________________
અપભ્રંશ વ્યાકરણ
ભવિષ્ય અંગ–ઈસૂ (“એ”, “ઈસ), “સુ” (સ્વરાંત પછી) વાળાં : કરીસ', ૫ઇસીસ, પાવીસ , બુટ્ટીયું, કીસ; રૂસેસ , સહે; ફુદિગ્સ , હેઈસ, એસ, હોસ્.
“હ' કે “હુ' (સ્વરાંત પછી) વાળાં ? ગમિ, હે,
(ભવિષ્યના અંગસાધક પ્રત્યે સંસ્કૃત (ઈ)ષ્ય'માંથી આવ્યા છે.) ભવિષ્ય આજ્ઞાથ અંગ-એજજુ' (ઈજજુ) કે “જૂ” (સ્વરાંત પછી) વાળાં ? રફખેજજુ, લજેજજ; ચઈજૂ, દિજજ, ભમિજુ, હજુ.
(અંગસાધક પ્રત્યે વિધ્યર્થના “એમાંથી આવ્યા છે.)
સંજક સ્વર કેટલાંક રૂપોમાં અંગ અને રૂપસાધક પ્રત્યય લગોલગ છે, તો કેટલાંકમાં તેમની વચ્ચે સંયોજક સ્વર છે. (૧) સ્વરાંત અંગ પછી, (૨) આજ્ઞાથે બીજા પુરુષ એકવચનના સ્વરાદિ પ્રત્યે પહેલાં, અને (૩) ભવિષ્યકાળના પહેલા પુરુષ એકવચનને પ્રત્યય પહેલાં સંયોજક સ્વર નથી, અન્યત્ર છે.
સં જક સ્વર ઘણું ખરું “અ”, તે કવચિત “આ”, “ઇ”, “એ કે એ છે.
કાળ
નિર્દેશાથમાં (૧) વર્તમાનકાળ અને (૨) ભવિષ્ય; તથા આજ્ઞાથમાં (૩) વર્તમાન અને (૪) ભવિષ્ય–એટલાં રૂપ છે. આ રૂપ કર્તરિ તથા કર્મણિ પ્રયોગનાં મૌલિક તથા પ્રેરક અંગ ઉપરથી સધાયેલાં છે. ભવિષ્ય માટે ખાસ અંગ છે. હેમચંદ્ર આપેલાં ઉદાહરણ સ્વરૂપ અને પ્રમાણની દષ્ટિએ મુકાબલે મર્યાદિત હોવાથી તેમાં આમાંના અમુક જ રૂપ પ્રકારના નમૂનાઓ છે.
આ સિવાયના કાળ વગેરેના ભાવ ઉક્ત કાળનાં રૂપ દ્વારા, કૃદંત દ્વારા કે બીજી કઈ રીતે વ્યક્ત થયા છે. તેમને માટે વિશિષ્ટ રૂપ નથી.
નિર્દેશાથે વર્તમાન સંયોજક વર : યંજનાંત અંગ અને પ્રત્યુથ વચ્ચે સંજક “અ” હોય છે. દવશ વપરાયેલાં આગલી ભૂમિકાનાં કેટલાંક રૂપામાં સંયોજક એ કે 'આ' છે. પ્રત્યયો અને રૂપઃ લાક્ષણિક અપભ્રંશ રૂપો ઉપરાંત કવચિત્ આગલી ભૂમિકાના (ઘણું ખરું છંદ, પ્રાસ વગેરે ખાતર) તે કવચિત્ વધુ વિકસિત ભૂમિકાનાં રૂપે પણ પ્રયુક્ત થયેલાં છે. એવાં કાંઠેનાં રૂપો અને પ્રત્યય કૌંસમાં મૂક્યાં છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
