________________
:
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ખીજું સાહિત્યસ્વરૂપ તે રાસાબ ંધ. તે ઊમિ પ્રધાન કાવ્યના પ્રકારની, મધ્યમ માપની (એ રીતે સંસ્કૃત ખંડકાવ્યનું સ્મમણુ કરાવતી ) રચના હોવાની અટકળ થઈ શકે છે. તેમાં કાવ્યના કલેવર માટે સામાન્ય રીતે અમુક એક પર પરારૂઢ માત્રાછંદ પ્રયેાજાતા, જ્યારે વૈવિધ્ય માટે વચ્ચે વચ્ચે ભાતભાતના રુચિર છંદો વપરાતા. રાસાબને પ્રચાર અને લેાકપ્રિયતા આપણને ઉપલબ્ધ પ્રાચીનતમ પ્રાકૃત-અપભ્રંશના પિૉંગલકારોએ આપેલી રાસકની વ્યાખ્યાથી સમ થિત થતાં હોવા છતાં ( સ્વયંભૂ તે તેને પડિતગેષ્ઠીએમાં રસાાયણરૂપ કહીને વખાણે છે), એક પણ પ્રાચીન રાસાને નમૂને તે! ઠીક, નામે ય નથી જળવાઈ રહ્યું એ આશ્ચર્યની વાત છે. અને પાછળના સમયમાં પણ આ મહત્ત્વના અપભ્રંશ કાવ્યપ્રકાર વિશેનું આપણું અજ્ઞાન ઘટાડે તેવી સામગ્રી સ્વલ્પ છે. સતત અને ધરમૂળનું પરિવર્તન પામીને રાસા અર્વાચીન ભારતીય-આય સાહિત્યમાં એગણી. શમી શતાબ્દીના અંત સુધી ચાલુ રહ્યા છે. પ્રાચીન રાજસ્થાની સાહિત્યમાં ઘણુ’ખર'. જૈન લેખકોના રચેલા રસાએ સેકડોની સખ્યામાં મળે છે. પણ અપભ્રંશમાં ઠેઠ તેરમી શતાબ્દી લગભગના સુંઢેારાષ્ટ્ર અને બારમી શતાબ્દી લગભગના સાહિત્યદષ્ટિએ મૂલ્યહીન એક ઉપદેશાત્મક જૈન રાસ સિવાય ખીજુ` શુ` મળતું નથી. આમાં પાછલી કૃતિ પરેશરસાયનાસ એશી પદોમાં સદૃગુરુ અને સદ્દમ'ની પ્રશ'સા અને ક્રુગુરુ અને દુધની નિંદા કરે છે. એ રાસકકાવ્ય એક પ્રતિનિધિરૂપ કૃતિ નહીં, પણ લોકપ્રિય સાહિત્યપ્રકારને ધમ પ્રચાર અર્થે ઉપયેાગ થવાનું ઉત્તરકાલીન ઉદાહરણ માત્ર છે. કેઈ અારેવયાયના ઉલ્લેખ અગિયારમી શતાબ્દીની અને માળિય-પ્રસ્તાાિ-પ્રતિષદ્ધ-રાસના બારમી શતાબ્દીની કૃતિમાં મળે છે.
૧૨
સંવેારાસના વિશિષ્ટ મહત્ત્વને કારણે તેને લગતી માહિતી સહેજ વિસ્તારથી પરિશિષ્ટમાં આપી છે.
વસ તે!ત્સવ સાથે સંકળાયેલી ચર્ચોરીનામક ગેય રચનાએ પણ અપભ્રંશમાં રચાયેલી જણાય છે. પણ અગિયારમી શતાબ્દીની શાન્તિનાચર્સરીના ઉલ્લેખ સિવાય અને તેરમી શતાબ્દીની એક એધાત્મક જૈત રચના સિવાય કશુ જળવાયું નથી.
સળગ મહાકાવ્ય
વિશિષ્ટ બ ધવાળા સ ંધિકાવ્ય ઉપરાંત અપભ્ર ંશમાં સળ ંગ છ દાબદ્ધ મહાકાવ્યા પણ રચાયાં છે. અપભ્રંશ સ્થાાવ્ય માટે સ`ધિબંધ જ નિયત હતા એવું નથી. કેમ કે આર ંભથી અંત સુધી નિરપવા ણે એક જ છંદ યાજાયા ઢાય અને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
