________________
ભૂમિકા
૩૩
“'. (૩) “', ' > સૂ' (કવચિત “'). (૪) કવચિત અલ્પપ્રાણ મહાપ્રાણ થાય છે.
૫. એકવડા અંત્ય વ્યંજન લુપ્ત થાય છે.
૬. એકવડા મધ્યવતી વ્યંજનમાં નીચે પ્રમાણે પરિવર્તન થાય છે. (૧) “ફ”, “', “ચે', “જ', “ત', “દુ', ' ઘણુંખરું લુપ્ત થાય છે. પાછળના કે આગળના તેમ જ પાછળના) સ્વર “અ” કે “આ” હોય ત્યારે લુપ્ત વ્યંજનને સ્થાને યકૃતિ આવે છે. પૂર્વસ્વર “ઉ”, “એ” હોય તે કવચિત વધૃતિ આવે છે. હસ્તપ્રતોમાં યશ્રુતિ અને વસૃતિ અંગે ઘણી અવસ્થા છે. (૨) કવચિત્ ઉપયુક્ત વ્યંજને લુપ્ત ન થતાં, તેમાંથી ઘોષ હોય તે એમ ને એમ જળવાઈ રહે છે, અષ હોય તે ઘોષ બને છે. (૩) “', ધૂ', “યૂ', ', ફ, “ભ” ને “હું” થાય છે. (૪) કવચિત (૩)માં ગણવેલાને “હું' ન થતાં, તેમાંથી ઘોષ હોય તે જળવાઈ રહે છે, અઘોષ હોય તે ઘોષ બને છે. (૫) ‘’ > “'; “” – “ટૂં’. (૬)
ના >ણ. (૭) “” – વૂ'; “બ જળવાઈ રહે છે, પણ કવચિત તેને ‘વ’ થાય છે. (૮) “મને કવચિત થાય છે. (૯) “અ”, “આ” સિવાયના સ્વરની પૂ’ ‘વ’ કવચિત લુપ્ત થાય છે. (૧૦) “શ', '> “સ’. (૧૧) કવચિત્ “સ” “શું, “૬ > '. આ વલણ અપભ્રંશમાં પ્રબળ બન્યું છે. 'દિઅહ” (દિવસ), “પાહા” (પાષાણુ“સાદુ' (શાસૂ), લુહ () વગેરે તથા હકારવાળા વિભક્તિપ્રત્ય તથા આખ્યાતિક પ્રત્યે આનાં ઉદાહરણ છે. (૧૨) કવચિત્ (સકારના સાનિધ્યમાં વિશેષે) અલ્પપ્રાણ મહાપ્રાણ થાય છે. (૧૩) કવચિત્ (”
ના સાનિધ્યમાં વિશેષે) દૈત્યને મૂર્ધન્ય થાય છે. (૧૪) કવચિત “', “” નો ‘’ થાય છે(૧૫) કવચિત એકવડે વ્યંજન બેવડો થાય છે.
૮. અપભ્રંશમાં કવચિત આદ્ય કે મધ્યવર્તી એવઠા “દુ’ ‘' વગેરેમાં રકાને પ્રક્ષેપ કરવાનું વલણ છે. - પ્રાકૃતમાં “, “હું' અને કવચિત ઉત્તરવતી રકારવાળા સંયુક્ત વ્યંજનને બાદ કરતાં, બીજા કોઈ સંયુક્ત વ્યંજન શબ્દારંભે નથી વપરાતા.
૯. સંયુક્ત મયવતી વ્યંજને કાં તે સારૂય પામે છે, કાં તો સ્વરામ થતાં વિશ્લેષ પામે છે.
૧૦. સારૂપ્તના નિયમો આ પ્રમાણે છે; (૧) સંયુક્ત રૂપે રહેલા વ્યંજનો અતુલ્યબળ હોય તે નિબળ વ્યંજન
અ
-૩
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
