૧,
૪૨૩.૧, ૪૩૯.૪ નામ ૩૮૭.૨, ૪૦ ૬.૧ जामहि ४०१.3 ગાય ૩૫૦.૨, ૩૯૫.૬, ૪૨૬.૧ *=ારું ૩૯૫.૨, ૪૧૫.૧, ૪૨૯૧ ગાë ૩૯૫.૩ લિ ૩૪૧.૩, ૩૮૭.૧, ૪૧૪.૧, ૪૧૯
૩, ૪૨૦.૩, ૪૨.૧૫, ૪૨૩.૩,
૪૨૯ ૧ Vત્તિ ૪૪૨.૨ जिणवर ४४४.४ जिभिदिअ ४२७१ વિä ૩૩૦.૩, ૩૩૬.૧, ૩૪૪,૨.
૩૪૭.૨, ૩૫૪.૨, ૩૬૭.૪, ૩૭૬. ૨, ૩૮૫.૧, ૩૯૫.૧, ૩૯૬.૪, ૩૦૭, ૪૨૨૨, ૨૩

Page #260

શસૂચી
१८७
जिह ३३७, ३७७.१
जीव् ३६५.५ जीव ४०१.३, ४३६.3 जीवग्गल ४४४.२ जीबिय ३५८.२, ४१८.४ "जुअल ४१४.१ जुअंजुअ ४२२.१४ "जुग ३३८ Vजुज्झ ३७६.२ जुज्झ ३८२, ३८६.. नुत्त ३४०.२
जे ४४०, ४४१.२ जेत्तुल ४०७.२, ४३५ जेत्थु ४०४.१, ४२२.१४ जेवड ४०७१ जेव ४७, ४०१.४ जेह ४०२ जेहय ४२२.१ Vजोअ 33२.२, ३४५, ३१४,
४०९, ४२२.६ जोअण-लक्ख 33२.१ जोण्ह ३७१.१ जोठवण ४२२.७ 'ज्जि ४०६.२, ४२ ३.३ Vझंख ३७६.२ झडत्ति ४२३.1 झडप्पड ३८८ "झलकिअ ३६५.२ Vझा 331, ४४० Vझिज्ज् ४१५.१ झंपड ४१६.१, ४१८.७
झुणि ४३२ "टिअ ४११.१, ४३९.४ Vठव् उ५७.३ Vठा ४३१ ठाण १२ ठाव 33२.१, ३५८.१ ठिअ ३७४, 3८1, ३४१.२.४०१.३,
४१५१.४२२.८ ठिद ४०४.२ डंबर ४२०.३ Vडज्झ ३६५.३ डाल ४४५.४ 'डिभ ३८२ डुगर ४२२.२, ४४५.२ 'डोहिअ ४३९.3 डक्क ४०६.१ ढक्करि-सार ४२२.१२ ढोल्ल ३३०.१, २, ४२५.१ °ण्हाण 3&k.१ त ३३०.४, 333, ३३६.1, 33८,
33. ३४० .३४३.१,२,३५०. १, २, 343, 3५५.२, 348, ३५७.२, ३५८.१, ३५८.२, १०, २, ३६५.२, 3, 3१७.१, ३१८, ३७०.१, २, ३७१, ३७९.२, ३७६.3, ३८१, ३८ 3.3, 3८४.१, 3८७.१, ३८८, ३८८.१, ३४०, ३८५.७, ३४७.३, ४०१.१,२,४, ४०४.१, ४०६.२, ४०८,४१२.२, ४१४.१, २, ३, ४१८.3, ७, ४१८.३, ५, ४२०.४, ५, ४२२,

Page #261

१८८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
।
3, ४, ७, १४, १५, २०, २२, ४२६.१, ४२८, ४२६.१, ४३२, ४३८.३, ४३४.. ४४२.२,
४४५.२, ४४६ तइज्ज 330 तइस ४०३ Vतक्क ३७०.3 तड ४२२.3 तड-त्ति ३५२, 3५७.3 Vनड-फड ३६१.१ तण ३२६, 33४.१, 336 तण ३६१.१, ३१६.१, ३७८. 3 तणु ४०१.२, ४१८.६ तणु ४०१.3 तत्त ४४ त ४०४.२ तरु ३४०.१, ३४१.१, २. ३७०.१ तरुअर ४२२.४ तरुण ३४६ तल 33४.१, २ Vतव ३७७.१ तव ४४१.१, २ तहि उ५७.१, ३८६.१, ४२२.१८ तो ३७०.१ ताउँ ४०६.२, ४२3.3 "तार 348 ताम ४०६.१ तामहि ४.६.3 ताव ४२२.२३ ताव 3८५.३ ति ३४७.२
४३१.१ Vतिक्ख ३४४.२ Vतिक्खाल् ३६५.१ तिण ३२८ तिण-सम 3५८.२ 'तित्थ ४४२.२ तित्थेसर ४४१.२ तिदसावास-गय ४४२.२ तिमिर-डिभ 3८२ तिरिच्छ ४१४.४, ४२०.३ तिल 3५७.२, ४०६.२ तिल-तार ३५६ तिव ३४४.२, ३६७.४, ३७६.२,
३८५.१, ३८७, ४२२.२ तिस ३८५.७ तिह ३७७.१ તુ ૩૫૧ °तुंग ३८० तुंविणि ४२७.१ तुच्छ ३५०.१ तुच्छ-काय-वम्मह-निवास ३५०.. तुच्छच्छ-रोमावलि ३५०.१ तुच्छ -जंपिर उ५०.१ तुच्छ-मज्झ ३५०.१ तुच्छयर-हास ३५०.१ तुच्छ-राय ३५०.१ तुट्ट ३५६ तुड-वस ३८० तुध्र ३७२.१, २ तुम्ह ३६९, ३७१. ३७३, ३७४ 'तुलिअ 3८२

Page #262

શબ્દસૂચી
૧૯૯
थिरत्तण ४२२.७ थोव ३७६.१
तुहार ४३४.१ तुहूँ 33०.२, 3; 3५७.3, 3६१.१,
३६७.१, ३१८, ३७०, ३७२, 3८३.१, ३८७.3, ४०२, ४२१.1,
४२२.१२, १८,४२५.१,४३८.४ तृण ३२६, ४२२.२० तेत्तहे ४३६ तेत्तिअ ३८५.७ तेत्तुल ४०७.२, ४३५ तेत्थु ४०४.१ तेवड ३८५.७, ४०७.१ तेवड्ड ३७१ ते ३४३.१, 3&७, ४०१.४, ४१८,
१, ४३८.४ तेह ४०२ तेहय ३५७.१ तो ३३६.१, ३४१.१, ३४३.२, ३१४,
३६५.3, ५, 3७९.३, 3८५.१, ४०४.१, ४१८.१,४१८३,४२२.१,
४२३.४. ४३६.१, ४४५.3,४ तोमिअ-संकर ३३१ त्ति ४२३.१ स्थल 3५७.२ त्रं ३६०.१ Vथक्क् ३७०.३ थण ३५०.२, ३९. थणंतर ३५०.१ °थणहार ४१४१ थलि 330.४ Vथा ३८५.५ थाह ४४४.३
दइअ 333, ३४२, ४१४.४ दइव 33१, ३४०.१, 3८९.१
/दस ४१८.६ दसण° ४०१.१ दडवड ३३०.२ °दडवडय ४२२.१८ दडूढ ३४३.२ दड्ढ-कलेवर ३६५.3 दड्ढ-नयण ४२२.६ दम्म ४२२.१५ दह ४४४.3 दहमुह ३३१ °दाम° ४४६ दार ३४५ Vदि 3८३.२, ४१४.५, ४२८, ४३८.१ दिअह 333, 3८७.२, ३८८, ४१८.४ दिट्र ३५२, ३६५.१, ३७१, 3८६.१,
२, ४०१.४, ४२२.१८, ४२३.२,
४२८.१,४३१.१, ४३२ दिट्टि ३३०.3 दिण ४०१.१ दिणयर ३७७.१ दिण्ण 330.१, 333,४०१.3, ४४४.२ दिब ३६८.१, ४२२.४ दिब्व ४१८.४ दिवंतर ४४२.१ दिसि ३४०.२ दीह ३३०.२ दीहर ४१४.१

Page #263

२००
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
दीहर-नयण-सलोण ४४४.४ दु ३४०.२ दुकर ४१४.४, ४४१.१ दुक्ख -सय ३५७.3 दुज्जण-कर-पल्लब ४१८.६ दुट्ट ४०१.१
दुब्भिक्ख ३८६.१ दुम ३३६.१, ४४५.४ दुललह 336 दूअ ३६७.१, ४१९.१ दूर ३४४.१, ३५३ दूर-ठिअ ४२२.८ दूरुड्डाण ३३७ दूसासण ३८१.२ vदे ३७८.२, ३८४.१, ४०६.३,
४१४.3, ४२०,३,४२२.१५, २२,
४२3.3, ४४०, ४४१.१ Vदेवख ३४५, ३४४.१, 3५४.२,
उ५७.3, ३६१.२, ३७६. 3, ४२०.३ देस ३८६.१, ४१८.६, ४१८.3,
४२२.११, ४२५.१ देसंतरिअ १८ देसुच्चाडण ४३८.२ दो ३४०.२, ३५८.२ होस ३७८.२, ४०१.४, ४३८.४ द्रम्म ४२२.४ द्रवक्क ४२२.४ द्रह ४२३.१ ट्रेहि ४२२.६ धण 33०.१, ३५०.१,३६७.५,
४३० ३, ४४४.३, ४४५.२
धण ३५८.२. ३७३.२, ४४१.१ Vधणा ४४५२ धणि ३८५.५ धणु ३७३.२ धम्म ३४१.3, 3८६.३, ४८.१ Vधर ३३४.१, 33६.१. ३८२,
४२१.१, ४३८.3 धर ३७७.१ घर ४४१.२ धवल ३४०.२, ४२१.१ Vधा ४३६ धार ३८३.२ Vधु अ ३८५.७ धुर ४२१.१ धूम ४१५.१ धूलि ४३२ ध्रु ३६०.१, ४३८१ ध्रुव ४१८.४ न 33०.४, 33२,२. 334, 336,
३४०.१, २, ३४१.१, ३४८.१, ३५०.१,३५६.३५८.२, ३६०.१, ३६५, ३६७१, ३७०, ३७६.२, 3८३.१. २, ३८६.१, ३८०, ३६५,७, ३८६.3,४०१.४, ४०२, ४०६.१, २, ४१४.२, ४१६.१, ४१८.१, ८, ४१८.१, २, ५, ४२०.५, ४२१.१, ४२२.१.४, ११, १५, ४२३ ४, ४३२, ४३१, ४३८,
४४१.१, ४४४.२, ४४५.४ नइ ४२२.२ मउ ४२३.२. ४४४.२

Page #264

શબ્દસૂચી
२०१
नं ३८२, ३८६.५ Vनंदू ४२२.१४ Vनच्चा० ४२०.४
नम् ४४६ नयण ४२२.६, ४२३.२. ४४४.४ नयण-सर ४१४.३ यर 38२, ४१२.२, ४४२.१
नव ३६७.४, 3८८.१ नव ९६.४ नक्खी ४२०.५ नवर ३७७.१ नवरि ४२३.१ नववहु-दसण-लालस ४०१.१ नह 333 नाइ 330.1, ४४४.३ नायग ४२७.१ नारायण ४०२ नालिअ ४२२.१५ 'नाव ४२३.१ नाबइ ३३१, ४४४.४ नाव ४२६.१ Vासू ४३२ नाह ३६..१, ३८०, ४२3.3 नोहि ४१४.१, ४२२.१ Vनि ४३११ निअबिणि ४१४.१
Vनिअत्त ३८५.३ निअ-मुह-कर ३४८.१ निअय-घण ४४१.१ निअय-बल ३५४.२ निअय-सर ३४४.२
निग्गय ३३१ निग्धिण ३८३.२ निच्चट्ट ४२२.७ निच्चल ४३१ निच्चित ४२२.२० निच्चु ३८५.५ निच्छय ३५८.१, ४२२.१० निज्जिअ ३७१, ४०१.२ निण्णेह ३१७.५ निद 33०.२, ४१८.१ निरक्खय ४१८.3 निरामय ४१४.२ निरु ३४४.२ निरुवम-रस ४०१.3 "निवट्ट ३३२.१ Vनिवड् ३५८.२, ४०६.१ निवडण° ४४४.३ Vनिवस ४२२.११ निवह 3५७.१ निवाण ४१८.3 निवारण ३८५.७ °निवास ३५०.१ Vनिब्बहू ३१०.२ निसंक ३८६.१, ४०१.२ निसिअ 3३०.४ Vनिहाल ३७६.१ निहिं ४१४.१ निहित्त ३६५.२ निहुअ ४०१.४ Vनीसर ४३८.४ नीसावण्णु ३४१..

Page #265

અપભ્રંશ વ્યાકરણ
नीसास ४३०.३ नेह 33२.१, ३५६,४०१.२, ४२२.
६, ८, ४२१.१ पइट्ट ३३०.3, ३४३.१,४३२,४४४.५ Vपइस् ३८६.४ पओहर ९५.५, ४२०.४
पंकय उ५७.२ पंगण ४२०.४ पंच ४२२.१४ पंथ ४२४.१ पंथिअ ४२८.१ पक्क-फल ३४०.१ पक्खाबडिअ ४०१.४ पग्गिम्ब ४१४.४ पच्चल्लिउ ४२०.५ पच्लइ ०६२ पच्छायाव ४२४ पच्छि ३८८ पच्छित्त ४२८ पज्जत्त ३६५.२ पट्टण-गाम ४०७.१ पट्टि ३२८ पिठाव ४२२.७ Vपड् ३३७, 3८८, ४२२.४, १८,
पणय ४४६ पस ३३२.२ पत्त ३७०.१
पत्तल 3८७.२ 'पत्थर ३४४.२ पन्न ४२७.१ पफुल्लिअ 3८.५ उपब्मट्ठ ४३१ पमाण 3&e.१, ४३८.3 वम्हुट्ठ 3८१.३ पय ३८५.३, ४०६.१, ४१४.२,
४२०.3, ४४२.१ पवंपू ४२२.१० Vपयट्ट ३४७.२ पयड 330 पय-रक्ख-समाण ४१८.३ पयार ९५.५ Vपयास् 34७.१ °पयास ३९१.५ पर 334, 33८, 3५४.२, ३६६.1,
3७८.२, ३४५७, ३८१.,४०६.२ ४१४.३, ४२०.३, ४२२ ३,
४३८.१, ३, ४४१.१ परमत्थ ४२२.९ परम-पय ४१४.२, ४४२.१ पराय ३५०.२, ३७६.२
पराव ४४२.१ परिअत्त ३८५.3 परिविट्ठ ४०४ परिहविय-नणु ४०१.२ परिहण ३४१.२
२०
पडह ४४३ Vपडिपेक्सु ३४९.१ पडिबिंबिअ-मुंजाल ४३८. 3 Vपडिहो ४४१.१ Vपद ३४४ Vपणठ ४०६.२, ४१८.६ पणट्ठ ४१८.८

Page #266

શબ્દસૂચી
२०७
Vपरिहर 3३४.१, ३८९.1 परिहास ४२५.१ परोक्ख ४१८,१ पल ८५.७ पलुट्ट ४२२.६ Vपल्लव ४२०.३ पल्लव 338.1, ४१८.६ पवस् 333, ३४२, ४१८.५,
४२२.१२ मवासुऊ ३६५.४ षवाँण ४१८.३ Vपवीस् ४४४.४ पसरिअ ३५४.२ °पसाय ४३०.३
पहाव ३४१.3 पहिअ ३७६.२, ४१५.१, ४२६.१,
४३१.१, ४४५.२ Vपहुच्च ३८०, ४१८.१ पाडिअ ४२०.४ पाणिअ ३८६.४, ४१८.७, ४३४.1 पाय ४४५.३ पारक ३७८.३ Vपाल् ४४१.२ पालंब ४४६
पाव् ३६६.१, ३८७°1, 3८६.४ •षि ३६१.१ /पिअ ३८३.१, ४०१.३, ४१९.1,
६, ४२२.२०, ४२३.२ पिअ 33२.२, ३४३.२, ३५२, ३५४.
२, ३६५.1. 3१७.१, 3८३.१, ३८१.२,४,४०१.३, ४,४१४.४,
४१८.३, ४, ८,४१८., ४२२.१२, ४२३.२. ४२४, ४२५.१ ४३२,
४३४.१ पिअ-पन्भट्ट ४६ पिअ-माणुस-विच्छोह-गर ३४१.१ पिअ-वयण ३५०.१ पिआस ४३४.१ पिठि ३२८ पोअ ४३८.३ Vपीडू 3८५.१ Vपुच्छ ३६४, ४२२.४ पुठि ३२८ पुणु ३४२.१, ३४८.१, ३५८.२, ३७०५.
१, ३८४.1, 3८१.२, ४२२.८.१५,. ४२५.१, ४२१.१, ४२८, ४३८.3;
४३८.१, ४४५.४ पुत्त ३८५. पुत्ति 330.3 पुप्फबई ४३८.3 पुरिस ४००.१, ४२२.२ ° पूरय ४२२.१८ पूरिअ ४८३.१ पेक्ख ३४०.२,४१६.६, ४३०.3,. ४४४.४ पेच्छ ३४८.२, 383, 3६८ षेम्म ८७५.3 पेम्म-द्रह ४२ ३.१ प्फल ४४५.४ प्रंगण 3१०.१ प्रमाणिअ ४२२.१ प्रयावदी ४०४.1

Page #267

२०४
અપશ કયાકરણ
/प्रस्स् ३४३ 'प्राइव ४१४.२ प्राइम्ब ४१४.३ प्राउ ४१४.१ 'प्रिअ ३७०.२, ३७६.3, 3८७.३,
४१८.१, ४३०.३, ४३८.1 प्रिअ-विरहिअ ३७७.१ फल ३३५, ३१.१, ३४०.1,
३४१.१, २ - फिट्ट ३७०.१, ४०६.२ Vफुका ४२२.३ Vफुट्ट ३५७.२, ४२२.१२ फुट्ट ३५२ फुट्टण ४२२.२३ Vफुल्ल ३८७.२ Vफेड् ३५८.1 /फोडू ३५०.२ बइठ ४४४.५ बइल्ल ४१२.२ 'बईस ४२ ३.४ *बंध 3८२ वद्ध ३४८.२ वप्पीक 3६५.६ बप्पीह ३८ ३.१, २ बप्पुड ३८७.3 बंभ ४१२२ बरिहिण ४२२८ Vबल ४६.१ बल ३५४.२, ४३०.३, ४४० बलि-अब्भत्थण 3८४.१ बलिकर 33८, ३८९.1, ४४५.३
बलि-राय ४०२ बहिणि 341 बहिणु ४२२.१४ बहु ३७६.१ बहुअ-जण ३७१ °बहुल ३८७.२ बार ४३६ बाल ३५०.२, ४२२.१८ बालिअ ४१८.७ बाह ३२९, ४३८.४ बाहा ३२८ बाह-सलिल-संसित्त ३८५.२ बाहु ३२५ बाहु-बल ४३०.3 बि ३६५.५, ३८ 3.1, ४१८.१ बिबाहर ४० 1.3 बिट्रीअ 33..3 'बुड्ह ४१५, ४२३.1 बुद्धी ४२२.१२, ४२४ बे ३७०.3, ३७८.२ ३६५.३, ४३८.1,3 बोडिअ ३५ Vवोल्ल ३९०.२, 3८३ २, ४२२.१२ बोल्लणय ४४३ 'भुअ ४४४.३ Vबुब् ३८१.१ Vब्रो ३८१.२ भंगि 334 भंड ४२२.१२ भंति ९५.1, ४१६.१ भग्ग 341, 3५४.२, 39.3, 3८६१.
भज्ज् ३६५.५

Page #268

भड ४२०.५
भड-घडड- निवह उ५७. १
√भण् 33०.३, ३१७.४, ३७०.३,
३७१.१, ३८३.१, ३८८.1, ४०४.१, ४. ४०२, ४२५.१
भत्त ४४२.१०
भद्दवय ३५७.२
भम् ४१८.६, ४२३.३
भमर ३६८, ३८७.२, ३८७ भमर - उल - तुलिअ ३८२
'भमिर ४२२.१५
°भय ४४०, ४४४.३
'भयंकर ३३१
०
धर ३४०२, ३७१, ४२१.५
भरिअ ३८३.२, ४४४.४
भलि ३५३
भल्ल ३५१
भल्लि ३३०.३ જમર્ ૪૦૧.૨
भवर ३८७
भसणय ४४३
भसल ४४४.५
भाईरहि ३४७.२
भारह खंभ ३८८,२
भारहि ३४७.२
Vभावू° ४२०.४ भिच्च ३३४.१, ३४१.२
भुअ-जुअल ४१४.१ /भुंज् ३३५, ४४१.१ मुँहडी ३८५.६ भुवण ४४१.२
શબ્દસૂચી

भुवण - भयंकर ३३१
भोग ३८८. १ अंती ४१४.२
त्रि ३६०.१
न ३४१, ३५५.२, ३१८.३, ३८४.१ ३८७.१, ३८८, ४१८.७, ४२०..
३, ४४२.१
V मउलिअ ३६५.१
मं ३८४.१
मंजिट्ठ ४३८.२
'मंडल° ३४८.१, ३७२.२. मक्कड - घुग्घि ४२3.3
मग्ग ३८४.१
૨૦૫
मग्ग ३४७.२, ३५७१, ४३१.१
मग्गण ४०२
मग्गसिर ३५७.२
मच्छ ३७०.२
O
मच्छर ४४४, ४
मज्ज् 336
● मज्झ ३५०.१, ४०६.३, ४४४.५.
मण ३५०.१, ४०१.४, ४२२.४०. १५, ४४१.१
मणाउं ४१८.८, ४२६.१
मणि ४१४.२, ४२३.४
मणोरह ३८८, ४०१.१, ४१४.४ मणोरह-ठाण ३१२
'मत्त ३४५, ३८3.3
मदि ३७२.२
मब्भीस ४२२.२२
मयगल ४० ६.१
मयण ३८७.

Page #269

૨૦૧
मयरद्धय - दडवड ४२२.१८
-मयरहर ४२२.८
√म ३६८, ४२०.५, ४३८.१, ४३८.१ मरगय-कंति ३४८.२
मरट्ट ४२२.७
-मरण ४१८.४
मल्ल-जुज्झ ३८२ V महू 343
महद्दुम ३२६.१, ४४५.४
• महव्वय ४४०
महा° ४४४.३
महार ३५१, ३५८.१
महा-रिसि ३८८.१
महि ३५२
-महि अल-सत्थर ३५७.२ -महि-मंडल ३७९.२
महुमहण ३८४.१
मा ३३०२, ३, ३५०.१, ४१८ १,
૪૨૨.૧૦
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
माणू ३८८
माण ३३०.२, ३८७१, ३८६.२, ४. उ
माणुस ३४१.१, ३५६.१
माय ३८८.१
V मार् 330.3, 33७, ४३८.१
-मारणय ४४
मारि ३५१, ३७५.३
मालइ ३६८
माइ ३५७.२
मिअंक ३७७.१, ३५६.१, ४०१.२
मित्त ४२२. १
मिल ३३२.१, २, ३८२, ४३४.१

मुअ ३८५.६, ४१८.५, ४४२.१, २ मुंज ४३८.४
• मुंजाल ४३५. 3
मुंड - माल ४४६ मुंडिय ३८८.१
मुक्क ३७०.१
मुग्ग ४०८ मुणाल ४४४.२ मुणि ३४१.२, ४५४.२ मुणिय ३४६ मुणीसिम ३३०.४
मुद्द ४०१.३
मुद्ध ३४८.१,
३५०.१,
३७६.१, ३८५.२, ४२३४
मुद्ध-सहाव ४२२.२३
'मुह ३४८.१, ३९७.१, ४०१.२,
४२२.२०, ४४४.४
मुह - कबरिबंध ३८२
मुह-कमल ३३२.२, ३८५.१, ४१४.१ मुह-पंकय ३५७.२
मूल ४२७.१
√ मेल् ४२७.१ √मेल्ल् ३४१.१,
३८७.१, ४३०.३
मेह १५.५,
३५७.२,
मोक्कल ३६६.१
मोडू ४४५.४
४१७.६, ४२२.८
३५३, ३७०.४,

३८५.४, ४१८.७,
°य ३८६.३
रइवस - भमिर ४२२.१५
V रक्ख ३५०.२, ४३८.३, रक्ख° ४१८.३

Page #270

શબદસૂચી
/रच्च ४२२.२३ रड् ४४५.२ रण ३६०.१ रण-गय ३७०.३ रण-दुभिक्ख 3८१.१ रण्ण ३४१.१, १८ रत्त ४३८.२ रत्ती 330.२ रदि ४४६ रयण 3३४.१ रयणनिहि ४२२.3 रयण-वण ४०१.३ रयणी ४.११ रवण्ण ४२२.११ रवि-अस्थमण ४४४.२ 'रस ४०१.3 रहधर 33१ "राम ४०७.१ 'राय 34०.१, ४०२ रावण-राम ४०७.१ रोइ-पओहर ४२०.४ राही ४२२.६
राहु 3८२, 3८१.१ रिउ 3७६.१, 364.3 रिउ-रुहिर ४१६.१ रिद्धि ४८.८
रिसि ९८. Vरुअ ३८3.1,४
रुच्च ३४१.१ रुट ४१४.४
रुणझुणू ३१८ रुद्ध ४२२.१४
२०७ रुहिर ४१६.१ रूअ ४१८ १, ४२२.१५ Vरूस् ३५८.१, ४१४.४, ४१८.४ रूसण ४१८.४ रेसि ४२५.१ रेह 33०.१, ३५४.२ रोमावलि उ५०.१ रोस ४३४.४ लक्ख 33२.१, ३५ लिग्ग 33८, ४२०.५, ४२२.७ लग्ग ४४५.२ लच्छि ४६ Vलज्ज 3५१, ४१६.५ 'लज्ज ४३०.3 लिब्भ ४१९.3 लय ४०४.२ लिहू ३३५, ३४१.२, ३६७.४,
3८३.२, ३८१.१, ३८५.१, ४१४.२ लहुईहूअ 3८४.१ Vलायू 331, ३७६.२ °लायण्ण ४१४.1
लालस ४०१.१ लाह ३८० लिंबड 3८७.२ लिह ३२८ लिहिअ 33५ लीह ३२९ लुक ४०१.२ Vले ३७०.3, 3८७.3, 3८५.,
४४०, ४४१.२ लेख ४२२.७ लेह ३२८

Page #271

२०८
અપભ્રંશ વ્યાકરણ ०.२ ६५१, ३६६.१.
वसिअ 341 ४२०.४, ४२२.२२. ४३८.२,
'वयण ३४०.१, ३५०., २६७.१.. ४४२.२, ४४३
3८६.५ लोअडी ४२३.४
वर-तरु ३७०.१ लोअण 3४४.२, ३५१, ३१४.१,४१४.१ वरि ३४०.१ लोण ४१८.७, ४४४.४
वरिस-सय 33२.१, ४१८.४ लोह ४२२.२३
Vवल 3८६.१, ४२२.१८ ल्हसिअ ४४५.3
वलण ४२२ २ व ४३६
वलय ३५२ वंक 330.3, 3५३, ४१२.२
वलयावलि-निवडण-भय ४४४ ३ बंकिम ३४४,२
वल्लह 3५८.२,३८३.१, ४२११ वंकुड ४१८.८
वल्लह-बिरह-महादह ४४४.3 वंचयर ४१२.२
ववसाय ३८५.१ Vवंदु ४२3.3
Vवस् ३३८ वंस ४१८.२
वस 3८० वकल ३४१.२
Vवसिकर ४२७.१ वग्ग 33०.४
Vवह ४०१.१ वच्छ 33१.१.२
वहिल्ल ४२२१ Vवज्ज् ३३६.१, ४०६.१
वहु ४०१.१ वज्जणय ४४
वाणारसि ४४२.१ वज्जम उ८५.५
वाय ३४3.3 वडवानल ३६५.२, ४१८.६
वायस 3५२ ड्ड १४, ११.१, ३६७.3, ३८४.१
°वार 3५६, 3८३.२, ४२२.१२. वढ ३१२, ४०२, ४२२.१, ११
वार-इ-वार 3८३.२ Vवण्ण ३४५
वारिअ 33०.२. ४३८.3 वण ३४०.१, 3५७.२, ४२२.११
Vवाल 33०.४ °वण ४०१.3
वास 3८६.५, ४30-3 वण वास 3८६.५
वास 3८९.२ "वण्ण 33०.१
वासारत्त ३६५.४ वत्त ४३२
३६५ बद्दल ४०१.२
वि 330.४, 33२.१, 33४.१, 334.. वम्मह ३४४.२, ३५०.१
33६.१, 33, 336, ३४०.१,.

Page #272

२०४
શબ્દસૂચી ३४१.१,२. ३४३.२, ३४६.१, 343, उ48, 34८.१, २, ३६५.२, ३१६, १७.५, ३७०, ३७६.२, ३७७.१, 303.1, 3, 3८७.२, ३८८१, 3८५,१,७,४०१.२, ४०२,४०४.१, ४०१.3. ४१२.२.४१४.२, ४१५.१, ४१८.१, ४१६१. ४२०.५, ४२२.१. ४, ६, ८, १४, २२, ४२३.४, ४३२,
४३१, ४३८,४४१.२, ४४५.3, ४ विआल ३७७.१, ४२४ विइण्ण ४४४.२ विओअ ३१८, ४१८.५ विगुत्त ४२.१.१ विच्च ३५०.१ °विच्छोह 3८६.१ ‘विछोड ४३८.४ विट्टाल ४२२.३ विढत्त ४२२.४ विणट्ठ ४२७.. Vविणइ ३७०२, ३८५.१ विणास ४२४ विणिज्जिअ ३४१.५ विणिम्मविद ४४६ विणु ७५७.३, ३८६.१,४२१.१,४४१.२ वित्थार ३८५.७
विदवू ४८.1 विन्नासिअ ४१८.१ विपिअ-नोव ४२3.7 विप्पिअयारय ३४७.२ विमल - जल 3८३.२
विम्हय ४२०.४ विरल ४१२.२ विरल-पहाव ३४१.३ विरह ४२३.३, ४३१, ४४४.3 विरहाणल-जाल-करोलिअ ४१५.१,
४२८.१ विरहिअ ३७७.१ Vविलंब ३८७.२ विलग ४४५३ विलासिणी ३४८.२ Vवलि ४८७ विवइ ४००.२ विवरेर ४२४ बिसंतुल ४३६ विस-गंठि ४२०.५ विसम 3५०.२, 3८५.४, ४०१.३ विस-हारिणि ४३४.3 विसाय ३८५.१
विसाहिअ ३८१.१ विसिट्ठ 3५८.२ Vविसूर् ३४०.२, ४२२.२ विहलिअ-जण-अब्भुद्धरण ३६४ विहव ४८.८, ४२२७
Vविहस् १५.१ विहाण ४०.२, ३१२ विहि 34७.3, 3८५.1, ४१४.१ विहिद ४४६ विहि-वस 3८७.१ वीण ३२८ वीस ४२४.४
१५-१४

Page #273

૨૧૦
Vवीस ४२६. १ Vवुञ् ३८२
वृत्त ४२१.१
वुन्न ४२१.१
वेअ ४३८.३
वेग्गल ३७०.४
Vवेच्च ४१८. १ वेण ३२८
वेरिअ ४३८.१
वेस ३८५.१
व्रत ३८४
व्रास ३८८.१
" व्वय ४४०
स ३३२.१.
सइँ ३३५, ४०२
सउण ४४५.४
सउणि ३४०.१, ३८१.२
संकड ३८५.४
● संकर 33१
संख ४२२.३
संग ४३४.१
० संगम ४१८. १
संगर- सय ३४५ संचि ४२२.४
संत ३८८.१
संति४४१.२
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
संदेस ४१८.५, ४३४. १ ० संधि ४३०.३
इ
संप ३७२.२, ३८५१, ४००.२ संपदि
४२३.१

संपय 334 संपेसिअ ४१४.३
संभव ३८५.३
संमुह ३८५.५, ४१४.३
/ संवर् ४२२.६
संवलिअ ३४७.२
● संसित्त ३८५.२
स- कण्ण ३३०.३
सक्कू ४२२.८, २२
सज्जण ४२२.८, २२
सज्झ ३७०.४
सत्थ ३५८.१
9
सत्य ३८८.१
सत्थर ३५७.२
सत्थावत्थ ३५१.२, ४२२.२२
स- दोस ४७१.४
सबध ३८९.3
सभल ३८९.३
" सम ३५८.२
समन्त ३३२.१, ४०६.१
Vसमप्पू ४०१.१, ४२२.४
समरंगण ३८५५
समर-भर ३७१
समाउल ४४.२
समाण ४१८.३, ४३८.३
V सम्माणू ३३४.३
० सय ३३२.१, ३५७.३, ४१८.४ सयल ४४१.२
सय-वार ३५६, ४२२.१२
सर ३४४.२, ३५७१, ४१४.३

Page #274

શબ્દસૂચી
૨૧૧
सामि 33४.१, ३४०.२,३४१.२, ४०८,
४२२.१० सामि-पसाय ४ 80.3 सोयर ३३४.१, 3८३.२, ३८५.७.
४१८.
सर ४२२.११ सरय उ५७.२ सरल ३८७.१ सरवर ४२२.११ सराव ३८.४ सरि ४२२.११ सरिसिम 3८४.१ स-रोस ४३८.४ स-लज्ज ४३०.3
सलिल' ३८५.२ सलोण ४४४.४ सल्लइ ३८७.१, ४२२.४ सत्र ३९१.२, ४२८.1, ४३८.२ 'सव्वंग ३४८.२, 3८१.४ सव्वंग-छइल्ल ४१२.२ सव्वायर ४२२,४ सव्वासण-रिउ-संभव ३८४.3 ससहर ४२२.८ ससि-मंडल-चंदिम ३४८.१ ससि-राहु ३८२ ससि-रेह ३५४.२ /सहू ३८२, ४२२.२३, ४३८.२ सह 336 सहस-त्ति ३५२
सराव ४२२.२३ सहि 33२.१, 3५८.१,३६७.१.३७८.3,
३८०, ४०१.४, ४१४.3, ४४४.५ सहुँ 34६, ४१८.५
सामन्न ४१८.. सामल 303.१
सार ३६५.3, 3८५.७, ४२२.१२. सारस ३७०.४ °सारिक्ख ४०४.१ सावण ३५७.२ साव-सलोण ४२०.५ सावलि ३४४.२ सास ३८७.१ सासानल-जाल-झलक्किअ ३६५.२ साह ३११.१, ४२२.२२ सिंग 33७ Vसिक्ख ३४४.२, ३७२.२ सिवख ४०४.१ सिद्धत्थ ४२3.3 सिम्म ४१२.१ सिर ३१७.४, ४२३ ४, ४४५.3,४ °सिरि ३७०.३ सिस्-िआणंद ४०१.. सिल 33७ डिलायल ३४१.१ सिव ४४० सिब-तित्थ ४४२.२ सिसिर-काल ४१५.१ सिसिर ३५७.२ सि-कढण ४३८.२ सीअल ३४३.१

Page #275

૨૧૨
सीअल-जल ४१५.१ सीमा - संधि ४३०.३
सोल- कलंकिअ ४२८
सीस ३८८.१, ४४६ सीह ४१८.३ सीह-वयेड-चढक्क ४०६.१ Vसुअ ३७६.२ सुख ४३२
सुअण ३३६.१, ३३८, ४०६.३,
४२२.११
सुइणंतर ४३४.१
सुइ- सत्थ ३८८.१ सुंदर - सव्यंग ३४८.२
सुकिअ ३२७ सुकिद ३२५
सृकुद ३२८
Vसुक्क् ४२७.१ सुक्ख ३४०.१
सुध ३८६.२
सुट्ट ४२२.६
सुणह ४४३
सुपुरिस ३६७,४, ४२२.२ सु-भिच्च ३३४.१
V सुमर ३८७.१, ४२६.१
सुमरण ४२६.१
सुरय ३३२.२
सु-स४१७.२ सुवण - रेह 33०.१
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
सुह ३७०.३, ४४१.१ सुहच्छि (च्छी) ३७६.२, ४२३.२ सुहच्छी - तिलवण ३५७.२

सुहय - जण ४१८.५ सुहासिय ३८१.१ Vसेव् ३८६.५ सेस ४० १.३, ४४० सेहर ४४६
V सो ४३८.३
सोक्ख ३३२.१ सोम-ग्गहण ३८६.१ / सोहू ४४४.५ V सोसू ३६५.२
ह ३३०.२, ३३३, ३३८, ३४०.२, ३४१, ३६७.१, ३७०.२,३,४, ३७७३, ३७८, ३८३.१, ३८७, ३१.२, ३८५.५, ३४६.३, ४०१.४, ४०२, ४१४४, ४१६.१, ४१८,
१, ३, ८, ४२०, ४२११, ४२२. १,१२, ४२३,१, ३, ४२५.१, ४३८, ४३८.४
Vहणू ४१८. ३
हत्थ ३५८.१, ३६६.१, ४२२.७, ४३८.१, ४४५.७
हथि ४४३
- विहि ३५७३ हयास ३८३.१ Vहशव् ४०८
हरि ३८१.२, ४२०.४, ४२२.६
हरिण ४२२.२०
हलि ३३२.२, ३५८.१
हल्लोइल ३५६.२
V हस् ३८३.३, ३८९.१ हारिणि ४३४.३

Page #276

શબ્દસૂચી
૨૧૩
|
ફા સ ૩૫૦.૧ ફિગ ૩૩૦.૩, ૩૫૦.૨, ૩પ૭.૩,
૩૭૦.૨, ૩૯૫.૪, ૪ર૦.૩, ૪૨૨.૨, ૧૨, ૨૩, ૪૩૯.૧ ટ્ટ-ટ્રિક ૪૩૯.૪ “હું ૩૯૦ સુક ૩૫૧
૪૨૨.૨૦ દુર ૪૨૩.૧
gિ ૩૭૯.૨ Vો ૩૩૦.૨, ૩૪૦.૧, ૩૬૨, ૩૬૭.૧, ૩૭૦.૧, ૩૭૭.૧ ૩૮૮, ૪૦૧.૧, ૪૦૨, ૪૦૬,૨, ૪૧૮,૪, ૪૨ ૧.૪, ૪૨.૮, ૧૧. ૪૨૩.૨, ૪૨૪,૪૩૮.૪ ત૨ ૩૫૫, ૩૭૩.૧, ૩૭૯.૧, ૩૮૦.૧

Page #277

Page #278