Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Stahanakvasi
Author(s): Shyamacharya, Madhukarmuni, Gyanmuni, Shreechand Surana, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003458/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni prajJApanA sUtra 1 * (mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yuvata ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha jinAgama-granthamAlA : granthAGka 27 [paramazraddheya gurudeva pUjya zrIjorAvaramalajI mahArAja kI puNya-smRti meM Ayojita] zrI zyAmAryavAcakasaMkalita caturtha upAGga / prajJApanAsUtra [tRtIya khaNDa, pada 23-36] [mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, pariziSTa yukta ] * preraNA (sva.) upapravartaka zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI mahArAja * AdyasaMyojaka tathA pradhAna sampAdaka : (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja madhukara' * anuvAdaka-sampAdaka: zrI jJAnamunijI mahArAja [sva. jainadharmadivAkara AcArya zrIAtmArAmajI ma. ke suziSya] * prakAzaka: zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka - 27 nirdezana sAdhvI zrI umarAvakuMvara jI ma. sA. 'arcanA' sampAdaka maNDala anuyoga pravarttaka muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2529 vikrama saM0 2059 I. san agasta, 2002 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti braja- madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara ( rAjasthAna ) - 305901 dUrabhASa : 250087 mudraka zrImatI vimaleza jaina ajantA pepara kanvarTarsa lakSmI cauka, ajamera - 305001 kampyUTarAijDa TAipa saiTiMga kampyUTarsa kAyastha mohallA, ajamera - dUrabhASa: 2628741 mUlya - 90/- rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. khA. A SUTT Jan OM mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Fourth Upanga | PANNAVANA SUTTAM] (Original Text, Hindi Version, Notes, Annotation and Appendices etc.) Inspiring Soul Up-pravartaka Shasansevi (Late) Swami Shri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Shri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Shri Jnan Muni Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 27 Direction Sadhvi Shri Umravkunwarji 'Archana' Board of Editors Anuyogapravartaka Muni Shri Kanhaiyalalji 'Kamal' Acharya Shri Devendra Muni Shastri Shri Ratan Muni Promotor Munishri Vinayakumar 'Bhima' Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2529 Vikram Samvat 2059, Aug, 2002 Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Brij-Madhukar Smriti Bhawan, Piplia Bazar, Beawar (Raj.) - 305 901 Phone 250087 Printers Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters Laxmi Chowk, Ajmer - 305 001 Laser Type Setting by: Baba Computers Ajmer Phone - 2628741 Price: 90/ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinhoMne arddhazatAbdI se bhI adhika kAla taka Adarza saMyama kI ArAdhanA kara apanA jIvana sArthaka banAyA, jo zruta kI ArAdhanA meM nirantara nirata rahe aura apanI agAdha tattva jijJAsA kI pUrti ke lie saurASTra se rAjasthAna taka padhAre, . jo saurASTra ke jaina-janamAnasa meM adyApi base hue haiM, . jinhoMne jinazAsana kI apane uttama AcAra evaM dharmadezanA dvArA bahumUlya sevA kI, una paramatapasvI sva. mANakacandrajI svAmI ke kara-kamaloM meM, sAdara savinaya samarpita [prathama saMskaraNa se] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-pradAtA zrImAn caMpAlAlajI sA0 hiMgar3a (saMkSipta jIvana-paricaya) ajamera kA upanagara daurAI grAma kisI jamAne meM devapurI ke nAma se vizruta thaa| vahAM ke prasiddha seTha zrImAn suvAlAlajI sA. hiMgar3a ne prabala puruSArtha se vyApAra dhaMdhe meM apAra sampatti arjita kii| Apake pUrvajoM ne bhI aneka anukaraNIya kArya kiye jisake pariNAmasvarUpa daurAI grAma hiMgar3oM kA khlaayaa| . seTha suvAlAlajI kI dharmapatnI zrImatI zRMgAradevI bar3I sAhasika evaM buddhizAlinI mahilA thiiN| inake vivAha ke samaya kI ghaTanA hai - zrImatI zRMgAradevI ke vivAha ke samaya bArAtiyoM kI saMkhyA adhika dekha unake pitA zrImAn suganacaMdajI rAMkA (masUdA nivAsI) ne Agantuka bArAtiyoM kI acchI vyavasthA hetu zRMgAradevI ke sasurazrI se tIna sau rupaye udhAra lie| isa bAta kI jAnakArI zRMgAradevI ko hote hI unhoMne saMkalpa kara liyA ki maiM jIvana paryanta kabhI pIhara nahIM jAUMgI kyoMki mere pitAjI ne mujhe tIna sau rupayoM meM beca diyA hai| unhoMne apanI isa pratijJA ko jIvana ke antima kSaNa taka nibhaayaa| isI prakAra sAhasI mahilA zrRMgAradevI ke jIvana saMbaMdhI aneka prasaMga haiN| inhIM kI kukSi se zrImAna caMpAlAlajI kA janma huaa| Apa nau bhAI-bahinoM meM se sabase choTe the| pitA kI jyoti putra meM camakatI hai, yaha pUrNa satya to nahIM hai, kintu arddha-satya avazya hai| zrI caMpAlAlajI meM to yaha satya utarA aura pUrI taraha utraa| Apa prArambha se hI pratibhAzAlI tathA par3hane meM tIvra buddhi vAle the| Apane prArambhika zikSA ajamera-sarAdhanA meM prApta kI, tatpazcAt ucca zikSA byAvara gurukula meM rahakara prApta kii| sAtha hI Apane apanI prakhara prajJA ke dvArA ucca zikSA ke sAtha adhyAtma meM vizeSa ruci hone se byAvara nivAsI zrI pUnamacaMdajI sA. khiMvesarA ke pAsa sAmAyika pratikramaNa, paccIsa bola Adi kA bhI adhyayana kiyaa| "honahAra viravAna ke hota cIkane pAta" kI ukti ke anusAra Apa bacapana se hI susaMskArI the| unakI viziSTa yogyatA kA Akalana karate hue unhIM ke pArivArika jana kahA karate the - caMpaka! choTI sI Aya meM hI Arthika audyogika. zaikSaNika evaM AdhyAtmika Adi vibhinna prakAra kI vikAsa yojanA meM vyasta ho gyaa| Apa meM udAratA, dhairya, sAhasa, kaThora kArya karane kI kSamatA, svajana-parijana ke prati Atmika bhAva, dhArmika saMskAra Adi viziSTa guNa janmajAta the| katipaya prasaMga prastuta haiM eka bAra kA prasaMga hai| gAMva ke paTela bhUrAlAlajI ke baila cora lekara bhAga gye| paTela ke sAtha gAMva ke logoM ne bhI zora macAyA kintu coroM kA sAmanA kisI ne nahIM kiyaa| bhayaMkara barasAta kI aMdherI rAta meM caMpAlAlajI ko mAlUma huA to binA kahe-sane makAna kI tIsarI maMjila se kAMToM ko bADa meM chalAMga lagA kara coroM kA pIchA kiyaa| gAMva ke pahale 7 ki0mI0 kI dUrI para jAkara coroM ko parAsta kara bailoM ko chaDAkara paTela ke havAle kiyaa| dayA ke to ve sAgara hI the| jaba kabhI rAste calate koI garIba asahAya mila jAtA to tatkAla usake duHkha dUra karane kA prayAsa krte| ApakA vivAha saMvat 1990 kI mAgha zuklA saptamI ko apane bar3e bhAI kI sAlI evaM zrImAn jagannAthasiMhajI evaM anUpAdevI kI suputrI umAjI (alola bAI) ke sAtha bahuta saMgharSoM ke bAda huaa| bAta kI bAta meM Der3ha varSa nikala gyaa| saMvat 1992 caitra zuklA tRtIyA ko ApakA Akasmika nidhana ho gyaa| AkhirI samaya meM na jAne kisakI preraNA rahI ki sAta mahine pahale hI pAMcoM vigaya kA tyAga kara diyA thaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khuzabU havAeM le ur3IM, vakta raMga le gyaa| dAstAM gula ne kahI, kyA se kyA ye ho gyaa| aMta meM itanA hI likhanA hai ki jisa dina ApakA nidhana huA usase pUrva rAta ko gyAraha baje taka gAnA bajAnA calatA rhaa| kyoMki dUsare dina mukalAvA (gaunA) ke lie umAjI (mahAsatIjI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. "arcanA") ko lene dAdiyA grAma jAnA thA kintu vidhi kI amiTa rekhA ko kauna miTA sakA? aisA soe ki phira nahIM utthe| khuzI ke sAtha duniyA meM hajAroM gama bhI hote haiN| jahA~ bajatI haiM zahanAiyAM vahAM mAtama bhI hote haiN| isa hAdase meM unake viyoga meM pAMca AdamI, pAMca gAyeM, do bhaiMseM, do kutte bhI mRtyu ko prApta hue| pariNAmasvarUpa sAre caukhale meM hAhAkAra maca gyaa| isase sAta mahIne pahile pIhara rahakara umAjI (vartamAna meM zrI arcanA jI ma.sA.) ko sasurAla lAyA gyaa| jaise hI isa ghaTanA ko jAnA tatkAla saMyama lene kA saMkalpa kara liyA aura migasara zuklA 11 nokhA cAMdavatoM meM pUrva pravartaka zrI hajArImalajI ma.sA. ke kara-kamaloM dvArA pitAzrI jagannAthajI ke sAtha meM dIkSA grahaNa kii| zramaNa saMgha meM zramaNI varga meM ApazrI kA nAma agraNI hai| sva. paM. yuvAcArya zrI madhukara jI ma.sA kI saMsthAoM kA saMcAlana ApazrI ke dizA nirdezana meM sucArurUpeNa cala rahA hai| mahAsatIjI zrIjI ko isa bAta kA garva hai ki saMsAra pakSa ke sabhI sambandhiyoM kA sneha milA, satya ke patha para bar3hane kI preraNA milii| phira paM. zrI hajArImalajI ma.sA., svAmIjI zrI brajalAlajI ma.sA. evaM paM. yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. kI anaMta kRpA prApta huii| pariNAmasvarUpa jo bhI kucha pAramArthika aura sAdhanA ke kSetra meM kArya ho rahe haiM yaha saba gurujanoM kI kRpA, sneha evaM AtmIyajana tathA gurubhaktoM kA hI sahayoga hai| unhIM kI puNya smRti meM prajJApanA sUtra kA tRtIya bhAga prakAzita hone jA rahA hai| mahAsatIjI kI preraNA se dAnadAtA unhIM ke AtmIya bandhu jJAnacaMda binAyakiyA maMtrI zrI Agama prakANana samiti, byAvara Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya Agama battIsI ke samasta graMthoM ko upalabdha karAne kI bhAvanA se caturtha upAMga zrI prajJApanA sUtra ke aMtima bhAga (tRtIya khaNDa) kA yaha tRtIya saMskaraNa prastuta karate hue atIva pramoda kA anubhava ho rahA hai| . prajJApanAsUtra vizAlakAya Agama hai aura tAttvika vivecanAoM se bharapUra hai| isalie ise eka jilda meM prakAzita kiyA jAnA sambhava nahIM thA, ataH prathama khaNDa meM 1 se 9, dvitIya khaNDa meM 10 se 22 aura tRtIya khaNDa meM 23 se 36 pada, isa prakAra tIna khaMDoM meM prakAzita kiyA gayA hai| carcAoM se bharapUra zrI vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra ke cAroM khaMDoM ke tRtIya saMskaraNa kA mudraNa bhI ho rahA hai| AzA hai yaha vizAlakAya sUtra grantha bhI pAThakoM ke paThana-pAThana ke lie upayogI siddha hogaa| prajJApanA sUtra kA anuvAda evaM sampAdana jaina bhUSaNa paM. ratna mani zrI jJAnamani jI ma.sA. ne kiyA hai| manirAja ke amUlya sahayoga ke lie samiti atyanta AbhArI hai| - aMta meM jina mahAnubhAvoM kA samiti ko jisa kisI bhI rUpa meM pratyakSa parokSa sahayoga prApta hotA hai, hama una sabhI ke prati hArdika AbhAra vyakta karate haiN| sAgaramala betAlA ratanacaMda modI saradAramala cauraDiyA kAryavAhaka adhyakSa mahAmantrI zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara ( rAjasthAna ) jJAnacaMda binAyakiyA .. mantrI adhyakSa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA teIsavA~ karmaprakRtipada prAthamika prathama uddezaka prathama uddezaka meM pratipAdya viSayoM kI saMgrahaNI kAthA prathama : katiprakRtidvAra dvitIya : kaha baMdhatidvAra tRtIya : katisthAnabaMdhadvAra caturtha : katiprakRti vedanadvAra paMcama : katividha anubhavadvAra dvitIya uddezaka mUla aura uttara prakRtiyoM ke bheda-prabhedoM kI prarUpaNA ekendriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA dvIndriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA trIndriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA caturindriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA asaMjJI paMcendriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA saMjJI paMcendriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA karmoM ke jaghanya sthitibandhakoM kI prarUpaNA karmoM kI utkRSTa sthiti ke bandhakoM kI prarUpaNA cauvIsavA~ karmabandha pada jJAnAvaraNIya karmabandha ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA darzanAvaraNIya karmabaMdha ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA vedanIya karmabaMdha ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA mohanIya Adi karmabaMdha ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA paccIsavAM karmabaMdha-vedapada jJAnAvaraNIyAdi karmabaMdha ke samaya karmaprakRti kA nirUpaNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 104 109 110 chabbIsavAM karmabaMdha-vedapada jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke vedana ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa vedanIyakarma ke vedana ke samaya-samaya anya karmaprakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA AyuSyAdi karmavedana ke samaya karmaprakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA sattAIsavAM karmabaMdha-vedapada jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke vedana ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke vedana kA nirUpaNa aTThAIsavAM karmabaMdha-vedapada prAthamika prathama uddezaka prathama uddezaka meM ullikhita gyAraha dvAra cauvIsa daNDakoM meM prathama sacittAhAra dvAra nairayikoM meM AhArArthI Adi dvitIya se aSTama dvAra paryanta bhavanapatiyoM ke sambandha meM AhArArthI Adi sAta dvAra ekendriyoM meM AhArArthI Adi sAta dvAra vikalendriyoM meM AhArArthI Adi sAta dvAra paMcendriya tiryaMcoM, manuSyoM, jyotiSkoM evaM vANavyantaroM meM AhArArthI Adi sAta dvAra vaimAnika devoM meM AhArAdi sAta dvAroM ko prarUpaNA ekendriyazarIrAdidvAra lomAhAradvAra manobhakSIdvAra dvitIya uddezaka dvitIya uddezaka ke dvAroM kI saMgrahaNI gAthA prathama-AhAradvAra dvitIya-bhavyadvAra tRtIya-saMjJIdvAra caturtha-lezyAdvAra paMcama-dRSTidvAra chaThA-saMyatadvAra sAtavA~-kaSAyadvAra AThavA~-jJAnadvAra nauvA~-yogadvAra dasavA~-upayogadvAra gyArahavA~-vedadvAra 112 / 115 116 122 124 124 127 127 135 137 139 140 143 143 144 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 146 149 153 156 160 163 166 bArahavA~-zarIradvAra terahavA~-paryAptidvAra unatIsavA~ upayogapada prAthamika jIva Adi meM upayoga ke bheda-prabhedoM kI prarUpaNA jIva Adi meM sAkAropayuktatA-anAkAropayuktatA-nirUpaNa tIsavA~ pazyattApada jIva evaM cauvIsa daNDakoM meM pazyattA ke bheda-prabhedoM kI prarUpaNA jIva evaM cauvIsa daNDakoM meM sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA kevalI meM eka samaya meM donoM upayogoM kA niSedha ikatIsavA~ saMjJipada prAthamika jIva evaM cauvIsa daNDakoM meM saMjJI Adi kI prarUpaNA battIsavA~ saMyatapada prAthamika jIvoM evaM cauvIsa daNDakoM meM saMyata Adi kI prarUpaNA tetIsavA~ avadhipada prAthamika tetIsaveM pada ke adhikAroM kI prarUpaNA avadhibhedadvAra avadhiviSayadvAra avadhijJAna kA saMsthAna Abhyantara-bAhya avadhidvAra dezAvadhi-sarvAvadhidvAra avadhikSaya-vRddhi Adi dvAra cautIsavAM paricAraNApada prAthamika cautIsaveM pada kA arthAdhikAra-prarUpaNa anantarAhAradvAra AhArAbhogatAdvAra 175 176 179 181 181 182 187 189 195 199 199 201 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 205 206 206 210 213 . 215 216 218 218 219 220 221 222 pudgalajJAnadvAra adhyavasAyadvAra samyaktvAbhigamadvAra paricAraNAdvAra alpabahutvadvAra . paiMtIsavAM vedanApada prAthamika paiMtIsaveM pada kA arthAdhikAra-prarUpaNa zItAdi vedanAdvAra dravyAdi vedanAdvAra zArIrAdi vedanAdvAra sAtAdi vedanAdvAra duHkhAdi vedanAdvAra AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA nidA-anidA vedanA chattIsavA~ samudghAtapada prAthamika samudghAta ke bhedoM kI prarUpaNA samudghAta ke kAla kI prarUpaNA cauvIsa daNDakoM meM samudghAta-saMkhyA cauvIsa daNDakoM meM ekatva rUpa se atItAdi-samudghAtaprarUpaNA cauvIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA atIta-anAgata samudghAta cauvIsa daNDakoM kI cauvIsa daNDaka-paryAyoM meM ekatva kI apekSA atItAdi samudghAta cauvIsa daNDakoM kI cauvIsa daNDaka-paryAyoM meM bahatva kI apekSA atItAdi samudghAta vividha samudghAta-samavahata-asamavahata jIvAdi kA alpabahutva cauvIsa daNDakoM meM chAdmasthika samudghAtaprarUpaNA vedanA evaM kaSAya samudghAta se samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA mAraNAntikasamudghAta meM samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA vaikriyasamudghAta se samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA taijasasamudghAta-samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA AhArakasamudghAta-samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA kevalisamudghAta-samavahata anagAra ke nirjIrNa aMtima pudgaloM kI lokavyApitA kevalisamudghAta kA prayojana kevalisamudghAta ke pazcAt yoganirodha Adi kI prakriyA siddhoM ke svarUpa kA nirUpaNa 225 227 229 229 231 234 250 255 267 269 272 274 277 278 280 282 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirisAmajavAyaga-viraiyaM cautthaM uvaMgaM paNNavaNAsuttaM [taiyakhaMDo] zrImat-zyAmAryavAcaka-viracita ___ caturtha upAGga prajJApanAsUtra [tRtIya khaNDa] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * tevIsaimao sattAvIsaimapajjaMtAI payAI teIsaveM pada se sattAIsa pada paryanta prAthamika ye prajJApanAsUtra ke teIsaveM se sattAIsaveM pada taka pAMca pada haiM / inake nAma kramazaH isa prakAra haiM - (23) karmaprakRtipada, (24) karmabandhapada, (25) karmabandha-vedapada, (26) karmaveda-bandhapada aura (27) krmved-vedkpd| ye pAMcoM pada karmasiddhAnta ke pratipAdaka haiM aura eka-dUsare ke paraspara saMlagna haiN| jainadarzana tArkika aura vaijJAnika pRSThabhUmi para AdhArita hai| jainadarzana meM pratyeka AtmA ko nizcayadRSTi se paramAtmatulya mAnA gayA hai, phira vaha AtmA pRthvI, jala yA vanaspatigata ho yA kITa-pataMga-pazu-pakSI-mAnavAdi rUpa ho, tAttvika dRSTi se samAna hai| prazna ho sakatA hai, jaba tattvataH sabhI jIva (AtmA) samAna haiM, taba unameM paraspara vaiSamya kyoM? eka dhanI, eka nirdhana, eka choTA, eka vizAlakAya, eka buddhimAn dUsarA maMdabuddhi, eka sukhI, eka duHkhI, ityAdi viSamatAe~ kyoM ? isa prazna ke uttara meM karmasiddhAnta kA janma huaa| karmAdhIna hokara hI jIva vibhinna prakAra ke zarIra, indriya, gati, jAti, aMgopAMga Adi kI nyUnAdhikatA vAle haiN| AtmaguNoM ke vikAsa kI nyUnAdhikatA kA kAraNa bhI karma hI hai| karmasiddhAnta se tIna prayojana mukhya rUpa se phalita hote haiM(1) vaidikadharma kI Izvara-sambandhI mAnyatA ke bhrAnta aMza ko dUra krnaa|| (2) bauddhadharma ke ekAnta kSaNikavAda ko yuktivihIna batAnA / (3) AtmA ko jaDatattva se bhinna svataMtra cetana ke rUpa meM pratiSThApita karanA / bhagavAn mahAvIrakAlIna bhAratavarSa meM jaina, bauddha aura vaidika, ye tIna dharma kI mukhya dhArAe~ thiiN| vedAnugAmI katipaya meM Izvara ko sarvazaktimAn sarvajJa mAnate hue bhI use jagat kA kartA-hartA-dhartA mAnA jAtA thaa| karma jaDa hone se Izvara kI preraNA ke binA apanA phala bhugavA nahIM sakate, ata: jIvana ko acche-bure karmoM kA phala bhugavAne vAlA Izvara hI hai| jIva cAhe jitanI uccakoTi kA ho, vaha Izvara ho nahIM sktaa| jIva jIva hI rahegA, Izvara nahIM hogaa| jIva kA vikAsa Izvara kI icchA yA anugraha ke binA nahIM ho sktaa| isa prakAra kaI darzana to jIva ko Izvara ke hAtha kI kaThaputalI mAnane lage the| isa prakAra ke bhrAntipUrNa vizvAsa meM cAra bar3I bhUleM thIM- (1) kRtakRtya Izvara kA niSprayojana sRSTi ke prapaMca meM par3anA aura rAgadveSayukta bnnaa| (2) AtmA kI svataMtratA aura zakti kA daba jaanaa| (3) karma kI zakti kI anabhijJatA aura (4) japa, tapa, saMyama-vrattAdi kI sAdhanA kI vyrthtaa| ina bhUloM kA parimArjana karane aura saMsAra ko vastusthiti se avagata karAne hetu bhagavAna mahAvIra ne vANI se hI nahIM apane karma-kSaya ke kAryoM se karma-siddhAnta kI yathArthatA ka pratipAdana kiyaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tathAgata buddha karma aura usake vipAka ko mAnate the, kintu unake kSaNikavAda ke siddhAnta se karmavipAka kI upapatti kathamapi nahIM ho sakatI hai| svakata karma kA svayaM phalabhoga tathA parakata karma ke phalabhoga kA sva meM abhAva tabhI ghaTita ho sakatA hai, jabaki AtmA ko na to ekAntanitya mAnA jAe aura na hI ekaant-kssnnik| kucha nAstika darzanavAdI punarjanma, paraloka ko mAnate hI nahIM the| unake matAnusAra zubha tathA azubha karma kA zubha evaM azubha phala ghaTita hI nahIM hotaa| taba phira adhyAtmasAdhana kA artha kyA hai ? isa prazna ke yathArtharUpa se samAdhAna ke lie bhagavAn mahAvIra ne karmasiddhAnta kA pratipAdana kiyaa| kyoMki karma na hoM to janma-janmAntara tathA ihalokaparaloka kA sambandha ghaTa hI nahIM sktaa| jo loga yaha kahate haiM, jIva ajJAnI hai, vaha svakRta karma ke duHkhada phala ko svayaM bhogane meM asamartha he, isalie karmaphala bhugavAne vAlA Izvara hai, aisA mAnanA caahie| ve karma kI viziSTa zakti se anabhijJa haiN| yadi karmaphalaprApti meM dUsare ko sahAyaka mAnA jAegA to svakRta karma nirarthaka ho jAeMge tathA jIva ke svakRta puruSArtha kI hAni bhI hogI aura usameM satkAryoM meM pravRtti asatkAryoM se nivRtti ke lie utsAha nahIM jaagegaa| yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIra ne prastuta 23veM karmaprakRtipada meM Izvara yA kisI bhI zakti ko sRSTi kI utpatti, sthiti yA vinAzakartA aura karmaphalapradAtA ke rUpa meM na mAnakara svayaM jIva ko hI karmabandha karane, karmaphala kA vedana karane tathA svakRta karmoM tathA karmakSaya kA phala bhogane kA adhikArI batAyA hai| jIva anAdikAla se svakRta karmoM ke vaza hokara vividha gatiyoM, yoniyoM Adi meM bhramaNa kara rahA hai| jIva apane hI zubhAzubha karmoM ke sAtha parabhava meM jAtA hai, svataH sukhaduHkhAdi pAtA hai| kucha dArzanika karmasiddhAnta para eka AkSepa yaha karate haiM ki prastuta 23veM pada ke anusAra samasta jIvoM ke sAtha karma. sadA se lage hue haiM aura karma evaM AtmA kA anAdi sambandha hai, to phira karma kA sarvathA nAza kadApi nahIM ho skegaa| lekina karmasiddhAnta ke bAre meM aisA ekAnta sArvakAlika niyama nahIM hai| isI kAraNa Age calakara 23veM pada ke dUsare uddezaka meM spaSTa batAyA gayA hai ki jitane bhI karma haiM, sabakI eka kAlamaryAdA hai| vaha kAla paripUrNa hone para usa karma kA kSaya ho jAtA hai| svarNa aura miTTI kA, dUdha aura ghI kA pravAharUpa se anAdi-sambandha hote hue bhI prayatna-vizeSa se ve pRthak-pRthak hote dekhe jAte haiN| usI prakAra AtmA aura karma kA pravAharUpa se anAdi-sambandha hone para bhI, vyaktizaH anAdi-sambandha nahIM hai| AtmA aura karma ke anAdi-sambandha kA bhI anta hotA hai| pUrvabaddha karmasthitipUrNa hone para vaha AtmA se pRthak ho jAtA hai| navIna karmoM kA bandha hotA rahatA hai| isa prakAra pravAharUpa se karma ke anAdi hone para bhI tapa, saMyama, vrata Adi ke dvArA karmoM kA pravAha eka dina naSTa ho jAtA hai aura AtmA siddha-buddha-mukta ho jAtA hai| pUrvakathana se spaSTa ho jAtA hai ki AtmA kA astitva anAdikAlIna hai aura karmabandha hotA rahatA hai| aisI sthiti meM sahaja hI eka prazna uThatA hai ki AtmA pahale hai yA karma? yadi AtmA pahale hai to karma kA bandha usake sAtha jabase huA tabase use 'sAdi' mAnanA pdd'egaa| jainadarzana kA samAdhAna hai ki karma vyakti kI apekSA se sAdi hai aura pravAha kI apekSA se anAdi hai| parantu karma kA pravAha kaba taka calegA? sarvajJa ke sivAya koI nahIM jAnatA aura na hI batA sakatA hai, kyoMki bhUtakAla ke samAna bhaviSyakAla bhI ananta hai| kucha vyakti zaMkA kara sakate haiM ki sabhI jIva AtmAmaya haiM aura AtmA kA lakSaNa jJAna hai, taba phira sabhI jIvoM ko eka Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samAna jJAna kyoM nahIM hotA? isakA uttara yahI hai ki AtmA vastutaH jJAnamaya hai, kintu usa para karmoM kA AvaraNa par3A huA hai aura usa AvaraNa ke kAraNa hI AtmArUpI sUrya kA jJAnaguNarUpa prakAza karmarUpI meghoM se DhaMkA huA hai| bAdala haTate hI jaise sUrya kA prakAza prakaTa ho jAtA hai, vaise hI karmoM kA AvaraNa dUra hote hI AtmA ke jJAnAdi guNa adhikAdhika prakaTa hone lagate haiN| isa para se eka prazna phira samudbhUta hotA hai ki karma balavAn hai yA AtmA? bAhyadRSTi se karma zaktizAlI pratIta hote haiM, kyoMki karma ke vazavartI hokara AtmA nAnA yoniyoM meM janma-maraNa ke cakkara kATatI rahatI hai, parantu antardRSTi se dekhA jAe to AtmA kI zakti asIma (ananta) hai / vaha jaise apanI pariNati se karmoM kA Asrava evaM bandha karatI hai, vaise hI karmoM kA kSaya karane kI kSamatA bhI rakhatI hai| karma cAhe jitane zaktizAlI kyoM na pratIta hoM, lekina AtmA usase bhI adhika zaktisampanna hai| kaThoratama pASANoM kI caTTAnoM ko mulAyama pAnI Tukar3e-Tukar3e kara detA hai| vaise hI AtmA kI ananta zakti karmoM ko cUra-cUra kara detI hai| isake lie karma aura AtmA kI pRthak-pRthak zaktiyoM ko pahicAnane ke lie donoM ke lakSaNoM ko jAna lenA Avazyaka hai| AtmA apane-Apa meM (nizcaya) rUpa meM jJAna, darzana, Ananda evaM zaktimaya (vIryamaya) hai| karmoM ke AvaraNa ke kAraNa usake ye guNa dabe hue haiN| karmoM kA AvaraNa sarvathA haTate hI cetanA pUrNarUpa se prakaTa ho jAtI hai, AtmA paramAtmA bana jAtI hai| karma kA lakSaNa hai - mithyAtva Adi pAMca kAraNe se jIva ke dvArA jo kiyA jAtA hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ina pAMcoM meM se kisI ke bhI nimitta se AtmA meM eka prakAra kA acetana dravya AtA hai, jise anya darzanoM meM adRzya, avidyA, mAyA, prakRti, saMskAra Adi vividha nAmoM se pukArA jAtA hai, ata: vaha karma hI haiM, jo rAga-dveSa kA nimitta pakAra AtmA ke sAtha baMdha jAtA hai aura samaya pAkara vaha (karma) sukha-duHkha rUpa phala dene lagatA hai| karma ke mukhyatayA do bheda haiM-bhAvakarma aura dravyakarma / jIva ke sAtha rAga-dveSa rUpa bhAvoM kA nimitta pAkara acetana karmadravya AtmA kI ora AkRSTa hotA hai, una bhAvoM kA nAma bhAvakarma hai tathA vaha acetana karmadravya jaba AtmA ke sAtha kSIra-nIravat eka hokara sambaddha ho jAtA hai, taba vaha dravyakarma kahalAtA hai| yadyapi jainadarzana meM bhAvakarmabandha ke mukhyatayA mithyAtvAdi pAMca kAraNa evaM saMkSepa meM kaSAya aura yoga ye do kAraNa batalAe haiM, tathApi teIsaveM pada ke prathama uddezaka meM rAga aura dveSa ko hI bhAvakarmabandha kA kAraNa batalAyA hai| cAra kaSAyoM ko inhIM do ke antargata kara diyA gayA hai| koI bhI mAnasika yA vaicArika pravRtti ho, yA to vaha rAga (AsaktirUpa) yA vaha dveSa (ghRNA yA krodhAdi) rUpa hogii| ataH rAgamUlaka yA dveSamUlaka pravRtti ko hI bhAvakarmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai| prANI jAna sake yA nahIM, para usakI rAga-dveSAtmaka vAsanA ke kAraNa avyaktarUpa se bhAvakarma dravyakarma rUpa meM zliSTa hote rahate haiN| karma kI baMdhakatA (karmalepa paidA karane kI zakti) bhI rAgadveSa ke sambandha se hI hai| rAgadveSajanita mAnasika pravRtti ke anusAra krodhAdikaSAyavaza zArIrika, vAcika kriyA hotI hai, vahI dravyakarmopArjana kA kAraNa banatI hai| jo kriyA kaSAyajanita hotI hai, usase hone vAlA karmabandha vizeSa balavAn hotA hai, kintu kaSAyarahita kriyA se hone vAlA karmabandha nirbala aura alpasthitika hotA hai| vaha thor3e-se prayatna evaM samaya meM naSTa kiyA jA sakatA hai| vastutaH jaba prANI mana-vacana-kAyA se pravRtti karatA hai, taba cAroM ora se tadyogya karmapudgalaparamANuoM kA grahaNa hotA hai| inhIM gRhIta pudgala-paramANu-samUha kA karmarUpa meM AtmA ke sAtha baddha honA dravyakarma kahalAtA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] vastutaH jisane jaisA karma kiyA hai, usake anusAra vaisI vaisI usakI mati aura pariNati hotI rahatI hai| pUrvabaddha karma udaya meM AtA hai to AtmA kI pariNati ko prabhAvita karatA hai aura usI ke anusAra navIna karmabandha hotA rahatA hai| yaha cakra anAdikAla se ( pravAharUpa se calA A rahA hai| - AtmA nizcayadRSTi se jJAna darzanamaya zuddha hone para bhI apanI kaSAyAtmaka vaikArika pravRtti yA kriyA dvArA aise saMskAroM (bhAvakarmoM) kA AkarSaNa karatI rahatI hai aura karmapudgaloM ko bhI tadanusAra grahaNa karatI rahatI hai| isa grahaNa karane kI prakriyA meM mana-vacana-kAya kA parispandana sahayogI banatA hai| kaSAya yA rAgadveSa kI tIvratA mandatA ke anusAra hI jIva ko una-una karmoM kA bandha hotA hai tathA bandhe hue karmoM ke anusAra hI tatkAla yA kAlAntara meM sukha-duHkha-rUpa zubhAzubha phala prApta hotA rahatA hai| kintu jaba yaha AtmA apanI viziSTa jJAnAdi zakti se samasta karmoM se rahita hokara pUrNarUpa se * karmamukta ho jAtI hai taba punaH karma AtmA ke sAtha sambaddha nahIM hote aura na apanA phala dete haiN| karmasiddhAntAnusAra eka bAta spaSTa hai ki AtmA hI apane pUrvakRta karmoM ke anusAra vaise svabhAva aura paristhiti kA nirmANa karatI hai, jisakA prabhAva bAhya sAmagrI para par3atA hai aura tadanusAra pariNamana hotA hai, tadanusAra hI karmaphala svataH prApta hotA hai| karma ke paripAka kA jaba samaya AtA hai, taba usake udayakAla meM jaisI dravya, kSetra kAla aura bhAva kI sAmagrI hotI hai, vaisA hI usakA tIvra, manda, madhyama phala prApta hotA hai| isa phalaprApti kA pradAtA koI anya nahIM hai / karmaphala pradAtA dUsare ko mAnA jAe to svayaMkRta karma nirarthaka ho jAeMge tathA jIva ke sva-puruSArtha kI bhI hAni hogii| phira to satkAryoM meM pravRtti aura asatkAryoM se nivRtti ke lie na to utsAha jAgrata hogA, na puruSArtha hI / isa dRSTi se 23veM se 27veM pada taka karmasiddhAnta ke sambandha meM udbhUta hone vAle vividha praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| karmabandha ke cAra prakAroM kI dRSTi ye yahAM yathArtha evaM spaSTa samAdhAna kiyA gayA hai| dravyakarmoM ke bandha ko prakRtibandha, sthitibandha, pradezabandha aura anubhAvabandha, ina cAra prakAroM meM vargIkRta kiyA gayA hai| . baddha karmaparamANuoM kA AtmA ke jJAnAdi guNoM ke AvaraNa ke rUpa meM pariNata honA, una karmapudgaloM meM vibhinna prakAra ke svabhAva utpanna honA, prakRtibandha hai| karmavipAka (karmaphala) ke kAla kI avadhi ( jaghanya utkRSTa kAlamaryAdA) utpanna honA sthitibandha hai| gRhIta pudgala paramANuoM ke samUha kA karmarUpa meM AtmapradezoM ke sAtha nyUnAdhika rUpa meM baddha honA- pradezabandha hai / isameM bhinna-bhinna svabhAva vAle karmaparamANuoM (karmapradezoM) kI saMkhyA kA nirdhAraNa hotA hai aura karmarUpa meM gRhIta padgalaparamANuoM ke phala dene kI zakti kI tIvratA - mandatA Adi anubhAga (rasa) bandha hai| karma ke sambandha meM samudbhUta hone vAle kucha praznoM kA prAdurbhAva honA svAbhAvika hai, jinakA samAdhAna ina padoM meM diyA gayA hai| mUlakarma kitane haiM? unake uttara-bheda kitane haiM ? AtmA kA karmoM ke sAtha bandha kaise aura kina-kina kAraNoM se hotA hai ? karmoM meM phala dene kI zakti kaise paidA ho jAtI hai ? kauna-sA karma kama se kama aura adhika se adhika kitane samaya taka AtmA ke sAtha lagA rahatA hai ? AtmA ke sAtha lagA huA karma kitane samaya taka phala dene meM asamartha rahatA hai ? vipAka kA niyata samaya bhI badalA jA sakatA hai yA nahIM ? yadi hA~, to kaise, kina AtmapariNAmoM se ? eka karma ke bandha ke samaya dUsare kina karmoM kA bandha yA vedana ho sakatA hai ? kisa karma ke vedana ke samaya kina-kina karmoM kA vedana hotA hai ? isa prakAra bandha, udaya, udIraNA aura sattA Adi avasthAoM kI apekSA se utpanna hone vAle nAnA praznoM kA sayuktika vizada varNana kiyA gayA hai| sarvaprathama teIsaveM 'karma-prakRti-pada' ke prathama uddezaka meM pAMca dvAroM ke mAdhyama se karma siddhAnta kI carcA kI gaI hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama dvAra meM mUla-karma-prakRti kI saMkhyA aura caubIsa daNDakavartI jIvoM meM unake sadbhAva kI prarUpaNA hai| dUsare dvAra meM batAyA gayA hai ki samuccaya jIva tathA caubIsa daNDakavartI jIva kisa prakAra ATha karmoM ko bA~dhate haiM ? tIsare dvAra meM batAyA gayA hai ki jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM ko eka yA aneka samuccaya jIva tathA caubIsa daNDakavartI jIva, rAga aura dveSa (jinake antargata krodhAdi cAra kaSAyoM kA samAveza ho jAtA hai), ina do kAraNoM se bAMdhate haiN| cauthe dvAra meM yaha batAyA gayA hai ki samuccaya jIva yA caubIsa daNDakavartI jIva ekatva evaM bahatva kI apekSA se, jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM meM kina-kina karmoM kA vedana karatA hai ? isake pazcAt paMcama katividha-anubhAva dvAra meM vistRta rUpa se batAyA gayA hai ki jIva ke dvArA baddha, spRSTa, baddha-spRSTa, saMcita, cita, upacita, ApAka-prApta, vipAka-prApta, phalaprApta, udaya-prApta, kRta niSpAdita, pariNAmita, svata: yA parataH udIrita, ubhayataH udIraNA kiye jAte hue gati, sthiti aura bhava kI apekSA se jJAnAvaraNIyAdi kisa-kisa karma ke kitane-kitane vipAka yA phala haiM ? teIsaveM pada ke dvitIya uddezaka meM sarvaprathama aSTa karmoM kI mUla aura uttara-prakRtiyoM ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tadantara jJAnAvaraNIyAdi AThoM karmoM kI (bheda-prabhedasahita) sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake pazcAt yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki ekendriya se lekara saMjJI-asaMjJI paMcendriya taka ke jIva jJAnAvaraNIyAdi ATha kamoM meM se kisa karma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? tathA jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti ko bAMdhane vAle kauna-kauna jIva haiM? caubIsaveM 'karmabandha-pada' meM batAyA gayA hai ki caubIsa daNDakavartI jIva jJAnAvaraNIya Adi kisI eka karma ko bAMdhatA huA, anya kina-kina karmoM ko bAMdhatA hai, arthAt kitane anya karmoM ko bAMdhatA hai ? paccIsaveM karmabandha-vedapada meM batAyA gayA hai ki jIva ATha karmoM meM se kisI eka karma ko bAMdhatA huA, anya kinakina karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? chabbIsaveM karmaveda-bandhapada meM kahA gayA hai ki jIva ATha karmoM meM se kisI eka karma ko vedatA huA, anya kitane karmoM kA bandha karatA hai? sattAIsaveM karmaveda-vedakapada' meM kahA gayA hai ki jIva kisI eka karma ke vedana ke sAtha kina anya karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai? prastuta pAMcoM padoM ke nirUpaNa dvArA zAstrakAra ne spaSTa dhvanita kara diyA hai ki jIva karma karane aura phala bhogane meM, naye karma bAMdhane tathA samabhAvapUrvaka karmaphala bhogane meM svataMtra hai tathA karma-siddhAnta ke pratipAdana kA uddezya devagati yA amuka prakAra ke zarIrAdi kI upalabdhi karanA nahIM hai / apitu karmoM se sadA-sarvadA ke lie mukti pAnA, janma-maraNa se chuTakArA pAnA hI usakA lakSya hai| isI meM AtmA ke puruSArtha kI pUrNatA hai tathA yahI AtmA ke zuddha, siddha-buddhamuktasvarUpa kI upalabdhi hai| isa caturtha puruSArtha-mokSa ke lie puNyarUpa yA pAparUpa donoM prakAra ke karma tyAjya haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra evaM samyaktapa hI mokSa-puruSArtha ke parama sAdhana haiM jo karmakSaya ke lie nitAnta Avazyaka haiN| AtmA apane puruSArtha ke dvArA kramazaH karmanirjarA karatA huA AtmA kI vizuddhatApUrvaka sarvathA karmakSaya kara sakatA hai| yahI tathya zAstrakAra ke dvArA dhvanita kiyA gayA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tevIsaimaM kammapagaDipayaM teIsavA~ karmaprakRtipada paDhamo uddesao : prathama uddezaka prathama uddezaka meM pratipAdya viSayoM kI saMgrahaNIgAthA 1664. kati pagaDI 1 kaha baMdhai 2 katihi va ThANehi baMdhae jIvo 3 / kati vedei ya payaDI 4 aNubhAvo kativiho kassa 5 // 217 // [1664 gAthArtha-] (1) (karma-) prakRtiyA~ kitanI haiM, (2) kisa prakAra baMdhatI haiM ?, (3) jIva kitane sthAnoM se (karma) bAMdhatA hai ?, (4) kitanI (karma-) prakRtiyoM kA vedana karatA hai?, (5) kisa (karma) kA anubhAva (anubhAga) kitane prakAra kA hotA hai ? // 217 // vivecana-vividha pahaluoM se karmabandhAdi pariNAma-nirUpaka pAMca dvAra- (1) prathamadvArakarmaprakRtiyoM kI saMkhyA kA nirUpaNa karane vAlA, (2) dvitIyadvAra-karmabandhana ke prakAra kA nirUpaka, (3) tRtIyadvAra-karma bAMdhane ke sthAnoM kA nirUpaka, (4) caturthadvAra-vedana kI jAnevAlI karmaprakRtiyoM kI gaNanA aura (5) paMcamadvAra-vividha karmoM ke vibhinna anubhAvoM kA nirUpaNa karane vaalaa| prathama : kati-prakRtidvAra 1665. kati NaM bhaMte ! kammapagaDIo paNNattAo? goyamA ! aTTa kammapagaDIo pnnnnttaao| taM jahA- NANAvaraNija 1 darisaNAvaraNijaM 2 vedaNijaM 3 mohaNijaM 4 AuyaM 5 NAmaM 6 goyaM 7 aMtarAiyaM 8 / [1665 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI haiM ? [1665 u.] gautama ! karmaprakRtiyA~ ATha kahI haiM, ve isa prakAra - 1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra aura 8. antraay| 1666. NeraiyANaM bhaMte ! kati kammapagaDIo paNNattAo? goyamA ! evaM cev| evaM vemaanniyaannN| [1666 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? _ [1666 u.] gautama ! isI prakAra pUrvavat ATha karmaprakRtiyA~ kahI haiM aura (nArakoM ke hI samAna) vaimAnika taka (ATha karmaprakRtiyA~ samajhanI caahie)| 1. prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, 157-158 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] vivecana - (1) kati - prakRtidvAra - ATha karmaprakRtiyA~ aura cauvIsa daNDakoM meM unakA sadbhAvamUla karmaprakRtiyA~ ATha prasiddha haiN| nAraka se lekara vaimAnika taka samasta saMsArI jIvoM ke bhI ATha hI karmaprakRtiyA~ huI haiN| ATha karmaprakRtiyoM kA svarUpa - ( 1 ) jJAnAvaraNIya jo karma AtmA ke jJAnaguNa ko AcchAdita kare / sAmAnya- vizeSAtmaka vastu vizeSa aMza kA grahaNa karanA jJAna hai| use jo AvRta kare, vaha jJAnAvaraNIya hai / (2) darzanAvaraNIya padArtha ke vizeSadharma ko grahaNa na karake sAmAnya dharma ko grahaNa karanA 'darzana' hai| jo AtmA ke darzanaguNa ko AcchAdita kare, vaha darzanAvaraNIya hai / ( 3 ) vedanIya jisa karma ke kAraNa AtmA sukha-duHkha kA anubhava kre| (4) mohanIya * jo karma AtmA ko mUDha sat-asat ke viveka se zUnya banAtA / (5) Ayukarma - jo karma jIva ko kisI na kisI bhava meM sthita rakhatA hai| (6) nAmakarma jo karma jIva ke gatipariNAma Adi utpanna karatA hai / ( 7 ) gotrakarma - jisa karma ke kAraNa jIva ucca athavA nIca kahalAtA hai athavA jisa karma ke udaya se jIva pratiSThita kula athavA nIca apratiSThita meM janma letA hai| kula (8) antarAyakarma - jo karma jIva ke aura dAnAdi ke bIca meM vyavadhAna athavA vighna DAlatA hai, athavA jo karma dAnAdi karane ke lie udyata jIva ke liye vighna upasthita karatA hai / ' dvitIya : kaha baMdhai (kisa prakAra baMdha karatA hai ) dvAra - - -- - 1. - - [9 - 1667. kahaNNaM bhaMte ! jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! NANAvaraNijjassa kammassa udaeNaM darisaNAvaraNijjaM kammaM Niyacchati, darisaNAvaraNijjassa kammassa udaeNaM daMsaNamohaNijjaM kammaM Niyacchati, daMsaNamohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM Niyacchati, micchatteNaM udiNNeNaM goyamA ! evaM khalu jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai / [1667 pra.] bhagavan! jIva ATha karmaprakRtiyoM ko kisa prakAra bAMdhatA hai ? [ 1667 u.] gautama ! jJAnAvaraNIya karma ke udaya se (jIva) darzanAvaraNIya karma ko nizcaya hI prApta karatA hai, darzanAvaraNIya karma ke udaya se (jIva) darzanamohanIya karma ko prApta karatA hai| darzanamohanIya karma ke udaya se mithyAtva ko nizcaya hI prApta karatA hai aura he gautama! isa prakAra mithyAtva ke udaya hone para jIva nizcaya hI ATha karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai / 1668. kahaNNaM bhaMte ! Neraie aTTha kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! evaM ceva / evaM jAva vemANie / [1668 pra.] bhagavan ! nAraka ATha karmaprakRtiyoM ko kisa prakAra bAMdhatA hai ? [ 1668 u.] gautama ! isI prakAra ( pUrvokta kathanavat) jAnanA caahie| isI prakAra (asurakumAra se lekara) vaimAnikaparyanta ( samajhanA caahie|) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA bhAga 5, pR. 161 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [teIsavA~ karmaprakRtipada] 1669. kahaNNaM bhaMte ? jIvA aTTa kammapagaDIo baMdhati ? goyamA ! evaM ceva evaM jAva vemaanniyaa| [1669 pra.] bhagavan! bahuta-se jIva ATha karmaprakRtiyA~ kisa prakAra bA~dhate haiM ? [1669 u.] gautama ! pUrvavat jaannaa| isI prakAra bahuta-se vaimAnikoM taka (samajhanA cAhie / ) vivecana- samuccaya jIva aura caubIsa daNDaka meM ekatva-bahutva kI vivakSA se aSTakarmabandha ke kAraNa- prastuta dvitIya dvAra meM jIva aSTakarmabandha kisa prakAra karatA hai ? isakA spaSTIkaraNa karate hue batAyA gayA hai ki jJAnAvaraNa kA udaya hone para darzanAvaraNIya karma kA Agamana hotA hai arthAt jIva darzanAvaraNIya karma ko udaya se vedatA hai| darzanAvaraNIya ke udaya se darzanamoha kA aura darzanamoha ke udaya se mithyAtva kA aura mithyAtva ke udIrNa hone para AThoM karmoM kA Agamana hotA hai arthAt jIva mithyAtva ke udaya se ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai| sabhI jIvoM meM ATha karmoM ke bandha (yA Agamana) yA yahI krama hai| ina cAroM sUtroM kA tAtparya yaha hai ki karma se karma AtA-baMdhatA hai| spaSTIkaraNa-AcArya malayagiri ne isa sUtra meM prayukta khalu' zabda kA prAyaH' artha karake isa sUtracatuSTaya ko 'prAyika' mAnA hai| isakA Azaya yaha hai ki koI-koI samyagdRSTi bhI ATha karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai| kevala sUkSma-samparAyaguNasthAnavartI saMyata Adi ATha karmoM kA baMdha nahIM krte| jJAtavya-yahAM jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke bandha ke kAraNoM meM kevala mithyAtva ko hI mUla kAraNa batAyA hai, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ko nahIM, kintu pAramparika kAraNoM meM avirati, pramAda aura kaSAya kA bhI samAveza ho jAtA hai| kyoMki jIva jJAnAvaraNAdi karma bAMdhatA hai, usake (sU. 1670 meM) mukhyatayA do kAraNa batAe gae haiM-rAga aura dveSa / rAga meM mAyA aura lobha kA tathA dveSa meM krodha aura mAna kA samAveza ho jAtA hai| tRtIyadvAra : kati-sthAna-bandhadvAra 1670. jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM katihiM ThANehiM baMdhai ? goyamA ! dohiM ThANehiM / taM jahA-rAgeNa ya doseNa y| rAge duvihe paNNatte, taM jahA-mAyA ya lobhe y| dose duvihe paNNatte, taM jahA-kohe ya mANe y| iccetehiM cauhi ThANehiM vIriovaggahiehiM evaM khalu jIve NANAvaraNinaM kammaM baMdhai / 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga 2 (23veM pada kA vicAra), pR. 131 __(kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhAga 5, pR. 166 2. (ka) prajJApanA malayagiri vRtti, patra 454 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 164 3. (ka) paNNavaNAsuttaM. (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 362, sU. 1670, pR. 364 tathA paNNavaNAsuttaM bhA. 2 pR. 131 (kha) 'mithyaatv-avirti-prmaad-kssaay-yogaa-bndhhetvH'| - tattvArthasUtra (ga) rAgo ya doso viya kmmbiiyN| - uttarAdhyanasUtra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [11 [1670 pra.] bhagavAn ! jIva kitane sthAnoM - kAraNoM se jJAnAvaraNIyakarma bAMdhatA hai ? [1670 u.] gautama ? vaha do kAraNoM (sthAnoM) se jJAnAvaraNIya-karmabandha karatA hai, yathA - rAga se aura dveSa se| rAga do prakAra kA hai, yathA - mAyA aura lobha / dveSa bhI do prakAra kA kahA hai, yathA - krodha aura mAna / isa prakAra vIrya se upArjita cAra sthAnoM (kAraNoM) se jIva jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai| 1671. evaM Neraie jAva vemaannie| [1671] nairayika (se lekara) vaimAnika paryanta isI prakAra (kahanA caahie)| 1672. jIvA NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM kammaM katihiM ThANehiM baMdhaMti ? goyamA! dohiM ThANehiM, evaM cev| [1672 pra.] bhagavan ! bahuta jIva kitane kAraNoM se jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiM ? [1672 u.] gautama ! pUrvokta do kAraNoM se (bAMdhate haiN|) tathA una do ke bhI pUrvavat cAra prakAra samajhane caahie| 1673. evaM NeraiyA jAva vemaanniyaa| [1673] isI prakAra bahuta se nairayikoM (se lekara) yAvat vaimAnikoM taka samajhanA cAhie / 1674. [1] evaM daMsaNAvaraNijjaM jAva aNtraaiyN| ___ [1674-1] isI prakAra darzanAvaraNIya (se lekara) antarAyakarma taka karmabandha ke ye hI kAraNa samajhane caahie| [2] evaM ete egatta-pohattiyA solasa daMDagA / [1674-2] isa prakAra ekatva (ekavacana) aura bahutva (bahuvacana) kI vivakSA se ye solaha daNDaka hote vivecana-kitane kAraNoM se karmabandha hotA hai? - dvitIya dvAra meM karmaprakRtiyoM ke bandha kA krama tathA unake bahiraMga kAraNa batAye gae haiM, jabaki isa tRtIya dvAra meM karmabandha ke antaraMga kAraNoM para vicAra kiyA gayA hai| __rAga-dveSa evaM kaSAya kA svarUpa-jo prItirUpa ho, use rAga aura jo aprItirUpa ho, use dveSa kahate haiN| rAga do prakAra kA hai-mAyA aura lobha / cUMki ye donoM prItirUpa haiM, isalie rAga meM samAviSTa haiM, jabaki krodha aura mAna ye donoM aprItirUpa haiM, isaliye inakA samAveza dveSa meM ho jAtA hai| kodha to aprItirUpa hai hI, mAna bhI dUsare ke guNoM ke prati asahiSNutArUpa hone se aprItirUpa hai| 1. paNNavaNAsuttaM bhAga 2 (23veM pada para vicAra) pR. 125 2. prajJApanA prameyabodhinI TIkA, pR. 169 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] niSkarSa-(mUlapATha ke anusAra) jIva apane vIrya se upArjita pUrvokta (do aura) cAra kAraNoM se jJAnAvaraNIya tathA zeSa sAta karmoM kA baMdha karatA hai | karate haiN|' caturthadvAra : kati-prakRtivedana-dvAra 1675. jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM vedei ? goyamA ! atthegaie vedei, atthegaie No vedei / [1675 pra.] bhagavan ! kyA jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai ? [1675 u.] gautama ! koI jIva (jJAnAvaraNIya karma kA) vedana karatA hai aura koI nahIM karatA hai| 1676. [1] Neraie NaM bhatte! NANAvaraNija kammaM vedei ? goyamA ! NiyamA vedei| [1676-1 pra.] bhagavan ! kyA nAraka jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA (bhogatA) hai ? [1676-1 u.] gautama! vaha niyama se vedana karatA hai| [2] evaM jAva vemaannie| NavaraM maNUse jahA jIve (su. 1675) / [1676-2] (asurakumAra se lekara) vaimAnikaparyanta isI prakAra jAnanA cAhie, kintu manuSya ke viSaya meM (sU. 1675 meM ukta) jIva meM samAna vaktavyatA samajhanI caahie| 1677 [1] jIvA NaM bhatte! NANAvaraNija kammaM vedeti ? goyamA ! evaM cev| [1677-1 pra.] bhagavan ! kyA bahuta jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana (anubhava) karate haiM ? [1677-1 u.] gautama ! pUrvavat sabhI kathana jAnanA caahiye| [2] evaM jAva vemaanniyaa| [1677-2] isI prakAra (bahuta se nairayikoM se lekara) vaimAnikoM taka kahanA caahie| 1678.[1] evaM jahA NANAvaraNijaM tahA daMsaNAvaraNi mohaNijaM aMtarAiyaM c| [1678-1] jisa prakAra jJAnAvaraNIya ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAyakarma ke vedana ke viSaya meM samajhanA caahie| [2] vedaNijA''uMya-NAma-goyAiM evaM cev| NavaraM maNUse vi NiyamA vedeti| [1678-2] vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma ke jIva dvArA vedana ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA cAhie, kintu manuSya (ina cAroM karmoM kA) vedana niyama se karatA hai| 1. vahI prajJApanA prameyabodhinI TIkA pR. 169 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [13 [3] evaM ete egatta- pohattiyA solasa daMDagA / [1678-3] isa prakAra ekatva aura bahutva kI vivakSA se ye solaha daNDaka hote haiN| vivacena - samuccayajIva dvArA kina karmoM kA vedana hotA hai, kinakA nahIM ? jisa jIva ke ghAtikarmoM kA kSaya nahIM huA hai, vaha jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmoM kA vedana karatA hai, kintu jisane ghAtikarmoM kA kSaya kara DAlA hai, vaha ina cAroM karmoM kA vedana nahIM karatA hai| manuSya ko chor3akara nairayika se lekara vaimAnika taka koI bhI jIva ghAtikarmoM kA kSaya karane meM samartha nahIM hote, isalie ve jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM kA vedana karate haiM, manuSyoM meM jinake cAra ghAtikarmoM kA kSaya ho cukA hai, ve jJAnAvaraNIyAdi cAra karmoM kA vedana nahIM karate, aura jinake cAra ghAtikarmoM kA kSaya nahIM huA hai, ve unakA vedana karate haiM / kintu vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina cAra aghAti karmoM kA zeSa jIvoM kI taraha manuSya bhI vedana karatA hai, kyoMki ye cAra aghAtikarma manuSya meM caudahaveM guNasthAna ke anta taka bane rahate haiM / samuccaya jIvoM ke kathana kI apekSA se saMsArIjIva ina cAra aghAtikarmoM kA vedana karate haiM, kintu mukta jIva vedana nahIM krte| - paMcamadvAra: katividha - anubhAvadvAra 1679. NANAvaraNijassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa puTThassa baddha- phAsa - puTThassa saMcitassa ciyassa uvacitassa AvAgapattassa vivAgapattassa phalapattassa udayapattassa jIveNaM kaDassa jIveNaM Nivvattiyassa jIveNaM pariNAmiyassa sayaM vA udiNNassa pareNa vA udIriyassa tadubhaeNa vA udIrijamANassa gatiM pappa ThitiM pappa bhavaM pappa poggalaM pappa poggalapariNAmaM pappa kativihe aNubhAve paNNatte ? goyamA ! NANAvaraNijjassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa dasavihe aNubhAvepaNNatte / taM jahA soyAvaraNe 1 soyaviNNANAvaraNe 2 NettAvaraNe 3 NettaviNNANAvaraNe 4 ghANAvaraNe 5 ghANaviNNANAvaraNe 6 rasAvaraNe 7 rasaviNNANAvaraNe 8 phAsAvaraNe 9 phAsaviNNANAvaraNe 10 jaM vedei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM, tesiM vA udaeNaM jANiyavvaM Na jANai, jANiukAme viNa yANai, jANittA viNa yANai, ucchaNNaNANI yAvi bhavai NANAvaraNijjassa kammassa udaeNaM / esa NaM goyamA ! NANAvaraNije kamme / esa NaM goyamA ! NANAvaraNijjassa kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa dasavihe aNubhAve paNNatte 1 / [1679 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha (bAMdhe gaye), spRSTa, baddha aura spRSTa kiye hue, saMcita, citta aura upacita kiye hue, kiJcit pAka ko prApta, vipAka ko prApta, phala ko prApta tathA udaya prApta, jIva ke dvArA kRta, jIva ke dvArA niSpAdita, jIva ke dvArA pariNAmita, svayaM ke dvArA udIrNa ( udaya ko prApta), dUsare ke dvArA udIrita (udIraNA - prApta) yA donoM ke dvArA udIraNA prApta, jJAnAvaraNIyakarma kA, gati ko prApta karake, sthiti ko prApta karake, bhava ko, pudgala ko tathA pudgala pariNAma ko prApta karake kitane prakAra kA anubhAva (phala) kahA gayA hai ? [ 1679 u.] gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala - pariNAma ko prApta jJAnAvaraNIyakarma kA dasa prakAra kA 1. (ka) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 175-76 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pR. 131 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] [teIsavA~ karmaprakRtipada] anubhAva kahA gayA hai yathA-(1) zrotrAvaraNa, (2) zrotravijJAnAvaraNa, (3) netrAvaraNa, (4) netravijJAnAvaraNa, (5) ghrANAvaraNa, (6) ghrANavijJAnAvaraNa, (7) rasAvaraNa, (8) rasavijJAnAvaraNa, (9) sparzAvaraNa aura (10) sprshvijnyaanaavrnn| jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se jo pudgala ko athavA pudgaloM ko yA pudgala-pariNAma ko athavA svabhAva se pudgaloM ko vedatA hai, unake udaya se jAnane yogya ko nahIM jAnatA, jAnane kA icchuka hokara bhI nahIM jAnatA, jAnakara bhI nahIM jAnatA athavA tirohita jJAna vAlA hotA hai| gautama! yaha hai jJAnAvaraNIya krm| he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat padagala-pariNAma ko prApta karake jJAnAvaraNIyakarma kA dasa prakAra kA yaha anubhAva kahA gayA hai||1|| 1680. darisaNAvaraNijjassa NaM bhante! kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa kativihe aNubhAve paNNatte? goyamA! darisaNAvaraNijassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa Navavihe aNubhAve pnnnntte| taM jahA-NiddA 1 NihANiddA 2 payalA 3 payalApayalA 4 thINagiddI 5 cakkhudaMsaMNAvaraNe 6 acakkhudaMsaNAvaraNe 7 ohidaMsaNAvaraNe 8 kevaladasaNAvaraNe 9 / jaM vedei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma, tesiM vA udaeNaM pAsiyavvaM Na pAsai, pAsiukAme viNa pAsai, pAsittA vi Na pAsai, ucchannadasaNI yAvi, bhavai, darisaNAvaraNijassa kammassa udennN| esa NaM goyamA! darisaNAvaraNije kmme| esa NaM goyamA! darisaNAvaraNijassa kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa Navavihe aNubhAve paNNatte 2 / [1680 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko prApta karake darzanAvaraNIya karma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? / [1680 u.] gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko prApta darzanAvaraNIya karma kA nau prakAra kA anubhAva kahA gayA hai, yathA -1. nidrA, 2. nidrA-nidrA, 3. pracalA, 4. pracalA-pracalA tathA 5. styAnarddhi evaM 6. cakSudarzanAvaraNa, 7. acakSudarzanAvaraNa, 8. avadhidarzanAvaraNa aura 9. kevaladarzanAvaraNa / darzanAvaraNa ke udaya se jo pudgala yA pudgaloM ko athavA pudgala-pariNAma ko yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, athavA unake udaya se dekhane yogya ko nahIM dekhatA, dekhanA cAhate hue bhI nahIM dekhatA, dekhakara bhI nahIM dekhatA athavA tirohita darzana vAlA bhI ho jAtA hai| gautama ! yaha hai darzanAvaraNIya krm| he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko pAkara darzanAvaraNIya karma kA nau prakAra kA anubhAva kahA gayA hai // 2 // 1681.[1] sAyAvedaNijassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa kativihe aNubhAve paNNatte? goyamA! sAyAvedaNijassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva aTThavihe aNubhAve pnnnntte| taM jahAmaNuNNA saddA 1 maNuNNA rUvA 2 maNuNNA gaMdhA 3 maNuNNA rasA 4 maNuNNA phAsA 5 maNosuhatA 6 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [15 vaisuhayA 7 kAyasuhayA 8 / jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM, tesiM vA udaeNaM sAyAvedaNijjaM kammaM vedei / esa NaM goyamA ! sAyAvedaNijje kamme / esa NaM goyamA ! sAyAveyaNijjassa jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte / [1681-1 pra.] bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko pAkara sAtAvedanIya-karma kA ki prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? [1681 - 1 u.] gautama! jIva ke dvArA baddha sAtAvedanIya karma kA yAvat ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai, yathA - 1. manojJazabda, 2. manojJArUpa, 3. manojJagandha, 4. manojJarasa, 5. manojJasparza, 6. mana kA saukhya, 7. vacana kA saukhya aura 8. kAyA kA saukhya / jisa pudgala kA athavA pudgaloM kA athavA pudgala - pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, athavA unake udaya se sAtAvedanIyakarma ko vedA jAtA hai / gautama ! yaha hai sAtAvedanIyakarma aura he gautama! yaha (jIva ke dvArA baddha) sAtAvedanIyakarma kA yAvat ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| [2] asAtAveyaNijjassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM0 taheva pucchA uttaraM ca / navaraM amaNuNNA saddA jAva kaayduhyaa| esa NaM goyamA ! asAyAvedaNijassa jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte 3 / [1681 1-2 pra.] bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvata asAtAvedanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? ityAdi prazna pUrvavat / [1681 1-2 u.] isakA uttara bhI pUrvavat (sAtAvedanIyakarmasambandhI kathana ke samAna) jAnanA kintu (aSTavidha anubhAva ke nAmollekha meM) 'manojJa' ke badale sarvatra 'amanojJa' (tathA sukha ke sthAna para sarvatra duHkha) yAvat kAyA ka duHkha jAnanA / he gautama! isa prakAra asAtAvedanIyakarma kA yaha aSTavidha anubhAva kahA gayA hai // 3 // 1682. mohaNijjassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa jAva kativihe aNubhAve paNNatte ? goyamA ! mohaNijjassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva paMcavihe aNubhAve paNNatte / taM jahAsammattaveyaNije 1 micchattaveyaNijje 2 sammAmicchattaveyaNijje 3 kasAyaveyaNijje 4 NokasAyaveyaNijaM 5 / jaM vedei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM, tesiM vA uda mohaNijjaM kammaM vede / esa NaM goyamA ! mohaNije kamme / esa NaM goyamA ! mohaNijjassa kammassa jA paMcavihe aNubhAve paNNatte / [1682 pra.] bhagavan! jIva ke dvArA baddha... .. yAvat mohanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai [1682 u.] gautama ! jIva ke dvArA baddha yAvat mohanIyakarma kA pA~ca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| yathA1. samyaktva - vedanIya, 2. mithyAtva - vedanIya, 3. samyag - mithyAtva - vedanIya, 4. kaSAya - vedanIya aura 5. ne kaSAya- vedanIya / jisa pudgala kA athavA pudgaloM kA yA pudgala pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA atha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] unake udaya se mohanIyakarma kA vedana kiyA jAtA hai| gautama! yaha hai- mohanIyakarma aura he gautama! yaha mohanIyakarma kA yAvat paMcavidha anubhAva kahA gayA hai // 4 // 1683. Auassa NaM bhatte! kammassa jIveNaM0 taheva pucchaa| goyamA! Auassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva cauvvihe aNubhAve pnnnntte| taM jahA-NeraiyAue 1 tiriyAue 2 maNuyAue 3 devAue 4 / jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAma vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma, tesiM vA udaeNaM AuyaM kammaM vedei / esa NaM goyamA! Aue kmme| esa NaM goyamA! Auassa kammassa jAva cauvvihe paNNatte 5 / [1683 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha......yAvat AyuSyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai? ityAdi pUrvavat prshn| . [1683 u.] gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat AyuSyakarma kA cAra prakAra kA anubhAva kahA gayA hai, yathA1. nArakAyu, 2. tiryaMcAyu, 3. manuSyAyu aura 4. devaayu| jisa pudgala athavA pudgaloM kA, pudgala-pariNAma kA athavA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA yA unake udaya se AyuSyakarma kA vedana kiyA jAtA hai, gautama! yaha hai- AyuSyakarma aura yaha AyuSyakarma kA yAvat cAra prakAra kA anubhAva kahA gayA hai // 5 // 1684. [1] subhaNAmassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM0 pucchaa| goyamA! subhaNAmassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva coddasavihe aNubhAve paNNatte / taM jahAM - iTThA saddA 1 iTThA rUvA 2 iTThA gaMdhA 3 iTThA rasA 4 iTThA phAsA 5 iTThA gatI 6 iTThA ThitI 7 iTTe lAvaNe 8 iTThA jasokittI 9 iTTe uTThANa-kamma-bala-viriya-purisakkAra-parakkame 10 iTThassarayA 11 kaMtassarayA 12 piyassarayA 13 maNuNNassarayA 14 / taM veei poggalaM vA poggale vA poggala-pariNAma vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma, tesiM vA udaeNaM subhaNAmaM kammaM vedei| esa NaM goyamA! subhanAme kmme| esa NaM goyamA! subhaNAmassa kammassa jAva coddasavihe aNubhAve pnnnntte| / [1684-1 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? ityAdi prshn| [1684-1 u.] gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA caudaha prakAra anubhAva kahA gayA hai| yathA - (1) iSTa zabda, (2) iSTa rUpa, (3) iSTa gandha, (4) iSTa rasa, (5) iSTa sparza, (6) iSTa gati, (7) iSTa sthiti, (8) iSTa lAvaNya, (9) iSTa yazokIrti, (10) iSTa utthAna karma-bala-vIrya-puruSakAra-parAkrama, (11) iSTa-svaratA, (12) kAnta-svaratA, (13) priya-svaratA aura (14) mnojny-svrtaa| . jo pudgala athavA pudgaloM kA yA pudgala-pariNAma kA athavA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se zubhanAmakarma ko vedA jAtA hai, gautama! yaha hai zubhanAmakarma tathA gautama! yaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17 [prajJApanAsUtra] zubhanAmakarma kA yAvat caudaha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| [2] duhaNAmassa NaM bhaMte! 0 pucchaa| goyamA! evaM cev| NavaraM aNiTThA sahA 1 jAva hINassarayA 11 dINassarayA 12 aNiTThassarayA 13 akaMtassarayA 14 / caM vedeDa sesaM taM ceva jAva cohasavihe aNubhAve paNNatte 6 / [1684-2 pra.] bhagavan! azubhanAmakarma kA jIva ke dvArA baddha yAvat kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? ityAdi pRcchaa| __ [1684-2 u.] gautama! pUrvavat azubhanAmakarma kA anubhAva bhI caudaha prakAra kA kahA gayA hai, (kintu vaha hai isase viparIta), yathA-aniSTa zabda Adi yAvat (11) hIna-svaratA (12) dIna-svaratA, (13) aniSTa-svaratA aura (14) akaant-svrtaa| jo pudgala Adi kA vedana kiyA jAtA hai yAvat athavA unake udaya se duHkha (azubha) nAmakarma ko vedA jAtA hai| zeSa saba pUrvavat, yAvat caudaha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai||6|| ___1685. [1] uccAgoyassa NaM bhaMte ! kammassa jIveNaM 0 pucchaa| goyamA ! uccAgoyassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva aTThavihe aNubhAve pnnnntte| taM jahA - jAtivisiTThayA 1 kulavisiTThayA 2 balavisiTThayA 3 rUvavisiTThayA 4 tavavisiTThayA 5 suyavisiTThayA 6 lAbhavisiTThayA 7 issariyavisiTThayA 8 / jaM vedei poggalaM vA poggale vA poggala - pariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma, tesiM vA udaeNaM jAva aTTavihe aNubhAve pnnnntte| [1685-1 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat uccagotrakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai? ityAdi pUrvavat prshn| _[1685- 1 u.] gautama ! jIva ke dvArA baddha yAvat uccagotrakarma kA ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai, yathA - (1) jAti- viziSTatA, (2) kula-viziSTatA, (3) bala - viziSTatA, (4) rUpa -viziSTatA , (5) tapa - viziSTatA, (6) zruta -viziSTatA, (7) lAbha - viziSTatA aura (8) aizvarya - vishisstttaa| jo pudgala athavA pudgaloM kA, pudgala - pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se uccagotrakarma ko vedA jAtA hai , yAvat yahI uccagotrakarma hai , jisakA uparyukta ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| [2] NIyagoyassa NaM bhaMte! 0 pucchaa| ___ goyamA ! evaM cev| NavaraM jAtivihINayA 1 jAva issariyavihINayA 8 / jaM vedei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma, tesi vA udaeNaM jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte 7 / [1685-2 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat nIcagotrakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA. hai ? ityAdi pRcchaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] yathA [ 1685-2 u.] gautama ! pUrvavat ( nIcagotra kA anubhAva bhI utane hI prakAra kA hai, parantu vaha viparIta hai ) jAtitrihInatA yAvat aishvryvihiintaa| pudgaloM kA, athavA pudgala pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai athavA unhIM ke udaya se nIcagotrakarma kA vedana kiyA jAtA hai| // 7 // - 1686. aMtarAissa NaM bhaMte ! kammassa jIveNaM 0 pucchA / goyamA ! aMtarAiyassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva paMcavihe aNubhAve paNNatte / taM jahA dANaMtarAe 1 lAbhaMtarAe 2 bhogaMtarAe 3 uvabhogaMtarAe 4 vIriyaMtarAe 5 / jaM vedei poggalaM vA poggale vA jAva vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM vA, tesi vA udaeNaM aMtarAiyaM kammaM vedeti / esa NaM goyamA ! aMtarAie kamme / esa NaM goyamA ! jAva paMcavihe aNubhAve paNNatte 8 / [1686 pra.] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? ityAdi pUrvavat pRcchaa| [ 1686 u.] gautama ! jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA pAMca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai, yathA-- (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya, aura (5) vIryAntarAya / pudgala kA yA pudgaloM kA athavA pudgala - pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se jo antarAyakarma ko vedA jAtA hai| yahI hai gautama ! vaha antarAyakarma, jisakA he gautama ? pAMca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai // 8 // - `baddha-rAga-dveSa-pariNAmoM ke vazIbhUta hokara bAMdhA arthAt Atma-pradezoM ke sAtha sambandha ko prApta / // takamma pagaDipade paDhamo uddesao samatto // vivecana baddha, puTTha Adi padoM ke vizeSArtha gayA, arthAt - karmarUpa meM pariNata kiyA gyaa| puTTha-spRSTa baddhaphAsapuTTha-baddha-sparza-spRSTa- punaH pragAr3harUpa meM baddha tathA atyanta sparza se spRSTa, arthAt AveSTana, pariveSTanarUpa se atyanta gADhatara bddh| saMcita - jo saMcita hai, arthAt - abAdhAkAla ke pazcAt vedana ke yogya rUpa meM niSikta kiyA gayA hai| cita jo caya ko prApta huA hai, arthAt uttarottara sthitiyoM meM pradezahAni aura rasavRddhi karake sthApita kiyA gayA hai| upacita- arthAt jo samAnajAtIya anya prakRtiyoM ke daliko meM saMkramaNa karake upacaya ko prApta hai| vivAgapatta - jo vipAka ko prApta huA hai arthAt vizeSa phala dene ko abhimukha huA hai| AvAgapatta - ApAkaprApta, arthAt jo thor3A sA phala dene ko abhimukha huA hai| phalapatta phalaprApta arthAt ataeva jo phala - udaya prApta jo sAmagrI vazAt udaya ko prApta huA hai| jIveNaM kaDassa karmabandhana baddhajIva ke dvArA kRta / Azaya yaha hai ki jIva upayoga svabhAva vAlA hone se rAgAdi pariNAma se yukta hotA hai, anya nahIM / rAgAdi pariNAma se yukta hokara vaha karmopArjana karatA hai tathA rAgAdi pariNAma bhI karmabandhana se baddha jIva ke hI hotA hai, karmabandhanamukta siddhajIva ke nahIM / ataH jIva ke dvArA kRta kA bhAvArtha hai - karmabandhana se baddha jIva ke dvArA upArjita / kahA bhI hai| dene ko abhimukha huA hai| udayapattajIva ke 1 - - - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] 'jIvastu karmabandhana - baddho, vIrasya bhagavataH karttA / santatyA'nAdyaM ca tadiSTaM karmAtmanaH kartuH // arthAt - bhagavAna mahAvIra ke mata meM karmabandhana se baddha jIva hI karmoM kA karttA mAnA gayA hai| pravAha kI apekSA se karmabandhana anAdikAlika hai| ataeva anAdikAlika karmabandhanabaddha jIva (AtmA) hI karmoM kA kartA abhISTa hai| jIveNaM Nivvattiyassa - jIva ke dvArA niSpAdita, arthAt jo jJAnAvaraNIya Adi karma jIva ke dvArA jJAnAvaraNIya Adi ke rUpa meM vyavasthApita kiyA gayA hai| Azaya yaha hai ki karmabandha ke samaya jIva sarvaprathama karmavargaNA ke sAdhAraNa (aviziSTa)pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai arthAt usa samaya jJAnAvaraNIya Adi bheda nahIM hotaa| tatpazcAt anAbhogika vIrya ke dvArA usI karmabandhana ke samaya jJAnAvaraNIya Adi vizeSarUpa meM pariNata - vyavasthApita karatA hai, jaise * AhAra ko rasAdirUpa dhAtuoM ke rUpa meM pariNata kiyA jAtA hai, isI prakAra sAdhAraNa karmavargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake jJAnAvaraNIya Adi viziSTa rUpoM meM pariNata karanA nirvatana kahalAtA hai| - jIveNaM pariNAmiyassa - jIva ke dvArA pariNAmita, arthAt jJAna- pradveSa, jJAna-nihnava Adi viziSTa kAraNoM uttarottara pariNAma ko prApta kiyA gyaa| sayaM yA udiNNassa * jo jJAnAvaraNIya Adi karma svataH hI udaya ko prApta huA hai, arthAt - paranirapekSa hokara svayaM hI vipAka ko prApta huA hai| pareNa vA udIriyassa - athavA dUsare ke dvArA udIrita kiyA gayA hai, arthAt * udaya ko prApta karAyA gayA hai| tadubhaeNa vA udIrijjamANassa jo (jJAnAvaraNIyAdi) karma sva aura para ke dvArA udaya ko prApta kiyA jA rahA 1 athavA [19 - - -- svanimitta se udaya ko prApta gatiM pappa - gati ko prApta karake, arthAt koI karma kisI gati ko prApta karake tIvra anubhAva vAlA ho jAtA hai, jaise asAtAvedanIya karma narakagati ko prApta karake tIvra anubhAva vAlA ho jAtA hai| nairayikoM ke lie asAtAvedanIya karma jitanA tIvra hotA hai, utanA tiryaJcoM Adi ke lie nahIM hotA / ThitaM pappa - sthiti ko prApta arthAt - sarvotkRSTa sthiti ko prApta azubhakarma mithyAtva ke samAna tIvra anubhAva vAlA hotA hai / bhavaM pappa 1 bhava ko prApta karake / Azaya yaha hai ki koI koI karma kisI bhavavizeSa ko pAkara apanA vipAka vizeSa rUpa se prakaTa karatA hai| jaise manuSyabhava yA tiryaJcabhava ko pAkara nidrArUpa darzanAvaraNIya karma apanA viziSTa anubhAva prakaTa karatA hai / tAtparya yaha hai jJAnAvaraNayIya Adi karma usa usa gati, sthiti yA bhava ko prApta ke svayaM udaya ko prApta (phalAbhimukha ) hotA hai| 1 paranimitta se udaya ko prApta - poggalaM pappa - pudgala ko prApta karake / arthAt kASTha, DhelA yA talavAra Adi pudgaloM ko prApta karake athavA kisI ki dvArA pheMke hue kASTha, DhelA, patthara, khaDga Adi ke yoga se bhI asAtAvedanIya Adi karma kA yA krodhAdirUpa kaSAyamohanIyakarma Adi kA udaya ho jAtA hai| poggalapariNAmaM pappa * pudgala pariNAma ko prApta karake, arthAt pudgala pariNAma ke yoga se bhI koI karma udaya meM A jAtA hai, jaise- madirApAna ke pariNAmasvarUpa jJAnAvaraNIyakarma kA athavA bhakSita AhAra ke na pacane se asAtAvedanIyakarma kA udaya ho jAtA hai / - 1. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhAga. 5, pR. 181 se 184 taka Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] prazna kA niSkarSa - sU. 1679 ke prazna kA niSkarSa yaha hai ki jo jJAnAvaraNIyakarma baddha, spRSTa Adi vibhinna prakAra ke nimittoM kA yoga pAkara udaya meM AyA hai, usakA anubhAva (vipAkaphala) kitane prakAra kA hai ?" jJAnAvaraNIyakarma kA dasa prakAra kA anubhAva : kyA, kyoM, aura kaise ? mUlapATha meM jJAnAvaraNIyakarma kA zrotrAvaraNa Adi dasa prakAra kA anubhAva batAyA hai| zrotrAvaraNa kA artha hai- zrotrendriya viSayaka kSayopazama (labdhi) kA AvaraNa / isI prakAra pratyeka indriya ke labdhi (kSayopazama) aura upayoga kA AvaraNa samajha lenA cAhie / inameM se ekendriya jIvoM kA prAyaH zrotra, netra, ghrANa aura rasanA-viSayaka labdhi aura upayoga kA AvaraNa hotA hai / dvIndriya jIvoM ko zrota, netra aura ghrANa-sambandhI labdhi aura upayoga kA AvaraNa hotA hai| trIndriya jIvoM ko zrotra aura netra viSayaka labdhi aura upayoga kA AvaraNa hotA hai| caturindriya jIvoM ko zrotra viSayaka labdhi aura upayoga kA AvaraNa hotA hai| jinakA zarIra kuSTha Adi roga se apahata ho gayA ho, unheM sparzendriya sambandhI labdhi aura upayoga kA AvaraNa hotA hai| jo janma se aMdhe, bahare, gUMge Adi haiM yA bAda meM ho gae haiM, unheM netra, zrotra Adi indriyoM sambandhI labdhi aura upayoga kA AvaraNa samajha lenA caahie| indriyoM kI labdhi aura upayoga kA AvaraNa svayaM hI udaya ko prApta yA dUsare ke dvArA udIrita jJAnAvaraNIyakarma udaya se hotA hai| isI tathya ko spaSTa karate hue zAstrakAra kahate haiM - jaM vedei poggalaM vA ityAdi, arthAt - dUsare ke dvArA pheMke gae yA prahAra karane meM samartha kASTha, khaDga Adi pudgala athavA bahuta se pudgaloM se, jo ki jJAna pariNati kA upaghAta AghAta hotA hai athavA jisa bhakSita Ahara yA sevita peya kA pariNAma atiduHkhajanaka hotA hai, usase bhI jJAna pariNati kA upaghAta hotA hai athavA svabhAva se zIta, uSNa, dhUpa AdirUpa pudgala pariNAma kA ja vedana kiyA jAtA hai, jisake kAraNa jIva indriya-gocara jJAtavya vastu ko nahIM jAna paataa| yahA~ taka jJAnAvaraNakarma kA sApekSa udaya batAyA gayA hai| - isake pazcAt zAstrakAra nirapekSa udaya bhI batAte haiM - jJAnAvaraNIya karma pudgaloM ke udaya se jIva apane jAnane yogya (jJAtavya) kA jJAna nahIM kara pAtA, jAnane kI icchA hone para bhI jAnane meM samartha nahIM hotA athavA pahale jAna kara bhI pazcAt jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se nahIM jAna pAtA, athavA jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se jIva kA jJAna tirohita (lupta ho jAtA hai| yahI jJAnAvaraNIyakarma kA svarUpa hai| darzanAvaraNIyakarma kA navavidha anubhAva: kAraNa, prakAra aura udaya darzanAvaraNIyakarma ke anubhAva ke kAraNa ve hI baddha, spRSTa Adi haiM, jo jJAnAvaraNIyakarma ke anubhAva ke lie batAye haiN| ve anubhAva nau prakAra ke haiM, jinameM nidrAdi kA svarUpa do gAthAoM meM isa prakAra batAyA gayA hai| - suha-paDibohA NiddA, NiddANiddA ya dukkhapaDibohA / payalA hoi Thiyassa u, payala - payalA ya caMkamato // 1 // 1. paNNavaNAsutaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1. pR. 365 2. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhAga 5, pR. 185-186 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] thI giddhI puNa aikiliTTha-kammANuveyaNe hoI / mahaNiddA diNa - ciMtiya-vAvAra-pasAhaNI pAyaM // 2 // arthAt - jisa nidrA se saralatApUrvaka jAgA jA sake, vaha nidrA hai| jo nidrA baDI kaThinAI se bhaMga ho, aisI gADhI nIMda ko nidrAnidrA kahate haiN| baiThe-baiThe Ane vAlI nidrA pracalA kahalatI hai tathA calate-phirate Ane vAlI nidrA pracalA-pracalA hai| atyanta saMkliSTa karmaparamANuoM kA vedana hone para Ane vAlI nidrA styAnarddhi yA styAnagRddhi kahalAtI hai / isa mahAnidrA meM jIva apanI zakti se anekaguNI adhika zakti pAkara prAyaH dina meM soce hue asAdhAraNa kArya kara DAlatA hai| sAmAnya cakSudarzanAvaraNa Adi kA svarUpa cakSudarzanAvaraNa netra ke dvArA hone vAle darzana upayoga kA AvRta ho jaanaa| acakSudarzanAvaraNa - netra ke atirikta anya indriyoM se hone vAle sAmAnya upayoga kA AvRta honA / avadhidarzanAvaraNa avadhidarzana kA AvRta ho jaanaa| kevaladarzanAvaraNa - kevaladarzana ko utpanna na hone denA / - [21 - - darzanAvaraNIyakarmodaya kA prabhAva jJAnAvaraNIyakarma kI taraha darzanAvaraNIyakarma meM bhI svayaM udaya ko prApta athavA dUsare ke dvArA udIrita darzanAvaraNIyakarma ke udaya se indriyoM ke labdhi aura upayoga kA AvaraNa ho jAtA hai| pUrvavat darzana pariNAma kA upaghAta hotA hai, jisake kAraNa jIva draSTavya- dekhane yogya indriyagocara vastu ko bhI nahIM dekha pAtA, ityAdi darzanAvaraNIyakarma ke udaya se pUrvavat darzanaguNa kI vividha prakAra se kSati ho jAtI hai| sAtAvedanIya aura asAtAvedanIyakarma kA aSTavidha anubhAva: kAraNa, prakAra aura udaya - - sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya donoM prakAra ke vedanIyakarmoM ke ATha-ATha prakAra ke anubhAva batAe gae haiN| ina anubhAvoM ke kAraNa to ve hI jJAnAvaraNIyakarma sambandhI anubhAva ke samAna haiN| sAtAvedanIya ke aSTavidha anubhAvoM kA svarUpa (1) manojJa veNu, vINA Adi ke zabdoM kI prApti, (2) manojJa rUpoM kI prApti, (3) manojJa itra, candana, phUla Adi sugandhoM kI prApti, (4) manojJa susvAdu rasoM kI prApti, (5) manojJa sparzo kI prApti, (6) mana meM sukha kA anubhava, (7) vacana meM sukhIpana, jisakA vacana sunane mAtra se karNa aura mana meM AhlAda utpanna karane vAlA ho aura (8) kAyA kA sukhIpana / sAtAvedanIya karma ke udaya se ATha prakAra ke anubhAva hote haiN| -- paranimittaka sAtAvedanIyakarmodaya * jina mAlA, candana Adi eka yA aneka pudg2aloM kA Asevana kiyA (vedA) jAtA hai athavA deza, kAla, vaya evaM avasthA ke anurUpa AhArapariNatirUpa pudgalaM pariNAma vedA jAtA hai athavA svabhAva se pudgaloM ke zIta, uSNa, Atapa Adi kI vedanA ke pratIkAra ke lie yathAvasara abhISTa pudgalapariNAma kA sevana kiyA (vedA) jAtA hai, jisase mana ko samAdhi - prasannatA prApta hotI hai / yaha paranimittaka sAtAvedanIyakarmoM ke udaya se sAtAvedanIyakarma kA anubhAva hai / sAtAvedanIyakarma ke phalasvarUpa sAtA-sukha kA saMvedana (anubhava) hotA hai / sAtAvedanIyakarma ke svataH udaya hone para kabhI kabhI manojJa zabdAdi (paranimitta) ke 1. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 189 se 191 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] binA bhI sukhasAtA kA saMvedana hotA hai| jaise - tIrthakara bhagavAn kA janma hone para nAraka jIva bhI kiMcit kAla paryanta sukha kA vedana (anubhava) karate haiN| ___ asAtAvedanIyakarma kA aSTavidha anubhAva - sAtAvedanIya ke anubhAva (vipAka) ke samAna hai| para yaha anubhAva sAtAvedanIya se viparIta hai| viSa, zastra, kaNTaka, Adi pudgala yA pudgaloM kA jaba vedana kiyA jAtA hai athavA apathya yA nIrasa AhArAdi pudgala-pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, taba mana kI asamAdhi hotI hai, zarIra ko bhI duHkhAnubhava hotA hai tathA tadanurUpa vANI se bhI asAtA ke udgAra nikalate haiN| aisA anubhAva asAtAvedanIya kA hai| asAtAvedanIyakarma ke udaya se asAtArUpa (duHkharUpa) phala prApta hotA hai| yaha parataH asAtAvedanIyodaya kA pratipAdana hai| kintu binA hI kisI paranimitta ke asAtAvedanIyakarma-pudgaloM ke udaya se jo duHkhAnubhava (duHkhavedana) hotA hai, vaha svataH asAtAvedanIyodaya hai| mohanIyakarma kA paMcavidha anubhAva : kyA, kyoM aura kaise? - pUrvokta prakAra se jIva ke dvArA baddha Adi viziSTa mohanIyakarma kA pAMca prakAra kA anubhAva hai - (1) samyaktvavedanIya, (2) mithyAtvavedanIya, (3) samyag- mithyAtvavedanIya, (4) kaSAyavedanIya aura (5) nokssaayvedniiy| inakA svarUpa kramazaH isa prakAra hai - ___ samyaktvavedanIya - jo mohanIyakarma samyaktva-prakRti ke rUpa meM vedana karane yogya hotA hai, use samyaktvavedanIya kahate hai, arthAt - jisakA vedana hone para prazama Adi pariNAma utpanna hotA hai, vaha samyaktvavedanIya hai| mithyAtvavedanIyajo mohanIyakarma mithyAtva ke rUpa meM vedana karane yogya hai, use mithyAtvavedanIya kahate haiM / arthAt jisakA vedana hone para dRSTi mithyA ho jAtI hai, arthAt adeva Adi meM deva Adi kI buddhi utpanna hotI hai, vaha mithyAtvavedanIya hai| samyaktvamithyAtvavedanIya - jisakA vedana hone para samyaktva aura mithyAtvarUpa milA julA pariNAma utpanna hotA hai, vaha samyaktvamithyAtvavedanIya hai| kaSAyavedanIya - jisakA vedana krodhAdi pariNAmoM kA kAraNa hotA hai, vaha kaSAyavedanIya hai| nokaSAyavedanIya - jisakA vedana hAsya Adi kA kAraNa ho, vaha nokaSAyavedanIya hai| ___parataH mohanIya-karmodaya kA pratipAdana - jisa pudgala viSaya athavA jina bahuta se pudgala viSayoM - kA vedana kiyA jAtA hai / athavA jisa pudgala pariNAma ko, jo karma pudgala vizeSa ko grahaNa karane meM samartha ho evaM deza kAla ke anurUpa AhAra pariNAmarUpa ho, vedana kiyA jAtA hai| jaise ki brAhmI Adi ke AhAra-pariNamana se jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama dekhA jAtA hai| isase spaSTa hai ki AhAra ke pariNAmana vizeSa se bhI kabhI kabhI karmapudgaloM meM vizeSatA A jAtI hai| kahA bhI hai udaya-kkhaya-khaovasamovasamA vi ya jaMca kammuNo bhnniyaa| davvaM khettaM kAlaM bhAvaM ca bhavaM ca saMpappa // 1 // arthAt - karmoM ke jo udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama kahe gaye haiM, ve bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava kA nimitta pAkara hote haiM, athavA svabhAva se hI jisa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, jaise - AkAza meM 1. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 204 - 205 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra | [23 bAdaloM Adi ke vikAra ko dekhakara manuSyoM ko aisA vedana (viveka) utpanna hotA hai ki manuSyoM kI Ayu zaradaRtu ke meghoM ke samAna hai, sampatti puSpita vRkSa ke sAra ke samAna hai aura viSayopabhoga svapna meM dRSTa vastuoM ke upabhoga ke samAna hai| vastuta: isa jagata meM jo bhI ramaNIya pratIta hotA hai, vaha kevala kalpanAmAtra hI hai athavA prazama Adi kAraNabhUta jisa para kisI bAhya padArtha ke prabhAva se samyaktvamohanIya Adi mohanIyakarma kA vedana kiyA jAtA hai, yaha parataH mohanIyakarmodaya kA pratipAdana hai| svataH mohanIyakarmodaya-pratipAdana jo samyaktvavedanIya Adi karmapudgaloM ke udaya se mohanIya karma kA vedana (prazamAdirUpaphala kA vedana) kiyA jAtA hai, vaha svataH mohanIyakarmodaya hai / Ayukarma kA anubhAva cAra prakAra se hotA hai - Ayukarma kA anubhAva : prakAra, svarUpa, kAraNa nArakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu / parataH Ayukarma kA udaya Ayu kA apavartana (hrAsa) karane meM samartha jisa yA jina zastra Adi pudgala yA pudgalo kA vedana kiyA jAtA hai athavA viSa evaM anna Adi pariNAmarUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA svabhAva se Ayu kA apavartana karane vAle zIta uSNAdirUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, usase bhujyamAna Ayu kA apavartana hotA hai| yaha hai Ayukarma ke parataH udaya kA nirUpaNa / svataH Ayu karma kA udaya - narakAyukarma Adi ke pudgaloM ke udaya se jo narakAyu Adi karma kA vedana kiyA jAtA hai; vaha svataH Ayukarma kA udaya hai| nAmakarma ke anubhAvoM kA nirUpaNa - nAmakarma ke mukhyatayA do bheda haiN| zubhanAkamakarma aura azubhanAmakarmazubhanAmakarma kA iSTa zabda Adi 14 prakAra kA anubhAva (vipAka) kahA hai| unakA svarUpa isa prakAra hai - iSTa kA artha hai - abhilaSita ( manacAhA ) / nAmakarma kA prakaraNa hone se yahA~ apane hI zabda Adi samajhane caahie| iSTa gati ke do artha haiM - (1) devagati yA manuSyagati athavA (2) hAthI Adi jaisI uttama cAla / iSTa sthiti kA artha hai - iSTa aura sahaja siMhAsana Adi para ArohaNa / iSTa lAvaNya arthAt - abhISTa kAnti-vizeSa athavA zArIrika saundarya / iSTa yaza kIrti - viziSTa parAkrama pradarzita karane se hone vAlI khyAti ko kIrti kahate haiM / utthAnAdi chaha kA vizeSArtha zarIra sambandhI ceSTA ko utthAna, bhramaNa Adi ko karma, zArIrika zakti ko bala, AtmA se utpanna hone vAle sAmarthya ko vIrya, Atmajanya svAbhimAna - vizeSa ko puruSakAra aura apane kArya meM saphalatA prApta kara lene vAle puruSArtha ko parAkrama kahate haiN| iSTasvara * vINA Adi ke samAna vallabha svara / kAntasvara kokilA ke svara ke samAna kamanIya svara / iSTa siddhi Adi sambandhI svara ke samAna jo svara bAra-bAra abhilaSaNIya ho, vaha priyasvara : tathA manovAMchita lAbha Adi ke tulya jo svara svAzraya meM prIti utpanna karAe, vaha manojJasvara kahalAtA hai| - * - - zubhanAmakarma ke parataH evaM svataH udaya kA nirUpaNa - vINA, veNu, varNa, gandha, tAmbUla, paTTAmbara, pAlakhI, siMhAsana Adi zubha pudgala yA pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai, ina vastuoM (pudgaloM) ke nimitta se zabda Adi 1. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA, bhA. 5 pR. 208 se 210 2. vahI, bhA. 5, pR. 211 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] kI abhISTatA sUcita kI gaI hai| athavA jisa brAhmI auSadhi adi AhAra ke pariNamanarUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai| jaise - varSAkAlIna meghoM kI ghaTA dekhakara yuvatiyA~ iSTasvara meM gAna karane meM pravRtta hotI haiM / usake prabhAva se zubhanAmakarma kA vedana kiyA jAtA hai| arthAt zubhanAmakarma ke phalasvarUpa iSTasvaratA Adi kA anubhava hotA hai| yaha paranimittaka zubhanAmakarma kA udaya hai| jaba zubhanAmakarma ke pudgaloM ke udaya se iSTa zabdAdi zubhanAmakarma kA vedana hotA hai, taba svataH nAmakarma kA udaya samajhanA caahie| __ azubhanAmakarma kA anubhAva - jIva ke dvArA baddha, spRSTa Adi vizeSaNoM se viziSTa dukha (azubha) nAmakarma kA anubhAva bhI pUrvavat 14 prakAra kA hai, kintu vaha zubha se viparIta hai| jaise - aniSTa zabda ityaadi| ___gadhA, U~Ta, kuttA adi ke zabdAdi azubha pudgala yA pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai, kyoMki unake sambandha se aniSTa zabdAdi utpanna hote haiN| yaha saba pUrvokta zubhanAmakarma se viparItarUpa meM samajha lenA caahie| athavA viSa Adi AhAra pariNAmarUpa jisa pudgala pariNAma kA yA svabhAvataH vajrapAta (bijalI giranA) AdirUpa jisa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai tathA usake prabhAva se azubhanAmakarma ke phalasvarUpa aniSTasvaratA Adi kA anubhava hotA hai| yaha parata: azubhanAmakarmodaya kA anubhAva hai| jahA~ nAmakarma ke azubhakarmapudgaloM se aniSTa zabdAdi kA vedana hotA ho, vahA~ svataH azubhanAmakarmodaya samajhanA caahie|' ___ gotrakarma kA anubhAva : bheda, prakAra, kAraNa - gotrakarma ke bhI mukhyatayA do bheda haiM - uccagotra aura nIcagotra / ucca jAti, kula, bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha aura aizvarya kI viziSTatA kA anubhava (vedana) uccagotrAnubhAva hai tathA nIca jAti Adi kI viziSTatA kA anubhava nIcagotrAnubhAva hai| uccagotranubhAva : kaise aura kina kAraNoM se ? - usa usa dravya ke saMyoga se yA rAjA Adi viziSTa puruSa ke saMyoga se nIca jAti meM janmA huA puruSa bhI jAtisampanna aura kulasampanna ke samAna lokapriya ho jAtA hai| yaha jAti aura kula kI viziSTatA huii| balavizeSatA bhI malla Adi kisI viziSTa puruSa ke saMyoga se hotI hai| jaise lakaDI ghumAne se malloM meM zArIrika bala paidA hotA hai, yaha bala kI vizeSatA hai| vizeSa prakAra ke vastroM aura alaMkAroM se rUpa kI vizeSatA utpanna hotI hai| parvata kI coTI para khaDe hokara AtApanA Adi lene vAle meM tapa kI vizeSatA utpanna hotI hai| ramaNIya bhUbhAga meM svAdhyAya karane vAle meM zruta kI vizeSatA utpanna hotI haiM / bahumUlya uttama ratna Adi ke saMyoga se lAbha kI vizeSatA utpanna hotI hai| dhana, svarNa Adi ke sambandha se aizvarya kI vizeSatA utpanna hotI hai| isa prakAra bAhya dravyarUpa zubha pudgala yA pudgaloM kA jo vedana kiyA jAtA hai, yA divya phala Adi ke Ahara-pariNAmarUpa jisa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, athavA svabhAva se jina pudgaloM kA pariNAma akasmAt jaladhArA ke Agamana Adi ke rUpa meM vedA jAtA hai, yahI hai uccagotra karmaphala kA vedn| ye parataH uccagotrakarmodaya ke kAraNa haiM / svata: uccagotrakarmodaya meM to uccagotra nAmakarma ke pudgaloM ke udaya hI kAraNa hai| nIcagotrAnubhAva : prakAra aura kAraNa - pUrvavat nIcagotrAnubhava bhI 8 prakAra kA hai aura uccagotra ke phala se nIcagotra kA phala ekadama viparIta hai, yathA- jAtivihInatA aadi| 1. prajJApanAsUtra, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, pR. 213 se 217 taka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra] [25 jAti-kula-vihInatA - adhama karma yA adhama puruSa ke saMsargarUpa-pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai, jaise ki adharmakarmavazAt uttama kula aura jAti vAlA vyakti adhama AjIvikA yA cANDAlakanyA kA sevana karatA hai, taba vaha cANDAla ke samAna hI lokanindanIya hotA hai, yaha jAti-kula-vihInatA hai| sukhazayyA Adi kA yoga na hone se balahInatA hotI hai| dUSita anna, kharAba vastra Adi ke yoga se rUpahInatA hotI hai| duSTa janoM ke samparka se tapohInatA utpanna hotI hai| sAAdhvAbhAsa Adi ke samparka se zrutavihInatA hotI hai| deza-kAla Adi ke pratikUla kukraya(galata kharIda) adi se lAbhavihInatA hotI hai| kharAba ghara evaM kulTA strI Adi ke samparka se aizvarya hInatA hotI hai| athavA baiMgana Adi AhArapariNamanarUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, kyoMki baigana khAne se khujalI hotI hai, aura usase rUpavihInatA utpanna hotI hai| athavA svabhAva se azubhapudgala pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai, jaise jaladhArA ke Agamana sambandhI visaMvAda, usake prabhAva se bhI nIcagotrakarma ke phalasvarUpa jAtivihInatA Adi kA vedana hotA hai| yaha parataH nIcagotrakarmodaya kA nirUpaNa huaa| svataH nIcagotrodaya meM nIcagotrakarma ke pudgaloM kA udaya kAraNa rUpa hotA hai| usase jAtivihInatA Adi kA anubhava kiyA jAtA hai| antarAyakarma kA paMcavidha anubhAva : svarUpa aura kAraNa - dAna dene meM vighna A jAnA dAnAntarAya hai, lAbha meM bAdhAe~ AnA lAbhAntarAya hai, isI prakAra bhoga, upabhoga, aura vIrya meM vighna honA bhogontarAya Adi hai| viziSTa prakAra ke ratnAdi pudgala yA pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai, yAvat viziSTa ratnAdi pudgaloM ke sambandha se usa viSaya meM hI dAnAntarAyakarma kA udaya hotA hai / seMdha Adi lagAne ke upakaraNa Adi ke sambandha se lAbhAntarAya karmodaya hotA hai| vizeSa prakAra ke AhAra ke yA abhojya artha ke sambandha se lobha ke kAraNa bhogAntarAyakarma kA udaya hotA hai| isI prakAra upabhogAntarAya karma kA udaya bhI samajha lenA caahie| lakaDI, zastra, Adi kI coTa se vIryAntarAya kA udaya hotA hai| athavA jisa pudgalapariNAma kA - viziSTa AhAra auSadha kA vedana kiyA jAtA hai, usase bhI, yAni viziSTa prakAra ke AhAra aura auSadha Adi ke pariNAma se vIryAntarAyakarma kA udaya hotA hai| athavA svabhAva se vicitra zIta Adi rUpa pudgaloM ke pariNAma ke vedana se bhI dAnAntarAyAdi karmo kA udaya hotA hai| jaise - koI vyakti vastra Adi kA dAna denA cAhatA hai, magara garmI, sardI Adi kA AvAgamana dekhakara dAna nahIM kara pAtA - adAtA bana jAtA hai / yaha huA parataH dAnAntarAyAdi karmodaya kA pratipAdana / svataH dAnAntarAyAdi karmodaya meM to antarAyakarma ke pudgaloM ke udaya se dAnAntarAyAdi antarAyakarma ke phala kA vedana (anubhava) hotA hai| // teIsavA~ karma-prakRtipada : prathama uddezaka samApta // 1. prajJApanAsUtra, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, pR. 218 se 222 taka 2. vahI, bhA. 5, pR. 223 se 224 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddesao : dvitIya uddezaka mUla aura uttara karmaprakRtiyoM ke bheda-prabheda kI prarUpaNA 1687. kati NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA ! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taM jahA - NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM / [1687 pra.] bhagavan! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI haiM ? [1687 u.] gautama! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, yathA - 1688. NANAvaraNijje NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - AbhiNibohiyaNANAvaraNijje jAva kevalaNANAvaraNijje / [1688 pra.] bhagavan! jJAnAvaraNIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 1688 u.] gautama ! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA- AbhinibodhikajJAnAvaraNIya yAvat kevalajJAnAvaraNIya / jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / 1689. [ 1 ] darisaNAvaraNijje NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - NiddapaMcae ya daMsaNacaukkae ya / [1689-1 pra.] bhagavan! darzanAvaraNIyakarma kitane prakAra kA kahA hai ? [1689-1 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA hai, yathA-nidrApaMcaka aura darzanacatuSka / [ 2 ] NiddApaMcae NaM bhaMte! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - NiddA jAva thI giddhI / [1659-2 pra.] bhagavan! nidrApaMcaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 1689-2 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA hai, yathA - nidrA yAvat styAnagRddhi (styAnarddhi) / [ 3 ] daMsaNacaukkae NaM bhaMte! 0 pucchA / .. goyamA ! cauvvihe paNNatte / taM jahA - cakkhudaMsaNAvaraNijje jAva kevaladaMsaNAvaraNije / [1689-3 pra.] bhagavan! darzanacatuSka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1689 - 3 u.] gautama ! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA-cakSudarzanAvaraNa yAvat kevldrshnaavrnn| 1690. [ 1 ] veyaNijje NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? gomA ! duvihe paNNatte / taM jahA - sAyAvedaNijje ya asAyAveyaNije y| [1690-1 pra.] bhagavan ! vedanIyakarma kitane prakAra kA kaha gayA hai ? Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [1690 - 1 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / 2] sAyAveyaNi NaM bhaMte! kamme 0 pucchaa| goyamA ! aTThavihe paNNatte ! taM jahA- maNuNNA saddA jAva kAyasuhayA (su. 1681 [1]) / [1690-2 pra.] bhagavan ! sAtAvedanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [27 [1690-2 u.] gautama! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (sU. 1681 -1 ke anusAra) manojJa zabda yAvat kAyasukhatA / [ 3 ] asAyAvedaNijne NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! aTThavihe paNNatte / taM jahA - amaNuNNA saddA jAva kAyaduhayA / [1690-3 pra.] bhagavan! asAtAvedanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1690-3 u.] gautama ! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai| 1699. [1] mohaNije NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - daMsaNamohaNije ya carittamohaNije y| [1691-1 pra.] bhagavan! mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1691-1 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-darzanamohanIya aura cAritramohanIya | [ 2 ] daMsaNamohaNijne NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA -- sammattaveyaNijje 1 micchattaveyaNijje 2 sammAmicchattaveyaNije 3 ya / [1691-2 pra.] bhagavan! darzana- mohanIyakarma kitane prakAra kA kahA hai? [1691-2 u.] gautama! darzanamohanIyakarma tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) samyaktvavedanIya, (2) mithyAtvavedanIya aura (3) samyagmithyAtvavedanIya / [ 3 ] carittamohaNije NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - kasAyaveyaNijje ya NokasAyaveyaNijje ya / [1691-3 pra.] bhagavan ! cAritramohanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1691-3 u.] gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA- kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya / [4] kasAyaveyaNijne NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! solasavihe paNNatte / taM jahA- - aNaMtANubaMdhI kohe 1 aNaMtANubaMdhI mANe 2 anaMtANubaMdhI mAyA 3 aNaMtANubaMdhI lobhe 4 apaccakkhANe kohe 5 evaM mANe 6 mAyA 7 lobhe 8, paccakkhANAvaraNe kohe 9 evaM mANe 10 mAyA 11 lobhe 12, saMjalaNe kohe 13 evaM mANe 14 mAyA 15 lobhe 16 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] [1691-4 pra.] bhagavan ! kaSAyavedanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 1691-4 u. ] gautama ! vaha solaha prakAra kahA gayA hai, yathA - ( 1 ) anantAnubandhI krodha, (2) anantAnubandhI mAna, (3) anuntAnubandhI mAyA, (4) anantAnubadhI lobha; (5-6-7-8) apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha; (9-10-11-12) pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, tathA lobha, isI prakAra (13-14-15-16) saMjvalana krodha, mAna, mAyA evaM lobha / [5] NokasAyaveyaNijne NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA! Navavihe pnnnntte| taM jahA - itthivee 1 purisavee 2 NapuMsagavede 3 hAse 4 ratI 5 aratI 6 bhaye 7 soge 8 durguchA 9 / [1691-5 pra.] bhagavan! nokaSAya- vedanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1691-5 u.] gautama! vaha nau prakAra kA kahA gayA hai, yathA (1) strIveda, (2) puruSaveda, (3) napuMsakaveda, (4) hAsya, (5) rati, (6) arati, (7) bhaya, (8) zoka aura (9) jugupsA / 1692. Aue NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe paNNatte / taM jahA NeraDyAue jAva devAue / - - [1692 pra.] bhagavan! Ayukarma sakitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 1692 u.] gautama! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA1693. NAme NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] - * nArakAyu yAvat devaayu| gomA ! bAyAlIsaivihe paNNatte / taM jahA - gatiNAme 1 jAiNAme 2 sarIraNAme 3 sarIraMgovaMgaNAme 4 sarIrabaMdhaNaNAme 5 sarIrasaMghAyaNAme 6 saMghayaNaNAme 7 saMThANaNAme 8 vaNNaNAme 9 gaMdhaNAme 10 rasaNAme 11 phAsaNAme 12 agurUlahuyaNAme 13 uvaghAyaNAme 14 parAghAyaNAme 15 ANupuvvINAme 16 ussAsaNAme 17 AyavaNAme 18 ujjoyaNAme 19 vihAyagatiNAme 20 tasaNAme 21 thAvaraNAme 22 suhumaNAme 23 bAdaraNAme 24 pajjattaNAme 25 apajjattaNAme 26 sAhAraNasarIraNAme 27 patteyasarIraNAme 28 thiraNAme 29 athiraNAme 30 subhaNAme 31 asubhaNAme 32 subhagaNAme 33 dUbhagaNAme 34 sUsaraNAme 35 dUsaraNAme 36 AdejjaNAme 37 aNAdejjaNAme 38 jasokittiNAme 39 ajasokittiNAme 40 NimmANaNAme 41 titthagaraNAme 42 / [1693 pra.] bhagavan! nAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1693 u.] gautama! vaha bayAlIsa prakAra kA kahA hai, yathA (1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) zarIrAMgopAMganAma (5) zarIrabandhananAma, (6) zarIrAsaMghAtanAma, (7) saMhanananAma, (8) saMsthAnanAma, (9) varNanAma, (10) gaMdhanAma, (11) rasanAma, (12) sparzanAma, (13) agurulaghunAma, (14) upaghAtanAma, (15) parAghAtanAma, (16) AnupUrvInAma, (17) ucchvAsanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) vihAyogatinAma, - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [29 (21) trasanAAma, (22) sthAvaranAma, (23) sUkSmanAma, (24) bAdaranAma, (25) paryAptanAma, (26) aparyAptanAma, (27) sAdhAraNazarIranAma, (28) pratyekazarIranAma, (29) sthiranAma, (30) asthiranAma, (31) zubhanAma, (32) azubhanAma, (33) subhaganAma, (34) durbhaganAma, (35) susvaranAma, (36) duHsvaranAma, (37) AdeyanAma, (38) anAdeyanAma, (39) yaza:kIrtinAma, (40) avaza:kIrtinAma, (41) nirmANanAma aura (42) tiirthNkrnaam| 1694. [1] gatiNAme NaM bhaMte! kativihe paNNatte? goyamA ! caubihe paNNatta ! taM jahA - NirayagatiNAme 1 tiriyagatiNAme 2 maNuyagatiNAme 3 devagatiNAme 4 / [1694-1 pra.] bhagavan ! gatinAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1695-1u.] gautama! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) narakagatinAma, (2) tiryaJcagatinAma, (3) manuSyagatinAma aura (4) devgtinaam| [2] jAiNAme NaM bhaMte ! kamme pucchaa| goyamA! paMcavihe paNNatte ! taM jahA - egiMdiyajAiNAme jAva pNceNdiyjaainnaame| . [1694-2 pra.] bhagavan ! jAtinAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1694-2 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - ekendriyajAtinAma, yAvat paMcendriyajAtinAma / [3] sarIraNAme NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taM jahA - orAliyasarIraNAme jAva kmmgsriirnnaame| [1694-3 pra.] bhagavan ! zarIranAmakarma kitane prakAra kA kahA hai ? [1694-4 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - audArikazarIranAma yAvat kaarmnnshriirnaam| [4] sarIraMgovaMgaNAme NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte? goyamA! tivihe pnnnntte| taM jahA - orAliyasarIraMgovaMgaNAme 1 veubviyasarIraMgovaMgaNAme 2 AhAragasarIraMgovaMgaNAme 3 / [1694-4 pra.] bhagavan ! zarIrAMgopAMganAma kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1694-4 u.] gautama! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) audArikazarIrAMgopAMga, (2) vaikriyazarIrAMgopAMga aura (3) AhArakazarIrAMgopAMga naam| [5] sarIrabaMdhaNaNAme NaM bhaMte! kativihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taM jahA - orAliyasarIrabaMdhaNaNAme jAva kmmgsriirbNdhnnnnaame| [1694-5 pra.] bhagavan ! zarIrabandhananAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1694-5 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - audArikazarIrabaMdhananAma, yAvat kaarmnnshriirbNdhnnaam| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] [6] sarIrasaMghAyaNAme NaM bhaMte! kativihe paNNatte? . goyamA! paMcavihe pnnnntte| taM jahA-orAliyasarIrasaMghAtaNAme jAva kmmgsriirsNghaaynnaame| * [1694-6 pra.] bhagavan ! zarIrasaMghAtanAma kitane prakAra kA kahA hai ? [1694-6 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - audArikazarIrasaMghAtanAma yAvat kaarmnnshriirsNghaatnaam| [7] saMghayaNaNAme NaM bhaMte! kativihe paNNatte? goyamA! chavvihe pnnnntte| jahA - vairosabhaNArAyasaMghayaNaNAme 1 usabhaNArAyasaMghayaNaNAme 2 NArAyasaMghayaNaNAme 3 addhaNArAyasaMghayaNaNAme 4 kIliyAsaMghayaNaNAme 5 chevaTTasaMghayaNaNAme 6 / [1694-7 pra.] bhagavan ! saMhanananAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? - [1694-7 u.] gautama! vaha chaha prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) vajraRSabhanArAcasaMhanananAma, (2) RSabhanArAcasaMhanananAma, (3) nArAcasaMhanananAma, (4) arddhanArAcasaMhanananAma, (5) kIlikAsaMhanananAma aura (6) sevaarttsNhnnnaamkrm| .. [8] saMThANaNAme NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA! chavvihe pnnnntte| taM jahA - samacauraMsasaMThANaNAme 1 NaggohaparimaMDalasaMThANaNAme 2 sAtisaMThANaNAme 3 vAmaNasaMThANaNAme 4 khujasaMThANaNAme 5 huMDasaMThANaNAme 6 / [1694-8 pra.] bhagavan ! saMsthAnanAma kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1694-8 u.] gautama! vaha chaha prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) samacaturasrasaMsthAnanAma, (2) nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma, (3) sAdisaMsthAnanAma, (4) vAmanasaMsthAnanAma, (5) kubjasaMsthAnanAma aura (6) hunnddksNsthaannaamkrm| [9] vaNNaNAme NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taM jahA - kAlavaNNaNAme jAva sukkilvnnnnnnaame| [1694-9 pra.] bhagavan ! varNanAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1694-9 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - kAlavarNanAma yAvat shuklvrnnnaam| [10] gaMdhaNAme NaM bhaMte! kamme 0 pucchaa| goyamA! duvihe pnnnntte| taM jahA - surabhigaMdhaNAme 1 durabhigaMdhaNAme 2 / [1694-10 pra.] bhagavan ! gandhanAmakarma kitane prakAra kA kahA hai ? [1694-10 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - surabhigandhanAma aura durbhigndhnaamkrm| [11] rasaNAme NaM0 pucchaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra] [31 goyamA! paMcavihe pnnnntte| taM jahA - tittarasaNAme jAva mhurrsnnaame| [1694-11 pra.] bhagavan ! rasanAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1694-11 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - tiktarasanAma yAvat mdhurrsnaamkrm| [12] phAsaName NaM0 pucchaa| goyamA! aTThavihe pnnnntte| taM jahA - kakkhaDaphAsaNAme jAva lukkhphaasnnaame| [1694-12] bhagavan ! sparzanAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1694-12] gautama ! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA - karkazasparzanAma yAvat ruuksspshnaamkrm| [13] agurulahuaNAme egAgAre pnnnntte| [1694-13] agurUlaghunAma eka prakAra kA kahA gayA hai| [14] uvaghAyaNAme egAgAre pnnnntte| [1694-14] upaghAtanAma eka hI prakAra kA kahA gayA hai| [15] parAghAyaNAme egAgAre pnnnntte| [1694-15] parAghAtanAma eka prakAra kA kahA hai| [16] ANupuvviNAme cauvvihe pnnnntte| taM jahA - NeraiyANupuvviNAma jAva devaannupuvinnaam| [1694-16] AnupUrvInAmakarma cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA - nairayikAnupUrvInAma yAvat devaanupuurviinaamkrm| [17] ussAsaNAme egAgAre paNNatte / / [1694-17] ucchvAsanAma eka prakAra kA kahA gayA hai| [18] sesANi savvANi egAgArAiM paNNattAI jAva titthagaraNAme / NavaraM vihAyagatiNAme duvihe pnnnntte| taM jahA - pasatthavihAyagatiNAme ya apasatthavihAyagatiNAme ya / [1694-18] zeSa saba tIrthakaranAmakarma taka eka-eka prakAra ke kahe hai| vizeSa yaha hai ki vihAyogatinAma do prakAra kA kahA hai, yathA - prazastavihAyogatinAma aura aprazastavihAyogatinAma / 1695. [1] goe NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte? goyamA! duvihe paNNatte / taM jahA - uccAgoe ya NIyagoe y| [1695-1 pra.] bhagavan ! gotrakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1695-1 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - uccagotra aura nIcagotra / [2] uccAgoe NaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte? goyamA! aTThavihe pnnnntte| taM jahA - jAivisiTThayA jAva issriyvisitttthyaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] [1695-2 pra.] bhagavan ! uccagotrakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? __ [1695-2 u.] gautama! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA - jAtiviziSTatA yAvat aishvryvishisstttaa| [3] evaM NIyAgoe vi| NavaraM jAtivihINayA jAva issriyvihiinnyaa| ...[1695-3] isI prakAra nIcegAtra bhI ATha prakAra kA hai| kintu yaha uccagotra se viparIta hai, yathA - jAtivihInatA yAvat aishvryvihiintaa| 1696. aMtarAie NaM bhaMte ! kamme kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe pnnnntte| jahA - dANaMtarAie jAva viiriyNtraaie| [1696 pra.] bhagavan ! antarAyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1696 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA - dAnAntarAya yAvat viiryaantraaykrm| . vivecana - uttarakarmaprakRtiyAM - prathama uddezaka meM jJAnAvaraNIya Adi 8 mUla karmaprakRtiyoM ke anubhAva kA varNana karane ke pazcAt dvitIya uddezaka meM sarvaprathama (sU. 1673 se 1696 taka meM) mUla karmaprakRtiyoM ke anusAra uttarakarmaprakRtiyoM ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| uttarakarmaprakRtiyoM kA svarUpa - (1) jJAnAvaraNIyakarma ke pAMca uttarabheda haiM / Abhinibodhika (mati) jJAnAvaraNa - jo karma Abhinibodhika jJAna arthAt matijJAna ko AvRta karatA hai, use AbhinibodhikajJAnAvaraNa kahate hai| isI prakAra zrutajJAnAvaraNa Adi ke viSaya meM samajha lenA caahi| ___darzanAvaraNIyakarma - padArtha ke sAmAnya dharma kI sattA ke pratibhAsa ko darzana kahate haiM / darzana ko AvaraNe karane vAle karma ko darzanAvaraNa kahate haiM / darzanAvaraNa ke do bheda - nidrApaMcaka darzanacatuSka hai| nidrApaMcaka ke pAMca bhedoM kA svarUpa prathama uddezaka meM kahA jA cukA hai| darzanacatuSka cAra prakAra kA hai- cakSudarzanAvaraNa - cakSu ke dvArA vastu ke sAmAnyadharma ke grahaNa ko rokane vAlA karma cakSudarzanAvaraNa he| acakSudarzanAvaraNa - cakSurindriya ke sivAya zeSa sparzana Adi indriyoM aura mana se hone vAle sAmAnyadharma ke pratibhAsa ko rokane vAle karma ko acakSudarzanAvaraNa kahate haiN| avadhidarzanAvaraNa - indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA hI dravya ke sAmAnyadharma ke hone vAle bodha ko rokane vAle karma ko avadhidarzanAvaraNa kahate hai| kevaladarzanAvaraNa - sampUrNa dravyoM ke hone vAle sAmAnyadharma ke avabodha ko AvRta karane vAle ko kevaladarzanAvaraNa kahate haiM / yahA~ yaha jJAtavya hai ki nidrApaMcaka prApta darzanazakti kA upaghAtaka hai, jabaki darzanacatuSka mUla se hI darzanalabdhi kA ghAtaka hotA hai|' (3) vedanIyakarma- jo karma indriyoM ke viSayoM kA anubhavana-vedana karAe, use vedanIyakarma kahate haiN| vedanIyakarma se AtmA ko jo sukha-duHkha kA vedana hotA hai, vaha indriyajanya sukha-duHkha anubhava hai| AtmA ko jo 1. paNNavaNAsuttaM bhA. 1(mUlapATha-TippaNayukta), pR.367 se 379 taka 2. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1(mU.pA.Ti.), pR. 368 (kha) prajJApanA, (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 241 - 242 (ga) karmagrantha bhA. 1 (marudharakesarI vyAkhyA) pR. 51 se 61 taka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra] [33 svAbhAvika sukhAnubhUti hotI hai vaha karmodaya se nahIM hotii| isakA svabhAva talavAra kI zahada-lagI dhAra ko cATane ke samAna hai| isake mukhya do prakAra hai - (1) sAtAvedanIya - jisa karma ke udaya se AtmA ko indriyaviSayasambandhI sukha kA anubhava ho, use sAtAvedanIyakarma kahate haiM / (2) asAtAvedanIya - jisa karma ke udaya se AtmA ko anukUla viSayoM kI aprApti aura pratikUla indriyaviSayoM kI prApti meM duHkha kA anubhava ho, use asAtAvedanIya kahate haiM / sAtAvedanIya ke manojJa zabda Adi ATha bheda haiM aura isake viparIta asAtAvedanIya ke bhI amanojJa zabda Adi ATha bheda haiN| inakA artha pahale likhA jA cukA hai| (4) mohanIyakarma- jisa prakAra madya ke naze meM cUra manuSya apane hitAhita kA bhAna bhUla jAtA hai, usI prakAra jisa karma ke udaya se jIva meM apane vAstavika svarUpa evaM hitAhita ko pahacAnane aura parakhane kI buddhi lupta ho jAtI hai, kadAcit hitAhita ko parakhane kI buddhi bhI A jAe to bhI tadanusAra AcaraNa karane kA sAmarthya prApta nahIM ho pAtA, use mohanIyakarma kahate haiN| isake mukhyataH do bheda haiM - darzanamohanIya aura cAritramohanIya / darzanamohanIya - jo padArtha jaisA hai, use yathArtharUpa meM vaisA hI samajhanA, tattvArtha para zraddhAna karanA darzana kahalAtA hai, AtmA ke isa nijI darzanaguNa kA ghAta (AvRta) karane vAle karma ko darzanamohanIya kahate haiM / cAritramohanIyaAtmA ke svabhAva kI prApti athavA usameM ramaNatA karanA cAritra hai athavA sAvadyayoga se nivRtti tathA niravadyayoga meM pariNAma cAritra hai| AtmA ke isa cAritragaNa ko ghAta karane yA utpanna na hone deve vAle karma ko cAritramohanIya kahate haiN| darzanamohanIyakarma ke tIna bheda haiM-samyaktvavedanIya, mithyAtvavedanIya aura amygmithyaatvvedniiy| inheM kramazaH zuddha, azuddha aura arddhazuddha kahA gayA hai| jo karma zuddha hone se tattvarucirUpa samyaktva meM bAdhaka to na ho, kintu AtmasvabhAvarUpa aupazamika aura kSAyika samyaktva nahIM hone detA, jisase sUkSma padArthoM kA svarUpa vicArane meM zaMkA utpanna ho, samyaktva meM malinatA A jAtI ho, cala, mala, agADhadoSa utpanna ho jAte hoM, vaha samyaktvavedanIya (mohanIya) hai| jisake udaya se jIva ko tattvoM ke yathArtha svarUpa kI ruci hI na ho, arthAt-tattvArtha ke azraddhAna ke rUpa meM vedA jAe use mithyAtvamohanIya kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko tattva (yathArtha) ke prati yA jinapraNIta tattva meM ruci va aruci athavA zraddhA yA azraddhA na hokara mizrasthiti rahe, use samyaktva-mithyAtvavedanIya (mohanIya) yA mizramohanIya kahate haiN| (5) cAritramohanIyakarma : bheda aura svarUpa- cAritramohanIyakarma ke mukhya do bheda haiM - kaSAyavedanIya (mohanIya) aura nokaSAyavedanIya (mohniiy)| kaSAyavedanIya - jo karma krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpa meM vedA jAtA ho, use kaSAyavedanIya kahate haiN| kaSAya kA lakSaNa vizeSAvazyaka bhASya meM isa prakAra kahA gayA hai - jo AtmA ke guNoM ko kaSe-naSTa kare athavA kaSa yAnI janma-maraNarUpa saMsAra, usakI Aya arthAt prApti jisase ho, use kaSAya kahate haiM / kaSAya ke krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra bheda haiM / krodha - samabhAva ko bhUla kara Akroza se bhara jAnA, dUsare para roSa krnaa| mAna - garva, abhimAna yA jhUThA aatmprdrshn| mAyA - kapaTabhAva arthAt-vicAra aura pravRtti 1. (ka) karmagrantha bhAga 1, (marudharakesarIvyAkhyA), pR. 65-66 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 242 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] meM ekarUpatA kA abhaav| lobha - mamatA ke pariNAma / isI kaSAyacatuSTaya ke tIvratama, tIvratara, tIvra aura manda sthiti ke kAraNa cAra-cAra prakAra ho sakate haiM / ve kramazaH anantAnubandhI (tIvratamasthiti), apratyAkhyAnAvaraNa (tIvratarasthiti), pratyAkhyAnAvaraNa (tIvrasthiti) tathA saMjvalana (maMdAsthiti) haiN| inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM - anantAnubandhI- jo jIva ke samyaktva Adi guNoM ko ghAta karake anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAe, use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| apratyAkhyAnAvaraNa- jo kaSAya AtmA ke dezavirati cAritra (zrAvakapana) kA ghAta kare arthAt jisake udaya se dezavirati-AMzikatyAgarUpa pratyAkhyAna na ho sake, use apratyAkhyAnAvaraNa kahate haiN| .. pratyAkhyAnAvaraNa- jisa kaSAya ke prabhAva se AtmA ko sarvavirati cAritra prApta karane meM bAdhA ho, arthAt zramaNadharma kI prApti na ho, use pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiN| saMjvalana- jisa kaSAya ke udaya se AtmA ko yathAkhyAtacAritra kI prApti na ho, arthAt jo kaSAya parISaha aura upasargoM ke dvArA zramaNadharma ke pAlana karane ko prabhAvita kare vaha saMjvalana kaSAya hai| ina cAroM ke sAtha krodhAdi cAra kaSAyoM ko jor3ane se kaSAyamohanIya ke 16 bheda ho jAte haiN| anantAnubandhI krodha - parvata ke phaTane se huI darAra ke samAna jo krodha upAya karane para bhI zAnta na ho| apratyAkhyAnAvaraNa krodha- sUkhI miTTI meM AI huI darAra jaise pAnI ke saMyoga se phira bhara jAtI hai, vaise hI jo krodha kucha parizrama aura upAya se zAnta ho jAtA ho| pratyAkhyAnAvaraNa krodha - dhUla (reta) para khIMcI huI rekhA jaise havA calane para kucha samaya meM bhara jAtI hai, vaise hI jo krodha kucha upAya se zAnta ho jAtA hai| saMjvalana krodha- pAnI para khIMcI huI lakIra ke samAna jo krodha tatkAla zAnta ho jAtA hai| anantAnubandhI mAna- jaise kaThina parizrama se bhI patthara ke khaMbhe ko namAnA asaMbhava hai, vaise hI jo mAna kadApi dUra nahIM hotaa| apratyAkhyAnAvaraNa mAna - haDDI ko namAne ke lie kaThora zrama ke sivAya upAya bhI karanA par3atA hai, vaise hI jo mAna atiparizrama aura upAya se dUra hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa mAna - sUkhA kASTha tela Adi kI mAliza se narama ho jAtA hai, vaise hI jo mAna kucha parizrama aura upAya se dUra hotA ho| saMjvalana mAna- binA parizrama ke namAye jAne vAle beMta ke samAna jo mAna kSaNabhara meM apane Agraha ko chor3a kara nama jAtA hai| anantAnubandhI mAyA - bA~sa kI jar3a meM rahane vAlI vakratA-TeDhApana kA sIdhA honA asambhava hotA isI prakAra jo mAyA chUTanI asaMbhava hotI hai| apratyAkhyAnAvaraNa mAyA - meMDhe ke sIMga kI vakratA kaThora parizrama va aneka upAyoM se dUra hotI hai, vaise hI jo mAyA-pariNAma atyanta parizrama va upAya se dUra ho| pratyAkhyAnAvaraNa mAyA - calate hue baila kI mUtrarekhA kI vakratA ke samAna jo mAyA kuTila pariNAma vAlI hone para kucha kaThinAI se dUra hotI hai| saMjvalana mAyA - bAMsa ke chilake kA TeDhApana jaise binA zrama ke sIdhA ho jAtA hai, vaise hI jo mAyAbhAva AsAnI se dUra ho jAtA hai| anantAnubandhI lobha- jaise kiramicI raMga kisI bhI upAya se nahIM chUTatA, vaise hI jisa lobha ke pariNAma upAya karane para bhI na chUTate hoN| apratyAkhyAnAvaraNa lobha - gAr3I ke pahiye kI kIcar3a ke samAna atikaThinatA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [35 se chUTane vAlA lobha kA pariNAma / pratyAkhyAnAvaraNa lobha - kAjala ke raMga ke samAna isa lobha ke pariNAma kucha prayatna se chUTate haiM / saMjvalana lobha - sahaja hI chUTane vAle haldI ke raMga ke samAna isa lobha ke pariNAma hote haiN| nokaSAyavedanIya - jo kaSAya to na ho, kintu kaSAya ke udaya ke sAtha jisakA udaya hotA hai, athavA kaSAyoM ko uttejita karane meM sahAyaka ho| jo strIveda Adi nokaSAya ke rUpa meM vedA jAtA hai, vaha nokaSAyavedanIya hai| nokaSAyavedanIya ke 9 bheda haiM - strIveda - jisa karma ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho| puruSaveda - jisa karma ke udaya se strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho| napuMsakaveda - jisa karma ke udaya se strI aura puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho| ina tInoM vedoM kI kAmavAsanA kramazaH karISAgni (upale kI Aga), tRNAgni aura nagaradAha ke samAna hotI hai| hAsya - jisa karma ke udaya se kAraNavaza yA binA kAraNa ke haMsI AtI hai yA dUsaroM ko haMsAyA jAtA ho| rati-arati - jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa padArthoM ke prati rAga- prIti yA dveSa - aprIti utpanna ho| zoka - jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa zoka ho| bhaya - jisa karma ke udaya se kAraNavazAt yA binA kAraNa sAta bhayoM meM se kisI prakAra kA bhaya utpanna ho| jugupsA - jisa karma ke udaya se vIbhatsa-ghRNAjanaka padArthoM ko dekha kara ghRNA paidA hotI hai|' Ayukarma : svarUpa, prakAra aura vizeSArtha - jisa karma ke udaya se jIva deva, manuSya, tiryaJca aura nAraka ke rUpa meM jItA hai aura jisakA kSaya hone para una rUpoM kA tyAga kara mara jAtA hai, use Ayukarma kahate haiM / Ayukarma ke cAra bheda haiM, jo mUlapATha meM aMkita haiN| Ayukarma kA svabhAva kArAgAra ke samAna hai| jaise aparAdhI ko chUTane kI icchA hone para bhI avadhi pUrI hue binA kArAgAra se chuTakArA nahIM milatA, isI prakAra Ayukarma ke kAraNa jIva ko nizcita avadhi taka narakAdi gatiyoM meM rahanA par3atA hai| bAMdhI huI Ayu bhoga lene para hI usa zarIra se chuTakArA milatA hai| Ayukarma kA kArya jIva ko sukha-duHkha denA nahIM hai, apitu niyata avadhi taka kisI eka zarIra meM banAye rakhane kA hai| isakA svabhAva haDi (khoDA-ber3I) ke samAna hai|' nAmakarma : svarUpa, prakAra aura lakSaNa - jisa karma ke udaya se jIva naraka, tiryaJca, manuSya aura devagati prApta karake acchI-burI vividha paryAyeM prApta karatA hai athavA jisa karma se AtmA gati Adi nAnA paryAyoM kA anubhava 1. (ka) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhAga 5, pR. 243 se 251 taka (kha) karmagrantha bhAga-1 (marudharakesarIvyAkhyA) pR. 55-70, 81 se 93 (i) kammaM kaso bhavo vA kasamAtosiM ksaayaato| kasamAyayaMti va jaMto gamayaMti kasaM ksaaytti|| - vizepAvazyakabhASya-1227 (ii) anantAnubandhI smygdrshnopghaatii| tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpdyte| pUrvotpannamapi ca prtiptti| saMjvalanakapAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhvti| -tattvArthasUtra bhASya, a.8 sU. 10 (iii) kapAya-sahavartitvAt kpaay-prernnaadpi| hAsyAdinavakasyoktA no-kpaay-kpaaytaa||1||-krmgrnth, bhA. 1, pR. 84 2. (ka) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 251 (kha) karmagrantha, bhA. 1 (marudharakesarIvyAkhyA), pR. 94 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] [taIsavA~ karmaprakRtipada] kare yA zarIra Adi bane, use nAmakarma kahate haiM / nAmakarma ke apekSAbheda se 103, 93 athavA 42 yA kisI apekSA se 67 bheda haiN| prastuta sUtroM meM nAmakarma ke 42 bheda kahe gae haiM, jinakA mUlapATha meM ullekha hai| inakA lakSaNa isa prakAra hai - (1) gati-nAmakarma- jisake udaya se AtmA manuSyAdi gatiyoM meM jAe athavA nAraka, tiryaJca, manuSya yA deva kI paryAya prApta kre| nArakatva Adi paryAyarUpa pariNAma ko gati kahate haiN| gati ke 4 bheda haiM, - narakagati aadi| ina gatiyoM ko utpanna karane vAlA nAmakarma gatinAmakarma hai| (2) jAti-nAmakarma - ekendriyAdi jIvoM kI ekendriyAdi ke rUpa meM jo samAna pariNati (ekAkAra avasthA) utpanna hotI hai, use jAti kahate haiN| sparzana, rasana Adi pAMca indriyoM meM se jIva eka, do, tIna, cAra yA pAMca indriyA~ prApta karatA hai aura ekendriyAdi kahalAtA hai, isa prakAra kI jAti kA jo kAraNabhUta karma hai, use jAtinAmakarma kahate haiN| (3) zarIra-nAmakarma- jo zIrNa (kSaNa-kSaNa meM kSINa) hotA rahatA hai, vaha zarIra kahalAtA hai| zarIroM kA janaka karma zarIranAmakarma hai arthAt jisa karma ke udaya se audArika, vaikriya Adi zarIroM kI prApti ho, arthAt ye zarIra bneN| zarIroM ke bheda se zarIranAmakarma ke 5 bheda haiN| (4) zarIra-aMgopAMga-nAmakarma- mastiSka Adi zarIra ke 8 aMga hote haiM / kahA bhI hai - sIsamuroyarapiTThI-do bAhU UrayA ya attuNgaa| arthAt sira, ura, udara, pITha, do bhujAe~ aura do jAMgha, ye zarIra ke ATha aMga hai| ina aMgoM ke aMgulI adi avayava upAMga kahalAte haiM aura unake bhI aMga jaise aMguliyoM ke parva Adi aMgopAMga haiN| jisa karma ke udaya se aMga, upAMga adi ke rUpa meM pudgaloM kA pariNamana hotA ho, arthAt jo karma aMgopAMgoM kA kAraNa ho, vaha aMgopAMganAmakarma hai| yaha karma tIna hI prakAra kA hai, kyoMki taijasa aura kArmaNa zarIra meM aMgopAMga nahIM hote| (5) zarIrabandhana-nAmakarma - jisake dvArA zarIra baMdhe, arthAt jo karma pUrvagRhIta audArikAdi zarIra aura vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle audArikAdi pudgaloM kA paraspara meM, arthAt taijasa Adi pudagaloM ke sAtha sambandha utpanna kare, vaha zarIrabandhananAmakarma hai| (6) zarIra-saMhanana-nAmakarma - haDDiyoM kI viziSTa racanA saMhanana kahalAtI hai| saMhanana audArika zarIra meM hI ho sakatA hai, anya zarIra haDDiyoM vAle nahIM hote| ataH jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiyoM kI saMdhiyAM sudRr3ha hotI haiM, use saMhanana nAmakarma kahate haiN| (7) saMghAta-nAmakarma - jo audArika zarIra Adi ke pudgaloM ko ekatrita karatA hai athavA jo zarIrayogya pudgaloM ko vyavasthita rUpa se sthApita karatA hai, use saMghAtanAmakarma kahate haiN| isake 5 bheda haiN| (8) saMsthAna-nAmakarma - saMsthAna kA artha hai - aakaar| jisa karma meM udaya se gRhIta, saMghAtita aura baddha audArika Adi pudgaloM ke zubha yA azubha AkAra banate haiM, vaha saMsthAnanAmakarma hai| isake 6 bheda haiN| (9) varNa-nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra ke kAle, gore, bhUre Adi raMga hote haiM / athavA jo karma Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [37 zarIra meM varNo kA janaka ho, vaha varNa-nAmakarma hai| isake bhI 5 bheda hote haiN| (10) gandha-nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra meM acchI yA burI gaMdha ho arthAt zubhAzubha gaMdha kA kAraNa bhUta karma gandhanAmakarma hai| (11) rasa-nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra meM tikta, madhura Adi zubha-azubha rasoM kI utpatti ho, arthAt yaha rasotpAdana meM nimitta karma hai| (12) sparza-nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra kA sparza karkaza, mRdu, snigdha, rUkSa Adi ho, arthAt sparza kA janaka karma sparza-nAmakarma haiN| (13) agurulaghu - nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIvoM ke zarIra na to pASANa ke samAna guru (bhArI hoM aura na hI rUI ke samAna laghu (halke) hoM, vaha agurulaghunAmakarma hai| (14) upaghAta-nAmakarma - jisa karma ke udaya se apanA zarIra apane hI avayavoM se upahata - bAdhita hotA hai, vaha upaghAtanAmakarma kahalAtA hai| jaise - coradanta, pratijihvA (paDajIbha) Adi / athavA svayaM taiyAra kiye hue udbandha (phAMsI), bhRgupAta Adi se apane hI zarIra ko pIDita karane vAlA karma upaghAtanAmakarma hai| (15) parAghAta-nAmakarma - jisa karma ke udaya se dUsarA pratibhAzAlI, ojasvI, tejasvI jana bhI parAjita yA hataprabha ho jAtA hai, daba jAtA hai, use parAghAtanAmakarma kahate haiN| (16) AnupUrvI-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva do, tIna yA cAra samaya pramANa vigrahagati se kohanI, hala yA gomUtrikA ke AkAra se bhavAntara meM apane niyata utpattisthAna para pahuMca jAtA hai, use AnupUrvInAmakarma kahate haiN| (17) ucchvAsa-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko ucchvAsa - niHzvAsalabdhi kI prApti hotI hai, vaha ucchvAsanAmakarma hai| (18) Atapa-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra svarUpa se uSNa na hokara bhI uSNarUpa pratIta hotA ho, athavA uSNatA utpanna karatA ho, vaha AtapanAmakarma kahalAtA hai| (19) udyota-nAmakarma - jisa karma ke udaya se prANiyoM ke zarIra uSNatArahita prakAza se yukta hote haiM, vaha udyotanAMmakarma hai| jaise - ratna, auSadhi, candra, nakSatra, tArA vimAna Adi / (20) vihAyogati-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kI cAla (gati) hAthI, baila Adi kI cAla ke samAna zubha ho athavA U~Ta, gadhe Adi kI cAla ke samAna azubha ho, use vihAyogatinAmakarma kahate haiN| (21) trasa-nAmakarma - jo jIva trAsa pAte haiM, garmI Adi se saMtapta hokara chAyAdi kA sevana karane ke lie eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiM, aise dvIndriyAdi jIva trasa kahalAte haiN| jisa karma ke udaya se trasa-paryAya kI prApti ho vaha trasanAmakarma hai| (22) sthAvara-nAmakarma - jo jIva sardI, garmI Adi se pIr3ita hone para bhI usa sthAna ko tyAgane meM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] samartha na ho, vaha sthAvara kahalAtA hai| jaise pRthvIkAyikAdi ekendriya jiiv| jisa karma ke udaya se sthAvara-paryAya prApta ho, use sthAvaranAmakarma kahate haiN| (23) sUkSma-nAmakarma - jisa karma ke udaya se bahuta se prANiyoM ke zarIra samudita hone para bhI chadmastha ko dRSTigocara na hoM, vaha sUkSmanAmakarma hai| isa karma ke udaya se jIva atyanta sUkSma hotA hai| (24) bAdara-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko bAdara (sthUla) kAya kI prApti ho, athavA jo karma zarIra meM bAdara-pariNAma ko utpanna karatA hai, vaha bAdara nAmakarma hai| (25) paryApta-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva apane yogya paryAptiyA~ pUrNa karane meM samartha hotA hai, arthAt AhArAdi ke pudgaloM ko grahaNa karake unheM AhAradi ke rUpa meM pariNata karane kI kAraNabhUta AtmA kI zakti se sampanna ho, vaha paryApta nAmakarma hai| (26) aparyApta-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva apane yogya paryAptiyA~ pUrNa na kara sake, vaha aparyAptanAmakarma hai| (27) sAdhAraNazarIra-nAmakarma - jisa karma ke udaya se ananta jIvoM kA eka hI zarIra ho, jaise - nigoda ke jiiv| (28) pratyeka zarIra - nAmakarma - jisa karma ke udaya se pratyeka jIva kA zarIra pRthak-pRthak ho| (29) sthira-nAmakarma - jisa karma ke udaya zarIra, asthi, dA~ta Adi zarIra ke avayava sthira hoM, use sthira nAmakarma kahate haiN| (30) asthira-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIbha Adi zarIra ke avayava asthira (capala) hoM / (31) zubha-nAmakarma - jisa karma ke udaya se nAbhi se Upara ke avayava zubha hoM / (32) azubha-nAmakarma - jisa karma ke udaya se nAbhi se nIce ke caraNa Adi zarIrAvayava azubha hoM, vaha azubhanAmakarma hai| paira se sparza hone para aprasannatA hotI hai, yahI azubhatva kA lakSaNa hai| (33) subhaga-nAmakarma - jisa karma ke udaya se kisI kA upakAra karane para aura kisI prakAra kA sambandha na hone para bhI vyakti sabhI ko priya lagatA ho, vaha subhaganAmakarma hai| (34) durbhaga-nAmakarma - jisa karma ke udaya se upakAraka hone para bhI jIva loka meM apriya ho, vaha durbhaganAmakarma hai| (35) susvara-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA svara madhura aura surIlA ho, zrotAoM ke lie pramoda kA kAraNa ho, vaha susvaranAmakarma hai| jaise - koyala kA svara / . (36) duHsvara-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA svara karkaza aura phaTA huA ho, usakA svara zrotAoM kI aprIti kA kAraNa ho| jaise - kaue kA svr| (37) Adeya-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva jo kucha bhI kahe yA kare, use loga pramANabhUta Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39 [prajJApanAsUtra] mAne, svIkAra kara leM, usake vacana kA Adara kareM, vaha AdeyanAmakarma hai| . (38) anAdeya-nAmakarma - jisa karma ke udaya se samIcIna bhASaNa karane para bhI usake vacana grAhya yA mAnya na hoM, loga usake vacana kA anAdara kareM, vaha anAdeyanAmakarma hai| (39) yaza:kIrti-nAmakarma - jisa karma ke udaya se loka meM yaza aura kIrti phaile| zaurya, parAkrama, tyAga, tapa Adi ke dvArA upArjita khyAti ke kAraNa prazaMsA honA, yaza:kIrti hai / athavA sarva dizAoM meM prasA phaile use kIrti aura eka dizA meM phaile use yaza kahate haiN| (40) ayazaHkIrti-nAmakarma - jisa karma ke udaya se sarvatra apakIrti ho, burAI yA badanAmI ho, madhyasthajanoM ke bhI anAdara kA pAtra ho| (41) nirmANa-nAmakarma - jisa karma ke udaya se prANiyoM ke zarIra meM apanI-apanI jAti ke anusAra aMgopAMgoM kA yathAsthAna nirmANa ho. use nirmANanAmakarma kahate haiN| (42) tIrthaMkara nAmakarma - jisa karma ke udaya se cauMtIsa atizaya aura paiMtIsa vANI ke guNa prakaTa hoM, vaha tIrthaMkaranAmakarma kahalAtA hai| nAmakarma ke bhedo ke prabheda - gatinAmakarma ke 4, jAtinAkarma ke 5, zarIranAmakarma ke 5, zarIrAMgopAMganAmakarma ke 3, zarIrabandhananAmakarma ke 5, zarIrasaMghAtanAmakarma ke 5, saMhanananAmakarma ke 6, saMsthAnanAmakarma ke 6, varNAnAmakarma ke 5, gandhanAmakarma ke 2, rasanAmakarma ke 5, sparzanAmakarma ke 8, agurulaghunAmakarma kA eka upaghAta, parAghAta nAmakarma kA eka-eka, AnupUrvI nAmakarma ke cAra tathA AtapanAma, udyotanAma, trasanAma, sthAvaranAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNazarIranAma, pratyekazarIranAma, sthiranAma, asthiranAma, zubhanAma, azubhanAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yaza:kIrtinAma, ayaza:kIrtinAma, nirmANanAma aura tIrthaMkaranAmakarma ke eka-eka bheda haiM / vihAyogatinAmakarma ke do bheda haiN| gotrakarma : svarUpa aura prakAra - jisa karma ke udaya se jIva ucca athavA nIca kula meM janma letA hai use gotrakarma kahate hai| isake do bheda haiM / jisa karma ke udaya se loka meM sammAnita, pratiSThita jAti, kula Adi kI prApti hotI hai tathA uttama bala, tapa, rUpa, aizvarya, sAmarthya, zruta, sammAna utthAna, AsanapradAna, aMjalikaraNa Adi kI prApti hotI hai, vaha uccagotrakarma hai| jisa karma ke udaya se loka meM nindita kula, jAti kI prApti hotI ho, use nIcagotrakarma kahate haiM / sughaTa aura madyaghaTa banAne vAle kumbhakAra ke samAna gotrakarma kA svabhAva hai| uccagotra aura nIcagotra ke kramazaH ATha-ATha bheda haiN|' ___ antarAyakarma : svarUpa, prakAra aura lakSaNa - jisa karma ke udaya se jIva ko dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya (parAkrama) meM antarAya (vighna-bAdhA) utpanna ho, use antarAyakarma kahate haiN| isake 5 bheda haiM, inake lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM - 1. (ka) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 1, pR. 98 se 103 taka (kha) vahI, bhA. 5, pR. 252 se 257 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] [teIsavA~ karmaprakRtipada] dAnAntarAya - dAna kI sAmagrI pAsa meM ho, guNavAn pAtra dAna lene ke lie sAmane ho, dAna kA phala bhI jJAta ho, dAna kI icchA bhI ho, phira bhI jisa karma ke udaya se jIva dAna na de pAye use dAnAntarAyakarma kahate haiM / - lAbhAntarAya - dAtA udAra ho, deya vastu bhI vidyamAna ho, lene vAlA bhI kuzala evaM guNavAn pAtra ho, phira bhI jisa karma ke udaya se use iSTa vastu kI prApti na ho, use lAbhAntarAyakarma kahate haiN| bhogAntarAya - jo padArtha eka bAra bhoge jAe~ unheM bhoga kahate haiM jaise - bhojana aadi| bhoga ke vividha sAdhana hote hue bhI jIva jisa karma ke udaya se bhogya vastuoM kA bhoga (sevana) nahIM kara pAtA, use 'bhogAntarAyakarma' kahate haiN| upabhogAntarAya - jo padArtha bAra-bAra bhoge jAeM, unheM upabhoga kahate haiN| jaise-makAna, vastra, AbhUSaNa aadi| upabhoga kI sAmagrI hote hue bhI jisa ke udaya se jIva usa sAmagrI kA upabhoga na kara sake, use 'upabhogAntarAyakarma' kahate haiN| vIryAntarAya - vIrya kA artha hai parAkrama, sAmarthya, puruSArtha / nIroga, zaktizAlI, kAryakSama evaM yuvAvasthA hone para bhI jisa karma ke udaya se jIva alpaprANa, mandotsAha, Alasya, daurbalya ke kAraNa kAryavizeSa meM parAkrama na kara sake, zakti sAmarthya kA upayoga na kara sake, use vIryAntarAyakarma kahate haiN| ____ isa prakAra AThoM karmoM ke bheda-prabhedoM kA varNana sU. 1687 se 1696 taka hai| karmaprakRtiyoM kI sthiti kI prarUpaNA 1697. NANAvaraNijassa NaM bhaMte! kammassa kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; tiNNi ya bAsasahassAI abAhA, abAhUNiyA kammaThitI kmmnnisego| [1697 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai? - [1697 u.] gautama! (usakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIsa koDA - koDI sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA he| sampUrNa karmasthiti (kAla) meM se abAdhAkAla ko kama karane para (zeSa kala) karmaniSeka kA kAla hai| 1698. [1] niddApaMcayassa NaM bhaMte! kammassa kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; tiNNi ya vAsasahassAiM abAhA, abAhUNiyA kammaThitI kmmnnisego| 1. (ka) vahI, bhA. 5 pR. 275-76 ___ (kha) karmagrantha, bhA. 1.(maru. vyA.) pR. 151 2. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 151 (kha) prajJApanA (prameyabodhinITIkA), bhA. 5, pR. 277-78 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [1698 -1 pra.] bhagavan! nidrApaMcaka (darzanAvaraNIya) karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1698 - 1 u.] gautama! ( usakI sthiti) jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama, sAgaropama ke 3/7 bhAga kI hai aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai tathA (sampUrNa) karmasthiti (kAla) meM se abAdhAkAla ko kama karane para (zeSa) karmaniSekakAla hai| [ 2 ] daMsaNacaukkassa NaM bhaMte! kammassa kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? gomA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; tiNNi ya bAsasahassAiM abAhA 0 / [1698-2 pra.] bhagavan! darzanacatuSka (darzanAvaraNIya) karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1698-2 u.] gautama! ( usakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| (niSekakAla pUrvavat hai / ) 1699. [ 1 ] sAtAveyaNijjassa iriyAvahiyabaMdhagaM paDucca ajahaNNamaNukko seNaM do samayA, saMparAiyabaMdhagaM paDucca jahaNNeNaM bArasa muhuttA, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo; paNNarasa ya vAsasayAI abAhA0 / [41 [1699-1] sAtAvedanIyakarma kI sthiti IryApathika bandhaka kI apekSA jaghanya - utkRSTa-bhedarahita do samaya kI hai tathA sAmparAyika bandhaka kI apekSA jaghanya bAraha muhUrta kI aura utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| (niSekakAla pUrvavat hai / ) [ 2 ] asAyAveyaNijjassa jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; tiNNi ya vAsasahassAiM abAhA0 / [1699-2] asAtAvedanIyakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga kI (arthAt 3/7 bhAga kI ) hai aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai (niSekakAla pUrvavat hai ) / 1700. [ 1 ] sammattaveyaNijjassa pucchA / gomA ! jahaNaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaTThi sAgarova mAI sAiregAI | [1700 -1 pra.] bhagavan ! samyaktva - vedanIya (mohanIya) kI sthiti kitane kAla kI hai ? [1700-1 u.] gautama! usakI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama kI hai| [ 2 ] micchattaveyaNijjassa jahaNaNeNaM sAgarovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM sattari koDAkoDIo; satta ya vAsasahassAiM abAhA, abAhUNiyA0 / [1700-2] mithyAtva - vedanIya (mohanIya) kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama eka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [teIsavA~ karmaprakRtipada] sAgaropama kI hai aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA AbAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai tathA karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para (zeSa) karmaniSekakAla hai| [3] sammAmicchattavedaNijassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [1700-3] samyag-mithyAtvavedanIya (mohanIya) karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| .. [4] kasAyabArasagassa jahaNNeNaM sAgarovamassa cattAri sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovamakoDakoDIo; cattAlIsaM vAsasayAI abAhA, jAva nnisego| [1700-4] kaSAyadvAdazaka (Adi ke bAraha kaSAyoM) kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga kI (arthAt 4/7 bhAga kI) hai aura utkRSTa sthiti cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla cAlIsa sau (cAra hajAra) varSa kA hai tathA karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para jo zeSa bace, vaha niSekakAla hai| [5] kohasaMjalaNAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM do mAsA, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; cattAlIsaM vAsasayAI jAva nnisego| [1700-5 pra.] saMjvalana-krodha kI sthiti sambandhI prazna hai| [1700-5 u.] gautama ! (saMjvalana-krodha kI sthiti) jaghanya do mAsa kI hai aura utkRSTa cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla cAlIsa sau varSa (cAra hajAra varSa) kA hai, yAvat niSeka arthAt-karmasthiti (kAla)meM abAdhAkAla kama karane para (zeSa) karmaniSekakAla smjhnaa| [6] mANasaMjalaNAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM mAsaM, ukkoseNaM jahA kohss| [1700-6 pra.] mAna-saMjvalana kI sthiti ke viSaya meM prazna hai| [1700-6 u.] gautama! usakI sthiti jaghanya eka mAsa kI hai aura utkRSTa krodha kI sthiti ke samAna hai| [7] mAyAsaMjalaNAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM addhamAsaM, ukkoseNaM jahA kohss| [1700-7 pra.] mAyA-saMjvalana kI sthiti ke sambandha meM prazna hai| [1700-7 u.] gautama! usakI sthiti jaghanya ardhamAsa kI hai aura utkRSTa sthiti krodha ke barAbara hai| [8] lobhasaMjalaNAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM atomuhuttaM, ukkoseNaM jahA kohss| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [43 [1700-8 pra.] lobha-saMjvalana kI sthiti ke viSaya meM prazna hai| [1700-8 u.] gautama! isakI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti krodha ke samAna, ityAdi puurvvt| [9] itthivedassa NaM0 pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDDhe sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo; paNNarasa ya vAsasayAI abaahaa0| [1700-9 pra.] strIveda kI sthiti-sambandhI prazna hai| [1700-9 u.] gautama! usakI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se DeDha bhAga( 1 // bhAga) kI hai aura utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA AbAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| [10] purisaveyassa NaM0 pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aTTha saMvaccharAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abAhA, jAva nisego| [1700-10 pra.] puruSaveda kI sthiti-sambandhI prazna hai| [1700-10 u.] isakI jaghanya sthiti ATha saMvatsara (varSa) kI hai aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla dasa sau(eka hajAra varSa) kA hai| niSekakAla pUrvavat jaannaa| [11] napuMsagavedassa NaM0 pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa duNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsati vAsasayAI abaahaa0| [1700-11 pra.] napuMsakaveda kI sthiti-sambandhI prazna hai / [1700-11 u.] gautama! isakI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [12] hAsa-ratINaM pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa ekkaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAiM abAhA / [1700-12 pra.] hAsya aura rati kI sthiti ke viSaya meM pRcchA hai| [1700-12 u.] gautama! inakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1/7 bhAga kI hai aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai tathA isakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [teIsavA~ karmaprakRtipada] [13] arai-bhaya-soga-duguMchANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsatiM vAsasayAi abAhA0 / [1700-13 pra.] bhagavan ! arati, bhaya, zoka aura jugupsA (mohanIyakarma) kI sthiti kitane kAla kI hai ? [1700-12 u.] gautama! inakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| inakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| 1701. [1] NeraiyAuyassa NaM. pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuhuttamabbhahiyAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI puvvkoddiitibhaagmbbhhiyaaii| [1701-1 pra.] bhagavan ! narakAyu kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [1700-11 u.] gautama! narakAyu kI jaghanya sthiti antarmuhUrta-adhika dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa karor3a pUrva ke tRtIya bhAga adhika tetIsa sAgaropama kI hai| [2] tirikkhajoNiyAuassa pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvkodditibhaagmbbhhiyaaii| [1701-2 pra.] isI prakAra tiryaJcAyu kI sthiti sambandhI prazna hai| [1701-2 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti antarmuhurta kI hai aura utkRSTa sthiti pUrvakoTi ke tribhAga adhika tIna palyopama kI hai| [3] evaM maNUsAuassa vi| [1701-3] isI prakAra manuSyAyu kI sthiti ke viSaya meM jAnanA caahie| [4] devAuassa jahA NeraiyAuassa Thiti tti| [1701-4] devAyu kI sthiti narakAyu kI sthiti ke samAna jAnanI caahie| 1702. [1] NirayagatiNAmae NaM bhaMte ! kammassa0 pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAgA paliovamassa asaMkhejatibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-1 pra.] bhagavan ! narakagati-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1702-1 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama ke 27 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [2] tiriyagatiNAmae jahA NapuMsagavedassa (su. 1700 [11]) / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [ 45 [1702-2] tiryaJcagati-nAmakarma kI sthiti (su. 1700 - 11 meM ullikhita) napuMsakaveda kI sthiti ke samAna hai| [3] maNuyagatiNAmae pucchA / goyamA! jahaNeNaM sAgarovamassa divaDDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo; paNNarasa ya vAsasayAiM abAhA0 / [1702-3 pra.] bhagavan ! manuSyagati-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? 7 [ 1702 - 3 u.] goyamA ! isakI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1" bhAga kI hai aura utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai 1 [ 4 ] devagatiNAmae NaM0 pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa ekkaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM jahA purisaveyassa (su. 1700 [10] ) [1702-4 pra.] bhagavan ! devagati nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1702-4 u.] goyamA ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama ke 1/7 bhAga kI hai utkRSTa sthiti ( 1700 - 10 meM ullikhita) puruSaveda kI sthiti ke tulya hai / [5] egiMdiyajAiNAmae pucchA / goyamA ! jahaNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-5 pra.] ekendriya jAti - nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM prazna hai 1 [1702-5 u.] goyamA ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [karmasthiti meM se abAdhAkAla kama isakA niSekakAla hai ] / [6] beiMdiyajAtiNAmae NaM0 pucchaa| goyamA ! jahaNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; aTThArasa ya vAsasayAI abAhA0 / [ 1702-6 pra.] dvIndriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM prazna hai / [1702-6 u.] goyamA ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 veM bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| [karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma-niSeka-kAla hai / ] Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] [7] teiMdayajAiNAmae NaM jahaNNeNaM evaM ceva, ukkoseNaM, aThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; aTThArasa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-7 pra.] trIndriya-jAti-nAmakarma kI sthiti-sambandhI pRcchA hai| [1702-7 u.] isakI jaghanya sthiti pUrvavat hai| utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| [8] cauridiyajAiNAmae NaM0 pucchaa| jahaNNeNaM sAgarovamassa nava paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; aTThArasa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-8 pra.] caturindriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ke sambandha meM prazna hai| [1702-8 u.] gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 bhAga . kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| [9] paMceMdiyajAiNAmae NaM0 pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliomassa asaMkhejabhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abaahaa0|| [1702-9 pra.] bhagavan ! paMcendriya-jAti-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? - . [1702-9 u.] gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [10] orAliyasarIraNAmae vi evaM cev| [1702-10] audArika-zarIra-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra samajhanI caahie| [11] veuvviyasarIraNAmae NaM bhaMte !0 pucchaa| goyamA !jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-11 pra.] bhagavan ! vaikriya-zarIra-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1702-11 u.] gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke 27 . bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau varSa kA hai| [12] AhAragasarIraNAmae jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo; ukkoseNa vi aNtosaagrovmkoddaakoddiio| [1702-12] AhAraka-zarIra-nAmakarma kI jaghanya sthiti anta:sAgaropama koDAkoDI kI hai aura utkRSTa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [47 sthiti bhI antaH sAgaropama koDAkoDI kI hai| [13] teyA-kammasarIraNAmae jahaNNeNaM [ sAgarovamassa ] doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsaM ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-13] taijasa aura kArmaNa-zarIra-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai tathA utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| inakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [14] orAliya-veuvviya-AhAragasarIraMgovaMgaNAmae tiNNi vi evaM cev| ___ [1702-14] audArikazarIrAMgopAMga, vaikriyazarIrAMgopAMga ora AhArakazarIrAMgopAMga, ina tInoM nAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra (pUvarvat) hai| [15] sarIrabaMdhaNaNAmae vi paMcaNha vi evaM cev| [1702-15] pAMcoM zarIrabandhana-nAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra hai| - [16] sarIrasaMghAyaNAmae paMcaNha vi jahA sarIraNAmae (su. 1702 [10-13 ]) kammassa Thiti tti| [1702-16] pAMcoM zarIrasaMghAta-nAmakarmoM kI sthiti (sU. 1702-10-13 meM ullikhita) zarIra-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai| [17] vairosabhaNArAyasaMghayaNaNAmae jahA ratiNAmae (su. 1700 [12]) / __ [1702-17] vajraRSabhanArAcasaMhanana-nAmakarma kI sthiti (sU. 1700-12 meM ullikhita) rati-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai| [18] usabhaNArAyasaMghayaNaNAmae pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa cha paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM bArasa sAgarovamakoDAkoDIo; bArasa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-18 pra.] bhagavan! RSabhanArAcasaMhanana-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [1702-18 u.] gautama! isa kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 6/35 bhAga kI hai aura utkRSTa bAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai tathA isakA abAdhAkAla bAraha sau varSa kA he / . [19] NArAyasaMghayaNaNAmae jahaNNeNaM sAgarovamassa satta paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM coisa sAgarovamakoDAkoDIo; coddasa ya vAsasayAI abaahaa0| . [1702-19] nArAcasaMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 7/35 sAgaropama kI hai tathA utkRSTa sthiti caudaha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla caudaha sau varSa kA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] [20] addhaNArAyasaMghayaNaNAmassa jahaNNeNaM sAgarovamassa aTTha paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM solasa ca vAsasayAI abaahaa0| / [1702-20] arddhanArAcasaMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 8/35 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti solaha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla solaha sau varSa kA hai| [21] khIliyAsaMghayaNe NaM0 pucchaa| ___ goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; aTThArasa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-21 pra.] kIlikAsaMhanana-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM prazna hai| [1702-21 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| [22] sevaTTasaMghayaNaNAmassa pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovabhassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-22 pra.] sevArtasaMhanana-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM pRcchA hai / [1702-22 u.] gautama! jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 27 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [23 ] evaM jahA saMghayaNaNAmae cha bhaNiyA evaM saMThANA vi cha bhaanniyvvaa| [1702-23] jisa prakAra chaha saMhanananAmakarmoM kI sthiti kahI, usI prakAra chaha saMsthAnanAmakarmoM kI bhI sthiti kahanI caahie| [24] sukkilavaNNanAmae pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAiM abaahaa0| [1702-24 pra.] zuklavarNa-nAmakarma kI sthiti-sambandhI prazna hai| __ [1702-24 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 17 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| [25] hAliddavaNNaNAmae pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa paMca aTThAvIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] ukkoseNaM addhaterasa sAgarovamakoDAkoDIo; addhaterasa ya vAsasayAiM abAhA0 / [ 1702 - 25 pra.] pIta (hAridra) varNa - nAmakarma kI sthiti ke 'sambandha meM pRcchA hai| [ 1702 - 25 u. ] gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 5/28 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti sAr3he bAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla sAr3he bAraha sau varSa kA hai| [ 26 ] lohiyavaNNaNAmae NaM0 pucchA / 1 goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa cha aTThAvIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo; paNNarasa ya vAsasayAiM abAhA0 / [49 [1702-26 pra.] bhagavan ! rakta (lohita) varNa - nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [ 1702 - 26 u. ] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke usaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 6/28 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| [ 27 ] NIlavaNNaNAmae pucchA / . goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa satta aTThAvIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNayA, ukkoseNaM addhaTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; addhadvArasa ya vAsasayAiM abAhA0 / [1702-27 pra.] nIlavarNa - nAmakarma kI sthiti-viSayaka prazna hai| [ 1702-27 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 7/28 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti sAr3he sattaraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla sAr3he sattaraha sau varSa kA hai| [ 28 ] kAlavaNNaNAmae jahA sevaTTasaMghayaNassa (su. 1702 [22]) / [1702-28] kRSNavarNa - nAmakarma kI sthiti (sU. 1702 - 22 meM ullikhita) sevArttasaMhanananAmakarma kI sthiti ke samAna hai| [29] subbhigaMdhaNAmae pucchA / goyamA ! jahA sukkilavaNNaNAmassa (su. 1702 [24]) / [1702-29 pra.] surabhigandha-nAmakarma kI sthiti-sambandhI prazna hai / [1702-29 u.] gautama ! isakI sthiti (sU. 1702 - 24 meM ullikhita) zuklavarNa - nAmakarma kI sthiti ke samAna hai| [30] dubbhigaMdhaNAmae jahA sevaTThasaMghayaNassa / [1702-30] durabhigandha-nAmakarma kI sthiti sevArttasaMhanana nAmakarma (kI sthiti) ke samAna ( jAnanA caahie|) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [teIsavA~ karmaprakRtipada] [31] rasANaM mahurAdINaM jahA vaNNANaM bhaNiyaM (su. 1702[ 24-28 ]) taheva parivADIe bhANiyavvaM / [1702-31] madhura Adi rasoM kI sthiti kA kathana (sU. 1702-24-28 meM ullikhita) vargoM kI sthiti ke samAna usI krama (paripATI) se kahanA cAhie / [32] phAsA je apasatthA tesiM jahA sevaTTassa, je pasatthA tesiM jahA sukkilavaNNaNAmassa (su. 1702 [24]) / [1702-32] jo aprazasta sparza haiM, unakI sthiti sevArtasaMhanana kI sthiti ke samAna tathA prazasta sparza haiM, unakI sthiti (sU. 1702824meM ullikhita) zuklavarNa-nAmakarma kI sthiti ke samAna kahanI caahie| [33] agurulahuNAmae jahA sevttttss| [1702-33] agurulaghu-nAmakarma kI sthiti sevArtasaMhanana kI sthiti ke samAna jAnanA caahiye| [34] evaM uvaghAyaNAmae vi| [1702-34] isI prakAra upaghAta-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [35] parAghAyaNAmae vi evaM cev| [1702-35] parAghAta-nAmakarma kI sthiti ke viSaya me bhI isI prakAra hai| [36] NirayANupugviNAmae pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-36 pra.] narakAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti sambandhI pRcchA hai / [1702-36 u.] gautama! jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai tathA utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| bIsa sau (do hajAra) varSa kA isakA abAdhAkAla hai| [37] tiriyANupuvvIe pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa do sattabhagA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAI abaahaa0| [1702-37 pra.] bhagavan! tiryaJcAnupUrvI kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1702-37 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| [38] maNuyANupuviNAmae NaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNa UNagaM, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo; paNNarasa ya vAsasayAI abaahaa0| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [51 [1702-38 pra.] manuSyAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM prazna hai| [1702-38 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ?" bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| [39] devANupugviNAmae pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-39 pra.] bhagavan ! devAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1702-39 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke 1/7 bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| [40] ussAsaNAmae pucchA / goyamA! jahA tiriyANupuvvIe / [1702-40 pra.] bhagavan ! ucchvAsa-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [1702-40 u.] gautama! isakI sthiti tiryaJcAnupUrvI (sU. 1702-37 meM ukta) ke samAna hai / [41] AyavaNAmae vi evaM ceva, ujjovaNAmae vi| [1702-41] isI prakAra Atapa-nAmakarma kI bhI aura tathaiva udyota-nAmakarma kI bhI sthiti jAnanI caahie| [42] pasatthavihAyagatiNAmae pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM sAgarovamassa sattabhAgaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abaahaa| [1702-42 pra.] prazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti ke viSaya me prazna hai| [1702-42 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1/7 bhAga kI aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| dasa sau (eka hajAra) varSa kA isakA abAdhAkAla hai| [43 ] apasatthavihAyagatiNAmassa pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; vIsa ya vAsasayAiM abaahaa0| [1702-43 pra.] aprazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti viSayaka prazna hai| [1702-43 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga kI hai tathA utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [44] tasaNAmae thAvaraNAmae ya evaM cev| [1702-44] trasa-nAmakarma aura sthAvara-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra jAnanI caahie| [45] suhumaNAmae pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsatibhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo; aTThArasa ya vAsasayAiM abaahaa0| [1702-45 pra.] sUkSma-nAmakarma kI sthiti-sambandhI prazna hai / [1702-45 u.] gautama! isakI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 bhAga kI aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| [46 ] bAdaraNAmae jahA apasatthavihAyagatiNAmassa (su. 1702 [ 43]) / [1702-46] bAdara-nAmakarma kI sthiti (sU. 1702-43 meM ullikhita) aprazasta vihAyogati kI sthiti ke samAna jAnanA caahie| [47] evaM pajattagaNAmae vi| apajjattagaNAmae jahA suhumaNAmassa (su. 1702 [45]) / [1702-47] isI prakAra paryApta-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM jAnanA caahie| aparyApta-nAmakarma kI sthiti (sU. 1702-45 meM ukta) sUkSma-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai| [48 ] patteyasarIraNAmae vi do sttbhaagaa| sAhAraNasarIraNAmae jahA suhumss| [1702-48] pratyekazarIra-nAmakarma kI sthiti bhI 27 bhAga kI hai| sAdhAraNazarIra-nAmakarma kI sthiti sUkSmazarIra-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai / [49] thiraNAmae egaM sttbhaagN| athiraNAmae do| [1702-49] sthira-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI hai tathA asthira -nAmakarma kI sthiti 2/7 bhAga kI [50 ] subhaNAmae ego| asubhaNAmae do| [1702-50] zubha-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI aura azubha-nAmakarma kI sthiti 2/7 bhAga kI samajhanI caahie| [51] subhagaNAmae ego| dUbhagaNAmae do| [1702-51] subhaga-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI aura durbhaganAmakarma kI sthiti 2/7 bhAga kI hai| [52] sUsaraNAmae ego| dUsaraNAmae do| [1702-52] susvara-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI aura duHsvara-nAmakarma kI sthiti 27 bhAga kI hotI hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] 5 [ 53 [ 53 ] AejjaNAmae ego / aNAejjaNAmae do / [1702-53] Adeya-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI aura anAdeya- nAmakarma kI 2/7 bhAga kI hotI hai| [ 54 ] jasokittiNAmae jahaNaNeNaM aTTha muhuttA, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abAhA0 / [1702-54] yazaHkIrti - nAmakarma kI sthiti jaghanya ATha muhUrta kI aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hotA hai| [ 55 ] ajasAkittiNAmae pucchA / goyamA ! jahA apasatthavihAyagatiNAmassa (su. 1702 [ 43] ) / [ 1702-55 pra.] bhagavan! ayazaH kIrti-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [ 1702-55 u.] gautama ! (sU. 1702 - 43 meM ullikhita) aprazastavihAyogati nAmakarma kI sthiti ke samAna isakI (jaghanya aura utkRSTa) sthiti jAnanI caahie| [ 56 ] evaM NimmANaNAmae vi / [1702-56] isI prakAra nirmANa-nAmakarma kI sthiti ke viSaya meM bhI ( jAnanA caahie|) [ 57 ] titthaMgaraNAmae NaM0 pucchA / goyamA ! jahaNaNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNa vi aMtosAgarovamakoDAkoDIo / [ 1702-57 pra.] bhagavan ! tIrthaMkaranAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [1702-57 u.] gautama! isakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antaHkoDAkoDI sAgaropama kI kahI gaI hai| [ 58 ]. evaM jattha ego sattabhAgo tattha ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDI dasa yA vAsasayAI abAhA / jattha do sattabhAgA tattha ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo vIsa ya vAsasayAiM abAhA0 / [1702-58]jahA~ (jaghanya sthiti sAgaropama ke) 1/7 bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla dasa sau ( eka hajAra) varSa kA ( samajhanA cAhie) evaM jahA~ ( jaghanya sthiti sAgaropama ke) 2/7 bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA (samajhanA cAhie / ) 1703. [ 1 ] uccAgoyassa pucchA / goyamA! jahaNeNaM aTThamuhuttA, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abAhA0 / [1703-1 pra.] bhagavan! uccagotrakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [1703-1 u.] gautama! isakI sthiti jaghanya ATha muhUrta kI aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgarApama kI hai tathA isakA abAdhAkAla dasa sau varSa kA hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [2] NIyAgoyassa pucchaa| gomA ! jahA apasatthavihAyagatiNAmassa / [1703-2pra.] bhagavan ! nIcagotrakarma kI sthiti sambandhI prazna hai / [ 1703 - 2u.] gautama! aprazastavihAyogati nAmakarma kI sthiti ke samAna isakI sthiti hai / 1704. aMtarAiyassa NaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNi ya vAsasahassAI abAhA, abAhUNiyA kammaThitI kammaNisege / [1704 pra.] bhagavan! a~ntarAyakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [ 1704 u.] gautama! isakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama hai tathA isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai evaM abAdhAkAla kama karane para zeSa karmasthiti karmaniSekakAla hai| [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] - vivecana prastuta prakaraNa ke (sU. 1697 se 1704 taka) meM jJAnAvaraNIya se lekara antarAyakarma taka (uttarakarmaprakRtiyoM sahita) kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI apRSTa prazna ke vyAkhyAna ke rUpa meM ina saba karmoM ke abAdhAkAla tathA niSekakAla ke viSaya meM bhI kahA gayA hai| sthiti jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM aura unake bheda-prabheda sahita sabhI karmoM ke adhikatama aura nyUnatama samaya taka AtmA ke sAtha rahane ke kAla ko sthiti kahate haiN| ise hI karmasAhitya meM sthitibandha kahA jAtA hai| -- karma kI utkRSTa sthiti ko karmarUpatAvasthAnarUpa sthiti kahate haiM / abAdhAkAla - * karma baMdhate hI apanA phala denA prArambha nahI kara dete, ve kucha samaya taka aise hI paDe rahate haiN| ataH karma baMdhane ke bAda amuka samaya taka kisI prakAra ke phala na dene kI (phalahIna ) avasthA ko abAdhAkAla kahate haiN| niSekakAla bandhasamaya se lekara abAdhAkAla pUrNa hone taka jIva ko vaha baddha karma koI bAdhA nahIM pahu~cAtA, kyoMki isa kAla meM usake karmadalikoM kA niSeMka nahIM hotA, ataH karma kI utkRSTa sthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para jitane kAla kI utkRSTa sthiti rahatI hai, vaha usake karmaniSeka kA (karmadalika- niSekarUpa) kAla arthAt - anubhavayogyasthiti kA kAla kahate haiM / sAtha meM diye rekhAcitra meM pratyeka karma kI jaghanya - utkRSTa sthiti evaM abAdhAkAla va niSekakAla kA aMkana hai / rekhAcitra ( prArUpa) isa prakAra hai 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha -TippaNayukta) bhA. 1, pR. 371 se 377 taka 2. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 336-337 (kha) karmagrantha bhAga 1, pR. 64-65 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama karmaprakRti kA nAma 1 jJAnAvaraNIya (paMcavidha ) 2 darzanAvaraNIya nidrApaMcaka 3 darzanAvaraNIya darzanacatuSka 4 sAtAvedanIyakarma IryApathikApekSA se | sAmparAyika bandhaka kI apekSA se asAtAvedanIya karma 6 samyaktvavedanIya (mohanIya) 7 mithyAtvavedanIya (mohanIya) 8 samyagmithyAtvavedanIya (mohanIya) 9 kapAya - dvAdazaka (prArambha ke 12 kapAya) anantA, apratyA pratyA, 10 saMjvalanakrodha (mohanIya) 11 saMjvalanamAna (mohanIya) 12 saMjvalanamAyA (mohanIya) jaghanya sthiti antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 3/7 bhAga antarmuhUrta do samaya bAraha muhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 3/7 bhAga antamuhUrta palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama 1/7 sAgaropama antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 4/7 bhAga do mAsa eka mAsa arddhamAsa utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama 30 koDAphoDI sAgaropama 30 koDAkoDI sAgaropama do samaya 15 koDAkoDI sAgaropama 30 koDAkoDI sAgaropama kucha adhika 66 sAgaropama 70 koDAkoDI sAgaropama antarmuhUrta 40 koDAkoDI sAgaropama 40 koDAkoDI sAgaropama 40 koDAkoDI sAgaropama 40 koDAkoDI sAgaropama abAdhAkAla niSekakAla 3 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM hajAra varSa kama 3 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama 2 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama 1500 varSa 3000 varSa 7000 varSa 4000 varSa 4000 varSa 4000 varSa 4000 varSa utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama utkRSTa sthiti meM tIna hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 7 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 4 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 4 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 4 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 4 hajAra varSa kama [ prajJApanAsUtra ] [44 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 saMjvalanalobha (mohanIya) antarmuhUrta 56] . 14 strIveda (mohanIya) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga km| sAgaropama kA " bhAga 8 varSa kI 15 puruSaveda (mohanIya) 16 napuMsakaveda (mohanIya). palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga 17-18 hAsya aura rati (mohanIya) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 17 bhAga 19-22 arati, bhaya, zoka, jugupsA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga 23 nArakAyu antarmuhUrta adhika 10 hajAra varpa 40 koDAkoDI sAgaropama 4000 varSa utkRSTa sthiti meM 4 . hajAra varSa kama 15 koDAkoDI sAgaropama 1500 varSa utkRSTa sthiti me 1500 varSa kama 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM se 1000 varSa kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama karoDa pUrva ke tRtIya bhAga adhika 33 sAgaropama karoDa pUrva kA tIsarA bhAga adhika 3 palyopama karoDa pUrva kA tIsarA . bhAga adhika 3 palyopama karoDa pUrva ke tRtIya bhAga adhika 33 sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 15 koDAkoDI sAgaropama1500 varSa utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama 24 tiyaJcAyu antarmuhUrta 25 manuSyAyu antarmuhUrta 26 devAyu antarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa 27 narakagatinAma 28 tiryaMcagatinAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrAsAgaropama kA 2/7 bhAga . palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 20 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA "bhAga 29 manuSyagatinAma [teIsavA~ karmaprakRtipada] Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 devagatinAma 10 koDAkoDI sAgaropama 31 ekendriyajAtinAma [prajJApanAsUtra] 20 koDAkoDI sAgaropama 32 dvIndriyajAtinAma 18 koDAkoDI sAgaropama 33 trIndriyajAtinAma palyopama keasaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhaag| palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga 18 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 1800 varSa utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama 1800 varSa utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama 1800 varSa utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varpa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 34 caturindriyajAtinAma 18 koDAkoDI sAgaropama 35 paMcendriyajAtinAma 20 koDAkoDI sAgaropama 36 odArikazarIranAma 20 koDAkoDI sAgaropama 37 vaikriyazarIranAma 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama antaHkoDAkoDIsAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 38 AhArakazarIranAma 39-40 taijasazarIranAma kArmaNazarIranAma 41 audArikazarIrAMgopAMganAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama kA 2/7 bhAga anta:koDA-koDI sAgaropama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga | pUrvavat 2000 varSa 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa 42 vaikriyazarIrAMgopAMganAma utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varpa kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa 43 AhArakazarIrAMgopAMganAma pUrvavat 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44-48 paMcazarIravandhananAma 49-53 paMcazarIrasaMghAtanAma 54 vajjaRSabhanArAcasaMhanananAma 55 RSabhanArAcasaMhanananAma 56 nArAcasaMhanananAma 57 arddhanArAcasaMhanananAma 58 kIlikAsaMhanananAma 59 sevArtasaMhanananAma 60-65 chaha prakAra ke saMsthAna nAma 66 zuklavarNanAma 67 pItavarNanAma 68 raktavarNanAma 69 nIlavarNanAma 70 kRSNavarNanAma pUrvavat zarIranAmakarma ke samAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 6 / 35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 7/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 8/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga chaha saMhanananAmakarma ke samAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhya bhAga kama sAgaropama kA 5 / 28 bhAga palyopama ke asaMkhya bhAga kama sAgaropama kA 6/28 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/28 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga 20 koDAkoDI sAgaropama zarIranAmakarmavat 10 koDAkoDI sAgaropama 12 koDAkoDI sAgaropama 14 koDAkoDI sAgaropama 16 koDAkoDI sAgaropama 18 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAphoDI sAgaropama 20 koDAphoDI sAgaropama 10 koDAkoDI sAgaropama 12 // koDAkoDI sAgaropama 15 koDAkoDI sAgaropama 17 // koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa pUrvavat 1000 varSa 1200 varSa 1400 varSa 1600 varSa 1800 varSa 2000 varSa paTsaMhananavat 1000 varSa 1250 varSa 1500 varSa 1750 varSa 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama pUrvavat utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1200 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1400 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1600 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama paTsaMhanana ke samAna utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 1250 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1750 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 58] [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varpa [prajJApanAsUtra] . 20 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama paMcavarNavat 2000 varpa zuklAdi paMcavarNavat paMcavarNavat sevArtasaMhananavat sevArtavat sevArtavat zuklavarNavat zuklavarNavat zuklavarNavat 71 surabhigandhanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga 72 durabhigandhanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga 73-77 madhura Adi pAMca rasa nAma zuklavarNa Adi pAMca varSoM kI sthiti ke samAna 78-81 aprazasta sparza cAra (karkaza sevArtasaMhanana ke samAna guru, rUkSa, zIta ) 82-85 prazasta sparza cAra (mRdu, laghu, zuklavarNanAmakarma kI sthiti ke samAna snigdha,uSNa) 86 agurulaghunAma sevArtasaMhanana ke samAna 87 upaghAtanAma sevArtasaMhanana ke samAna 88 parAghAtanAma sevArtasaMhanana ke samAna 89 narakAnupUrvInAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA 2/7 bhaag| 90 tiryacAnupUrvInAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga 91 manuSyAnupUrvInAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 17 bhAga 92 devAnupUrvInAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahastrasAgaropama kA 10 bhAga 93 ucchvAsanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 27 bhAga 94 AtapanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga 95 udyotanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga sevArtavat sevArtavat sevArtavat 20 koDAkoDI sAgaropama sevArtavat 20 koDAkoDI sAgaropama 15 koDAkoDI sAgaropama sevArtavat sevArtavat sevArtavat sevArtavat sevArtavat 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 1500 varSa utkRSTa sthiti meM 1500 varpa kama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama 10 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama [59 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 prazastavihAyogatinAma 97 aprazastavihAyogatinAma 98 trasanAma 99 sthAvaranAma 100 sUkSmanAma 101 bAdaranAma 102 paryAptanAma 103 aparyAptanAma 104 sAdhAraNazarIranAma 105 pratyekazarIranAma 106 asthiranAma 107 sthiranAma 108 zubhanAma 109 subhaganAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9 / 35 bhAga aprazastavihAyogati kI sthiti ke samAna bAdara ke samAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga 10 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa 20 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 18 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama bAdaravat 18 koDAkoDI sAgaropama 18 koDAkoDI sAgaropama 20 koDAkoDI sAgaropama 20 koThAkoDI sAgaropama 10 koDAphoDI sAgaropama 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa 10 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa 2000 varSa 1800 varSa 2000 varSa bAdaravat 1800 varSa 1800 varSa 2000 varSa 2000 varSa 1000 varSa 1000 varSa 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama bAdaravat utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama 60] [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 susvaranAma 111 AdeyanAma [prajJApanAsUtra] 112 yaza:kIrtinAma 113 azubhanAma 114 durbhaganAma 115 duHsvaranAma 116 anAdeyanAma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 17 bhAga 1000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama . 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 1/7 bhAga 1000 varSa kama ATha muhUrta 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama . 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 2/7 bhAga 2000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 27 bhAga 2000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama / 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 2/7 bhAga 2000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 2/7 bhAga 2000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 27 bhAga 2000 varSa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 27 bhAga 2000 varpa kama anta:koDAkoDI sAgaropama anta:koDAkoDI sAgaropama - ATha muhUrta 10 koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varpa kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM sAgaropama kA 20 bhAga 2000 varSa kama antarmuhUrta 30 koDAkoDI sAgaropama 3000 varSa utkRSTa sthiti meM 3000 varSa kama 117 ayaza:kIrtinAma 118 nirmANanAma 119 tIrthakaranAma 120 uccagotra 121 nIcagotra 122 antarAya 1. (ka) vizepa spaSTIkaraNa ke lie karmagrantha bhA. 5 tathA ThiibaMdho Adi dekheN| 2. (kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 371 se 377 taka [61 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] [teIsavA~ karmaprakRtipada] ekendriya jIvoM meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI baMdhasthiti kI prarUpaNA 1705. egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa kammassa kiM baMdhati ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNNi sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhati? | [1705 pra.] bhagavan ! ekendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? [1705 u.] gautama! ve jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtavayeM bhAga kama sAgaropama ke 3/7 bhAga kA bandha karate haiM aura utkRSTataH pUre sAgaropama ke 3/7 bhAga kA bandha karate hai| 1706. evaM NihApaMcakassa vi daMsaNacaukkassa vi / [1706] isI prakAra nidrApaMcaka aura darzanacatuSka kA (jaghanya aura utkRSTa) bandha bhI jJAnAvaraNIyapaMcaka ke samAna jAnanA cAhie / 1707. [1] egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA sAtAveyaNijassa kammassa kiM baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| [1707-1 pra.] bhagavan ! ekendriya jIva sAtAvedanIyakarma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? [1707-1 u.] gautama! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke " bhAga kA aura utkRSTa pUre sAgaropama ke bhAga kA bandha karate haiN| 1707. [2] asAyAveyaNijassa jahA NANAvaraNijassa (su. 1705) / [1707-2] asAtAvedanIya kA (jaghanya aura utkRSTa) bandha jJAnAvaraNIya ke samAna jAnanA caahie| 1708. [1] egidiyA NaM bhaMte! jIvA sammattaveyaNijassa kammassa kiM baMdhaMti ? goyamA! Natthi kiMci bNdhNti| [1708-1 pra.] bhagavan! ekendriya jIva samyaktvavedanIya (mohanIya) karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? [1708-2 u.] gautama! ve kisI bhI kAla kA baMdha nahIM karate - bandha karate hI nahIM haiM / [2] egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA micchattaveyaNijassa kammassa kiM baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM baMdhati / [1708-2 pra.] bhagavan! ekendriya jIva mithyAtvavedanIya (mohanIya) karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? __ [1708-2 u.] gautama! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama kAla kA bAMdhate haiM aura utkRSTa eka paripUrNa sAgaropama kA bAMdhate haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [63 [3] egidiyA NaM bhaMte! sammAmicchattaveyaNijassa (kammassa) kiM baMdhaMti ? goyamA! Natthi kici baMdhaMti ? [1708-3 pra.] bhagavan! ekendriya jIva samyagmithyAtvavedanIya (mohanIya-karma) kitane kAla taka kA bAMdhate haiM ? [1708-3 u.] gautama! ve kisI kAla kA nahIM bAMdhate / [4] egiMdiyA NaM bhaMte! kasAyabArasagassa kiM baMdhaMti ? goyamA? jahaNNeNaM sAgarovamassa cattAri sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhati / [1708-4 pra.] bhagavan! ekendriya jIva kaSAyadvAdazaka kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? [1708-4 u.] gautama ! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 4/7 bhAga aura utkRSTa vahI paripUrNa bAMdhate haiN| [5] evaM kohasaMjalaNAe vi jAva lobhasaMjalaNAe vi / [1708-5] isI prakAra yAvat saMjvalana krodha se lekara yAvat saMjvalana lobha taka bAMdhate haiM / [6] itthiveyassa jahA sAyAveyaNijassa (su. 1707 [1]) / [1708-6] strIveda kA bandhakAla sAtAvedanIya (sU. 1707-1 meM ukta) ke bandhakAla ke samAna jaannaa| [7] egiMdiyA purisavedassa kammassa jahaNNeNaM sAgarovamassaM ekaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| [1708-7] ekendriya jIva jaghanyataH puruSavedakarma kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/5 bhAga bAMdhate haiM aura utkRSTataH vahI 1/7 bhAga pUrA bAMdhate haiN| [8] egiMdiyA NapuMsagavedassa kammassa jahaNNeNaM sAgarovamassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhNti| [1708-8] ekendriya jIva napuMsakavedakarma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1/7 bhAga bAMdhate haiM aura utkRSTa vahI 2/7 bhAga paripUrNa bA~dhate haiN| [9] hAsa-ratIe jahA purisaveyassa (su. 1708 [7]) / [1708-9] hAsya aura rati kA bandhakAla puruSaveda (sU. 1708-7 meM ukta) ke samAna jaannaa| [10] arati-bhaya-soga-duguMchAe jahA NapuMsagaveyassa (su. 1708 [8]) / [1708-10]arati, bhaya, zoka, aura jugupsA kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA caahie| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] 1709. raiyAua - devAua - NirayagatiNAma- devagatiNAma - veDavviyasarIraNAma- AhAraga- sarIraNAmaraiyANupuvviNAma- devANupuvviNAma- titthagaraNAma eyANi payANi Na baMdhaMti / 64 ] [1709] narakAyu, devAyu, narakagatinAma, devagatinAma, vaikriyaMzarIranAma, AhArakazarIranAma, narakAnupUrvInAma, devAnupUrvInAma, tIrthakaranAma, ina nau padoM ko ekendriya jIva nahIM bAMdhate / 1710. tirikkhajoNiyAuassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI sattahiM vAsasahassehi vAsasahassatibhAgeNa ya ahiyaM baMdhaMti / evaM maNussAuassa vi| [1710] ekendriya jIva tiryaJcAyu kA jaghanya antamuhUrta kA, utkRSTa sAta hajAra tathA eka hajAra varSa kA tRtIya bhAga adhika karoDa pUrva kA bandha karate haiM / manuSyAyu kA bandha bhI isI prakAra samajhanA cAhie / 1711. [ 1 ] tiriyagatiNAmae jahA NapuMsagavedassa (su. 1708 [8] ) / maNuyagatiNAmae jahA sAtAvedaNijjassa (su. 1707 [1] ) / [1711-1] tiryaJcagatinAma kA bandhakAla (sU. 1708-8 meM ukta) napuMsakaveda ke samAna hai tathA manuSyagatinAma kA bandhakAla (sU. 1707 - 1 meM ukta) sAtAvedanIya ke samAna hai| [ 2 ] egiMdiyajAiNAmae paMceMdiyajAiNAmae ya jahA NapuMsagavedassa / beiMdiya-teiMdiya-jAtiNAmae jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsatibhAge paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNe baMdhaMti / caDariMdiyanAmae vi jahaNaNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsatibhAge paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti / [1711-2] ekendriyajAti - nAma aura paMcendriyajAti - nAma kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA cAhie tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti-nAma kA baMdha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 9/35 bhAga bAMdhate haiM aura utkRSTa vahI 9/35 bhAga pUrA bAMdhate haiN| 1712. evaM jattha jahaNNagaM do sattabhAgA tiNNi vA cattAri vA sattabhAgA aTThavIsatibhAgA0 bhavaMti tattha NaM jahaNNeNaM teM ceva paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNgA bhANiyavvA, ukkoseNaM te ceva paDipuNe baMdhaMti / jattha NaM jahaNeNaM ego vA divaDDho vA sattabhAgo tattha jahaNNeNaM taM caiva bhANiyavvaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM baMdhaMti / [1712] jahA~ jaghanyataH 2/7 bhAga, 3/7 bhAga yA 4/7 bhAga athavA 5/28, 9/28 evaM 7/28 bhAga kahe haiM, vahA~ ve hI bhAga jaghanya rUpa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama kahane cAhie aura utkRSTa rUpa meM ve hI bhAga paripUrNa samajhane caahie| isI prakAra jahA~ jaghanya rUpa se 1/7 yA 1" bhAga hai, vahA~ jaghanya rUpa se vahI bhAga kahanA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 [ prajJApanAsUtra ] cAhie aura utkRSTa rUpa se vahI bhAga paripUrNa kahanA cAhie / 1713. jasokitti - uccAgoyANaM jahaNNeNaM sAgarovamassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM baMdhaMti / [1713] yaza: kIrtinAma aura uccagotra kA ekendriya jIva jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1/7 bhAga kA evaM utkRSTataH sAgaropama ke pUrNa 1/7 bhAga kA bandha karate haiN| 1714. aMtarAiyassa NaM bhaMte! 0 pucchA / goyamA ! jahA NANAvaraNijjassa jAva ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti / [1714-1 pra.] bhagavan ! ekendriya jIva antarAyakarma kA bandha kitane kAla kA karate haiM ? [1714-1 u.] gautama ! inakA antarAyakarma kA jaghanya aura utkRSTa bandhakAla jJAnAvaraNIya ke samAna jAnanA caahie| vivecana - isase pUrva sabhI karma-prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti, abAdhAkAla evaM niSekakAla kA pratipAdana kiyA gayA thaa| isa prakaraNa meM ekendriya jIva bandhakoM ko lekara AThoM karmoM kI sthiti kI prarUpaNA kI gaI.. hai| arthAt ekendriya jIvoM ke jJAnAvaraNIyAdi karma kA jo bandha hotA hai, usakI sthiti kitane kAla taka kI hotI hai ?" nimnokta rekhAcitra se ekendriya jIvoM ke jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI jaghanya, utkRSTa sthiti kA AsAnI se jJAna ho jAegA - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] ekendriya jIvoM kI bandhasthiti kA rekhAcitra jaghanya bandhasthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 3/7 bhAga krama karma prakRti kA nAma 1 jJAnAvaraNIya (paMcaka) asAtAvedanIya, nidrApaMcaka, darzanAvaraNacatuSka aMtarAyapaMcaka 2 tiryaJcAyu utkRSTa bandhasthiti pUre sAgaropama kA 3/7 bhAga anrtamuhUrta kI sAta hajAra tathA eka hajAra varSa kA tRtIya bhAga adhika karor3a pUrva kI pUre sAgaropama kA "bhAga 3 sAtAvedanIya, strIveda, manuSyagati, manuSyAnupUrvI samyaktvavedanIya aura mizra vedanIya (mohanIya) karma 5 mithyAtvavedanIya (mohanIya) palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kama sAgaropama kA "bhAga bandha nahIM bandha nahIM pUre sAgaropama kI . 6 kaSAyaSoDazaka (solaha kaSAya) pUre sAgaropama ke 4/7 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama kI palyopama ke asaMkhyataveM bhAga kama sAgaropama ke 4/7 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 17 bhAga kI pUre sAgaropama ke 1/7 bhAga kI pUre sAgaropama ke 9/35 bhAga kI 7 puruSaveda, hAsya, rati, prazasta vihAyogati, sthirAdiSaTka samacaturastra saMsthAna, vaRSabhanArAcasaMhanana, zuklavarNa, surabhigandha, madhurarasa aura uccagotra, yaza:-kIrti dvIndriya-trIndriya-caturindriyaH jAtinAma narakAyu, devAyu, narakagati, devagati, vaikriyazarIra, jAhArakazarIra narakAnupUrvI, devAnu pUrvI, tIrthakaranAmakarma 10 dvitIya saMsthAna, dvitIya saMhanana palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 bhAga kI ina nau padoM kA bandha nahIM bandha nahIM 11 tIsarA saMsthAna, tIsarA saMhanana 12 raktavarNa, kaSAyarasa palyopama ke asaMkhyAtaveM pUre sAgaropama ke 6/35 bhAga kI bhAga kama sAgaropama ke 6/35 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM pUre sAgaropama ke 7/35 bhAga kI bhAga kama sAgaropama ke 7/35 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM pUre sAgaropama ke 6/28 bhAga kI bhAga kama sAgaropama ke 6/28 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM pUre sAgaropama ke 5/28 bhAga kI bhAga kama sAgaropama ke 5/28 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM pUre sAgaropama ke 7/28 bhAga kI bhAga kama sAgaropama ke 7/28 bhAga kI 13 pIlAvarNa, amlarasa 14 nIlavarNa, kaTukarasa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [67 pUre sAgaropama ke 27 bhAga kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 27 bhAga kI 15 napuMsakaveda, bhaya, zoka, jugupsA, arati, tiryaJcadvika, audArikadvika antima saMhanana, kRSNavarNa, tiktarasa, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, prasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, asthirAdiSaTka, sthAvara, Atapa, udhota, aprazasta vihAyogati, nirmANa, ekendriya paMcendriya jAti taijasa, kArmaNa zarIranAma' dvIndriyajIvoM meM karmaprakRtiyoM kI sthitibandha-prarUpaNA 1715. beiMdiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa kammassa kiM baMdhati ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNuvIsAe tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti / [1715 pra.] bhagavan! dvIndriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? [1715 u.] gautama! ve jadhanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama ke 3/7 bhAga (kAla) kA bandha karate haiM aura utkRSTa vahI paripUrNa bAMdhate haiN| 1716. evaM NiddApaMcagassa vi| [1716] isI prakAra nidrApaMcaka (nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styAnagRddhi) kI sthiti ke viSaya meM jAnanA caahie| 1717. evaM jahA egidiyANaM bhaNiyaM tahA beiMdiyANa vi bhANiyavvaM / NavaraM sAgarovamapaNuvIsAe saha bhANiyavvA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, sesaM taM ceva, jattha egiMdiyA Na baMdhaMti tattha ete viNa bNdhNti| [1717] isI prakAra jaise ekendriya jIvoM kI bandhasthiti kA kathana kiyA hai, vaise hI dvIndriya jIvoM kI baMdhasthiti kA kathana karanA caahie| jahA~ (jina prakRtiyoM ko) ekendriya nahIM bAMdhate, vahA~ (una prakRtiyoM ko) ye bhI nahIM bAMdhate haiN| 1718. beiMdiyA NaM bhaMte! jIvA micchattaveyaNijassa kiM baMdhaMti ! goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNuvIsaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 2. (kha) prajJApanAsUtra bhA. 5 (prameyabodhinI TIkA sahita) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [teIsavA~ karmaprakRtipada] paDipuNNaM baMdhati / [1718 pra.] bhagavan! dvIndriya jIva mithyAtvavedanIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? _ [1718 u.] gautama! ve jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTataH vahI paripUrNa bAMdhate haiN| 1719. tirikkhajoNiyAuassa jahaNNeNa aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvakoDi cauhi vAsehi ahiyaM baMdhati / evaM maNuyAuassa vi| 61719] dvIndriya jIva tiryaJcAyu ko jaghanyata: antarmuhurta kI aura utkRSTataH cAra varSa adhika pUrvakoTivarSa kI bAMdhate haiM / isI prakAra manuSyAyu kA kathana bhI kara denA caahie| 1720. sesaM jahA egidiyANaM jAva aNtraaiyss| [1720] zeSa yAvat antarAyakarma taka ekendriyoM ke kathana ke samAna jAnanA caahie| vivecana - dvIndriya jIva jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM kA bandha kitane kAla kA karate haiM ? isa prazna kA samAdhAna yahA~ kiyA gayA hai| nIce likhe rekhAcitra se AsanI se samajha meM A jAegAkarma prakRti kA nAma jaghanya bandhasthiti utkRSTa bandhasthiti jJAnAvaraNIya, nidrApaMcaka palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama 25 sAgaropama ke 3/7 bhAga kI 25 sAgaropama ke 3/7 bhAga kI zeSakarma ekendriya ke samAna bandha-abandha jAnanA mithyAtvamohanIya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pUrNa paccIsa sAgaropama kI kama 25 sAgaropama kI tiryaJcAyu manuSyAyuH antarmuhUrta 4 varSa adhika pUrvakoTI kI nAma gotra antarAyAdi ekendriya ke samAna ekendriyavat' ekendriyoM kI apekSA dvIndriya jIvoM ke baMdhakAla kI vizeSatA - eka vizeSatA yaha hai ki dvIndriya jIvoM kA bandhakAla ekedriya jIvoM se paccIsa guNA adhika hotA hai| jaise - ekendriya ke jJAnAvaraNIyakarma kA jaghanya bandhakAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama ke 3/7 mAga kA hai, jabaki dvIndriya kA jaghanya bandhakAla palyopama ke asaMkhayAtaveM bhAga kama 25 sAgaropama ke 3/7 bhAga kA hai| isa prakAra paccIsa guNA adhika 1. paNNavaNAsuttaM bhAga 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 379 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [69 [prajJApanAsUtra] karake pUrvavat samajha lenA chie| jina karmaprakRtiyoM kA bandha ekendriya jIva nahIM karate, dvIndriya jIva bhI unakA bandha nahIM krte| isa prakAra jisa karma kI jo-jo utkRSTa sthiti pahale kahI gaI hai, usa sthiti kA mohanIyakarma kI utkRSTa sthiti 70 koDAkoDI ke sAtha bhAga karane para jo saMkhyA labdha hotI hai,use paccIsa se guNA karane para jo rAzi Ae usameM se palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama karane para dvIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti kA parimANa A jAtA hai| udAharaNArtha - jJAnAvaraNIya paMcaka Adi ke sAgaropama ke 3/7 bhAga kA paccIsa se guNA kiyA jAya to paccIsa sAgaropama ke 3/7 bhAga hue| arthAt - unakA utkRSTa bandhakAla pUre paccIsa sAgaropama ke 3/7 bhAga hue| yadi palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama kara diyA jAe to unakA jaghanya sthiti bandhakAla huaa| trIndriyajIvoM meM karma prakRtiyoM kI sthiti-bandhaprarUpaNA 1721. teiMdiyA NaM bhaMte!jIvA NANAvaraNijassa ki baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNNAsAe tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| evaM jassa jai bhAgA te tassa sAgarovamapaNNAsAe saha bhaanniyvvaa| [1721 pra.] bhagavan ! trIndriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? [1721 u.] gautama! ve jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama ke 3/7 bhAga kA baMdha karate haiM aura utkRSTa vahI paripUrNa bAMdhate haiM / isa prakAra jisake jitane bhAga haiM, ve unake pacAsa sAgaropama ke sAtha kahane caahie| 1722. teiMdiyA NaM micchattaveyaNijassa kammassa kiM baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNNAsaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM baMdhaMtiH _ [1722 pra.] bhagavan! trIndriya jIva mithyAtva-vedanIya karma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? [1722 u.] gautama! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama kA aura utkRSTa pUre pacAsa sAgaropama kA bandha karate haiN| 1723. tirikkhajoNiyAuassa jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDi solasahiM rAidiehiM rAiMdiyatibhAgeNa ya ahiyaM baMdhaMti / evaM maNussAuyassa vi| - [1723] tiryaJcAyu kA jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa solaha rAtri-divasa tathA rAtri divasa ke tIsare bhAga adhika karor3a pUrva kA bandhakAla hai| isI prakAra manuSyAyu kA bhI bandhakAla hai| 1. prajJApanAsUtra bhA. 5 (prameyabodhinI TIkA) pR. 411-420 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] [teIsavA~ karmaprakRtipada] 1724. sesaM jahA beiMdiyANaM jAva aNtraaiyss| [1724] zeSa yAvat antarAya taka kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke bandhakAla ke samAna jAnanA cAhie / vivecana - trIndriya jIvoM ke bandhakAla kI vizeSatA - trIndriya jIvoM ke bandhakAla kI prarUpaNA bhI isI prakAra kI hai, kintu unakA bandhasthitikAla ekendriya jIvoM kI apekSA 50 guNA adhika hotA hai| caturindriya jIvoM kI karmaprakRtiyoM kI sthitibandha-prarUpaNA 1725. cauridiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa kiM baMdhati ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasayassa tiNNi sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhNti| evaM jassa jai bhAgA te tassa sAgarovamasateNa saha bhaanniyvvaa| [1724 pra.] bhagavan! caturindriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? [1724 u.] gautama! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sau sAgaropama ke 3/7 bhAga kA aura utkRSTa pUre sau sAgaropama ke 307 bhAga kA bandha karate hai| 1726. tirikkhajoNiyAuassa kammassa jahaNNeNaM aMtomuhurta, ukkoseNaM puvvakoDiM dohiM mAsehiM ahiyN| evaM maNussAuassa vi| [1726] tiryaJcAyukarma kA (bandhakAla) jaghanya antamuhurta kA hai aura utkRSTa do mAsa adhika karor3a pUrve kA hai| isI prakAra manuSyAyu kA bandhakAla bhI jAnanA caahie| 1727. sesaM jahA beiNdiyaannN| NavaraM micchattaveyaNijassa jahaNNeNaM sAgarovamasataM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhti| sesaM jahA beiMdiyANaM jAva aNtraaiyss| ___[1727] zeSa yAvat antarAya dvIndriyajIvoM ke bandhakAla ke samAna jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki mithyAtvavedanIya (mohanIya) kA jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sau sAgaropama aura utkRSTa paripUrNa sau sAgaropama kA bandha karate haiN| zeSa kathana antarAya karma taka dvIndriyoM ke samAna hai| vivecana - caturindriya jIvoM ke bandhakAla kI vizeSatA - unakA bandhakAla ekendriyoM kI apekSA sau guNA adhika hotA hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga. 1. pR. 380 (kha) prajJApanAsUtra bhA. 5 (prameyabodhinI TIkA) pR. 420 1. (ka) paNNavaNAsuttaM, bhAga 1, pR. 680 (kha) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA), bhAga 5, pR. 421 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 [prajJApanAsUtra] asaMjJI-paMcendriya jIvoM kI karmaprakRtiyoM kI sthitibandha-prarUpaNA 1728. asaNNI NaM bhaMte! jIvA paMceMdriyA NANAvaraNijassa kammassa ki baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa tiNi sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| evaM so ceva gamo jahA beiNdiyaannN| NavaraM sAgarovamasahasseNa samaM bhANiyavvA jassa jati bhAga tti| [1728 pra.] bhagavan ! asaMjJI-paMcendriya jIva jJAnAvaraNIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? [1728 u.] gautama! ve palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama ke 3/7 bhAga kAla kA aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama ke 3/7 bhAga (kAla) kA bandha karate haiN| isa prakAra dvIndriyoM ke (bandhakAla ke) viSaya meM jo gama (AlApaka) kahA hai, vahI yahA~ jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ asaMjJI paMcendriya jIvoM ke prakaraNa meM jisa karma kA jitanA bhAga ho, usakA utanA hI bhAga sahasrasAgaropama se guNita.kahanA caahie| / 1729. micchattavedaNijassa jahaNNeNaM sAgarevamasahassaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva pddipunnnnN| [1729] ve mithyAtvavedanIyakarma kA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA aura utkRSTa baMdha paripUrNa sahasra sAgaropama kA (karate haiN)| ___1730[1]NeraiyAuassa jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuhuttabbhaiyAI, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM puvvakoDitibhAgabbhaiyaM bNdhti| [1730-1] ve narakAyuSyakarma kA (bandha) jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bandha karate haiN| [2] evaM tirikkhajoNiyAuassa vi| NavaraM jahaNNeNaM aNtomuhuttN| [1730-2] isI prakAra tiryaJcAyu kA bhI utkRSTa bandha pUrvakoTi kA tribhAga adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA, kintu jaghanya antarmuhUrta kA karate haiN| [3] evaM maNussAuassa vi| [1730-3] isI prakAra manuSyAyu ke (bandha ke) viSaya meM samajhanA caahie| [4] devAuassa jahA nneriyaauass| [1730-4] devAyU kA bandha narakAyu ke samAna jAnanA caahie| 1731. [1] asaNNI NaM bhaMte! jIvA paMceMdiyA NirayagatiNAmae kammassa ki baMdhati ? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [teIsavA~ karmaprakRtipada] ___ goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva pddipunnnne| [1731-1 pra.] bhagavan ! asaMjJIpaMcendriya jIva narakagatinAma kA kitane kAla kA bandha karate haiM? [1731-1 u.] gautama! ve palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama (kAla) kA 27 bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama kA 27 bhAga bAMdhate haiN| [2] evaM tiriyagatIe vi| [1731-2] isI prakAra tiryaJcagatinAma ke baMdha ke viSaya meM samajhanA caahie| [3] maNuyagatiNAmae vi evaM cev| NavaraM jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa divaDDhe sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| [1731-3] manuSyagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki isakA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra-sAgaropama ke 1 // bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama ke "bhAga kA karate haiN| [4] evaM devagatiNAmae vi| NavaraM jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva pddipunnnnN| [1731-4] isI prakAra devagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM smjhnaa| kintu vizeSatA yaha hai ki isakA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke 1/7 bhAga kA aura utkRSTa pUre usI (sahasra sAgaropama) ke 1/7 bhAga kA karate haiN| [5] veuvviyasarIraNAmae pucchA / goyamA! jahaNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM do paDipuNNe bNdhNti| [1731:5 pra.] bhagavan ! (asaMjJIpaMcendriya jIva) vaikriyazarIranAma kA bandha kitane kAla kA karate haiM ? [1731-5 u.] gautama! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke 27 bhAga kA aura utkRSTa pUra sahasra sAgaropama ke 2/7 kA karate haiN| 1732. sammatta-sammAmicchatta-AhAragasarIraNAmae titthagaraNAmae ya Na kici baMdhati / [1732] (asaMjJIpaMcendriya jIva) samyaktvamohanIya, samyagmithyAtvamohanIya, AhArakazarIranAmakarma aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha karate hI nahI haiN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [73 1733. avasiDeM jahA beiNdiyaannN| NavaraM jassa jattiyA bhAgA tassa te sAgarovamasahasseNaM saha bhaanniyvvaa| savvesiM ANupuvvIe jAva aNtraaiyss| [1733] zeSa karma prakRtiyoM kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke kathana ke samAna jaannaa| vizeSa yaha hai ki jisake jitane bhAga haiM, ve sahasra sAgaropama ke sAtha kahane caahie| isI prakAra anukrama se yAvat antarAyakarma taka sabhI karmaprakRtiyoM kA yathAyogya (bandhakAla) kahanA caahie| vivecana - dvIndriyoM ke samAna AlApaka, kintu vizeSa antara bhI - dvIndriya jIvoM ke bandhakAla se asaMjJIpaMcendriyoM ke prakaraNa meM vizeSatA yahI hai ki yahAM jaghanya aura utkRSTa bandhakAla ko sahasra sAgaropama se guNita kahanA caahie| jisa karma kA jitanA bhAga hai, usakA utanA hI bhAga yahA~ sahasra sAgaropama se guNita kahanA caahie| saMjJIpaMceMdriya jIvoM meM karma-prakRtiyoM ke sthitibandha kA nirUpaNa 1734. saNNI NaM bhaMte! jIvA paMceMdiyA NANAvaraNijassa kammassa ki baMdhati ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tIsaMsAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya bAsasahassAiM abaahaa| [1734 pra.] bhagavan ! saMjJIpaMcendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? [1734 u.] gautama! ve jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama (kAla kA) bandha karate haiN| inakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| (karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para inakA karmaniSekakAla hai|) 1735. [1] saNNI NaM bhaMte! paMceMdiyA NihApaMcagassa ki baMdhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo; ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abaahaa| [1735-1 pra.] bhagavan ! saMjJIpaMcendriya jIva nidrApaMcakakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? [1735-1 u.] gautama! ve jaghanya antaHkoDAkoDI sAgaropama kA aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kA bandha karate haiN| inakA tIna hajAra varSa kA abAdhAkAla hai, ityAdi puurvvt| [2] daMsaNacaukkassa jahA NANAvaraNijassa / [1735-2] darzanacatuSka kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke bandhakAla ke samAna hai| 1736. [1] sAtAvedaNijassa jahA ohiyA ThitI bhaNiyA taheva bhANiyavvA iriyAvahiyabaMdhayaM paDucca saMparAiyabaMdhayaM c| 1. prajJApanAsUtra bhA. 5, pR. 426 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] [1736-1] sAtAvedanIyakarma kA bandhakAla usakI jo audhika (sAmAnya) sthiti kahI hai, utanA hI kahanA caahie| airyApathikabandha aura sAmparAyikabandha kI apekSA se (sAtAvedanIya kA bandhakAla pRthak-pRthak) kahanA caahie| [2] asAtAveyaNijassa jahA nnihaapNcgss| [1732-2] asAtAvedanIya kA bandhakAla nidrApaMcaka ke samAna (kahanA caahie)| 1737. [1] sammattavedaNijassa sammAmicchattavedaNijassa ya jA ohiyA ThitI bhaNiyA taM bNdhNti| [1737-1] ve samyaktvavedanIya (mohanIya) aura samyagmithyAtvavedanIya (mohanIya) kI jo audhika sthiti kahI hai, utane hI kAla kA bAMdhate haiN| ___ [2] micchattavedaNijassa jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo, satta ya vAsasahassAI abaahaa0| [1737-2] ve mithyAtvavedanIya kA bandha jaghanya anta:koDAkoDI sAgaropama kA aura utkRSTa 70 koDAkoDI sAgaropama kA karate haiN| abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai, ityAdi puurvvt| [3] kasAyabArasagassa jahaNNeNaM evaM ceva, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovamakoDAkoDIo; cattAlIsa ya vAsasahassAI abaahaa0| [1737-3] kaSAyadvAdazaka (bAraha kaSAyoM) kA bandhakAla jaghanyata: isI prakAra (anta: koTAkoTi sAgaropama pramANa) hai aura utkRSTataH cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kA hai| inakA abAdhAkAla cAlIsa hajAra varSa kA hai, ityAdi puurvvt| [4] koha-mANa-mAyA-lobhasaMjalaNAe ya do mAsA mAso addhamAso aMtomuhutto eyaM jahaNNegaM ukkosagaM puNa jahA ksaaybaarsgss| / [1737-4] saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha kA jaghanya bandha kramazaH do mAsa, eka mAsa, arddha mAsa aura antarmuhUrta kA hotA hai tathA utkRSTa bandha kaSAya dvAdazaka ke samAna hotA hai| 1738. cauNha vi AuANaM jA ohiyA ThitI bhaNiyA taM baMdhati / [1738] cAra prakAra ke AyuSya (narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu) karma kI jo sAmAnya (audhika) sthiti kahI gaI hai, usI sthiti kA ve (saMjJIpaMcendriya) bandha karate haiN| 1739.[1]AhAragasarIrassa titthagaraNAmae ya jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo; ukkoseNa vi aMtosAgarovamakoDAkoDIo baMdhaMti / [1739-1] ve AhArakazarIra aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha jaghanyataH anta:koTAkoTi sAgaropama kA karate Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] haiM aura utkRSTata: bhI utane hI kAla kA bandha karate haiN| [2] purisavedassa jahaNaNeNaM aTTha saMvaccharAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo; dasa ya vAsasayAI abAhA0 / [2] puruSaveda kA bandha ve jaghanya ATha varSa kA aura utkRSTa dazakoTAkoTI sAgaropama kA karate haiN| unakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai, ityAdi pUrvavat / [ 75 [ 3 ] jasokittiNAmae uccAgoyassa ya evaM ceva / NavaraM jahaNNeNaM aTTha muhuttA / [1739-3] yazaHkIrtinAma aura uccagotra kA bandha bhI isI prakAra (puruSavedavat ) jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki saMjJIpaMcendriya jIvoM kA jaghanya sthitibandha (kAla) ATha muhUrta kA hai| 1740. aMtarAiyassa jahA NANAvaraNijassa / [1740] antarAyakarma kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke (bandhakAla ke) samAna hai| 1741. sesaesu savvesu DhANesu saMghayaNesu vaNNesu gaMdhesu ya jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM jA jassa ohiyA ThitI bhANiyA taM baMdhaMti, NavaraM imaM NANAttaM vuccati / evaM ANupuvvIe savvesiM jAva aMtarAiyassa tAva bhANiyavvaM / aba bAhUNiyANa [1741] zeSa sabhI sthAnoM meM tathA saMhanana, saMsthAna, varNa, gandha nAmakarmoM meM bandha kA jaghanya kAla antaH koTAkoTi sAgaropama kA hai aura utkRSTa sthitibandha kA kAla, jo inakI sAmAnya sthiti kahI hai, vahI kahanA cAhie / vizeSa antara yaha hai ki inakA abAdhAkAla aura abAdhAkAlanyUna (karmaniSekakAla) nahIM kahA jAtA / isI prakAra anukrama se sabhI karmoM kA antarAyakarma taka kA sthitibandhakAla kahanA caahie| vivecana - kucha spaSTIkaraNa - saMjJIpaMcendriya bandhaka kI apekSA se jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA jo jaghanya sthitibandhakAla kahA gayA hai, vaha kSapaka jIva ko usa samaya hotA hai, jaba una karma-prakRtiyoM ke bandha kA carama samaya ho / nidrApaMcaka, asAtAvedanIya, mithyAtva, kaSAyadvAdaza Adi kA bandha kSapaNa se pahale hotA hai, ataeva unakA jaghanya aura utkRSTa bandha bhI antaH koTAkoTi sAgaropama kA hotA hai, jo atyanta saMklezayukta mithyAdRSTi samajhanA caahie| cAroM prakAra ke AyuSyakarma kA utkRSTa bandha una-unake bandhakoM meM jo ativizuddha hote haiM, unako hotA hai / karmoM ke jaghanya sthitibandhaka kI prarUpaNA 1742. NANAvaraNijassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThitibaMdha ke ? goyamA! aNNayare suhumasaMparAe uvasAmae vA khavae vA, esa NaM goyamA ! NANAvaraNijjassa kammassa 1. prajJApanAsUtra bhAga 5, (prameyabodhinI TIkA) pR. 433- 434 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] [ teIsavA~ karmaprakRtipada] jahaNNaThitibaMdhae, tavvairitte ajhnnnne|evN eteNaM abhilAveNaM mohA''uavajANaM sesakammANaM bhaanniyvvN| [1742 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka (bAMdhane vAlA) kauna hai ? [1742 u.] gautama! vaha anyatara (koI eka) sUkSmasamparAya, upazAmaka (upazamazreNI vAlA) yA kSapaka (kSapakazreNI vAlA) hotA hai| he gautama! yahI jJAnAvaraNIyakarma kA jaghanya sthiti bandhaka hotA hai, usase atirikta ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| isa prakAra isa abhilApa se mohanIya aura Ayukarma ko chor3a kara zeSa karmoM ke viSaya meM kahanA caahie| 1743.mohaNijassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThitibaMdhae ke ? goyamA! aNNayaraM bAyarasaMparAe uvasAmae vA khavae vA, esa NaM goyamA ! mohaNijassa kammassa jahaNNaThitibaMdhae, tavvatiritte ajhnnnne| [1743 pra.] bhagavan! mohanIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka kauna hai ? [1743 u.] gautama! vaha anyatara bAdarasamparAya, upazAmaka athavA kSapaka hotA hai / he gautama! yaha mohanIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai, usase bhinna ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| 1744. Auyassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThitibaMdhae ke ? ___ goyamA ! je NaM jIve asaMkheppaddhappaviDhe savvaNiruddha se Aue, sese savvamahaMtIe AuabaMdhaddhAe, tIse NaM AuabaMdhaddhAe carimakAlasamayaMsi savvajahaNiyaM ThiI pajattApajattiyaM nnivvtteti| esa NaM goyamA ! Auyakammassa jahaNNaThitibaMdhae, tavvairitte ajhnnnne| .. [1744 pra.] bhagavan ! AyuSyakarma kA jaghanya sthiti-bandhaka kauna hai ? [1744 u.] gautama! jo jIva asaMkSepya-addhApraviSTa hotA hai, usakI Ayu sarvaniruddha (sabase kama) hotI hai| zeSa sabase bar3e usa AyuSya-bandhakAla ke antima kAla ke samaya meM jo sabase jaghanya sthiti ko tathA paryAptiaparyApti ko bAMdhatA he| he gautama! yahI AyuSyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai, usase bhinna ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| vivecana-niSkarSa - mohanIya aura Ayukarma ko choDakara zeSa pAMca karmoM kI jaghanya sthiti kA bandhaka jIva sUkSmasamparAya avasthA se yukta upazamaka athavA kSapaka donoM meM se koI eka (anyatara) hotA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA bandha sUkSmasamparAya avasthA meM upazamaka aura kSapaka donoM ko jaghanya antarmuhUrta pramANa hotA hai / ataeva donoM kA sthitibandha kA kAla samAna hone se kahA gayA hai - upazamaka athavA kSapaka donoM meM se koI ek| yadyapi upazamaka aura kSapaka donoM kA sthitibandhakAla antarmuhUrtapramANa hai, tathApi donoM ke antarmuhUrta ke pramANa meM antara hotA hai| kSapaka kI apekSA upazamaka kA bandhakAla dugunA samajhanA caahie| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [ 3 udAharaNArtha - dasaveM guNasthAna vAle kSapaka ko jitane kAla kA jJAnAvaraNIyakarma kA sthitibandha hotA hai, usakI apekSA zreNI car3hate hue upazamaka ko dugune kAla kA sthitibandha hotA hai phira bhI usakA kAla hotA hai - antarmuhUrta hii| isa prakAra vedanIyakarma ke sAmparAyikabandha kI prarUpaNA karate samaya kSapaka kA jaghanya sthitibandha 12 muhurta kA aura upazamaka kA 24 muhUrta kA kahA hai| nAma aura gotrakarma kA kSapaka jIva ATha muhUrta kA sthitibandha karatA hai, jabaki upazamaka 16 muhUrta kA karatA hai| kintu upazamaka evaM kSapaka jIva kA jaghanyabandha zeSa saba bandhoM kI apekSA sarvajaghanyabandha samajhanA caahie| isIlie kahA gayA hai - upazamaka evaM kSapaka jIva, jo sUkSmasamparAya avasthA meM ho vahI jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA jaghanya sthitibandhaka hai|' mohanIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka - bAdarasamparAya se yukta upazamaka yA kSapaka jIva mohanIyakarma kI sthiti kA bandhaka hotA hai| Ayukarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka kauna aura kyoM ? - jo jIva asaMkSepya-addhApraviSTa hotA hai, usakI Ayu sarvaniruddha hotI hai| usakA AyuSya ATha AkarSa pramANa sabase bar3A kAla hotA hai, Ayu ke bandha hote hI vaha AyuSya samApta ho jAtA hai| ata: asaMkSepyAddhApraviSTa jIva AyuSyabandha kAla ke carama samaya meM arthAt - eka AkarSapramANa aSTama bhAga meM sarvajaghanya sthiti ko bAMdhatA hai| vaha sthiti zarIra-paryApti aura indriya-paryApti ko sampanna karane meM samartha aura ucchvAsa-paryApti ko niSpanna karane meM asamartha hotI hai| yahA~ asaMkSepyAddhA, sarvaniruddha aura caramakAla Adi kucha pAribhASika zabda haiM, unake lakSaNa isa prakAra haiM - asaMkSepyAddhA - jisakA tribhAga Adi prakAra se saMkSepa na ho sake.aisA addhA kAla asaMkSepyAddhA kahalAtA hai| aise jIva kA AyuSya sarvaniruddha hotA hai| arthAt upakrama ke kAraNoM dvArA AyuSya atisaMkSipta kiyA huA hotA hai| aisA AyuSya AyuSya-bandha ke samaya taka hI sImita hotA hai, Age nhiiN| caramakAla samaya - isa zabda se sUkSma aMza kA grahaNa nahIM karanA cAhie, kintu pUrvoktakAla hI samajhanA cAhie, kyoMki usase kama kAla meM Ayu kA bandha honA sambhava nhiiN|' karmoM kI utkRSTa sthiti ke bandhakoM kI prarUpaNA 1745. ukkosakAlaThitIyaM NaM bhaMte! NANAvaraNi kammaM ki NeraDao baMdhar3a tirikkhajoNio baMdhar3a tirikkhajoNiNI baMdhai maNusso baMdhai maNussI baMdhai devo baMdhaI devI baMdhai ? goyamA! Neraio vi baMdhati jAva devI vi bNdhti| [1745 pra.] bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIyakarma ko kyA nAraka bAMdhatA hai, tiryaJca bAMdhatA hai, tiryaJcinI bAMdhatI hai, manuSya baMdhatA hai, manuSya strI baMdhatI hai athavA deva bAMdhatA hai yA devI bAMdhatI hai ? 1. prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 437 2. vahI, bhA. 5, pR. 440 3. vahI, bhA. 5, pR. 440-441 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] [teIsavA~ karmaprakRtipada] [1745 u.] gautama! use nAraka bhI bAMdhatA hai yAvat devI bhI bAMdhatI hai| 1746. kerisae NaM bhaMte! Neraie ukkosakAlaThitIyaM NANAvaraNija kammaM baMdhai ? goyamA! saNNI paMciMdie savvAhiM pajattIhiM pajatte sAgAre jAgare sutovautte micchAdiTThI kaNhalese ukkosasaMkiliTThapariNAme IsimajhimapariNAme vA, erisae NaM goyamA! Neraie ukkosa-kAlaThitIyaM NANAvaraNijaM kammaM bNdhi| [14746 pra.] bhagavan! kisa prakAra kA nAraka utkRSTa sthiti vAlA jJanAvaraNIyakarma bAMdhatA hai ? __ [1746 u.] gautama! jo saMjJIpaMcendriya, samasta paryAptiyoM se paryApta, sAkAropayoga vAlA, jAgrata, zruta meM upayogavAn, mithyAdRSTi, kRSNalezyAvAn, utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA athavA kiJcit madhyama pariNAma vAlA ho, aisA nAraka, he gautama! utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA hai| 1747. [1] kerisae NaM bhaMte! tirikkhajoNie ukkosakAlaThitIya NANAvaraNijjaM kammaM baMdhai? goyamA! kammabhUmae vA kammabhUmagapalibhAgI vA saNNI paMceMdie savvAhi pajattIhi pajattae, sesaM taM ceva jahA nneriyss| [1747-1 pra.] bhagavan ! kisa prakAra kA tiryaJca utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA [1747-1 u.] gautama! jo karmabhUmi meM utpanna ho athavA karmabhUmija ke sadRza ho, saMjJIpaMcendriya, sarva paryAptiyoM se paryApta, sAkAropayoga vAlA, jAgrata, zruta meM upayogavAn mithyAdRSTi, kRSNalezyAvAn, evaM utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA ho tathA kiJcit madhyama pariNAma vAlA ho, he gautama! isI prakAra kA tiryaJca utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA hai| [2] evaM tirikkhajoNiNI vi, maNUse vi maNUsI vi| deva-devI jahA Neraie (su. 1746 ) / [1747-2] isI prakAra kI (pUrvokta vizeSaNoM se yukta) tiryaJcanI bhI manuSya, aura manuSyastrI bhI utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatI hai (pUrvokta vizeSaNa yukta) (sU. 1746 meM ukta) nAraka ke sadRza deva aura devI (utkRSTa jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiN|) 1748. evaM AuavajANaM sattaNhaM kmmaannN| ___ [1748] AyuSya ko chor3akara zeSa (utkRSTa sthiti vAle) sAta karmoM ke bandha ke viSaya meM pUrvavat jAnanA caahie| 1749. ukkosakAlaThitIyaM NaM bhaMte! AuaM kammaM ki Neraio baMdhai jAva devI baMdhai ? goyamA! No Neraio baMdhai, tirikkhajoNio baMdhai, No tirikkhajoNiNI baMdhai, maNusso vi baMdhai, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra] [79 maNussI vi baMdhai, No devo baMdhai, No devI bNdhi| [1749 pra.] bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko kyA nairayika bAMdhatA hai, yAvat devI bAMdhatI hai? [1749 u.] gautama! use nAraka nahIM bAMdhatA, tiryaJca bAMdhatA hai, kintu tiryaJcinI, deva yA devI nahIM bAMdhatI, manuSya bAMdhatA hai tathA manuSya strI bhI bAMdhatI hai| 1750. kerisae NaM bhaMte! tirikkhajoNie ukkosakAlaThitIyaM AuyaM kammaM baMdhai ? goyamA! kammabhUmae vA kammabhUmagapalibhAgI vA saNNI paMceMdie savvAhiM pajattIhiM pajattae sAgAre jAgare sutovautte micchaTThiI paramakiNhalesse ukkosasaMkiliTThapariNAme, erisae NaM goyamA! tirikkhajoNie ukkosakAlaThitIyaM AuaM kammaM bNdhi| [1750 pra.] bhagavan! kisa prakAra kA tiryaJca utkRSTakAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai ? [1750 u.] gautama! jo karmabhUmi meM utpanna ho athavA karmabhUmija ke samAna ho, saMjJIpaMcendriya, sarva paryAptiyoM se paryApta, sAkAropayoga vAlA ho, jAgrata ho, zruta meM upayogavAn mithyAdRSTi, paramaqaSNalezyAvAn evaM utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA ho, aisA tiryaJca utkRSTa sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai / 1751. kerisae NaM bhaMte! maNUse ukkosakAlaThitIyaM AuyaM kammaM baMdhai ? goyamA! kammabhUmage vA kammabhUmagapalibhAgI vA jAva sutovautte sammaddiTTI vA micchaddiTTI vA kaNhalese vA sukkalese vA NANI vA aNNANI vA ukkosasaMkiliTThapariNAme vA tappAuggAvisujjhamANapariNAme vA, erisae NaM goyamA! maNUse ukkosakAlaThiIyaM AuyaM kammaM bNdhi| [1751 pra.] bhagavan! kisa prakAra kA manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai ? [1751 u.] gautama! jo karmabhUmija ho athavA kamabhUmija ke sadRza ho yAvat zruta meM upayoga vAlA ho, samyagdRSTi ho athavA mithyAdRSTi ho, kRSNalezyI ho yA zuklalezyI ho, jJAnI ho yA ajJAnI ho, utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA ho, athavA tatprayogya vizuddha hote hue pariNAma vAlA ho, he gautama! isa prakAra kA manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai| 1752. kerisiyA NaM bhaMte! maNUsI ukkosakAlaThitIyaM AuyaM kammaM baMdhai ? goyamA! kammabhUmigA vA kammabhUmagapalibhAgI vA jAva sutovauttA sammaddiTThi sukkalessA tappAuggavisujjhamANapariNAmA erisiyA NaM goyamA! maNussI ukkosakAlaThitIyaM AuyaM kammaM bNdhi| [1752 pra.] bhagavan! kisa prakAra kI manuSya-strI utkRSTa kAla kI sthitivAle AyuSyakarma ko bAMdhatI hai ? [1752 u.] gautama! jo karmabhUmi meM utpanna ho athavA karmabhUmijA ke samAna ho yAvat zruta meM upayoga vAlI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [ teIsavA~ karmaprakRtipada ] ho, samyagdRSTi ho, zuklalezyAvAlI ho, tatprayogya vizuddha hote hue pariNAma vAlI ho, he gautama! isa prakAra kI manuSya- strI utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatI hai| 1753. aMtarAiyaM jahA NANAvaraNijjaM ( 1745-47 ) / [ 1753] utkRSTa sthiti vAle antarAyakarma ke baMdha ke viSaya meM (sU. 1745-47 meM ukta) jJAnAvaraNIyakarma ke samAna jAnanA caahie| [ bIo uddesao samatto ] // paNNavaNAe bhagavatIe tevIsaimaM kamme tti padaM samattaM // - vivecana - niSkarSa - Ayukarma ko choDakara zeSa sAtoM utkRSTa sthiti vAle karmoM ko pUrvokta vizeSatA vAle nAraka, tiryaJca tiryaJcanI, manuSya, mAnuSI, deva yA devI bAMdhatI hai / utkRSTa sthiti vAle AyuSkarma ko tiryaJca, manuSya aura mAnuSI bAMdhatI hai, kintu nAraka, tiryaJcinI, deva aura devI nahIM bAMdhatI, kyoMki ina cAroM ke utkRSTa Ayukarma kA bandha nahIM hotA / kaThina zabdArtha - kammabhUmigapalibhAgI - jo karmabhUmi meM janme hue ke samAna ho / arthAt karmabhUmijA garbhiNI tiryaJcanI kA apaharaNa karake kisI ne yaugalika kSetra meM rakha diyA ho aura usase jo janmA ho aisA tiryaJca / sAgAre - sAkAropayoga vaalaa| sutovautte - zruta (zAstra) meM upayoga vaalaa| sukkalesse - zuklalezyI / tappAuggavisujjhamANa-pariNAme - usake yogya vizuddha pariNAma vAlA ho| // dUsarA uddezaka samApta // // prajJApanA bhagavatI kA teIsavA~ karmaprakRtipada sampUrNa // 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa) pR. 383 - 384 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 459 se 456 taka Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsaimaM kammabaMdhapayaM cauvIsavA~ karmabandhapada jJAnAvaraNIyakarma ke baMdha ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA 1754. [1] kati NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? ' gomA ! aTTha kammapagaDIo paNNattAo / taM jahA NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM / [1754-1 pra.] bhagavan ! karma-prakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [1754-1 u.] gautama! karma-prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, yathA[2] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [1754-2] isI prakAra nairayikoM (se lekara) vaimAnikoM taka ( ke ATha karmaprakRtiyA~ haiM / ) 1755. jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhamANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA / [1755 pra.] bhagavan! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? [ 1755 u.] gautama ! vaha sAta, ATha yA chaha karmaprakRtiyoM kA bandhaka hotA hai / 1756. [ 1 ] Neraie NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdha vA / -- jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / [1756-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? [ 1756-1 u.] gautama! vaha sAta yA ATha karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai| [2] evaM jAva vemANie / NavaraM maNUse jahA jIve (su. 1755 ) / [1756-2] isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki manuSya-sambandhI kathana (sU. 1755) samuccaya jIva ke samAna jAnanA caahie| 1757. jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhamANA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA ! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagAA ya aTThavihabaMdhagAA ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 3 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [cauvIsavA~ karmabandhapada] [1757- pra.]bhagavan! (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? [1757 u.] gautama! 1. sabhI jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote hai; 2. athavA bahuta se jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura koI eka jIva chaha kA bandhaka hotA hai; 3. athavA bahuta se jIva sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| 1758. [1] NeraDyA NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya, 3 tiNNi bhaMgA [1758-1 pra.] bhagavan ! (bahUta se) nairayika jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyA~ bAMdhate [1758-1 u.] gautama! 1. sabhI nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM athavA 2. bahuta se nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura eka nairayika ATha karma-prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, athavA 3. bahuta se nairayika sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| ye tIna bhaMga hote haiN| [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [1758-2] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 1759. [1] puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA! sattavihabaMdhagA vi aTThavihabaMdhagA vi| . [1759-1 pra.] bhagavan ! (bahuta) pRthvIkAyika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? [1759-1 u.] gautama! ve sAta karmaprakRtiyoM ke bhI bandhaka hote hai, ATha karmaprakRtiyoM ke bhI / [2] evaM jAva vaNassaikAiyA / [1759-2] isI prakAra yAvat (bahuta) vanaspatikAyika jIvoM ke sambandha meM kahanA caahie| 1760. viyalANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANa ya tiyabhaMgo-savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3 / [1760] vikalendriyoM aura tiryaJca-paJcendriyajIvoM ke tIna bhaMga hote haiM - 1. sabhI sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote hai, 2. athavA bahuta se sAta karmaprakRtiyoM ke aura koI eka ATha karmaprakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, 3. athavA bahuta se sAta ke tathA bahuta se ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [83 1761. maNUsA NaM bhaMte! NANAvaraNijjassa pucchA / goyamA! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3 ahavA sattavihabaMdhagAA ya chavvihabaMdhae ya 4 ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 5 ahavA sattavihabaMdhagAA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae 6 ahavA sattavihabaMdhagA ya avihabaMdhage ya chavvihabaMdhagAA ya 7 ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 8 ahavA sattavihabaMdhagA ya avibaMdhagAya 9, evaM ete Nava bhNgaa| sesA vANamaMtarAiyA jAva vemANiyA jahA NeraDyA sattavihAdibaMdhagA bhaNiyA (su. 1758 [ 1 ] ) tahA bhANiyavvA / [1761 pra.] bhagavan! (bahuta se) manuSya jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? [ 1761 u.] gautama ! 1. sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, 2. athavA bahuta se manuSya sAta ke bandhaka aura koI eka manuSya ATha kA bandhaka hotA hai, 3 athavA bahuta se sAta ke tathA ATha ke bandhaka hote hai, 4. athavA bahuta se manuSya sAta ke aura koI eka manuSya chaha kA bandhaka hotA hai, 5. bahuta se manuSya sAta ke aura bahuta se chaha ke bandhaka hote haiM, 6. athavA bahuta se sAta ke bandhaka hote haiM, tathA eka ATha kA evaM koI eka chaha kA bandhaka hotA hai, 7. athavA bahuta se sAta ke bandhaka koI eka ATha kA bandhaka aura bahuta se chaha ke bandhaka hote haiM, 8. athavA bahuta se sAta ke bahuta se ATha ke aura eka chaha kA bandhaka hotA hai, 9. athavA bahuta se sAta ke, se ATha ke aura bahuta se chaha ke bandhaka hote haiN| isa prakAra ye kula nau bhaMga hote haiM / bahuta zeSa vANavyantarAdi (se lekara) yAvat vaimAnika paryanta jaise (sU. 1758 - 1 meM) nairayika sAta Adi karmaprakRtiyoM ke bandhaka kahe haiM, usI prakAra kahane cAhie / darzanAvaraNIyakarmabandha ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa 1762. evaM jahA NANAvaraNaM baMdhamANa jAhiM bhaNiyA daMsaNAvaraNaM pi baMdhamANa tAhiM jIvAdIyA egatta- pohattehiM bhANiyavvA / [1762] jisa prakAra jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue jina karma-prakRtiyoM ke bandha kA kathana kiyA, usI prakAra darzanAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue jIva Adi ke viSaya meM ekatva aura bahutva kI apekSA se una karma prakRtiyoM ke bandha kA kathana karanA caahie| vivecana * jJAna darzanAvaraNIya karma bandha ke sAtha anya karma-prakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa (1) samuccayajIva - sAta, ATha yA chaha karmaprakRtiyoM ke bandhaka kaise ? jIva jaba jJAnAvaraNIya karma kA bandha karatA hai, taba yadi AyuSyakarma kA bandha na kare to sAta prakRtiyA~, yadi AyuSya-bandha kare to ATha karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai aura jaba mohanIya aura Ayu donoM kA bandha nahIM karatA, taba chaha karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai| aise Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [ cauvIsavA~ karmabandhapada ] jIva sUkSmasampayaguNasthAnavartI haiM, jo mohanIya aura Ayu ko chor3akara zeSa chaha karma - prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / kevala eka sAtAvedanIya karmaprakRti bAMdhane vAlA gyArahaveM ( upazAnta - mohanIya), bArahaveM (kSINa-mohanIya) aura terahaveM ( sayogI - kevalI) guNasthAnavartI jIva hotA hai| usa samaya ve do samaya kI sthitivAlA sAtAvedanIyakarma bAMdhate haiN| unake sAmparAyika bandha nahIM hotA, kyoMki upazAntakaSAya Adi jIvoM ke jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA vicchedana sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ke carama samaya meM hI ho jAtA hai| (2) nArakAdi jIva - nAraka jIva jJAnAvaraNIya kA bandha karatA huA jaba Ayukarma kA baMdha karatA hai, taba ATha karmaprakRtiyoM kA baMdhaka hotA hai| nAraka jIva meM chaha karmaprakRtiyoM ke baMdha kA vikalpa sambhava nahIM hai, kyoMki vaha sUkSmasamparAyaguNasthAna ko prApta nahIM kara sakatA / ataH manuSya ko choDakara zeSa sabhI prakAra ke jIvoM (daNDakoM) meM pUrvokta do vikalpa (sAta yA ATha ke baMdha ke) hI samajhane cAhie, kyoMki unheM sUkSmasamparAyaguNasthAna prApta na hone se unameM tIsarA (chaha prakRtiyoM ke bandha kA) vikalpa sambhava nahIM hai| manuSya kA kathana sAmAnya jIva ke samAna hai| arthAt - manuSya meM tInoM bhaMga pAye jAte haiM / ( 3 ) bahutva kI apekSA se samuccaya jIva ke jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya karmabandha ke sAtha anya karmabandhana - sabhI jIva Ayukarma bandha ke abhAva meM sAta ke aura usake baMdha ke sadbhAva meM ATha - prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiN| bahutva - vivakSA meM sAta yA ATha ke baMdhaka to sadaiva bahusaMkhyA meM pAye jAte haiM, kintu chaha ke baMdhaka kisI kAla- vizeSa hI pAye jAte haiM aura kisI kAla meM nahIM pAye jAte, kyoMki usakA antarakAla chaha mahine taka kA kahA gayA hai| jaba eka SaDvidhabaMdhaka nahIM pAyA jAta, taba prathama bhaMga hotA hai, jaba eka pAyA jAtA hai to dvitIya aura jaba bahuta SaDvidhabaMdhaka jIva pAye jAte haiM, taba tRtIya vikalpa hotA hai| . vedanIya karmabandha ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa 1763. [ 1 ] veyaNijjaM baMdhamANe jIve kati kammapagaDIo baMdhai ? gomA ! sattavihabaMdha vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA / [1763-1 pra.] bhagavan! vedanIyakarma ko bA~dhatA huA eka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? [ 1763-1 u.] gautama! sAta kA, ATha kA, chaha kA athavA eka prakRti kA bandhaka hotA haiN| [2] evaM maNUse vi / [1763-2] manuSya ke sambandha meM bhI aisA hI kahanA caahie| [3] sesA NAragAdIyA sattavihabaMdhagAA ya aTThavihabaMdhagA ya jAva vemANie / [1763-3] zeSa nAraka Adi saptavidha aura aSTavidha bandhaka hote haiM, vaimAnika taka isI prakAra kahanA cAhie / 1764. jIvA NaM bhaMte! veyaNijjaM kammaM0 pucchA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [85 goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagAA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 2 / [1764 pra.] bhagavan ! bahuta jIva vedanIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? [1764 u.] gautama! sabhI jIva saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekaprakRtibandhaka aura eka jIva chahaprakRtibandhaka hotA hai 1. athavA bahuta saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekavidhabandhaka yA chahavidhabandhaka hote haiM / 1765. [1] avasesA NAragAdIyA jAva vemANiyA jAo NANAvaraNaM baMdhamANA baMdhaMti tAhiM bhaanniyvvaa| [1765-1] zeSa nArakAdi se vaimAnika paryanta jJAnAvaraNIya ko bAMdhate hue jitanI prakRtiyoM ko bAMdhate haiM, utanI kA bandha yahA~ bhI kahanA caahie| [2] NavaraM maNUsA NaM bhaMte! vedaNijaM kammaM baMdhamANA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? moyamA! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhae 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 4 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 5 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabadhaMgA ya chavvihabaMdhae ya 6 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhagA ya 7 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya8 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya adavihabaMdhagAya chavvihabaMdhagA ya 9. evaM Nava bhNgaa| [1765-2] vizeSa yaha hai ki bhagavan! manuSya vedanIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? gautama! sabhI manuSya saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM 1, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai 2, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura bahuta aSTavidhabandhaka hote haiM 3, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 4, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta SaDvidhabandhaka hote haiM 5, athavA bahuta / saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka, aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 6, athavA bahuta sasavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka, aura bahuta SaDvidhabandhaka hote haiM 7, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka, aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 8, athavA bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka aura bahuta SaDvidhabandhaka hote haiN| 9 / isa prakAra nau bhaMga hote haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] [cauvIsavA~ karmabandhapada] mohanIya Adi karmoM ke bandha ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa 1766. mohaNija baMdhamANe jIve kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| jIvegiMdiyA sattavihabaMdhagA vi aTThavihabaMdhagA vi| [1766. pra.] bhagavan ! mohanIya karma bAMdhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? [1766 u.] gautama! sAmAnya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA caahie| jIva aura ekendriya saptavidhabandhaka bhI aura aSTavidhabandhaka bhI hote haiN| 1767.[ 1 ] jIve NaM bhaMte! AuaM kammaM baMdhamANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! NiyamA atttth| ebaM Neraie jAva vemaannie| [1767-1 pra.] bhagavan ! Ayukarma ko bAMdhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai? [1767-1 u.] gautama! niyama se ATha prakRtiyA~ bA~dhatA hai| nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta sabhI daNDakoM meM isI prakAra kahanA caahiye| [2] evaM puhatteNa vi| [2] isI prakAra bahutoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 1768. [1] NAma-goya-aMtarAyaM baMdhamANe jIve kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! jAo NANAvaraNijaM baMdhamANe baMdhai tAhiM bhaanniyvvo| [1768-1 pra.] bhagavan ! nAma, gotra aura antarAya karma ko bA~dhatA jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? [1768-1 u.] gautama! jJAnAvaraNIya ko bA~dhane vAlA jina karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai, ve hI yahA~ kahanI caahie| [2] evaM Neraie vi jAva vemaannie| [1768-2] isI prakAra nAraka se lekara vaimAnika taka kahanA cAhie / [3] evaM puhatteNa vi bhANiyavvaM / [1768-3] isI prakAra bahuvacana meM bhI samajha lenA caahie| paNNavaNAe bhagavatIe cauvIsaimaM kammabaMdhapadaM smttN|| vivecana - vedanIya karmabandha ke samaya anya prakRtiyoM kA bandha -- vedanIya bandha ke sAtha koI jIva sAta kA koI ATha kA aura koI chaha kA baMdhaka hotA hai, upazAntamoha Adi vAlA koI eka hI prakRti kA bandhaka Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [87 hotA hai| manuSya ke sambandha meM bhI yahI kathana samajhanA caahie| nArakAdi koI sAta aura koI ATha ke bandhaka hote haiN| bahuta jIva (samuccaya) pada meM - sabhI sAta ke yA bahuta ATha ke, bahuta se eka ke, koI eka chaha kA baMdhaka hotA hai| athavA bahuta sAta ke, bahuta ATha ke, bahuta eka ke aura bahuta chaha ke bandhaka hote haiN| zeSa nArakoM se vaimAnikoM taka meM jJAnAvaraNIyakarmabaMdha ke kathana ke samAna hai| manuSyoM ke sambandha meM 9 bhaMga mUla pATha meM ullikhita haiN| mohanIya kA bandhaka samuccaya jIva aura ekendriya mohanIya karmabandha ke samAna 7 yA 8 ke baMdhaka hote haiM / mohanIyakarma kA bandhaka chaha prakRtiyoM kA baMdhaka nahIM ho sakatA, kyoMki 6 prakRtiyoM kA baMdha sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM 'guNasthAna meM hotA hai, mohanIya kA baMdhaka nauveM guNasthAna taka hI hotA hai| Ayukarmabandha ke sAtha anya karmoM kA bandha - AyukarmabaMdhaka jIva niyama se 8 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| 24 daNaDakavartI jIvoM kA bhI isI prakAra kathana jAnanA / nAma, gotra va antarAya karma ke sAtha anya karmoM kA bandha jJAnAvaraNIyakarma ke sAtha jina prakRtiyoM kA baMdha batAyA hai, unhIM prakRtiyoM kA baMdha ina tInoM karmoM ke baMdha ke sAtha hotA hai| // prajJApanA bhagavatI kA caubIsavA~ karmabandha pada samApta // 1. (ka) paNNavaNAsutaM (mU. pA. Ti.) bhAga 1, pR. 385 se 387 taka (kha) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 467 se 484 taka (ga) malayagirivRtti, pada 24 para -- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavIsaimaM kammabaMdhaveyapayaM paccIsavAM karmabandhavedapada jIvAdi dvArA jJAnAvaraNIyAdi karmabandha ke samaya karma-prakRtiveda kA nirUpaNa 1769. [1] kati NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnntto| taM jahA - NANAvaraNijaM jAva aNtraaiyN| [1769-1.pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [1769-1 u.] gautama! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, yathA - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| [2] evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| [1769-2] isI prakAra nairayikoM (se lekara) yAvat vaimAnikoM taka (ke ye hI ATha karmaprakRtiyA~ kahI gaI hai| 1770.[1] jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe kati kammapagaDIo vedei ? goyamA! NiyamA aTTha kammapagaDIo vedei / [1770-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvayaraNIyakarma kA bandha karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA [1770-1 u.] gautama! vaha niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai| [2] evaM Neraie jAva vemaannie| [1770-2] isI prakAra (eka) nairayika se lekara eka vaimAnika paryanta (jIvoM me inhIM ATha karmaprakRtiyoM kA vedana jAnanA caahie)| 1771. evaM puhatteNa vi| [1771] isI prakAra bahuta (nArakoM se lekara bahuta vemAnikoM taka) ke viSaya meM (kahanA caahie)| 1772.evaM veyaNijavajaM jAva aNtraaiyN| [1772] vedanIyakarma ko choDakara zeSa sabhI (chaha) karmoM ke sambandha meM isI prakAra (jJAnAvaraNIyakarma ke samAna jAnanA caahie)| 1773. [1] jIve NaM bhaMte! veyaNijaM kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA! sattavihaveyae vA aTThavihaveyae vA cauvvihaveyae vaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [89 [ prajJApanAsUtra ] [1773-1 pra.] bhagavan! vedanIyakarma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? [1773-1 u.] gautama! vaha sAta ( karmaprakRtiyoM) kA, ATha kA athavA cAra (karmaprakRtiyoM) kA vedana karatA hai| [ 2 ] evaM maNUse vi| sesA NeraDyAI egatteNa vi puhatteNa vi NiyamA aTTha kammapagaDIo vedeti, jAva vemANiyA / [1773-2] isI prakAra manuSya ke ( dvArA karmaprakRtiyoM ke vedana ke) sambandha meM ( kahanA cAhie ) / zeSa nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta ekatva kI vivakSA se bhI aura bahutva kI vivakSA se bhI jIva niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| 1774. [ 1 ] jIvANaM bhaMte! vedaNijjaM kammaM bandhamANA kati kammapagaDIo vedeti ? goyamA ! savve vi tAva hojjA aTThavihavedagA ya cauvvihavedagA ya 1 ahavA aTThavihavedagA ya cauvvihavedagA ca sattavihavedage ya 2 ahavA aTThavihavedagA ya ya cauvvihavedagA ya sattavihavedagA ya 3 / [1774-1 pra.] bhagavan ! bahuta jIva vedanIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM ? [1774-1 u.] gautama! 1. sabhI bahuta jIva vedanIyakarma ko bAMdhate hue ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke vedaka hote hai, 2. athavA bahuta jIva ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, 3. athavA bahuta jIva ATha, cAra yA sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote hai / [2] evaM maNUsA vi bhANiyavvA / [1774-2] isI prakAra bahuta se manuSyoM dvArA vedanIyakarmabandha ke samaya vedana sambandhI kathana karanA cAhie / // paNNavaNAe bhagavatIe paMcavIsaimaM kammabaMdhavedapayaM samattaM // - vivecana - karmabandha ke samaya karmavedana kI carcA ke pAMca niSkarSa 1. samuccaya jIva ke sambandha meM ullikhita vaktavyatAnusAra nairayika, asurakumArAdi bhavanapati, pRthvIkAyikAdi ekendriya, vikalendriya, tiryaJcapaMcendriya, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika bhI ekatva aura bahutva kI vivakSA se jJAnAvaraNIyakarma kA bandha karate hue niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| 2. isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sabhI karmoM (darzanAvaraNIya, nAma gotra, AyuSya, mohanIya aura antarAya) ke sambandha meM samajha lenA caahie| 3. samuccaya jIva ekatva aura bahutva kI apekSA se vedanIyakarma kA bandha karate hue sAta, ATha athavA cAra karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM / isakA kAraNa yaha hai ki upazAntamoha aura kSINamoha jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM, kyoMki unake mohanIyakarma kA vedana nahIM hotaa| mithyAdRSTiguNasthAna se lekara sUkSmasamparAya (dasaveM guNasthAna) paryanta jIva AThoM karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM aura sayogI kevalI cAra aghAti karmaprakRtiyoM kA hI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] [paccIsavA~ karmabandhavedapada] vedana karate haiM, kyoMki unake cAra ghAtikarmoM kA udaya nahIM hotaa| 4. samuccaya jIva ke samAna ekatva aura bahutva kI vivakSA se manuSya ke viSaya meM bhI aisA hI kahanA caahie| arthAt - eka yA bahuta manuSya vedanIyakarma kA bandha karate hue sAta, ATha yA cAra karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| ___5. manuSya ke sivAya zeSa sabhI nAraka Adi jIva ekatva aura bahutva kI vivakSA se vedanIya karma kA bandha karate hue niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN|' // prajJApanA bhagavatI kA paccIsavA~ karmabandhavedapada sampUrNa // 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga 1 (mUlapATha-TippaNa) pR. 388 (kha) prajJApanAsUtra bhAga 5 (prameyabodhinI TIkA) pR. 489-490 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsaimaM kammaveyabaMdhapayaM chavvIsavA~ karmavedabandhapada jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke vedana ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa 1775. [1] kati NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taM jahA - NANAvaraNijaM jAva aNtraaiyN| [1775-1 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI haiM ? [1775-1 u.] gautama! karmaprakRtiyA~ ATha kahI haiM yathA - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| [2] evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| [1775-2] isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka ATha karmaprakRtiyAM hotI haiN| 1776. jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM vedemANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vaa| [1776 pra.] bhagavan ! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA kitanI karma-prakRtiyoM kA bandha karatA haiM ? [1776 u.] gautama! vaha sAta, ATha, chaha yA eka karmaprakRti kA baMdha karatA hai| 1777. [1] Neraie NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM vedemANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vaa| [1777-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA huA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? [1777-1 u.] gautama! vaha sAta yA ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai| [2] evaM jAva vemaannie| NavaraM maNUse jahA jIve (su. 1776 ) / [1777-2] isI prakAra (asurakumArAdi bhavanavAsI se lekara) vaimAnika paryanta jAnanA caahie| parantu manuSya kA kathana (sU. 1776 meM ullikhita) sAmAnya jIva ke kathana ke samAna hai| 1778. jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM vedemANA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? ___ goyA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhage ya 4 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 5 ahavA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] [chabbIsavA~ karmavedabandhapada] sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya 6 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya egavihabaMdhagA ya 7 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya egavihabaMdhae ya 8 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 9, evaM ete nava bhNgaa| [1778 pra.] bhagavan ! (bahuta) jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyA~ bA~dhate haiM ? [1778 u.] gautama! 1. sabhI jIva sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM, 2. athavA bahuta jIva sAta yA ATha ke baMdhaka hote haiM aura eka chaha kA baMdhaka hotA hai, 3. athavA bahuta jIva sAta, ATha aura chaha ke baMdhaka hote haiM. 4 athavA bahata jIva sAta ke aura ATha ke tathA koI eka prakati kA baMdhaka hotA hai.5. a athavA bahuta jIva sAta, ATha aura eka ke baMdhaka hote haiM, 6. yA bahuta jIva sAta ke tathA ATha ke, eka jIva chaha kA aura eka jIva eka kA baMdhaka hotA hai, 7. athavA bahuta jIva sAta ke yA ATha ke, eka jIva chaha kA aura bahuta jIva eka ke baMdhaka hote hai, 8. athavA bahuta jIva sAta ke, ATha ke, chaha ke tathA eka-eka kA baMdhaka hotA hai| 9. athavA bahuta jIva ATha ke, sAta ke, chaha ke aura eka ke baMdhaka hote haiM / isa prakAra ye kula nau bhaMga hue| 1779. avasesANaM egidiya-maNUsavajANaM tiyabhaMgo jAva vemaanniyaavN| [1779] ekendriya jIvoM aura manuSyoM ko chor3akara zeSa jIvoM yAvat vemAnikoM ke tIna bhaMga kahane caahie| 1780. egiMdiyA NaM sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA y| [1780] (bahuta-se) ekendriya jIva sAta ke aura ATha ke bandhaka hote haiN| 1781. maNUsANaM pucchA / goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA 1 ahavA sattavahabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya, evaM chavvihabaMdhaeNa vi samaM do bhaMgA 5 egavihabaMdhaeNa vi samaM do bhaMgA 7 ahavA sattavihabaMdhagA ya avihabaMdhae ya chabbihabaMdhae ya caubhaMgo 11 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya caubhaMgo 15 ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya egavihabaMdhae ya caubhaMgo 19 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya bhaMgA aTTha 27 evaM ete sattAvIsaM bhNgaa| [1781 pra.] pUrvavat manuSyoM ke sambandha meM prazna hai| [1781 u.] gautama! (1) sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, (2) athavA bahuta se sAta aura eka ATha kamraprakRti bAMdhatA hai, (3) athavA bahuta se manuSya sAta ke aura eka chaha kA bandhaka hai, (4-5) isI prakAra chaha ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga hote haiM, (6-7) tathA eka ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga hote haiM, (811) athavA bahuta se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka chaha kA bandhaka, yoM cAra bhaMga hue, (12-15) athavA bahuta se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka manuSya eka prakRti kA bandhaka, yoM cAra bhaMga hue, (16-19) athavA bahuta se sAta ke bandhaka tathA eka chaha kA aura eka, eka kA bandhaka, isake bhI cAra bhaMga hue, (20-27) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [93 athavA bahuta se sAta ke baMdhaka, eka ATha kA, eka chaha kA aura eka, eka karmaprakRti kA bandhaka hotA hai, yoM isake ATha bhaMga hote haiM / kula milAkara ye sattAIsa bhaMga hote haiN| 1782. evaM jahA NANAvaraNijja tahA darisaNAvaraNijaM pi aMtarAiyaM pi / [1782] jisa prakAra jJAnAvaraNIyakarma ke bandhaka kA kathana kiyA, usI prakAra darzanAvaraNIya evaM antarAya karma ke bandhaka kA kathana karanA caahie| vivecana - prastuta pada meM karmasiddhAMta ke isa pahalU para vicAra kiyA gayA hai ki kauna jIva kisa-kisa karma kA vedana karatA huA kisa-kisa karma kA bandha karatA hai? arthAt kisa karma kA udaya hone para kisa karma kA bandha hotA hai, isa prakAra karmodaya aura karmabandha ke sambandha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jJAnAvaraNIya karma kA vedana aura bandha - (1) koI jIva Ayu ko choDakara 7 karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai, (2) koI AThoM kA bandha karatA hai, (3) koI Ayu aura moha ko choDakara chaha karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai, (4) upazAntamoha aura kSINamoha kevala eka vedanIyakarma kA bandha karatA hai, (5) sayogIkevalI jJAnAvaraNIyakarma kA vedana hI nahIM krte| nairayika se lekara vaimAnika taka pUrvokta yukti se jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hue 7 yA 8 karma-prakRtiyoM kA bandha karate haiN| manuSya sambandhI kathana - manuSya sAmAnya jIvavat jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA sAta, ATha, chaha yA eka prakRti kA bandha karatA hai| bahutva kI vivakSA se - bahuta samuccaya jIvoM ke viSaya meM nau bhaMga (1) sabhI jJAnAvaraNIyakarma vedaka jIva 7 yA 8 karmoM ke bandhaka hote haiN| (2) athavA bahuta se sAta ke bandhaka, bahuta se ATha ke bandhaka aura koI eka jIva chaha kA bandhaka hotA hai| (sUkSmasamparAya kI apekSA se)| (3) bahuta se sAta ke, bahuta se ATha ke bandhaka aura bahuta se chaha ke bandhaka hote haiN| (4) athavA bahuta se sAta ke aura bahuta se ATha ke bandhaka hote haiM aura koI eka jIva (upazAntamoha yA kSINamoha) eka kA bandhaka ho (5) athavA bahuta se sAta ke, bahuta se ATha ke aura bahuta se eka ke bandhaka hote hai| (6) athavA bahuta se sAta ke aura bahuta se ATha ke bandhaka hote haiM tathA eka jIva chaha kA aura eka jIva eka kA bandhaka hotA hai| (7) athavA bahuta se jIva sAta ke aura bahuta se jIva ATha ke bandhaka hote haiM tathA eka chaha kA bandhaka hotA hai evaM bahuta se (upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAna vAle) eka ke bandhaka hote haiN| (8) athavA bahuta se sAta ke, bahuta se ATha ke evaM bahuta se chaha ke bandhaka hote haiM aura koI eka jIva eka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chabbIsavA~ karmavedabandhapada] kA bandhaka hotA hai| (9) athavA bahuta se sAta ke, bahuta se ATha ke, bahuta se chaha ke aura bahuta se eka ke bandhaka hote haiN| isa prakAra samuccaya jIvoM ke viSaya meM ye (uparyukta) 9 bhaMga hote hai| chaha aura eka prakRti ke bandha kA tathA ina donoM ke abhAva meM sAta athavA ATha prakRtiyoM ke bandha kA kAraNa pUrvokta yukti se samajha lenA caahie| ekendriyoM aura manaSyoM ke sivAya zeSa nairayika Adi daNaDakoM ke tIna bhaMga hote haiN| ekendriyoM meM koI vikalpa (bhaMga) nahIM hotA, arthAt ve sadaiva bahuta saMkhyA meM hote haiM, isalie bahuta sAta ke aura bahuta ATha ke bandhaka hI hote haiM / manuSyoM meM 27 bhaMgoM kA cArTa isa prakAra hai - (ba. se bahuta aura e. se eka samajhanA caahie|) 1 2 3 4 5 6 7 / =asaMyogI-1 bhaMga 1 | sabhI ba. eka ba. ba. ba. eka ba. ba. ba. eka ba. ba. -dvisaMyogI 6 bhaMga krama 8 9 10 11 / ba. eka eka | ba. ba. ba. | ba. ba. eka | ba. eka. ba. - ATha aura chaha bandhaka ke trikasaMyogI bhaMga 4 12 13 | ba. eka eka | ba. ba. 14 ba. eka ba. 15 eka. ba. 3 ba. ba. = ATha aura eka ke bandhaka ke trikasaMyogI bhaMga 4 16 | ba. eka 17 ba. 18 19 ba.ba. ba. eka | ba. eka. ba. 4 eka | ba. - sAta aura eka ke bandhaka ke trikasaMyogI bhaMga 4 . 20 21 / 22 / 23 e. e. e.ba. ba. ba. ba.ba. ba. e. e.ba. ba. ba. e. ba. -8,6, 1 bandhaka catuSkasaMyogI bhaMga 8 24 25 26 27 - | ba. ba. e. ba. ba. e. ba. ba. ba. e. e. ba. ba. e. ba. e. vedanIyakarma ke vedana ke samaya anya karmaprakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA 1783. [1] jIve NaM bhaMte! veyaNijaM kammaM vedemANe kati kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTTavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA abaMdhae vaa| [1783-1 pra.] bhagavan ! (eka) jIva vedanIyakarma kA vedana karatA huA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? 1. (ka) paNNavaNAsuttA bhA. 1 (mU.pA.Ti.) pR. 389 (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, (abhidhAna rAjendrakoSa bhA. 3) pada 26, pR. 294-295 (ga) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 501 saka 511 taka .. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [95 [1783-1 u.] gautama! vaha sAta, ATha, chaha yA eka kA bandhaka hotA hai, athavA abandhaka hotA hai| [2] evaM maNUse vi| avasesA NAragAdIyA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA y| evaM jAva vemaannie| [1783-2] isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| zeSa nAraka Adi vaimAnika paryanta sAta ke bandhaka haiM yA ATha ke bandhaka haiN| 1784. [1] jIvA NaM bhaMte! vedaNijaM kammaM vaidemANA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 3 abaMdhageNa vi samaM do bhaMgA bhANiyavvA 5 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhae ya caubhaMgo 9, evaM ete Nava bhNgaa| [1784-1 pra.] bhagavan ! (bahuta) jIva vedanIyakarma kA vedana karate hue kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? [1784-1 u.] gautama! 1. sabhI jIva sAta ke, ATha ke aura eka ke bandhaka hote haiM, 2. athavA bahuta jIva sAta, ATha yA eka ke bandhaka hote haiM aura eka chaha kA bandhaka hotA hai / 3. athavA bahuta jIva sAta, ATha, eka tathA chaha ke bandhaka hote haiM, 4-5, abandhaka ke sAtha bhI do bhaMga kahane cAhie, 6-9. athavA bahuta jIva sAta ke, ATha ke, eka ke bandhaka hote haiM tathA koI eka chaha kA bandhaka hotA hai tathA koI eka abandhaka bhI hotA hai, yoM cAra bhaMga hote haiN| kula milAkara ye nau bhaMga hue| [2] egiMdiyANaM abhNgyN| [1784-2] ekendriya jIvoM ko isa viSaya meM abhaMgaka jAnanA caahie| [3] NAragAdINaM tiyabhaMgo jAva vemaanniyaannN| NavaraM maNUsANaM pucchaa| goyamA! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya aTThavihabaMdhae ya abaMdhae ya, evaM ete sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jahA kiriyAsu pANAivAyaviratassa (su. 1643) / [1784-3] nAraka aura vaimAnikoM taka ke tIna-tIna bhaMga kahane caahie| [pra.] manuSyoM ke viSaya meM vedanIyakarma ke vedana ke sAtha karmaprakRtiyoM ke bandha kI pRcchA hai| [u.] gautama! 1- bahuta-se sAta ke athavA eka ke bandhaka hote haiN| 2-athavA bahuta-se manuSya sAta ke aura eka ke bandhaka tathA koI eka chaha kA, eka ATha kA bandhaka hai yA phira abandhaka hotA hai| isa prakAra ye kula milAkara sattAIsa bhaMga (sU. 1643 meM ullikhita haiM) jaise-prANAtipAta-virata kI kriyAoM ke viSaya meM kahe haiM, usI prakAra kahane caahie| vivecana-vedanIyakarma ke vedana ke kSaNoM meM anya karmoM kA bandha-(1) eka jIva aura manuSya-sAta, ATha, chaha yA eka prakRti kA bandhaka hotA hai athavA abandhaka hotA hai| tAtparya yaha hai ki sayogIkevalI, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96] [chabbIsavA~ karmavedabandhapada] upazAntamoha aura kSINamohaguNasthAnavI jIva vedanIyakarma kA vedana karate hue kevala eka vedanIya prakRti kA bandha karate haiM, kyoMki sayogIkevalI meM bhI vedanIyakarma kA udaya aura baMdha pAyA jAtA hai| ayogIkevalI abandhaka hote haiN| unameM vedanIyakarma kA vedana hotA hai, kintu yogoM kA bhI abhAva ho jAne se usakA yA anya kisI bhI karma kA bandha nahIM hotaa| ___ (2) manuSya ke sivAya nAraka se vaimAnika taka-vedanIyakarma kA vedana karate hue 7 yA 8 karmaprakRtiyoM kA bandha karate haiN| (3) bahuta se jIva - tIna bhaMga - sabhI ba. ba. ba. e. | ba. ba. ba. ba. = tIna bhaMga 781 7 8 16 7 8 1 6 | abaMdhaka ke sAtha ekatva - bahutva kI apekSA - do bhaMga (ekatva aura bahutva kI apekSA) athavA ba. ba. ba. e. e. 7 8 1 6 abaM. = 4 bhaMga = kula 9 bhaMga samuccaya jIvoM ke ekatva aura bahutva kI apekSA / (4) ekendriya jIva - koI vikalpa nahIM / bahu. aura bahu. ke baMdhaka hote haiN| (5) manuSya ko chor3akara nAraka se vaimAnika taka pUrvavat tIna bhNg| (6) manuSya - (ekatva yA bahutva kI apekSA) 27 bhaMga (jJAnAvaraNIyakarma - bandhavat) AyuSya, nAma aura gotra karma ke sambandha meM vedanIya krmvt| AyuSyAdi karmavedana ke samaya karmaprakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA 1785. evaM jahA vedaNijaM tahA AuyaM NAmaM goyaM ca bhaanniyvvN| [1785] jisa prakAra vedanIyakarma ke vedana ke sAtha karmaprakRtiyoM ke bandha kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra AyuSya, nAma aura gotra karma ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 1786. mohaNijaM vedemANe jahA baMdhe NANAvaraNijaM tahA bhANiyavvaM (su. 1755-61) / [1786] jisa prakAra (sU. 1755-61 meM) jJAnAvaraNIya karmaprakRti ke bandha kA kathana kiyA hai, usI prakAra yahA~ mohanIyakarma ke vedana ke sAtha bandha kA kathana karanA caahie| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe chavvIsaimaM kammaveyabaMdhapayaM samattaM // vivecana - mohanIyakarmavedana ke sAtha karmabandha - jJAnAvaraNIya ke samAna arthAt - mohanIya karma kA 1. (ka) prajJApanA, (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 513 se 517 taka (kha) prajJApanA. malaya. vRtti. (abhidhAnarAjendrakoSa bhA. 3) pada 26, pR. 296 (ga) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mU. pA. Ti.) pR. 390 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [97 vedana karatA huA jIva 7,8 yA 6 kA bandhaka hotA hai, kyoMki sUkSmasamparAya avasthA meM bhI mohanIyakarma kA vedana hotA hai, magara bandha nahIM hotaa| isI prakAra kA kathana-manuSya pada meM bhI karanA caahie| nAraka Adi padoM meM sUkSmasamparAyAvasthA prApta na hone se ve 7 yA 8 ke hI bandhaka hote haiN| bahutva kI apekSA se - jIva pada meM pUrvavaD tIna bhaMga - ba. ba. ba. e. ba. ba. nArakoM aura bhavanavAsI devoM meM - ba. ba. | e. tIna bhaMga pRthvIkAyAdi sthAvaroM meM - prathama bhaMga - ba. | ba. Ila . vikalendriya se vaimAnika taka meM - nArakoM ke samAna tIna bhNg| . manuSyoM meM - nau bhaMga jJAnAvaraNIyakarma ke sAtha bandhaka ke smaan| // prajJApanA bhagaktI kA chavvIsavA~ pada samApta // 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mU. pA. Ti.), pR. 390 (kha)prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 517 se 519 taka (ga) prajJApanA. (malaya TIkA) pada 26 (abhi. rAja. koSa bhA. 3, pR. 296) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvIsaimaM kammaveyaveyagapayaM sattAIsavA~ karmavedavedakapada jJAnAvaraNIyAdikarmoM ke vedana ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke vedana kA nirUpaNa 1787.[1] kati NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo? goyamA! atttth| taM jahA - NANAvaraNijaM jAva aNtraaiyN| [1787-1 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [1787-1 u.] gautama! ve ATha kahI gaI haiM yathA - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| [2] evaM gairaiyANaM jAva vemaanniyaannN| [1787-2] isI prakAra nArakoM (se lekara) yAvat vaimAnikoM taka (ke ATha karmaprakRtiyA~ hai| 1788. [1] jIve NaM bhaMte! NANAvaraNija kammaM vedemANe kati kammapagaDIo vedei ? goyamA! sattavihavedae vA aTThavihavedae vaa| [1788-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai? [1788-1 u.] gautama! vaha sAta yA ATha (karmaprakRtiyoM) kA vedaka hotA hai| [2] evaM maNUse vi| avasesA egatteNa vi puhatteNa vi niyamA aTTavihakammapagaDIo vedeti jAva vemaanniyaa| [1788-2] isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| (manuSya ke atirikta) zeSa sabhI jIva (nAraka se lekara) vaimAnika paryanta ekatva aura bahutva kI vivakSA se niyamataH ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| 1789. jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM vedemANa kati kammapagaDIo vedeti ? goyamA! savve vi tAva hojA aTThavihavedagA 1 ahavA aTTavihavedagA ya sattavihavedage ya 2 ahavA aTThavihavedagA ya sattavihavedagA ya 3 / evaM maNUsA vi| __ [1789 pra.] bhagavan ! (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hue kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM ? [1789 u.] gautama! 1. sabhI jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, 2 athavA kaI jIva ATha karma prakRtiyoM ke vedaka hote haiM aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, 3. athavA kaI jIva ATha aura kaI sAta karmapratiyoM ke vedaka hote haiM / isI prakAra manuSyapada meM bhI ye tIna bhaMga hote haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [99 . 1790. darisaNAvaraNijaM aMtarAiyaM ca evaM ceva bhANiyavvaM / [1790] darzanAvaraNIya aura antarAya karma ke sAtha anya karmaprakRtiyoM ke vedana ke viSaya meM bhI pUrvavat kahanA caahie| 1791. vedaNija-Aua-NAma-goyAiM vedemANe kati kammapagaDIo vedei ? goyamA! jahA baMdhagaveyagassa vedaNijaM (su. 1773-74) tahA bhaanniyvvN| [1791 pra.] bhagavan ! vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai? [1791 u.] gautama! jaise (sU. 1773-74 meM) bandhaka-vedaka ke vedanIya kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra veda-vedaka ke vedanIya kA kathana karanA cAhie / 1792. [1] jIve NaM bhaMte! mohaNijaM kammaM vedemANe kati kammapagaDIo vedei ? goyamA! NiyamA aTTha kammapagaDIo vedei| [1792-1 pra.] bhagavan ! mohanIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai? [1792-1 u.] gautama! vaha niyamA se ATha karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai / [2] evaM Neraie jAva vemaannie| [1792-2] isI prakAra nAraka se lekara vaimAnika paryanta (aSTavidha karmaprakRtiyoM kA) vedana hotA hai| [3] evaM puhatteNa vi| [1792-3] isI prakAra bahutva kI vivakSA se bhI sabhI jIvoM aura nAraka se vaimAnika paryanta samajhanA caahie| // paNNavaNAe bhagavatIe sattAvIsatimaM kammavedavedayapayaM samattaM // vivecana - veda-vedaka carcA kA niSkarSa - isa pada kA pratipAdya yaha hai ki jIva jJAnAvaraNIya Adi - kisI eka karma kA vedana karatA huA, anya kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? (1) jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA koI jIva yA koI manuSya yAnI upazAntamoha yA kSINamoha manuSya mohanIyakarma kA vedaka na hone se sAta karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| ___ (2) bahuta jIvoM kI apekSA se tIna bhaMga hote haiM - (1) sabhI jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, (2) athavA kaI ATha ke vedaka hote haiM aura koI eka sAta kA vedaka hotA hai, (3) athavA kaI ATha ke aura kaI sAta ke vedaka hote haiN| (3) darzanAvaraNIya aura antarAyakarma-sambandhI vaktavyatA bhI jJAnAvaraNIya ke samAna kahanI caahie| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] [sattAIsavA~ karmavedakavedapada] (4) vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina karmo kA vedana karatA huA jIva bandha-vedakavat ATha, sAta yA cAra karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai| (5) mohanIyakarma kA vedana karatA huA samuccaya jIva va nairayika se vaimAnika taka ke jIva ekatva yA bahutva kI apekSA se niyamataH ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN|' // prajJApanA bhagavatI kA sattAIsavA~ karmavedavedakamapada sampUrNa // 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUla pATha-TipapaNa) bhA. 1, pR. 391 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 523 se 527 taka (ga) prajJApanA malaya vRtti, pada 27, abhidhAna rAjendra koSa bhA. 3, pR. 294-295 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaimaM AhArapayaM aTThAIsavA~ AhArapada prAthamika * prajJApanAsUtra ke AhArapada meM sAMsArika jIvoM aura siddhoM ke Ahara-anAhAra kI do uddezakoM ke gyAraha aura teraha dvAroM ke mAdhyama se vistRta carcA kI gaI hai| AtmA mUla svabhAvataH nirAhArI hai, kyoMki zuddha AtmA (siddha-buddha-mukta paramAtmA) ke zarIra, karma moha Adi nahIM hote| niraMjana-nirAkAra hone se use AhAra kI kadApi icchA nahIM hotii| jaisA siddhoM kA svarUpa hai, vaisA hI nizcayanaya dRSTi se AtmA kA svarUpa hai| ataH vividha dArzanikoM, sAdhakoM aura vicArakoM ke mana meM prazna kA udbhava huA ki jaba AtmA anAhArI hai to bhUkha kyoM lagatI hai ? manuSya, pazu-pakSI Adi kSudhAnivRtti ke lie AhAra kyoM karate haiM ? yadi zarIra aura kSudhAvedanIya Adi karmo ke kAraNa prANiyoM ko AhAra karanA par3atA hai, taba ye prazna uThate haiM ki siddha to anAhAraka hote haiM, kintu nAraka se lekara vaimAnika taka caubIsa daNDakavartI jIva sacitta, acitta yA mizra, kisa prakAra kA AhAra karate haiM ? unheM AhAra kI hai yA nahIM? icchA hotI hai to kitane kAla ke pazcAt hotI hai? kaunasA jIva kisa vastu kA AhAra karatA hai? kyA ve sarva AtmapradezoM se AhAra lete hai yA ekadeza se? kyA ve jIvana meM bAra-bAra AhAra karate haiM yA eka bAra ? ve kitane bhAga kA AhAra karate haiM, kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? kyA ve grahaNa kiye hue sabhI pudgaloM kA AhAra karate hai ? gRhIta AhArya-pudgaloM ko ve kisa rUpa meM pariNata karate haiM ? kyA ve ekendriyAdi ke zarIra kA AhAra karate haiM ? tathA unameM se kauna lomAharI hai, kauna prakSepAharI (kavalAhArI) hai tathA kauna oja-AhArI hai, kauna manobhakSI hai ? ye aura inase sambandhita AhAra-sambandha caryAe~ isa pada ke do uddezakoM meM se prathama uddezaka meM kI gaI haiN| isake atirikta AhAra sambandhI kaI prazna avaziSTa raha jAte haiM ki eka yA aneka jIva yA caubIsa daNDakavartI sabhI jIva AhAraka hI hote haiM yA koI jIva anAhAraka bhI hotA hai/hote haiM ? yadi koI jIva kisI avasthA meM anAhAraka hotA hai to kisa kAraNa se hotA hai ?' ina do praznoM ke pariprekSya meM bhavyatA, saMjJA, lezyA, dRSTi, saMyama, kaSAya, jJAna-ajJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra, paryApti, ina 13 dvAroM ke madhyAma se AhAraka-anAhAraka kI sAMgopAMga carcA dvitIya uddezaka meM kI gaI hai| prathama uddezaka ke uttaroM ko dekhate hue bahuta se rahasyamaya evaM gUDha tathya sAdhaka ke samakSa samAdhAna ke rUpa meM mukharita hote haiN| jaise ki vaikriyazarIradhArI kA AhAra acitta hI hotA hai aura audArikazarIradhArI kA AhAra sacitta, acitta, aura mizra tInoM prakAra kA hotA hai / jo AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, vaha do prakAra kA hai - Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita / apanI icchA ho aura AhAra liyA jAe, vaha Abhoganirvartita 1. paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 392 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] [ aTThAIsavA~ AhArapada ] tathA binA hI icchA ke AhAra ho jAe, vaha anAbhoganirvartita AhAra hai| icchApUrvaka AhAra lene meM vibhinna jIvoM kI pRthak-pRthak kAla maryAdAe~ haiN| parantu icchA ke binA liyA jAne vAlA AhAra to nirantara liyA jAtA hai / phira yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki kauna jIva kisa prakAra kA AhAra letA hai ? varNa - gandha-rasasparzaguNoM se yukta AhAra liyA jAtA hai usameM bhI bahuta vividhatA hai| nArakoM dvArA liyA jAne vAlA AhAra azubhavarNAdi vAlA hai aura devoM dvArA liyA jAne vAlA AhAra zubhavarNAdi vAlA hai| koI 6 dizA se tathA koI tIna, cAra, pA~ca dizAoM se AhAra letA hai| AhArarUpa meM grahaNa kie gaye pudgala pAMca indriyoM ke rUpa me tathA aMgopAMgoM ke rUpa meM pariNata hote haiN| zarIra bhI AhArAnurUpa hotA hai| AhAra ke lie liye jAne vAle pudgaloM kA asaMkhyAtavA~ bhAga AhArarUpa meM pariNata hotA hai tathA unake anantaveM bhAga kA AsvAdana hotA hai| antima prakaraNa meM yaha bhI batAyA gayA hai ki caubIsa daNDakavartI jIvoM meM se kauna lomAhAra aura kauna prakSepAhAra (kavalAhAra) karatA hai ? tathA kisake oja-AhAra hotA hai, kisake manobhakSaNa AhAra hotA hai ? kauna jIva kisa jIva ke zarIra kA AhAra karatA hai ? isa tathya ko yahA~ sthala rUpa se prarUpita kiyA gayA hai| sUtrakRtAMgasUtra zruta. 2, u. 3. AhAraparijJA- adhyayana meM tathA bhagavatIsUtra meM isa tathya kI vizeSa vizleSaNapUrvaka carcA kI gaI hai ki pRthvIkAyikAdi vibhinna jIva vanaspatikAya Adi ke acitta zarIra ko vidhvasta karake AhAra karate hai, garbhastha manuSya Adi jIva apane mAtA kI raja aura pitA ke zukra Adi kA AhAra karate haiN| * sthAnAMgasUtra ke caturtha sthAna meM tiryaJcoM, manuSyoM aura devoM kA cAra-cAra prakAra kA AhAra batAyA hai jaise tiryaJcoM kA cAra prakAra kA AhAra - (1) kaMkopama, (2) bilopama, (3) pANa (mAtaMga) mAMsopama aura (4) putrmaaNsopm| manuSyoM kA cAra prakAra kA AhAra - azana, pAna, khAdima aura svaadim| devoM kA. cAra prakAra kA AhAra hai - varNavAn, rasavAn, gandhavAn, aura sparzavAn / // // AhAra kI abhilASA meM devoM kI AhArAbhilASA, jisameM vaimAnika devoM kI AhArAbhilASA bahuta lambe kAla kI, utkRSTa 33 hajAra varSa taka kI batAI gaI hai| isalie jJAta hotA hai ki cirakAla ke bAda hone vAlI AhArecchA kisI na kisI pUrvajanma kRta saMyama - sAdhanA yA puNyakArya kA suphala hai| manuSya cAhe to tapazcaryA ke dvArA dIrghakAla taka nirAhAra raha sakatA hai aura anAhArakatA hI ratnatrayasAdhanA kA antima lakSya hai| isI ke lie saMyatAsaMyata tathA saMyata hokara anta meM no- saMyata-no asaMyata-nosaMyatAsaMyata banatA hai| yaha isake saMyatadvAra meM spaSTa pratipAdana kiyA gayA hai| kula milAkara AhAra sambandhI carcA sAdhakoM aura zrAvakoM ke lie jJAnavarddhaka, rasaprada, AhAra-vijJAnasammata evaM AtmasAdhanApreraka hai| 1. paNNavaNAsutaM (mU.pA.Ti.) bhA. 1. pU. 393 se 405 2. sthAnAMgasUtra, sthA. 4 3. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha TippaNa) bhA. 1, pR. 397 18 4. paNNavaNAsutaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1. pR. 403 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaimaM AhArapayaM aTThAIsavA~ AhArapada paDhamo uddesao : prathama uddezaka prathama uddezaka meM ullikhita gyAraha dvAra 1793. saccittA 1 ''hAraTThI 2 kevati 3 kiM vA vi 4 savvao ceva 5 / katibhAgaM 6 savve khalu 7 pariNAme ceva 8 boddhavve // 217 // egiMdisarIrAdI 9 lomAhAre 10 taheva maNabhakkhI 11 / etesiM tu payANaM vibhAvaNA hoi kAyavvA // 218 // [1793 gAthArtha - ] [ prathama uddezaka meM] ina (nimnokta) gyAraha padoM para vistRta rUpa se vicAraNA karanI hai - (1). sacittAhAra, (2) AhArArthI, (3) kitane kAla se (AhArArtha) ?, (4) kyA AhAra (karate haiM ?), (5) saba pradezoM se (sarvataH), (6) kitanA bhAga ?, (7) (kyA) sabhI AhAra (karate haiM ?) aura (8) (sarvataH ) pariNata ( karate haiM ?) (9) ekendriyazarIrAdi, (10) lomAhAra evaM (11) manobhakSI ( ye gyAraha dvAra jAnane cAhie ) | // 217--218 // - vivecana prathama uddezaka meM AhAra sambandhI gyAraha dvAra - prastuta do saMgrahaNI gAthAoM dvArA prathama uddezaka meM pratipAdya gyAraha dvAroM (padoM) kA ullekha kiyA gayA hai| prathamadvAra - isameM nairayika se lekara vaimAnika taka ke viSaya meM praznottara haiM ki ve sacittAhArI hote haiM, acittAhArI hote haiM yA mizrAhArI ?, dvitIyadvAra se aSTamadvAra taka - kramaza: (2) nArakAdi jIva AhArArthI haiM yA nahIM ?, (3) kitane kAla meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai ?, (4) kisa vastu kA AhAra karate haiM ?, (5) kyA ve sarvataH (saba pradezoM se) AhAra karate haiM ?, sarvataH ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM, kyA ve bAra-bAra AhAra karate haiM ? bAra-bAra use pariNata karate haiM ? ityAdi, (6) kitane bhAga kA AhAra yA AsvAdana karate haiM ?, (7) kyA sabhI gRhIta pudgaloM kA AhAra karate haiM ?, (8) gRhIta AhArya pudgaloM ko kisa-kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata karate haiM ? (9) kyA ve ekendriyAdi ke zarIroM kA Ahara karate haiM ?, (10) ve ojAhArI hote haiM yA manobhakSI ? prathama uddezaka meM ina gyAraha dvAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai| caubIsa daNDakoM meM prathama sacittAhAradvAra 1794. [ 1 ] NeraDyA NaM bhaMte! ki sacittAhArA acittAhArA mIsAhAra ? goyamA ! No sacittAhAra, acittAhArA, No mIsAhArA / 1.(ka) prajJApanA, (malaya. vRtti) abhi. rA. ko. bhA. 2, pR. 500 (kha) prajJApanA sUtra (prameya bodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 541, 563, 613 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ aTThAIsavA~ AhArapada ] [1794-1 pra.] bhagavan ! kyA nairacika sacittAhArI hote haiM, acittAhArI hote haiM yA mizrAhArI hote haiM ? [ 1794 - 1 u.] gautama! nairayika sacittAhArI nahIM hote aura na mizrAhArI (sacitta - acittAhArI) hote haiM, kintu acittAhArI hote haiM / [2] evaM asurakumArA jAva vemANiyA / 104] [1794-2] isI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnikoM paryanta ( jAnanA caahie|) [3] orAliyasarIrI jAva maNUsA sacittAhArA vi acittAhArA vi mIsAhArA vi / - [1794-3] audArikazarIrI yAvat manuSya sacittAhArI bhI haiM, acittAhArI bhI haiM aura mizrAhArI bhI haiM / vivecana - sacittAhArI, acittAhArI yA mizrAhArI ? * samasta sAMsArika jIva bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se do bhAgoM meM vibhakta haiM - (1) vaikriyazarIrI aura (2) audArikazarIrI / vaikriyazarIradhArI jo nAraka, deva Adi jIva haiM, ve vaikriyazarIra-paripoSaNa yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM aura ve pudgala acitta hI hote haiM, sacitta (jIvaparigRhIta) aura mizra nhiiN| isalie prastuta meM nairayika, asurakumArAdi bhavanavAsIdeva, vANavyantaradeva, jyotiSka aura vaimAnika devoM (jo ki vaikriyazarIrI haiM) ko ekAntataH acittAhArI batAyA hai tathA inake atirikta ekendriya se paMcendriya paryanta tiryaJca aura manuSya jo audArikazarIradhArI haiM, veM audArikazarIra ke paripoSaNayogya pudgaloM kA AhAra karate haiM, jo tInoM hI prakAra ke hote haiN| isalie inheM sacittAhArI, acittAhArI aura mizrAhArI batAyA gayA hai| nairayikoM meM AhArArthI Adi dvitIya se aSTamadvAra paryanta 1795. NeraiyA NaM bhaMte! AhAraTThI ? haMtA goyamA! AhAraTThI / [1795 pra.] bhagavan! kyA nairayika AhArArthI (AhArAbhilASI) hote haiM ? [ 1795 u.] hA~, gautama ! ve AhArArthI hote haiM / 1796. NeraiyANaM bhaMte! kevatikAlassa AhAraTThe samuppajjati ? goyamA! NeraiyANaM AhAre duvihe paNNatte, taM jahA * bhogaNivvattie ya aNAbhogaNivvattie ya / tattha NaM je se aNAbhogaNivvattie se NaM aNusamayavirahie AhAraTThe samuppajjati / tattha NaM je se AbhogaNivvattie se NaM asaMkhejjasamaie aMtomuhuttie AhAraTThe samuppajjati / [ 1796 pra.] bhagavan! nairayikoM ko kitane kAla ke pazcAt AhAra kI icchA (AhArArtha) samutpanna hotI hai ? [1796 u.] gautama! nairayikoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai| yathA - (1) Abhoganirvartita, (upayogapUrvaka kiyA gayA) aura (2) anaabhognirvrtit| unameM jo anAbhoganirvartita (binA upayoga ke kiyA huA) hai, usa AhAra kI abhilASA prati samaya nirantara utpanna hotI rahatI hai, kintu jo Abhoganirvartita (upayogapUrvaka kiyA 1. prajJApanA, malayavRtti patra abhi. rA. koSa, bhA. 2, pR. 500 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [105 [ prajJApanAsUtra ] huA) AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA asaMkhyAta - samaya ke antarmuhUrta meM utpanna hotI hai / 1797. NeraDyA NaM bhaMte! kimAhAramAhAreMti ? goyamA ! davvao aNatapadesiyAI, khettao asaMkhejjapadesogADhAI, kAlato aNNataraThitiyAI, bhAvao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAiM rasamaMtAI phAsamaMtAI / [ 1797 pra.] bhagavan ! nairayika kauna-sA AhAra grahaNa karate haiM ? [ 1797 u.] gautama ! ve dravyataH - anantapradezI (pudgaloM kA) AhAra grahaNa karate haiM, kSetrataH asaMkhyAtapradezoM meM avagADha (rahe hue), kAlataH kisI bhI ( anyatara) kAlasthiti vAle aura bhAvataH varNavAn, gandhavAn, rasavAn aura sparzavAn pudgaloM kA Ahara karate haiN| 1798. [ 1 ] jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAiM kiM egavaNNAI AhAreMti jAva kiM paMcavaNNAI AhAreMti ? goyamA! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAI vi AhAreMti jAva paMcavaNNAI pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDucca kAlavaNNAI pi AhAreMti jAva sukkilAI pi AhAreMti / [1798-1 pra.] bhagavan! bhAva se (nairayika) varNa vAle jina pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yAvat kyA ve paMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? [1798 -1 u.] gautama ! ve sthAnamArgaNA (sAmAnya) kI apekSA se eka varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat pAMca varNavAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM tathA vidhAna (bheda) mArgaNA kI apekSA se kAle varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat zukla (zveta) varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / [2] jAI vaNNao kAlavaNNAI AhAreMti tAI ki egaguNakAlAI AhAreMti jAva dasaguNakAlAI AhAreMti saMkhejjaguNakAlAI asaMkhejjaguNakAlAI anaMtaguNakAlAI AhAreMti ? goyamA! egaguNakAlAI pi AhAreMti jAva anaMtaguNakAlAI pi AhAreMti / evaM jAva sukkilAI pi| [1798-2 pra.] bhagavan! ve varNa se jina kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka guNa kAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yAvat dasa guNa kAle, saMkhyAtaguNa kAle, asaMkhyAtaguNa kAle yA anantaguNa kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate hai ? [ 1798-2 u.] gautama ! ve eka guNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| isI prakAra (raktavarNa se lekara) yAvat zuklavarNa ke viSaya meM pUrvokta prazna aura samAdhAna jAnanA caahie| 1799. evaM gaMdhao vi rasao vi / [1799] isI prakAra gandha aura rasa kI apekSA se bhI pUrvavat AlApaka kahane cAhie / 1800. [ 1 ] jAI bhAvao phAsamaMtAI tAI No egaphAsAI AhAreMti, No duphAsAI AhAreMti, No Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [aTThAIsavA~ AhArapada] tiphAsAiM AhAreMti, cauphAsAiM AhAreMti jAva aTThaphAsAI pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDucca kakkhaDAI pi AhAreMti jAva lukkhAI pi| [1800-1] bhAva se jina sparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, ve na to ekasparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM,na do aura na tIna sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, apitu catuHsparzI aSTasparzI pudgaloM kA AhAra karate haiN| vidhAna (bheda) mArgaNA kI apekSA ve karkaza yAvat rUkSa pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| [2] jAI phAsao kakkhaDAI AhAreMti tAI ki egaguNakakkhaDAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAiM aahaareNti| ___goyamA! egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreMti? evaM aTThavi phAsA bhANiyavvA jAva aNaMtaguNalukkhAI pi aahaareti| [1800-2 pra.] bhagavan ! ve jina karkazasparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve ekaguNa karkazapudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat anantaguNa karkazapudgaloM kA AhAra karate haiM ? [1800-2 u.] gautama ! ve ekaguNa karkazapudagaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNa karkazapudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| isI prakAra kramazaH AThoM hI sparzoM ke viSaya meM anantaguNa rUkSapudgaloM kA bhI AhAra karate haiM taka (kahanA caahie)| [3] jAiM bhaMte! aNaMtaguNalukkhAiM AhAreti tAI ki puTThAI AhAreMti apuTThAI AhAraiti? goyamA! puTThAI AhAreMti, No apuTThAiM AhAreMti, jahA bhAsuddesae (su . 877 [ 15-23 ]) Ava NiyamA chaddisiM aahaareNti| [1800-3 pra.] bhagavan ! ve jina anantaguNa rUkSapudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve spRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM yA aspRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM ? [1800-3 u.] gautama! ve spRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM, aspRSTa pudgaloM kA nhiiN| (sU. 877-15-23 meM ukta) bhASA-uddezaka meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra ve yAvat niyama se chahoM dizAoM meM se AhAra karate haiN| 1801. osaNNakAraNaM paDucca vaNNao kAla-nIlAI gaMdhao dubbhigaMdhAiM rasato tittarasa kaDuyAI phAsao kakkhaDa-garUya-sIya-lukkhAiMtesiM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe phAsaguNe vippariNAmaittA paripIlaittA parisADaittA parivisaittA aNNe apuvve vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAettA AyasarIrakhettogADhe poggale savvappaNayAe aahaarmaahaareNti| [1801] bahula kAraNa kI apekSA se jo varNa se kAle-nIle, gandha se durgandha vAle, rasa se tikta (tIkhe) aura kaTuka (kaDue) rasa vAle aura sparza se karkaza, guru (bhArI), zIta (ThaMDe) aura rUkSa sparza haiM, unake purAne (pahale ke) varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNa kA vipariNamana (parivartana) kara, paripIDana parizATana aura parivighvasta karake anya (dUsare) apUrva (naye) varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNa ko utpanna karake apane zarIrakSetra meM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [107 avagAhana kiye hue pudgaloM kA pUrNarUpeNa (sarvAtmanA) AhAra karate haiN| 1802. NeraiyA NaM bhaMte! savvao AhAreMti, savvao pariNAmeMti, savvao UsasaMti, savvao NIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti, abhikkhaNaM pariNAmeMti, abhikkhaNaM UsasaMti abhikkhaNaM NIsasaMti, Ahacca AhAreMti, Ahacca pariNAmeMti Ahacca UsasaMti Ahacca NIsasaMti? haMtA goyamA! NeraiyA savvao AhAreMti evaM taM ceva jAva Ahacca nniissNti| [1802 pra.] bhagavan ! kyA nairayika sarvataH (samagratA se) AhAra karate haiM ? pUrNarUpa se pariNata karate haiM ? sarvataH ucchvAsa tathA sarvata: niHzvAsa lete haiM ? bAra-bAra AhAra karate haiM ? bAra bAra pariNata karate haiM ? bAra-bAra ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM ? athavA kabhI-kabhI AhAra karate haiM? kabhI-kabhI pariNata karate haiM ? aura kabhIkabhI ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM ? ___ [1802 u.] hA~, gautama ? nairayika sarvata: AhAra karate haiM, isI prakAra vahI pUrvoktavat yAvat kabhI-kabhI niHzvAsa lete haiN| 1803. NeraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi katibhAgaM AhAreMti katibhAgaM AsAeMti ? goyamA! asaMkhejaibhAgaM AhAreMti aNaMtabhAgaM assaaeNti| [1803 pra.] bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM kA AgAmI kAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM? [1803 u.] gautama! ve asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| 1804. NeraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAreti No savve AhAreMti ? goyamA! te savve aparisesie aahaareNti| [1804 pra.] bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabakA AhAra kara lete haiM, athavA sabakA AhAra nahIM karate haiM? __ [1804 u.] gautama! zeSa bacAye binA una sabakA AhAra kara lete haiN| 1805. NeraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhati te NaM tesiM poggalA kIsattAe bhujo 2 pariNamaMti? goyamA! soiMdiyattAe jAva phAsiMdiyattAe aNi?ttAe akaMtattAe appiyattAe asubhattAe amaNuNNattAe amaNAmattAe aNicchiyattAe abhijjhiyattAe ahattAe No uddhRttAe dukkhattAe No suhattAe eesiM (te tesiM) bhujo bhujo prinnmNti| [1805 pra.] bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve una pudgaloM ko bArabAra kisa rUpa meM pariNata karate haiM? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [aTThAIsavA~ AhArapada] [1805 u.] gautama! ve una pudgaloM ko zrotrendriya ke rUpa meM yAvat sparzendriya ke rUpa meM,aniSTarUpa se, akAntarUpa se, apriyarUpa se, azubharUpa se , amanojJarUpa se, amanAmarUpa se , anizcitatA se (athavA anicchita rUpa se,) anabhilaSitarUpa se , bhArIrUpa se, halkerUpa se nahIM, duHkharUpa se sukharUpa se nahIM, una sabakA bAra-bAra pariNamana karate haiN| __vivecana - Abhoganirvartita aura anAbhoganivartita kA svarUpa - nArakoM kA AhAra do prakAra kA hai- Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita / Abhoganirvartita kA artha hai - icchApUrvaka-upayogapUrvaka hone vAlA AhAra tathA anAbhoganivartita kA artha hai - binA icchA ke-binA upayoga ke hone vAlA aahaar| anAbhoganirvartita AhAra, bhava paryanta pratisamaya nirantara hotA rahatA hai / yaha AhAra ojaAhAra Adi ke rUpa meM hotA hai| Abhoganirvartita AhAra kI icchA asaMkhyAta samaya pramANa antarmaharta meM utpanna hotI hai| maiM AhAra karUM. isa prakAra kI abhilASA eka antarmuhUrta ke aMdara paidA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki nArakoM kI AhArecchA antarmuhUrta kI kahI gaI hai| yaha tIsarA dvAra hai| nairayika kisa vastu kA AhAra karate haiM? - dravya se ve anantapradezI pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyoMki saMkhyAtapradezI yA asaMkhyAtapradezI skandha jIva ke dvArA grahaNa nahIM kiye jA sakate, unakA grahaNa honA sambhava nahIM hai| kSetra kI apekSA se ve asaMkhyAtapradezAvagAr3ha skandhoM kA AhAra karate haiM / kAla kI apekSA se ve jaghanya, madhyama yA utkRSTa kisI bhI sthiti vAle skandhoM ko grahaNa karate haiN| bhAva se ve varNa-gandha-rasa-sparza vAle dravyoM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyoMki pratyeka paramANu meM ekAdi varNa gandha, eka rasa aura do sparza avazya pAe jAte haiN| isake pazcAt ekAdi varNa, gandha, rasa, sparza, se aneka varNAdiyukta AhAra grahaNa karane ke vikalpa batAye gae haiN| tadanantara yaha bhI batAyA gayA hai ki ve (nAraka) AtmapradezoM se spRSTa dravyoM (sambaddha pudgaloM) kA tathA niyamataH chaha dizAoM se AhAra karate haiM / vividha pahaluoM se nArakoM ke AhAra ke viSaya meM prarUpaNA - nAraka varNa kI apekSA prAyaH kAle-nIle varNavAle, rasa kI apekSA tikta aura kaTuka rasavAle, gandha kI apekSA durgandhavAle tathA sparzase karkaza, guru, zIta aura rUkSa sparzavAle azubha dravyoM kA AhAra karate haiN| yahAM bahulatAsUcaka zabda - osanna kA prayoga kiyA gayA hai| jisakA Azaya yaha hai ki azubha anubhAva vAle mithyAdRSTi nAraka hI prAyaH ukta kRSNavarNa Adi vAle dravyoM kA AhAra karate haiN| kintu jo nAraka AgAmI bhava meM tIrthaMkara Adi hone vAle haiM, ve aise dravyoM kA AhAra nahIM karate haiN|' nAraka AhAra kisa prakAra se karate haiM? - AhAra kiye jAne vAle pudgaloM ke purAne varNa-gandha-rasasparzaguNa kA pariNamana, paripIDana, parizATana evaM vidhvaMsa karake, arthAt-unheM pUrI taraha se badala kara, unameM naye varNa-gandha-rasa-sparzaguNa ko utpanna karake, apane zarIra-kSetra meM avagADha pudgaloM kA samasta AtmapradezoM se AhAra karate hai| 1, 2. prajJApanA (haribhadrIya TIkA) bhA. 5, pR. 549 se 552 1 se 3 prajJApanA (haribhadrIya TIkA.) bhA. 5, pR. 549 se 552 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [109 sarvataH AhArAdi kA artha sarvataH AhAra arthAt samasta AtmapradezoM se AhAra karate haiM, sarvaAtmapradezoM se AhAra pariNamAte haiM, sarvataH ucchvAsa- niHzvAsa lete haiM, sadA AhAra karate haiM, sadA pariNata karate haiM, sadA ucchvAsa- ni:zvAsa lete haiN| kadAcit AhAra aura pariNamana karate tathA ucchvAsa-ni:zvAsa lete hai / AhAra aura AsvAdana kitane-kitane bhAga kA ? * nAraka AhAra ke rUpa meM jitane pudgaloM ko grahaNa karate haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM, zeSa pudgaloM kA AhAra nahIM ho paataa| ve jitane pudgaloM kA AhAra karate haiM, unake anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| zeSa kA AsvAdana na hone para bhI zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte hai / ' (chaThA dvAra) - sabhI AhArarUpa meM gRhIta pudgaloM kA yA unake eka bhAga kA AhAra jina tyaktazeSa evaM zarIrapariNAma ke yogya pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una sabhI pudgaloM kA AhAra karate haiM, sabake eka bhAga kA nahI, kyoMki ve AhAryapudgala tyaktazeSa aura AhAra pariNAma ke yogya hI grahaNa kiye hue hote haiN| -- AhArarUpa meM gRhIta pudgala kisa rUpa meM punaH pariNata ? - AhAra ke rUpa meM nArakoM dvArA grahaNa kiye hue ve pudgala zrotrendriya, cakSurindriya, Adi pAMcoM indriyoM ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM / kintu indriyarUpa meM pariNata hone vAle ve pudgala zubha nahIM, azubharUpa hI hote haiM, arthAt ve pudgala aniSTarUpa meM pariNata hote haiN| jaise makkhiyoM ko kapUra, candana Adi zubha hone para bhI aniSTa pratIta hote haiM, taise hI zubha hone para bhI kinhIM jIvoM ko ve pudgala aniSTa pratIta hote haiN| balki akAnta ( akamanIya- dekhate samaya sundara na lageM ), apriya ( dekhate samaya bhI anta:karaNa ko priya na lageM ), azubha varNa- gandha-rasa-sparza vAle, amanojJa - vipAka ke samaya klezajanaka hone ke kAraNa mana meM AhlAda utpanna karane vAle nahIM hote haiN| 1 amanAma jo bhojyarUpa meM prANiyoM ko grAhya na hoM, anIpsita jo AsvAdana karane yogya nahIM hote, abhidhya * jinake viSaya meM abhilASA bhI utpanna na ho, isa rUpa meM pariNata hote haiM tathA ve pudgala bhArIrUpa meM pariNata hote haiM, laghurUpa meM nhiiN| (aSTamadvAra) bhavanapatiyoM ke sambandha meM AhArArthI Adi sAta dvAra (2-8) 1806. [ 1 ] asurakumArA NaM bhaMte! AhAraTThI ? haMtA! AhAraTThI evaM jahA NeraiyANaM tahA asurakumArANa vi bhANiyavvaM jAva te tesiM bhujjo bhujjo pariNamati / tattha NaM je se AbhogaNivvattie se NaM jahaNaNeNaM cautthabhattassa ukkoseNaM satiregassa vAsasahassassa AhAraTThe samuppajjai / osaNNakAraNaM paDucca vaNNao hAlidda-sukkilAi gaMdhao subbhigaMdhAI rasao aMvilamahurAI phAsao mauya - lahua - NiguNhAI tesi porANe vaNNaguNe jAva phAsiMdiyattAe jAva maNAmattAe * icchiyattAe abhijjhiyattAe uDDattAe No ahattAe, suhattAe No duhattAe te tesiM bhujjo 2 pariNamati / sesaM jahA raiyANaM / [1806-1 pra.] bhagavan ! kyA asurakumAra AhArArthI hote haiM ? 1 prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 555 se 559 taka Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [ aTThAIsavA~ AhArapada ] [1806 - 1 u. ] hA~, gautama! ve AhArArthI hote haiN| jaise nArakoM kI vaktavyatA kahI, vaise hI asurakumAroM ke viSaya meM yAvat unake pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai yahA~ taka kahanA caahie| unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai usa AhAra kI abhilASA jaghanya caturtha-bhakta pazcAt evaM utkRSTa kucha adhika sahasravarSa meM utpanna hotI hai / bAhulyarUpa kAraNa kI apekSA se ve varNa se - pIta ora zveta, gandha se - surabhigandha vAle, rasa se amla aura madhura tathA sparza se - mRdu, ladhu, snigdha aura uSNa pudgaloM kA AhAra karate haiN| (AhAra kiye jAne vAle) una (pudgaloM) ke purAne varNa- gandha-rasa-sparza-guNa ko vinaSTa karake, arthAt pUrNatayA parivartita karake, apUrva yAvat varNa- gandha-rasa-sparza-guNa ko utpanna karake ( apane zarIra - kSetra meM avagAr3ha pudgaloM kA sarva- AtmapradezoM se AhAra karate haiN| AhArarUpa meM gRhIta ve pudgala zrotrendriyAdi pAMca indriyoM ke rUpa meM tathA iSTa, kAnta, priya, zubha, ) manojJa, manAma icchita abhilASita rUpa meM pariNata hote haiM / bhArIrUpa meM nahIM halke rUpa meM, sukharUpa meM pariNata hote haiM, duHkharUpa meM nhiiN| (isa prakAra asurakumAroM dvArA gRhIta) ve AhArya pudgala unake lie punaH punaH pariNata hote haiN| zeSa kathana nArakoM ke kathana ke samAna jAnanA cAhie / - [ 2 ] evaM jAva thaNiyakumArANaM / NavaraM AbhogaNivvattie ukkoseNaM divasapuhattassa AhAraTThe samuppajjati / [1806-2] isI prakAra stanitakumAroM taka kA kathana asurakumAroM ke samAna jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki inakA Abhoganirvartita AhAra utkRSTa divasa pRthaktva se hotA hai| - vivecana - asurakumAroM Adi kI AhArAbhilASA asurakumAroM ko bIca-bIca meM eka-eka dina chor3a kara AhAra kI abhilASA hotI hai, yaha kathana dasa hajAra varSa kI Ayu vAle asurakumAroM kI apekSA se samajhanA cAhie / utkRSTa abhilASA kucha adhika sAtireka sAgaropama kI sthiti vAle balIndra kI apekSA se hai| zeSa bhavanapatiyoM kA Abhoganirvartita AhAra utkRSTa divasa - pRthaktva se hotA hai| yaha kathana palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu tathA usase adhika Ayu vAloM kI apekSA se samajhanA caahie| asurakumAra trasanADI meM hI hote haiN| ataeva ve chahoM dizAoM se pudgaloM kA AhAra kara sakate haiN| AhAra sambandhI zeSa kathana mUlapATha meM spaSTa hai|' ekendriyoM meM AhArArthI Adi sAta dvAra (2-8) 1807. puDhavikAiyA NaM bhaMte! AhAraTThI ? haMtA! AhAraTThI / [1807 pra.] bhagavan! kyA pRthvIkAyika jIva AhArArthI hote haiM ? [1807 u.] gautama! ve AhArArthI hote haiN| 1808. puDhavikvAiyANaM bhaMte! kevatikAlassa AhAraTThe samuppajjai ? goyamA! aNusamayaM avirahie AhAraTThe samuppajjai / [1808 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? 1. prajJApanA prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, pR. 555 se 559 taka Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [111 [1808 u.] gautama! unheM pratisamaya binA viraha ke AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| 1809. puDhavikkAiyA NaM bhaMte! kimAhAramAhAreMti ? evaM jahA NeraiyANaM (su. 1797-1800) jAva tAI bhaMte! kati disiM AhAraMti ? goyamA! NivvAghAeNaM chadisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM, NavaraM osaNNakAraNaM Na bhavati, vaNNato kAla-NIla-lohiya-hAlidda-sukilAI, gaMdhao subbhigaMdha dubbhigaMdhAI, rasao titta-kaDya-kasAya-aMbila-maharAiM, phAsato kakkhaDa-mauya-garua-lahuya-sIya-usiNa-NiddhalukkhAiM, tesiM porANe vaNNaguNe sesaM jahA NeraiyANaM (su. 1801-2) jAva Ahacca nniissNti| [1809 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa vastu kA AhAra karate haiM ? [1809 u.] gautama! isa viSaya kA kathana (sU. 1797-1800 meM ukta) nairayikoM ke kathana ke samAna jAnanA cAhie; yAvat - [pra.] pRthvIkAyika jIva kitanI dizAoM se AhAra karate hai? [u.] gautama! yadi vyAghAta (rukAvaTa) na ho to ve (niyama se) chahoM dizAoM (meM sthita aura chahoM dizAoM) se (Agata dravyoM kA) AhAra karate haiN| yadi vyAghAta ho to kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizaoM se aura kadAcit pAMca dizAoM se Agata dravyoM kA AhAra karate haiM / vizeSa yaha hai ki (pRthvIkAyikoM ke sambandha meM) bAhulya kAraNa nahIM kahA jaataa| (pRthvIkAyika jIva) varNa se - kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta, gandha se - sugandha aura durgandha vAle, rasa se - tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura rasa vAle aura sparza se - karkakSa, mRdu, guru (bhArI), laghu (halkA), zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle (dravyoM kA AhAra karate haiM) tathA una (AhAra kiye jAne vAle pudgaladravyoM) ke purAne varNa Adi guNa naSTa ho jAte haiM, ityAdi zeSa saba kathana (sU. 1801-2 meM ukta) nArakoM ke kathana ke samAna yAvat kadAcit ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM; (yahA~ taka jAnanA caahie|) 1810. puDhavikkAiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti tesi NaM bhaMte! poggalaNaM seyAlaMsi katibhAgaM AhAreMti katibhAgaM AsAeMti ! goyamA! asaMkhejaibhAgaM AhAreMti aNaMtabhAgaM aasaaeNti| [1810 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM,una pudgaloM meM se bhaviSyakAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM? [1810 u.] gautama! (AhAra ke rUpa meM gRhIta pudgaloM ke) asaMkhyAtaveM bhAga kA Ahara karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| 1811. puDhavikkAiyA NaM bhaMte! je puggale AhArattAe giNhaMti te kiM savve AhAreMti No savve AhAreMti ? jaheva NeraiyA (su. 1804) thev| [1811 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabhI kA AhAra karate haiM athavA una sabakA AhAra nahIM karate haiM ? (arthAt sabake eka bhAga kA AhAra karate haiM ?) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] [aTThAIsavA~ AhArapada] [1811 u.] gautama! jisa prakAra (sU. 1804 meM) nairayikoM kI vaktavyatA kahI hai, usI prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM kahanA caahie| 1812. puDhavikkAiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti te NaM tesiM poggalA kIsattae bhujo bhujo pariNamaMti ? goyamA! phAseMdiyavemAyattAe bhujo bhujo prinnmNti| [1812 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala (pRthvIkAyikoM meM) kisa rUpa meM punaHpunaH pariNata hote haiM ? [1812 u.] gautama! jisa prakAra (ve pudgala) sparzendriya kI viSama mAtrA ke rUpa meM (arthAt iSTa evaM aniSTa rUpa meM) bAra-bAra pariNata hote haiN| 1813. evaM jAva vnnssikaaiyaannN| [1813] isI prakAra (pRthvIkAyikoM) kI vaktavyatA ke samAna (apkAyikoM se lekara) yAvat vanaspatikAyikoM kI (vaktavyatA samajha lenI caahie|) vivecana - pRthvIkAyika Adi ekendriyoM kI AhAra-sambandhI vizeSatA - pRthvIkAyika pratisamaya aviratarUpa se AhAra karate haiM / ve nirvyAghAta kI apekSA chahoM dizAoM se aura vyAghAta kI apekSA kadAcit tIna, cAra yA pAMca dizAoM se AhAra lete haiN| inameM ekAnta zubhAnubhAva yA azubhAnubhAvarUpa bAhulya nahIM pAyA jaataa| pRthvIkAyikoM ke dvArA AhAra ke rUpa meM gRhIta padagala unameM sparzendriya kI viSamamAtrA ke rUpa meM pariNata hote haiN| isakA Azaya yaha hai ki nArakoM ke samAna ekAnta azubharUpa meM tathA devoM ke samAna ekAnta zubharUpa meM unakA pariNamana nahIM hotA, kintu bAra-bAra kabhI iSTa aura kabhI aniSTa rUpa meM unakA pariNamana hotA hai| yahI nArakoM se pRthvIkAyikoM kI vizeSatA hai| zeSa saba kathana nArakoM ke samAna samajha lenA caahie| pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka AhArasambandhI vaktavyatA eka sI hai| vikalendriyoM meM AhArArthI Adi sAta dvAra ( 2-8) 1814. beiMdiyA NaM bhaMte! AhAraTThI ? haMtA goyamA! aahaartttthii| [1814 pra.] bhagavan ! kyA dvIndriya jIva AhArArthI hote haiM ? [1814 u.] hA~, gautama! ve AhArArthI hote haiN| 1815. beiMdiyANaM bhaMte! kevatikAlassa AhAraTTe samuppajjati ? jahA NeraiyANaM (su. 1793) 1. (ka) paNNavaNAsutaM, bhA. 1 (mU. pA. Ti.) pR. 394-395 (kha) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR.563-566 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [113 NavaraM tattha NaM je se AbhogaNivvattie se NaM asaMkhejasamaie aMtomuhuttie vemAyAe AhAraTTe smuppji| sesaM jahA puDhavikkAiyANaM (su. 1809) jAva Ahacca NIsasaMti, NavaraM NiyamA chddisiN| [1818 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? [1815 u.] gautama! inakA kathana (sU. 1793 meM ukta) nArakoM ke samAna samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta meM vimAtrA se utpanna hotI hai| zeSa saba kathana pRthvIkAyikoM ke samAna kadAcit niHzvAsa lete haiM yahA~ taka kahanA caahie| 1816. beiMdiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi katibhAgaM AhAreMti katibhAgaM assAeMti ? evaM jahA NeraiyANaM (su. 1803) / __ [1813 pra.] bhagavan ! dvIndriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve bhaviSya meM una pudgaloM ke kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM? [1813 u.] gautama! isa viSaya meM (sU. 1803 meM ukta) nairayikoM ke samAna kahanA caahie| 1817. beiMdiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAreMti, No savve AhAreMti ? goyamA! beiMdiyANaM duvihe AhAre paNNatte, taM jahA - lomAhAre ya pakkhevAhAre y| je poggale lomAhArattAe geNhaMti te savve aparisese AhAreMti, je poggale pakkhevAhArattAe geNhaMti tesiM asaMkhejaibhAgamAhAreMti NegAiM caNaM bhAgasahassAiM aphAsAijamANANaM aNAsAijamANANaM viddhNsmaagcchti| [1817 pra.] bhagavan ! dvIndriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve una sabakA AhAra karate haiM athavA una sabakA AhAra nahIM karate ? (arthAt una sabake eka bhAga kA AhAra karate haiM ?) ___ [1817 u.] gautama! dvIndriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA kahA hai / yathA - lomAhAra aura prakSepAhAra / ve jina pudgaloM ko lomAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una sabakA samagrarUpa se AhAra karate haiM aura jina pudgaloM ko prakSepAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, unameM se asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra karate haiM unake bahuta se (aneka) sahasra bhAga yoM hI vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiM, na hI unakA bAhara-bhItara sparza ho pAtA hai aura na hI AsvAdana ho pAtA hai| 1818. etesi NaM bhaMte! poggalANaM aNAsAijamANANaM aphAsAijjamANANa ya katare katarehiMto 4? goyamA! savvatthovA poggalA aNAsAijamANA, aphAsAijamANA annNtgunnaa| [1818 pra.] bhagavan ! ina pUrvokta prakSepAhArapudgaloM meM se AsvAdana na kiye jAne vAle tathA spRSTa na hone vAle pudgaloM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [1818 u.] gautama! sabase kama AsvAdana na kiye jAne vAle pudgala haiM, unase anantaguNe (pudgala) spRSTa na hone vAle haiN| 1. 4 sUcaka cihna - 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' isa pATha kA sUcaka haiN| saM. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] [aTThAIsavA~ AhArapada] 1819. beiMdiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe0 pucchA / goyamA! jibhidiya-phAsiMdiyavemAyattAe te tesiM bhujjo 2 prinnmNti| [1819 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa-kisa rUpa meM puna:punaH pariNata hote haiM ? ityAdi pUrvavat prshn| [1819 u.] gautama! ve pudgala jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiN| 1820. evaM jAva criNdiyaa|nnvrN NegAiM ca NaM bhAgasahassAI aNAghAijamANAiM aphAsAijamANAI aNassAijamANAI viddhNsmaagcchNti| [1820] isI prakAra yAvat caturindriya taka ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inake (trIndriya, caturindriya) dvArA prakSepAhArarUpa meM gRhIta pudgaloM ke aneka sahasra bhAga anAghrAyamANa (nahIM sUMghe hue), aspRzyamAna (bina chue hue) tathA anAsvAdyamAna (svAda liye binA) hI vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiN| 1821. etesi NaM bhaMte! poggalANaM aNAghAijamANANaM aNAsAijjamANANaM aphAsAijjamANANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA! savvatthovA poggalA aNAghAijamANA, aNAssAijamANA aNaMtaguNA, aphAsAijamANA annNtgunnaa| __ [1821 pra.] bhagavan ! ina anAghrAyamANa, aspRzyamAna aura anAsvAdyamAna pudgaloM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [1821 u.] gautama! anAghrAyamANa pudgala sabase kama haiM, usase anantaguNe pudgala anAsvAdyamAna haiM aura aspRzyamAna pudgala usase anantaguNe haiN| 1822. teiMdiyA NaM bhaMte! je poggalA0 pucchaa| goyamA! ghANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyavemAyattAe te tesiM bhujo 2 prinnmNti| [1822 pra.] bhagavan ! trIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unameM kisa rUpa meM puna:punaH pariNata hote haiM ? __[1822 u.] gautama! ve pudgala ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA se (arthAt - iSTa - aniSTarUpa se) puna:punaH pariNata hote haiN| 1823. cauriMdiyANaM cakkhidiya-ghANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyavemAyattAe te tesiM bhujjo bhujjo pariNamaMti, sesaM jahA teiNdiyaannN|| [1823] (caturindriya dvArA AhAra ke rUpa meM gRhIta pudgala) cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya evaM sparzendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiN| caturindriyoM kA zeSa kathana trIndriyoM ke kathana ke samAna samajhanA caahie| vivecana - vikalendriyoM ke AhAra ke viSaya meM spaSTIkaraNa - lomAhAra - lomoM yA romoM (rooM) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [115 dvArA kiyA jAne vAlA AhAra lomAhAra kahalAtA hai| prakSepAhAra arthAt kavalAhAra, mukha meM DAla (prakSipta) kara yA kora (grAsa) ke rUpa meM mukha dvArA kiyA jAne vAla AhAra prakSepAhAra hai| varSA Adi ke mausama meM ogharUpa se pudgaloM kA zarIra meM praveza ho jAtA hai, jisakA anumAna mUtra Adi se kiyA jAtA hai, vaha lomAhAra hai| dvIndriyAdi vikalendriya jIva lomAhAra ke rUpa me jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM ,una sabakA pUrNarUpa se AhAra karate haiM, kyoMki unakA svabhAva hI vaisA hotA hai| tathA jina pudgaloM ko ve prakSepAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra kara pAte haiN| unameM se bahuta se sahasrabhAga unake dvArA binA sparza kiye binA AsvAdana kiye yoM hI vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiM, kyoMki unameM se koI pudgala atisthUla hone ke kAraNa aura koI atisUkSma hone ke kAraNa AhRta nahIM ho paate| AhArya pudgaloM kA alpa-bahutva - prakSepAhAra rUpa se grahaNa kiye jAnevAle pudgaloM meM sabase kama pudgala anAsvAdyamAna hote haiM, Azaya yaha hai ki eka - eka sparzayogya bhAga meM anantavA~ bhAga AsvAda ke yogya hotA hai aura usakA bhI anantavA~ bhAga AghrANa-(sUMghane ke) yogya hotA hai| ata:sabase kama anAghrAyamANa pudgala hote haiN| unase anantaguNe pudgala anAsvAdyamAna hote haiM aura unase bhI anantaguNe pudgala aspRzyamAna hote haiM / paMcendriya tiryaJcoM, manuSyoM, jyotiSkoM evaM bANavyantaroM meM AhArArthI Adi sAta dvAra 1824. paMceMdiyatirikkhajoNiyA jahA teiNdiyaa| NavaraM tattha NaM je se AbhogaNivvattie se jahaNNeNaM aMtomuhuttassa, ukkoseNaM chaTThabhattassa AhAraTTe smuppjti| [124] paMcendriya tiryaJcoM kA kathana trIndriya jIvoM ke samAna jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki unameM jo Abhoganivartita AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA unheM jaghanya antarmuhUrta se aura utkRSTa SaSThabhakta se (arthAt do dina chor3akara) utpanna hotI hai| 1825. paMceMdiyAtirikkhajoNiyA NaM bhNte| je poggale AhArattAe0 pucchA ! goyamA! soiMdiya-cavikhaMdiya-ghANiMdiya-jibbhidiya-phAseMdiyavemAyattAebhujo 2 prinnmNti| [1825 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unameM kisa rUpa meM punaHpunaH parijata hote haiM ? [1825 u.] gautama! AhArarUpa meM gRhIta ve pudgala zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiN| 1826. maNUsA evaM cev| NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM aMtomuhuttassa, ukkoseNaM aTThamabhattassa AhAraTThe smuppjji| __ [1826] manuSyoM kI AhAra sambandhI vaktavyatA bhI isI prakAra hai| vizeSa yaha hai ki unakI AbhoganirvartitaAhAra kI abhilASA jaghanya antarmuhUrta meM hotI hai aura utkRSTa aSTamabhakta (tIna dina kAla vyatIta) hone para utpanna hotI hai| 1 va 2 prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 584 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [aTThAIsavA~ AhArapada] 1827. vANamaMtarA jahA NAgakumArA (su. 1803 [2]) / [1827] vANavyantara devoM kA AhAra sambandhI kathana nAgakumAroM ke samAna jAnanA caahie| 1828. evaM joisiyA vi| NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM divasa-puhattassa, ukkoseNa vi divasapuhattassa AhAraTTe smuppjji| [1828] isI prakAra jyotiSkadevoM kA bhI kathana hai| kintu unheM Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa bhI divasa-pRthaktva meM utpanna hotI hai| vivecana - tiryaJca paMcendriya Adi kI AhArasambandhI vizeSatA - unako Abhoganirvartita AhAra kI icchA jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa SaSThabhakta meM (do dina ke bAda) hotI hai| yaha kathana devakuru - uttarakuru kSetroM ke tiryaJca paMcendriyoM kI apekSA se samajhanA caahie| manuSyoM ko Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya antarmuhUrta se aura utkRSTa aSTamabhakta se (tIna dina ke bAda) hotI hai| yaha kathana bhI devakuru-uttarakuru kSetroM ke manuSyoM kI apekSA se samajhanA caahie| ina donoM dvArA gRhIta AhArya pudgala bhI paMcendriyoM kI vimAtrA ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiN| vANavyantara aura jyotiSa devoM kA anya saba kathana to nAgakumAra ke samAna hai, lekina Abhoganirvartita AhArAbhilASA jaghanya aura utkRSTa divasapRthaktva (do dina se lekara nau dinoM) se hotI hai| ina donoM prakAra ke deva devoM kI Ayu palyopama ke AThaveM bhAga kI hone se svabhAva se hI divasa-pRthaktva vyatIta hone para inheM AhAra kI abhilASA hotI hai| vaimAnika devoM meM AhArAdi sAta dvAroM kI prarUpaNA (2-8) 1829. evaM vemANiyA vi| NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM divasa-puhattassa, ukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM AhAraTTe smuppji| sesaM jahA asurakumArANaM (su. 1806 [1]) jAva te tesiM bhujo 2 prinnmNti| [1829] isI prakAra vaimAnika devoM kI bhI AhArasambandhI vaktavyatA jAnanI caahie| vizeSatA yaha hai ki inako Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa taitIsa hajAra varSoM meM utpanna hotI hai| zeSa vaktavyatA (su. 1806-1 meM ukta) asurakumAroM ke samAna unake una pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai, yahA~ taka kahanI caahie| 1830. sohamme AbhogaNivvattie jahaNNeNaM divasapuhattassa, ukkoseNaM doNhaM bAsasahassANaM AhAraTThe smuppjji| [1830] saudharmakalpa meM Abhoganivartita AhAra kI icchA jaghanya divasa-pRthaktva se aura utkRSTa do hajAra varSa se samutpanna hotI hai| 1831. IsANANaM pucchaa| 1. prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5. pR. 589 se 591 taka Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [117 goyamA! jahaNNeNaM divasapuhattassa sAtiregassa, ukkoseNaM sAtiregANaM doNhaM vaasshssaannN| [1831 pra.] IzAnakalpa-sambandhI pUrvavat prazna hai| [1831 u.] gautama! jaghanya kucha adhika divasa pRthaktva meM aura utkRSTa kucha adhika do hajAra varSa meM (unako AhArAbhilASA utpanna hotI hai|) 1832. saNaMkumArANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM doNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM sattaNhaM vaasshssaannN| [1832 pra.] sanatkumAra-sambandhI pUrvavat prazna hai| [1832 u.] gautama jaghanya do hajAra varSa meM aura utkRSTa sAta hajAra varSa meM AhArecchA utpanna hotI hai| 1833. mAhide pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM doNhaM vAsasahassANaM sAtiregANaM, ukkoseNaM sattaNhaM vAsasahassANaM saatiregaannN| [1833 pra.] mAhendrakalpa ke viSaya meM pUvarvat prazna hai| [1833 u.] gautama! jaghanya kucha adhika do hajAra varSa meM aura utkRSTa kucha adhika sAta hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai| 1834. baMbhaloe NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sattaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM dasaNhaM vaasshssaannN| [1834 pra.] gautama! brahmaloka-sambandhI prazna hai| [1834 u.] gautama! (vahA~) jaghanya sAta hajAra varSa meM aura utkRSTa dasa hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai| 1835. laMtae NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM coddasaNhaM vAsasahassANaM AhAraTTe smuppji| [1835 pra.] lAntakakalpa-sambandhI pUrvavat pRcchA hai| [1835 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa meM aura utkRSTa caudaha hajAra varSa meM unheM AhArAbhilASA utpanna hotI haiN| 1836. mahAsukke NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM coddasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM sattarasaNhaM vaasshssaannN| [1836 pra.] mahAzukrakalpa ke sambandha meM prazna hai| [1836 u.] gautama! vahA~ jaghanya codaha hajAra varSa meM aura utkRSTa sattaraha hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] [aTThAIsA AhArapada] hotI hai| 1837. sahassAre NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM sattarasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM aTThArasaNhaM vaasshssaannN| [1837 pra.] sahasrArakalpa ke viSaya meM pRcchA hai| [1837 u.] gautama! jaghanya sattaraha hajAra varSa meM aura utkRSTa aThAraha hajAra varSa meM unako AhArecchA utpanna hotI hai| 1838. ANae NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aTThArasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM egUNavIsAe vaasshssaannN| [1838 pra.] Anatakalpa ke viSaya meM AhArasambandhI prazna hai| [1838 u.] gautama! jaghanya aThAraha hajAra varSa meM aura utkRSTa unnIsa hajAra varSa meM AhArecchA paidA hotI hai| 1839. pANae NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egUNavIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM vIsAe vaasshssaannN| [1839 pra.] prANatakalpa ke devoM kI AhAraviSayaka pRcchA hai| [1839 u.] gautama! vahA~ jaghanya unnIsa hajAra varSa meM aura utkRSTa bIsa hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai| 1840. AraNe NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM vIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM ekavIsAe vaasshssaannN| [1840 pra.] AraNakalpa meM AhArecchA sambandhI pUrvavat prazna hai| [1840 u.] gautama! jaghanya bIsa hajAra varSa meM aura utkRSTa ikkIsa hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai| 1841. accue NaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM ekkavIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM bAvIsAe vaasshssaannN| [1841 pra.] bhagavan! acyutakalpa ke devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? [1841 u.] gautama! jaghanya 21 hajAra varSa aura utkRSTa 22 hajAra varSa me unako AhArAbhilASA utpanna hotI hai| 1842. heTTimaheTThimagevejagANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM bAvIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM tevIsAe vaasshssaannN|evN savvattha sahassANi bhANiyavyANi jAva svvtttth| [1842 pra.] bhagavan! adhastana-adhastana (sabase nicale) graiveyaka devoM kI AhArasambandhI pRcchA hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [119 [1842 u.] gautama ! jaghanya 22 hajAra varSa meM aura utkRSTa 23 hajAra varSa meM devoM ko AhArAbhilASA utpanna hotI hai| isI prakAra sarvArthasiddha vimAna taka (eka-eka) hajAra varSa adhika kahanA cAhie / 1843. heTTimamajjhimANaM pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM tevIsAe, ukkoseNaM cauvIsAe / [1843 pra.] bhagavan! adhastana - madhyama graiveyakoM ke viSaya meM pRcchA hai| [1843 u.] gautama! jaghanya 23 hajAra varSa aura utkRSTa 24 hajAra varSa meM unheM AhArecchA utpanna hotI hai / 1844. heTTimauvarimANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM cauvIsAe, ukkoseNaM paNuvIsAe / [ 1844 pra.] bhagavan! adhastana- uparima graiveyakoM ke viSaya meM AhArAbhilASA kI pRcchA hai| [1844 u.] gautama! jaghanya cauvIsa hajAra varSa aura utkRSTa 25 hajAra varSa meM AhArecchA utpanna hotI hai / 1845. majjhimaheTTimANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM paNuvIsAe, ukkoseNaM chavvIsAe / [1845 pra.] bhagavan! madhyama-adhastana graiveyakoM ke viSaya meM prazna hai| [ 1845 u.] gautama ! jaghanya 25 hajAra varSa meM aura utkRSTa 26 hajAra varSa meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai / 1846. majjhimamajjhimANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM chavvIsAe, ukkoseNaM sattAvIsAe / [1846 pra.] bhagavan! madhyama- madhyama graiveyakoM ko AhArabhilASA kitane kAla meM utpanna hotI hai ? [1846 u.] gautama! jaghanya 26 hajAra varSa meM aura utkRSTa 27 hajAra varSa meM AhArecchA utpanna hotI hai / 1847. majjhimauvarimANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sattAvIsAe ukkoseNa aTThAvIsAe / [1847 pra.] bhagavan! madhyama-uparima graiveyakoM kI AhArecchA - sambandhI pRcchA hai| [ 1847 u.] gautama ! jaghanya 27 hajAra varSa meM aura utkRSTa 28 hajAra varSa meM unheM AhArAbhilASA utpanna hotI hai / 1848. uvarimaheTTimANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aTThAvIsAe, ukkoseNaM egUNatIsAe / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] [ aTThAIsavA~ AhArapada ] [1848 pra.] bhagavan ! uparima- adhastana graiveyakoM kI AhArecchA - sambandhI pRcchA hai| [1848 u.] gautama! jaghanya 28 hajAra varSa meM aura utkRSTa 29 hajAra varSa meM unheM AhAra karane kI icchA utpanna hotI hai| 1849. uvarimamajjhimANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM ekkUNatIsAe, ukkoseNaM tIsAe / [1849 pra.] bhagavan! uparima- madhyama graiveyakoM ko AhArecchA kitane kAla meM utpanna hotI hai ? [1849 u.] gautama! jaghanya 29 hajAra varSoM meM aura utkRSTa 30 hajAra varSo meM unheM AhArecchA utpanna hotI hai| 1850. uvarimauvarimagevejjagANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM tIsAe, ukkoseNaM ekkatIsAe / [1850 pra.] bhagavan ! uparima-uparima graiveyakoM ko kitane kAla meM AhArecchA utpanna hotI hai ? [1850 u. ] gautama! jaghanya 30 hajAra varSa meM aura utkRSTa 31 hajAra varSa meM unheM AhAra karane kI icchA utpanna hotI hai| 1851. vijaya - vejayaMta- jayaMta aparAjiyANaM pucchA / goyamA! jahaNeNaM ekkatIsAe, ukkoseNaM tettIsAe / [1851 pra.] bhagavan! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kA kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? [1851 u.] gautama ! unheM jaghanya 31 hajAra varSa meM aura utkRSTa 33 hajAra varSa meM AhArecchA utpanna hotI hai| 1852. savvaTTagadevANaM pucchA / goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM AhAraTThe samuppajjati / [1852 pra.] bhagavan! sarvArthaka (sarvArthasiddha) devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? [1852 u.] gautama! unheM ajaghanya - anutkRSTa (jaghanya utkRSTa ke bheda se rahita) tetIsa hajAra varSa meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| 4 -- vivecana - vaimAnika devoM kI AhAra sambandhI vaktavyatA * vaimAnika devoM kI vaktavyatA jyotiSka devoM ke samAna samajhanI cAhie, kintu isameM vizeSatA yaha hai ki vaimanika devoM ko Abhoganirvartita AhAra kI icchA jaghanya divasa-pRthaktva meM hotI hai, aura utkRSTa 33 hajAra varSoM meM / 33 hajAra varSoM meM AhAra kI icchA kA jo vidhAna kiyA gayA hai, vaha anuttaropapAtika devoM kI apekSA se samajhanA caahie| zeSa kathana jaisA asurakumAroM ke viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI vaimAnikoM ke viSaya meM jAna lenA caahie| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [121 zubhAnubhavarUpa bAhulya kAraNa kI apekSA se varNa se - pIta aura zveta, gandha se surabhigandha vAle, rasa se - amla aura madhura, sparza se mRdu, laghu snigdha aura rUkSa pudgaloM ke purAtana varNa-gandha-rasa-sparza-guNoM ko rUpAntarita karake apane zarIrakSetra meM avagAr3ha pudgaloM kA samasta AtmapradezoM se vaimAnika AhAra karate hai, una AhAra kiye hue pudgaloM ko ve zrotrendriyAdi pAMca indriyoM ke rUpa meM, iSTa, kAnta, priya, zubha, manojJa, manAma, iSTa aura vizeSa abhISTa rUpa meM, halke rUpa meM, bhArI rUpa meM nahIM, sukhadarUpa meM, duHkharUpa meM nahIM, pariNata karate haiN| vizeSa spaSTIkaraNa - jina vaimAnika devoM kI jitane sAgaropama kI sthiti hai, unheM, utane hI hajAra varSa meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| isa niyama ke anusAra saudharma, IzAna Adi devalokoM meM AhArecchA kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA parimANa samajha lenA caahie| ise spaSTarUpa se samajhane ke lie nIce eka tAlikA dI jA rahI hai, jisase AsAnI se vaimAnika devoM kI AhArecchA ke kAla ko samajhA jA ske| krama vaimAnikadeva kA nAma jaghanya AhArecchAkAla utkRSTa AhArecchAkAla saudharmakalpa ke deva divasa-pRthaktva do hajAra varSa IzAnakalpa ke deva kucha adhika divasa-pRthaktva kucha adhika do hajAra varSa sanatkumArakalpa ke deva do hajAra varSa sAta hajAra varSa mAhendrakalpa ke deva kucha adhika do hajAra varSa kucha adhika 7 hajAra varSa brahmaloka ke deva sAta hajAra varSa dasa hajAra varSa lAntakakalpa ke deva dasa hajAra varSa caudaha hajAra varSa mahAzukrakalpa ke deva caudaha hajAra varSa sattaraha hajAra varSa sahasrArakalpa ke deva sattaraha hajAra varSa aThAraha hajAra varSa Anatakalpa ke deva aThAraha hajAra varSa unnIsa hajAra varSa, prANatakalpa ke deva unnIsa hajAra varSa bIsa hajAra varSa AraNakalpa ke deva bIsa hajAra varSa ikkIsa hajAra varSa acyutakalpa ke deva ikkIsa hajAra varSa bAIsa hajAra varSa adhastana-adhastana graiveyaka deva bAIsa hajAra varSa teIsa hajAra varSa adhastana-madhyama graiveyaka deva teIsa hajAra varSa cauvIsa hajAra varSa adhastana-uparima graiveyaka deva cauvIsa hajAra varSa paccIsa hajAra varSa madhyama-adhastana graiveyaka deva paccIsa hajAra varSa chavvIsa hajAra varSa madhyama-madhyama Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [aTThAIsavA~ AhArapada] graiveyaka deva chavvIsa hajAra varSa sattAIsa hajAra varSa madhyama-uparima graiveyaka deva sattAIsa hajAra varSa aTThAIsa hajAra varSa uparima-adhastana graiveyaka deva aTThAIsa hajAra varSa unatIsa hajAra varSa uparima-madhyama graiveyaka deva unatIsa hajAra varSa tIsa hajAra varSa uparima-uparima graiveyaka deva tIsa hajAra varSa ikatIsa hajAra varSa 22. vijaya-vaijayanta-jayanta aparAjita deva ikatIsa hajAra varSa tetIsa hajAra varSa sarvArthasiddha deva ajaghanya anutkRSTa tetIsa hajAra varSa nauvA~ : ekendriyazarIrAdidvAra 1853. NeraiyA NaM bhaMte! kiM egidiyasarIrAiM AhAreMti jAva paMceMdiyasarIrAiM AhareMti ? goyamA! puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca egidiyasarIrAiM pi AhAreMti jAva paMceMdiyasarIrAiM pi, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA paMceMdiyasarIrAiM aahaaraiti| [1853 pra.] bhagavan ! kyA nairayika ekendriyazarIroM kA yAvat paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiM? . [1853 u.] gautama! pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se ve ekendriyazarIroM kA bhI AhAra karate haiM, yAvat paMcendriyazarIroM kA bhI tathA vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se niyama se ve paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiN| 1854. evaM jAva thnniykumaaraa| [1854] (asurakumAroM se lekara) stanitakumAroM taka isI prakAra (samajhanA caahie|) 1855. puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA! puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca evaM ceva, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA egiMdiyasarIrAiM aahaareNti| [1855 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke viSaya meM pUrvavat prazna hai| __ [1855 u.] gautama! pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se nArakoM ke samAna ve ekendriya se paMcendriya taka kA AhAra karate haiN| vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se niyama se ve ekendriya zarIroM kA AhAra karate haiN| 1. (ka) prajJApanA, malayavRtti, a.rA. koSa 506 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 592-602 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [123 1856. beiMdiyA puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca evaM ceva, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA beiMdiyasarIrAiM AhAreMti / [1856] dvIndriya jIvoM ke sambandha meM pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se isI prakAra (pUrvavat kahanA caahie|) vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se ve niyama se dvIndriyazarIroM kA AhAra karate haiM / 1857. evaM jAva cauriMdiyA tAva puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca evaM, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA jassa jati iMdiyAI taiMdiyasarIrAI te AhAreMti / [1857] isI prakAra yAvat caturindriyaparyanta pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se pUrvavat (kathana jAnanA caahie|) vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se jisake jitanI indriyAM haiM, utanI hI indriyoM vAle zarIra kA AhAra karate haiN| 1858. sesA jahA NeraDyA jAva vemANiyA / [1858] vaimAnikoM taka zeSa jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| vivecana kauna-sA jIva kinake zarIroM kA AhAra karatA hai ? prastuta prakaraNa meM nairayika Adi cauvIsa daNDakavartI jIva jina-jina jIvoM ke zarIra kA AhAra karate haiM, usakI prarUpaNA kI gaI hai, do apekSAoM se - pUrvabhAvaprajJApanA (arthAt atItakAlIna paryAyoM kI prarUpaNA) kI apekSA se aura pratyutpanna * vartamAnakAlika bhAva kI prarUpaNA kI apekSA se / - prazna ke samAdhAna kA Azaya prazna to mUla pATha se spaSTa hai, kintu usake samAdhAna meM jo kahA gayA ki nArakAdi jIva pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se ekendriya se lekara paMcendriya taka ke zarIroM kA AhAra karate haiM aura vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA nairayikAdi paMcendriya niyama se paMcendriyazarIroM kA, caturindriya caturindriyazarIroM kA, trIndriya trIndriyazarIroM kA, dvIndriya dvIndriyazarIroM kA aura pRthvIkAyikAdi ekendriya ekendriyazarIroM kA hI AhAra karate haiM / arthAt - jo prANI jitanI indriyoM vAlA hai, vaha utanI hI indriyoM vAle zarIroM kA AhAra karate haiN| isa samAdhAna kA Azaya vRttikAra likhate haiM ki AhAryamANa pudgaloM ke atItabhAva (paryAya) kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to niSkarSa yaha nikalatA hai ki uname se kabhI koI ekendriyazarIra ke rUpa meM pariNata the, koI dvIndriyazarIra ke rUpa meM pariNata the, koI trIndriyazarIra yA caturindriyazarIra ke rUpa meM aura koI paMcendriyazarIra ke rUpa meM pariNata the| usa pUrvabhAva kA yadi vartamAna meM Aropa karake vivakSA kI jAe to nArakajIva ekendriyazarIroM kA tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM paMcendriya zarIroM kA bhI AhAra karate haiM / kintu jaba RjusUtranaya kI dRSTi se vartamAna-bhava kI vivakSA kI jAtI hai, taba RjusUtranaya kriyamANa ko kRta, AhAryamANa ko Ahata aura pariNamyamAna pudgaloM ko pariNata svIkAra karatA hai, jo svazarIra ke rUpa meM pariNata ho rahe haiN| isa prakAra RjusUtranaya ke mata se svazarIra kA hI AhAra kiyA jAtA hai| nArakoM, devoM, manuSyoM aura paMcendriya tiryaJcoM kA svazarIra paMcendriya hai| zeSa jIvoM (ekendriya se caturindriya) ke viSaya meM bhI isI prakAra sthiti ke anusAra kahanA caahie| 1. (ka) paNNavaNAsutta bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 399 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, pR. 605-606 - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [aTThAIsavA~ AhArapada] dasavA~ : lomAhAradvAra 1859. NeraiyA NaM bhaMte! kiM lomAhArA pakkhevAhArA ? goyamA! lomAhArA, No pkkhevaahaaraa| [1859 pra.] bhagavan ! nAraka jIva lomAhArI haiM yA prakSepAhArI haiM ? [1859 u.] gautama! ve lomAhArI haiM, prakSepAhArI nahIM haiN| 1860. evaM egiMdiyA savve devA yA bhANiyavvA jAva vemaanniyaa| [1860] isI prakAra ekendriya jIvoM, vaimAnika taka sabhI devoM ke viSaya meM kahanA caahie| 1861. beiMdiyA jAva maNUsA lomAhArA vi pakkhevAhArA vi| [1861] dvIndriyoM se lekara manuSyoM taka lomAhArI bhI haiM, prakSepAhArI bhI haiN| vivecana - caubIsa daNDakoM meM lomAhArI-prakSepAhArI-prarUpaNA- lomAhArI kA artha hai-romoM (rooM) dvArA AhAra grahaNa karane vAle tathA prakSepAhArI kA artha hai - kavalAhArI-grAsa (kaura) hAtha meM lekara mukha meM DAlane vAle jiiv| caubIsa daNDakoM meM nAraka, bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka, vaimAnika aura ekendriya jIva lomAhArI haiM, prakSepAhArI nahIM, kyoMki nAraka aura cAroM prakAra ke deva vaikriyazarIradhArI hote haiM, isalie tathAvidha svabhAva se hI ve lomAhArI hote haiN| unameM kavalAhAra kA abhAva hai| pRthvIkAyikAdi pAMca prakAra ke ekendriya jIvoM ke mukha nahIM hotA, ataeva unameM prakSepAhAra kA abhAva hai| kintu dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya tiryaJca evaM manuSya lomAhArI bhI hote haiM aura kavalAhArI (prakSepAhArI) bhii| nArakoM kA lomAhAra bhI paryApta nArakoM kA hI jAnanA cAhie, aparyAptakoM kA nhiiN| gyArahavA~ : manobhakSIdvAra 1862. NeraDyA NaM bhaMte! kiM oyAhArA maNabhakkhI? goyamA! oyAhArA, No mnnbhkkhii| [1862 pra.] bhagavan! nairayika jIva oja-AhArI hote haiM, athavA manIbhakSI ? [1862 u.] gautama! ve oja-AhArI hote haiM, manobhakSI nhiiN| 1863. evaM savve orAliyasarIrA vi| [1863.] isI prakAra sabhI audArikazarIradhArI jIva bhI oja-AhAra vAle hote haiN| 1864. devA savve jAva vemANiyA oyAhArA vi maNabhakkhI vi| tattha NaM je te maNabhakkhI devA tesi 1. vahI bhA. 5 pR. 606 se 607 taka 2. prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR.609-610 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [125 NaM icchAmaNe samuppajjai icchAmo NaM maNabhakkhaM karittae tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkate samANe khippAmeva je poggalA iTThA kaMtA jAva maNAmA te tesiM maNabhakkhattAe pariNamaMti, se jahANAmae sItA poggalA sIyaM pappa sIyaM ceva aivaittANaM ciTThati usiNA vA poggalA usiNaM pappa usiNaM ceva ativaittANaM ciTTheti / evAmeva tehiM devehiM maNabhakkhaNe kate samANe goyamA ! se icchAmaNe khippAmeva aveti / [1864] asurakumAroM se vaimAnikoM taka sabhI ( prakAra ke) deva oja- AhArI bhI hote haiM aura manobhakSI bhI / devoM meM jo manobhakSI deva hote haiM, unako icchAmana (arthAt mana meM AhAra karane kI icchA) utpanna hotI hai| jaise ki ve cAhate haiM ki hama mano- (mana meM cintita vastu kA) bhakSaNa kareM! tatpazcAt una devoM ke dvArA mana meM isa prakAra kI icchA kiye jAne para zIghra hI jo pudgala iSTa, kAnta (kamanIya), yAvat manojJa, manAma hote haiM, ve unake manobhakSyarUpa meM pariNata ho jAte hai| (yathA * mana se amuka vastu ke bhakSaNa kI icchA ke) tadanantara jisa kisI nAma vAle zIta (ThaMDe) pudgala, zItasvabhAva ko prApta hokara rahate haiM athavA uSNa pudgala, uSNasvabhAva ko pAkara rahate haiN| gautama ! isI prakAra una devoM dvArA manobhakSaNa kiye jAne para, unakA icchApradhAna mana zIghra hI santuSTa tRpta ho jAtA hai| // paNNavaNAe bhagavatIe AhArapade paDhamo uddesao samatto // - vivecana oja-AhArI kA artha utpatti pradeza meM AhAra ke yogya pudgaloM kA jo vaha oja kahalAtA hai| mana meM utpanna icchA se AhAra karane vAle manobhakSI kahalAte haiN| samUha - hotA hai, niSkarSa - jitane bhI audArikazarIrI jIva haiM, ve saba tathA nAraka oja-AhArI hote haiM, tathA vaikriyazarIrI jIvoM meM cAroM jAti ke deva manobhakSI bhI hote tathA oja-AhArI bhI hote haiN| manobhakSI devoM kA svarUpa isa prakAra hai ki ve vizeSa prakAra kI zakti se mana meM zarIra ko puSTikara, sukhada, anukUla evaM rucikara jina AhArya - pudgaloM ke AhAra kI icchA karate haiM, tadanurUpa AhAra prApta ho jAtA hai aura usakI prApti ke pazcAt ve parama saMtoSa evaM tRpti kA anubhava karate haiN| nArakoM ko aisA AhAra prApta nahIM hotA, kyoMki pratikUla azubhakarmoM kA udaya hone se unameM vaisI zakti nahIM hotii| sUtrakRtAMganiryukti gAthAoM kA artha ojAhAra zarIra ke dvArA hotA hai, romAhAra tvacA (camar3I) dvArA hotA hai aura prakSepAhAra kavala (kaura) karake kiyA jAne vAlA hotA hai // 1 // sabhI aparyApta jIva oja-AhAra karate haiM, paryApta jIvoM ke to romAhAra aura prakSepAhAra (kavalAhAra) kI bhajanA hotI hai // 2 // ekendriya jIvoM, nArakoM aura devoM ke prakSepAhAra (kavalAhAra) nahIM hotA, zeSa saba saMsArI jIvoM ke kavalAhAra hotA hai // 3 // ekendriya aura nArakajIva tathA asurakumAra Adi kA gaNa romAhArI hotA hai, zeSa jIvoM kA AhAra romAhAra evaM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] [aTThAIsavA~ AhArapada] prakSepAhAra hotA hai // 4 // sabhI prakAra ke deva oja-AhArI aura manobhakSI hote haiN| zeSa jIva romAhArI aura prakSepAhArI hote haiM // 5 // // aTThAIsavA~ AhArapada : prathama uddezaka sampUrNa // 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 612 2. vahI, bhA. 5, pR. 613 3. sarIreNoyAhAro tayAya phAseNa lom-aahaaro| pakkhevAhAro kAvalio hoi nAyavvo // 171 // oyAhArA jIvA savve apajjattagA muNeyavyA / pajjattagA ya lome pakkheve hoMti bhaiyavyA // 172 // egidiyadevANaM neraiyANaM ca natthi pkkhevo| sesANaM jIvANaM saMsAratthANa pakkhevo // 173 // lomAhArA egidiyA u neraiya suragaNA cev| sesANaM AhAro lome pakkhevao ceva // 4 // oyAhArA maNabhakkhiNo ya savve vi suragaNA hoti / sesA havaMti jIvA lome pakkhevao ceva // 5 // - sUtrakRtAMga su. 2, a. 3 niyukti Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo usao dvitIya uddezaka dvitIya uddezaka ke teraha dvAroM kI saMgrahaNI gAthA 1865. AhAra 1 bhaviya 2 saNNI 3 lessA 4 diTThI ya 5 saMjaya 6 kasAe 7 / 8 jogavaoge 9-10 vede ya 11 sarIra 12 pajattI 13 // 219 // [1865 saMgrahaNI - gAthArtha ] dvitIya uddezaka meM nimnokta teraha dvAra haiM - (1) AhAradvAra, (2) bhavyadvAra, (3) saMjJIdvAra, (4) lezyAdvAra, (5) dRSTidvAra, (6) saMyatadvAra, (7) kaSAyadvAra, (8) jJAnadvAra, (9-10 ) yogadvAra, upayogadvAra, (11) vedadvAra, (12) zarIradvAra aura (14) paryAptidvAra / vivecana - dvitIya uddezaka meM ina teraha dvAroM ke AdhAra para AhAra kA prarUpaNa kiyA jaaegaa| yahA~ bhavya Adi zabdoM ke grahaNa se unake virodhI abhavya Adi kA bhI grahaNa jAtA hai| prathama : AhAradvAra 1866. [ 1 ] jIve NaM bhaMte! kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! siya AhArae siya aNAhArae / [1866 pra.] bhagavan ! jIva AhAraka hai yA anAhAraka hai ? [1866 u.] gautama! vaha kathaMcit AhAraka hai, kathaMcit anAhAraka hai| [ 2 ] evaM neraie jAva asurakumAre jAva vemANie / [1866 - 2] nairayika (se lekara) yAvat asurakumAra aura vaimAnika taka isI prakAra jAnanA cAhie / 1867. siddhe NaM bhaMte! ki AhArae aNAhArae ? goyamA! No AhArae, aNAhArae / [1867 pra.] bhagavan! eka siddha (jIva) AhAraka hotA hai. yA anAhAraka hotA haiM ? [1867 u.] gautama! eka siddha (jIva) AhAraka nahIM hotA, anAhAraka hotA hai| 1868. jIvA NaM bhaMte! kiM AhArayA aNAhAyA ? goyamA ! AhAragA vi aNAhAragA vi / [1868 pra.] bhagavan! (bahuta) jIva AhAraka hote haiM, yA anAhAraka hote haiM ? [1868 u. ] gautama! ve AhAraka bhI hote haiM, anAhAraka bhI hote haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [aTThAIsavA~ AhArapada] 1869. [1] NeraiyANaM pucchaa| goyamA! savve vi tAva hojjA AhAragA 1 ahavA AhAragA ya aNAhArage ya 2 ahavA AharagA ya aNAhAragA y3| [1869-1. pra.] bhagavan ! (bahuta) nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? [1869-1 u.] gautama! (1) ve sabhI AhAraka hote haiM, (2) athavA bahuta AhAraka aura koI eka anAhAraka hotA hai, (3) yA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| [2] evaM jAva vemaanniyaa| NavaraM egidiyA jahA jiivaa| [1870] isI taraha vaimAnika-paryanta jAnanA caahiye| vizeSa yaha hai ki ekendriya jIvoM kA kathana bahuta jIvoM ke samAna samaNnA caahie| 1870. siddhANaM pucchaa| goyamA No AhAragA, annaahaargaa| dAraM 1 / [1870 pra.] (bahuta) siddhoM ke viSaya meM pUrvavat prazna hai| [1870 u.] gautama! siddha AhAraka nahIM hote, ve anAhAraka hI hote haiN| [prathama dvAra]. vivecana - jIva syAt AhAraka syAt anAhAraka : kaise? - vigrahagati, kevali-samudghAta, zailezI avasthA aura siddhAvasthA kI apekSA samuccaya jIva ko anAhAraka aura inake atirikta anya avasthAoM kI apekSA AhAraka samajhanA caahie| kahA bhI haiM - 'viggahagaimAvannA kevaliNo samohayA ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhAra gA jiivaa||' samuccaya jIva kI taraha nairayika bhI kathaMcit AhAraka aura kathaMcit anAhAraka hotA hai| asurakumAra se lekara vaimAnika deva taka sabhI jIva kathaMcit AhAraka aura kathaMcit anAhAraka hote haiN| bahuvacana kI apekSA - koI jIva AhAraka hote haiM, koI anAhAraka bhI hote haiM / sabhI nAraka AhAraka hote haiM, athavA bahuta nAraka AhAraka hote haiM, koI eka anAhAraka hotA hai, athavA bahuta-se AhAraka aura bahuta-se anAhAraka hote haiN| yahI kathana vaimAnika paryanta kahanA caahie| ekendriya jIvoM kA kathana samuccaya jIvoM ke samAna smjhnaa| arthAt ve bahuta se anAhAraka aura bahuta se Aharaka hote haiN| siddha ekavacana aura bahuvacana kI apekSA sadaiva anAhAraka hote haiN| vigrahagati kI apekSA se jIva anAhAraka - vigrahagati se bhinna samaya meM sabhI jIva AhAraka hote haiM aura 1. (ka) prajJApanA, malayavRtti, abhi. rA. ko. bhA. 2, pR. 510 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 628 se 630 taka 2. vahI, bhA. 5, pR. 628 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [129 vigrahagati kahIM, kabhI, kisI jIva kI hotI hai| yadyapi vigrahagati sarvakAla meM pAI jAtI hai, kintu vaha hotI hai pratiniyata jIvoM kI hii| isa kAraNa AhArakoM ko bahuta kahA hai| siddha sadaiva anAhAraka hote haiM, ve sadaiva vidyamAna rahate hai tathA abhavyajIvoM se anantaguNe bhI haiM tathA sadaiva eka-eka nigoda kA pratisamaya asaMkhyAtavA~ bhAga vigrahagatiprApta rahatA hai| isa apekSA se anAhArakoM kI saMkhyA bhI bahuta kahI hai| bahuta-se nArakoM ke tIna bhaMga : kyoM aura kaise? - (1) pahalA bhaMga hai - nAraka kabhI -kabhI sabhI AhAraka hote haiM, eka bhI nAraka anAhAraka nahIM hotaa| yadyapi nArakoM ke upapAta kA viraha bhI hotA haiM, jo kevala bAraha muhUrta kA hotA hai, usa kAla meM pUrvotpanna evaM vigrahagati ko prApta nAraka AhAraka ho jAte haiM tathA koI nayA nAraka utpannahIM hotaa| ataeva koI bhI nAraka usa samaya anAhAraka nahI hotA / (2) dUsarA bhaMga - bahutase nAraka AhAraka aura koI eka nAraka anAhAraka hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki nAraka meM kadAcit eka jIva utpanna hotA hai, kadAcit do, tIna, cAra yAvat saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| ataeva jaba eka jIva utpadyamAna hotA hai aura vaha vigrahagati-prApta hotA hai tathA dUsare sabhI pUrvotpanna nAraka AhAraka ho cukate haiM, usa samaya yaha dUsarA bhaMga samajhanA caahie| (3) tIsarA bhaMga hai - bahuta-se nAraka AhAraka aura bahuta se anaahaark| yaha bhaMga usa samaya ghaTita hotA hai, jaba bahuta nAraka utpanna ho rahe hoM aura ve vigrahagati ko prApta hoN| ina tIna ke sivAya koI bhI bhaMga nArakoM meM sambhava nahI hai| ekendriya jIvoM meM kevala eka bhaMga : kyoM aura kaise? - pRthvIkAyikoM se lekara vanaspatikAyikoM taka meM kevala eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki pRthvIkAyika se lekara vAyukAyika taka cAra sthAvara jIvoM meM pratisamaya asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM, isalie bahuta-se AhAraka hote haiM tathA vanaspatikAyika meM pratisamaya anantajIva vigrahagati se utpanna hote haiN| usa kAraNa unameM sadaiva anAhAraka bhI bahuta pAye jAte haiN| isalie samasta ekendriyoM meM kevala eka hI bhaMga pAyA jAtA hai - bahuta-se AhAraka aura bahuta-se anaahaark| dvitIya : bhavyadvAra 1871. [1] bhavasiddhie NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhAraeM ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1871-1 pra.] bhagavan! bhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1871-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka hotA hai, kaMdAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM jAva vemaannie| [1871-2] isI prakAra kI vaktavyatA vaimAnika taka jAnanI caahie| 1. prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, pR. 629 2. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. kopa bhA. 2, pR. 510 3. abhi. rA. kopa, bhA. 2, pR. 510 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] 1872. bhavasiddhayA NaM bhaMte! jIva ki AhAragA aNAhAragA ? goyamA ! jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [ aTThAIsavA~ AhArapada ] [1872 pra.] bhagavan ! (bahuta) bhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? [1872 u.] gautama! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara (isa viSaya meM) tIna bhaMga kahane caahie| 1873. abhavasiddhae vi evaM ceva / [1873] abhavasiddhika ke viSaya meM bhI isI prakAra (bhavasiddhika ke samAna) kahanA caahie| 1874. [ 1 ] Nobhavasiddhie - Noabhavasiddhie NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA! No AhArae, aNAhArae / [1874 -1 pra.] bhagavan ! no-bhavasiddhika-no-abhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? [1874 - 1 u.] gautama ! vaha AhAraka nahIM hotA, anAhAraka hotA hai| [2] evaM siddhe vi / [1874 -2] isI prakAra siddha jIva ke viSaya meM kahanA cAhie / 1875. [ 1 ] NobhavasiddhiyA-NoabhavasiddhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA ? goyamA ! No AhAragA, aNAhAragA / [1875-1 pra.] bhagavan! (bahuta-se ) no-bhavasiddhika-no- abhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhArakaM ? [1875 - 1 u. ] gautama ! ve AhAraka nahIM hote, kintu anAhAraka hote haiN| [2] evaM siddhA vi / dAraM 2 // [1875 - 2] isI prakAra bahuta-se siddhoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| [ dvitIya dvAra ] vivecana - bhavasiddhika kaba AhAraka, kaba anAhAraka ? - bhavasiddhika arthAt - bhavyajIva vigrahagati Adi avasthA meM anAhAraka hotA hai aura zeSa samaya meM AhAraka / bhavasiddhika samuccaya jIva kI taraha bhavasiddhika bhavanapati Adi cAroM jAti ke deva, manuSya, tiryaJcapaMcendriya, vikalendriya, ekendriya Adi sabhI jIva (siddha ko chor3akara) pUrvokta yukti ke anusAra kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hote haiM / " bahutvaviziSTa bhavasiddhika jIva ke tIna bhaMga : kyoM aura kaise ? - AhArakadvAra ke samAna samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a zeSa nAraka Adi bahutvaviziSTa sabhI jIvoM meM ukta ke samAna tIna bhaMga hote haiM / abhavasiddhika aura bhavasiddhika: lakSaNa evaM AhArakatA - anAhArakatA abhavasiddhika vaha haiM, jo mokSagamana ke yogya na hoN| bhavasiddhika ve jIva haiM, jo saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta bhavoM ke pazcAt kabhI na kabhI siddhi prApta kreNge| bhavasiddhika kI bhA~ti abhavasiddhika ke viSaya meM bhI Aharakatva - anAhArakatva kA 1. abhi. rA. koSa bhA. 2, pR. 510 - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [131 prarUpaNa kiyA gayA hai| nobhavasiddhika-noabhavasiddhika aura siddha - no-bhavasiddhika-no-abhavasiddhika siddhajIva hI ho sakatA hai| kyoMki siddha muktipada ko prApta kara cukate haiM, isalie unheM bhavya nahIM kahA jA sakatA tathA mokSa ko prApta ho jAne ke kAraNa unheM mokSagamana ke ayogya-abhavasiddhika (abhavya) bhI nahIM kahA jA sktaa| ekatva aura bahutva kI apekSA se ye anAhAraka hI hote haiN| tRtIya : saMjJIdvAra 1876. [1] saNNI NaM bhaMte! jIve ki AhArage aNAhArage? goyamA! siya AhArage siya annaahaarge| [1876-1 pra.] bhagavan ! saMjJI jIva AhAraka hai yA anAhAraka hai ? [1876-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM jAva vemaannie| NavaraM egidiya-vigaliMdiyA Na pucchijjti| [1876-2] isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA caahie| kintu ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahie| 1877. saNNI NaM bhaMte! jIvA kiM AhArayA aNAhAragA? goyamA! jIvAIo tiyabhaMgo jAva vemaanniyaa| [1877-1 pra.] bhagavan ! bahuta-se saMjJI jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? [1877-1 u.] gautama! jIvAdi se lekara vaimAnika taka (pratyeka meM) tIna bhaMga hote haiN| 1878. [1] asaNNI NaM bhaMte! jIve ki AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1878-1 pra.] bhagavan ! asaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1878-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM Neraie jAva vaannmNtre| [1878-2] isI prakAra nAraka se lekara vANavyantara paryanta kahanA caahie| [3] joisiya-vemANiyA Na pucchiti| [1878-3] jyotiSka aura vaimAnika ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahie| 1879. asaNNI NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA? 1. prajJApanA malaya vRtti pR. 510 2. vahI, a.rA. rkoSa bhA. 2, pR. 510-511 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] goyamA! AhAragA vi aNAhAragA vi, ego bhNgo| [1879 pra.] bhagavan! (bahuta) asaMjJI jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? [1879 u.] gautama! ve AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| inameM kevala eka hI bhaMga hotA hai| 1880. [1] asaNNI NaM bhaMte! NeraDyA kiM AhAragA aNAhAragA ? [ aTThAIsavA~ AhArapada ] goyamA ! AhAragA vA 1 aNAhAragA vA 2 ahavA AhArae ya aNAhArae ya 3 ahavA AhArae ya aNAhAragA ya 4 ahavA AhAragA ya aNAhArage ya 5 ahavA AharagA ya aNAhAragA ya 6, evaM ete chabbhaMgA / [1880-1 pra.] bhagavan! (bahuta) asaMjJI nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? [1880 - 1 u.] gautama ve (1) sabhI AhAraka hote haiM, (2) sabhI anAhAraka hote haiN| (3) athavA eka AhAraka aura eka anAhAraka, (4) athavA eka AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM, (5) athavA bahuta AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai tathA (6) athavA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| [2] evaM jAva thaNiyakumArA / [1880-2] isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA caahie| [3] egiMdie abhaMgayaM / [1880-3] ekendriya jIvoM meM bhaMga nahIM hotaa| [ 4 ] beiMdiya jAva paMceMdiyatirikkhajoNiesu tiyabhaMgo / [1880-4] dvIndriya se lekara paMcendriyatiryaJca taka ke jIvoM meM pUrvokta kathana ke samAna tIna bhaMga kahane cAhie / [5] maNUsa-vANamaMtaresu chabbhaMgA / [1880-5] manuSyoM aura vANavyantara devoM meM (pUrvavat) chaha bhaMga kahane caahie| 1881. [1] NosaNNI - NoasaNNI NaM bhaMte! jIve ki AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya aNAhArae / [1881-1 pra.] bhagavan! nosaMjJI - noasaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1881 - 1 u.] gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM maNUse vi / 1 [1881-2] isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [ 3 ] siddhe annaahaare| [1881-3] siddha jIva anAhAraka hotA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [133 1882. [1] puhatteNaM NosaNNI-NoasaNNI jIvA AhAragA vi aNAhAragA vi| [1882-1] bahutva kI apekSA se nosaMjJI-noasaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| [2] maNUsesu tiybhNgo| [1882-2] (bahutva kI apekSA se nosaMjJI-noasaMjJI) manuSyoM meM tIna bhaMga (pAye jAte haiN|) [3] siddhA annaahaargaa| dAraM 3 // 1882. (bahuta-se) siddha anAhAraka hote haiN| [tRtIya dvAra] vivecana-saMjJI-asaMjJI : svarUpa- jo mana se yukta hoM, ve saMjJI kahalAte haiM / asaMjJI amanaska hotA hai| prazna hotA hai-saMjJI jIva ke bhI vigrahagati meM mana nahIM hotA, aisI sthiti meM anAhAraka kaise? isakA samAdhAna yaha hai ki vigrahagati ko prApta hone para bhI jo jIva saMjJI ke AyuSya kA vedana kara rahA hai, vaha usa samaya mana ke abhAva meM bhI saMjJI hI kahalAtA hai, jaise-nAraka ke AyuSya kA vedana karane ke pazcAt vigrahagati prApta narakagAmI jIva nAraka hI kahalAtA hai| ekendriya aura vikalendriya manohIna hone ke kAraNa saMjJI nahIM hote, isalie yahA~ saMjJIprakaraNa meM ekendriya aura viMkalendriya ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahie| jyotiSka aura vaimAnikoM meM asaMjJI kI pRcchA nahIM - jyotiSka aura vaimAnikoM meM asaMjJIpana kA vyavahAra nahIM hotA, isalie ina donoM meM asaMjJI kA AlApaka nahIM kahanA caahie| nasaMjJI-noasaMjJI jIva meM AhArakatA-anAhArakatA - aisA jIva ekatva kI vivakSA se kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai, kyoMki kevalIsamudghAtAvasthA ke abhAva meM AhAraka hotA hai, zeSa avasthA meM anAhAraka hotA hai / bahutva kI vivakSA se inameM do bhaMga pAe jAte haiM / yathA - (1) AhAraka bhI nosaMjJInoasaMjJI jIva bahuta hote haiM, kyoMki samudghAta avasthA se rahita kevalI bahuta pAye jAte haiN| siddha anAhAraka hote haiM, isalie anAhAraka bhI bahuta pAye jAte haiN| nosaMjJI-noasaMjJI manuSyoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiM - (1) jaba koI bhI kevalIsamudghAtAvasthA meM nahIM hotA, taba sabhI AhAraka hote haiM, yaha prathama bhaMga, (2) jaba bahuta-se manuSya samudghAtAvasthA meM hoM aura eka kevalIsamudghAtagata ho, taba dUsarA bhaMga, (3) jaba bahuta-se kevalIsamudghAtAvasthA ko prApta hoM, taba tIsarA bhaMga hotA haiN| caturtha : lezyAdvAra 1883. [1] salese NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1883-1 pra.] bhagavana! salezya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? 1. (ka) abhi. rA. koSa. bhA. 2, pR. 511 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 5, pR. 642 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] [aTThAIsavA~ AhArapada] [1883-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM jAva vemaannie| [1883-2] isI prakAra vaimAnika taka jAnanA caahie| 1884. salesA NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAraNA? goyamA! jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| .. [1884 pra.] bhagavan ! (bahuta) salezya jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? [1884 u.] gautama! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara inake tIna bhaMga hote haiN| 1885. [1] evaM kaNhalesAe vi NIlalesAe vi kAulesAe vi jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1885-1] isI prakAra kRSNalezyI, nIlalezyI aura kApotalezyI ke viSaya meM bhI samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara (pUrvokta prakAra se nAraka Adi pratyeka meM) tIna bhaMga kahane caahie| [2] teulessAe puDhavi-Au-vaNassaikAiyANaM chbbhNgaa| [1885-2] tejolezyA kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM chaha bhaMga (kahane caahie|) [3] sesANaM jIvAdIo tiyabhaMgo jesiM atthi teulessaa| ___ [1885-3] zeSa jIva Adi (arthAt jIva se lekara vaimAnika paryanta) meM, jinameM tejolezyA pAI jAtI hai, unameM tIna bhaMga (kahane caahie|) [4] pamhalessAe sukkalessAe ya jIvAdIo tiybhNgo| [1885-4] padmalezyA aura zuklalezyA vAle (jinameM pAI jAtI hai, una) jIvoM Adi meM tIna bhaMga pAe jAte 1886. alessA jIvA maNUsA siddhA ya egatteNa vi puhatteNa vi No AhAragA, annaahaargaa| dAra 4 // [1886] alezya (lezyA rahita) samuccaya jIva, manuSya, (ayogI kevalI aura siddha ekatva aura bahutva kI vivakSA se AhAraka nahIM hote, kintu anAhAraka hI hote haiN| [caturtha dvAra] vivecana - salezya jIvoM meM AhArakatA-anAhArakatA kI prarUpaNA - ekatva kI apekSA - salezya jIva tathA caubIsadaNDakavartI jIva vigrahagati, kevalIsamudghAta aura zailezI avasthA kI apekSA anAhAraka aura anya avasthAoM meM AhAraka samajhane caahie| bahutva kI apekSA - samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara zeSa nAraka Adi pratyeka meM pUrvokta yukti se tIna bhaMga hote haiN| jIvoM aura ekendriyoM meM sirpha eka bhaMga - (bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka) pAyA jAtA hai, kyoMki donoM sadaiva bahuta saMkhyA meM pAe jAte haiN| kRSNa-nIla-kApotalezyI nAraka Adi meM bhI samuccaya salezya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [135 jIvoM ke samAna pratyeka meM tIna bhaMga (samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara) kahane caahie|' tejolezyI jIvoM ke AhArakatA-anAhArakatA - ekatva kI apekSA se tejolezyAvAn pRthvIkAyikAdi ekendriyoM meM pratyeka meM eka hI bhaMga (pUrvavat) samajhanA caahie| bahutva kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika tejolezyAvAn meM chaha bhaMga pAye jAte haiM- (1) saba AhAraka, (2) saba anAhAraka, (3) eka AhAraka eka anAhAraka, (4) eka AhAraka bahuta anAhAraka, (5) bahuta AhAraka eka anAhAraka aura (6) bahuta AhAraka bahuta anaahaark| isake atirikta samuccaya jIvoM se lekara vaimAnika paryanta jina-jina jIveM meM tejolezyA pAI jAtI hai, unhIM meM pratyeka meM pUvarvat tIna-tIna bhaMga kahane cAhie, zeSa meM nhiiN| arthAt - nArakoM meM, tejaskAyikoM meM, vAyukAyikoM meM, dvIndriyoM, trIndriyoM aura caturindriyoM meM tejolezyA sambandhI vaktavyatA nahIM kahanI cAhie, kyoMki inameM tejolezyA nahIM hotii| __ pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM tejolezyA isa prakAra hai ki bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharmadi devalokoM ke vaimAnika deva tejolezyA vAle hote haiM, ve cyavana kara pRthvIkAyikAdi tInoM meM utpanna ho sakate haiM, isa dRSTi se pRthvIkAyikAditraya meM tejolezyA sambhava hai| padma-zuklalezyAyukta jIvoM kI apekSA AhAraka-anAhAraka-vicAraNA - paMcendriyatiryacoM, manuSyoM, vaimAnikadevoM aura samuccaya jIvoM meM hI padma zuklalezyAdvaya pAI jAtI hai, ataeva inameM ekatva kI vivakSA se pUrvavata eka hI bhaMga hotA hai tathA bahatva kI apekSA pUrvavata tIna bhaMga hote haiM ___ lezyArahita jIvoM meM anAhArakatA - samuccaya jIva, manuSya, ayogikevalI aura siddha lezyArahita hote haiM, ataeva ye ekatva aura bahutva kI apekSA se anAhAraka hI hote haiM, AhAraka nhiiN| paMcama : dRSTidvAra 1887. [1] sammaddiTThI NaM bhaMte! jIve ki AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1887-1 pra.] bhagavan ! samyagdRSTi jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1887-1 u.] gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] beiMdiya-teiMdiya-cariMdiyA chbbhNgaa| __ [1887-2] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya (samyagdRSTiyoM) meM pUrvokta chaha bhaMga hote haiN| 1. prajJApanA, malayavRtti. abhi.rA.koSa, bhA. 2, pR. 512 2. (ka) prajJApanAcUNi - 'jeNaM tesu bhavaNavai-vANamaMtara-sohammIsANayA devA uvavajati teNaM teulessA lbbhi|' (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa. bhA. 2, pR. 512 3. vahI. malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 2, pR. 512 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] [aTThAIsavA~ AhArapada] [3] siddhA annhaargaa| [1887-3] siddha anAhAraka hote haiN| [4] avasesANaM tiybhNgo| [1887-4] zeSa sabhI (samyagdRSTi jIvoM) meM (ekatva kI apekSA se) tIna bhaMga (pUrvavat) hote haiN| 1888.micchaddiTThIsu jIvegiMdiyavajjo tiybhNyo| [1888] mithyAdRSTiyoM meM samuccaya jIva aura ekendriyoM ko chor3akara (pratyeka meM) tIna-tIna bhaMga pAye jAte * 1889. [1] sammAmicchahiTThI NaM bhaMte! kiM AhArae aNAhArae ? goyamA! AhArae, No annaahaare| [1881-1 pra.] bhagavan ! samyagmithyAdRSTi jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA haiM ? [1881-1 u.] gautama! vaha AhAraka hotA hai, anAhAraka nahIM hotA hai| [2] evaM egiMdiya-vigaliMdiyavajaM jAva vemaannie| [1881-2] ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara vaimAnika paryanta isI prakAra (kA kathana karanA caahie|) [3] evaM puhatteNa vi| dAraM 5 // [1881-3] bahutva kI apekSA se bhI isI prakAra kI vaktavyatA samajhanI caahie| [paMcama dvAra] vivecana - dRSTi kI apekSA se AhAraka-anAhAraka-prarUpaNA - prastuta meM samyagdRSTi pada kA artha- aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika aura vedaka tathA kSAyika samyaktva vAle samajhanA cAhie, kyoMki yahA~ sAmAnyapada se samyagdRSTi zabda prayukta kiyA gayA hai| aupazamika samyagdRSTi Adi prasiddha haiM / vedaka samyagdRSTi vaha hai, jo kSAyopazamika samyaktva ke carama samaya meM ho aura jise agale hI samaya meM kSAyika samyaktva kI prApti hone vAlI ho| samyagdRSTi jIvAdi padoM meM - ekatva aura bahutva kI apekSA se kramazaH eka-eka bhaMga kahanA cAhie, yathA jIva Adi padoM meM ekatvApekSayA - kadAcit eka AhAraka aura eka anAhAraka, yaha eka bhaMga aura bahutva kI apekSA - bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka, yaha eka bhaMga hotA hai| inameM pRthvIkAyikAdi ekendriyoM kI vaktavyatA nahIM kahanI cAhie, kyoMki inameM samyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi donoM kA abhAva hotA hai| vikalendriya samyagdRSTiyoM meM pUrvoktavat chaha bhaMga kahane caahie| dvIndriyAdi tIna viklendriyoM meM aparyApta avasthA meM sAsvAdanasamyaktva kI apekSA se samyagdRSTitva samajhanA caahie| siddha kSAyika samyaktvI hote haiM aura sadaiva anAhAraka hote haiN| zeSa arthAt nairayikoM, bhavanapatiyoM, paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM jo samyagdRSTi haiM, pUrvokta yukti se unameM tIna bhaMga pAye jAte haiN| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra] [137 mithyAdRSTiyoM meM - ekatva kI vivakSA se sarvatra kadAcit eka AhAraka eka anAhAraka, yahI eka bhaMga pAyA jAtA hai| bahutva kI vivakSA se samuccaya jIva aura pRthvIkAyikAdi ekendriya mithyAdRSTiyoM meM se pratyeka ke bahuta AhAraka bahuta anAhAraka, yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| inake atirikta sabhI sthAnoM meM pUrvavat tIna-tIna bhaMga kahane cAhie / yahA~ siddha sambandhI AlApaka nahIM kahanA cAhie, kyoMki siddha mithyAdRSTi hote hI nahIM haiN| ___samyagmithyAdRSTi meM AhArakatA yA anAhArakatA - samyagmithyAdRSTi sabhI jIva ekatva aura bahutva kI apekSA se, ekendriyoM aura vikalendriyoM ko choDakara AhAraka hote haiM, kyoMki saMsArI jIva vigrahagati meM anAhAraka hote haiN| magara samyagmithyAdRSTi vigrahagati meM hote nahIM, kyoMki samyagmithyAdRSTi kI avasthA meM mRtyu nahIM hotii| ekendriyoM aura vikalendriyoM kA kathana yahA~ isalie nahIM karanA cAhie ki ve samyagmithyAdRSTi nahIM hote| chaThA : saMyatadvAra 1890. [1] saMjae NaM bhaMte! jIve ki AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1890-1 pra.] bhagavan ! saMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1890-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM maNUse vi| [1890-2] isI prakAra manuSya saMyata kA bhI kathana karanA caahie| [3] puhatteNa tiybhNgo| [1890-3] bahutva kI apekSA se (samuccaya jIvoM aura manuSyoM meM) tIna-tIna bhaMga (pAye jAte haiN|) 1891. [1] assaMjae pucchA / goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1891-1 pra.] bhagavan ! asaMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai? [1891-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka bhI hotA hai| [2] puhatteNaM jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [1891-2] bahutva kI apekSA jIva aura ekendriya ko chor3a kara inameM tIna bhaMga hote haiN| 1892. saMjayAsaMjae jIve paMceMdiyatirikkhajoNie maNUse ya ete eMgatteNa vi puhatteNa vi AhAragA, No annaahaargaa| 1. (ka) prajJApanA, malayavRtti, abhi. rA. koSa. bhA. 2, pR. 513 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI bhA. 5, pR. 657-58 2. vahI, bhA. 5, pR. 657-58 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] [aTThAIsavA~ AhArapada] [1892] saMyatAsaMyatajIva, paMcendriyatiryaJca aura manuSya, ye ekatva aura bahutva kI apekSA se AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| 1893. NosaMjae-NoasaMjae-NosaMjayAsaMjae jIve siddhe ya ete egatteNa vi puhatteNa vi No AhAragA, aNAhAragA / dAraM 6 // [1893] nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva aura siddha, ye ekatva aura bahutva kI apekSA se AhAraka nahIM hote, kintu anAhAraka hote haiN| [chaThA dvAra] __vivecana - saMyata-saMyatAsaMyata, asaMyata aura nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata kI paribhASA - jo saMyama (paMcamahAvratAdi) ko aMgIkAra kare arthAt virata ho use saMyata kahate haiM / jo aNuvratI zrAvakatva aMgIkAra kare arthAt dezavirata ho, use saMyatAsaMyata kahate haiN| jo avirata ho, na to sAdhutva ko aMgIkAra kare aura na hI zrAvakatva ko, vaha asaMyata hai aura jo na to saMyata hai na saMyatAsaMyata hai aura na asaMyata hai, vaha nosaMyata-noaMsaMyatanosaMyatAsaMyata kahalAtA hai| saMyata samuccaya jIva aura manuSya hI ho sakatA hai, saMyatAsaMyata samuccaya jIva , manuSya evaM paMcendriyatiryaJca ho sakatA hai, nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata ayogikevalI tathA siddha hote haiN| ___ saMyata jIva aura manuSya ekatvApekSayA kevalisamudghAta aura ayogitvAvasthA kI apekSA anAhAraka aura anya samaya meM AhAraka hotA hai| ___bahutva kI apekSA se tIna bhaMga - (1) sabhI saMyata AhAraka hote haiM; yaha bhaMga taba ghaTita hotA hai jaba koI bhI kevalIsamudghAtAvasthA meM yA ayogI meM na ho| (2) bahuta saMyata AhAraka aura koI eka anAhAraka, yaha bhaMga bhI taba ghaTita hotA hai jaba eka kevalI samudghAtAvasthA meM yA zailezI avasthA meM hotA hai| (3) bahuta saMyata AhAraka aura bahuta anAhAraka, yaha bhaMga bhI taba ghaTita hotA hai jaba bahuta-se saMyata kevalIsamudghAtAvasthA meM hoM yA zailezI avasthA meM hoN| asaMyata meM ekatvApekSA se - eka AhAraka, eka anAhAraka yaha eka hI vikalpa hotA hai| bahutva kI apekSA se-samuccaya jIvoM aura asaMyata pRthvIkAyikAdi pratyeka meM bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka yahI eka bhaMga hotA hai| asaMyata nAraka se vaimAnika taka (samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara) pratyeka meM pUrvavat tInatIna bhaMga hote haiN| saMyatAsaMyata - dezaviratajIva, manuSya aura paMcendriyatiryaJca ye tInoM ekatva aura bahutva kI vivakSA se AhAraka hI hote haiM, anAhAraka nahIM, kyoMki manuSya aura tiryaJcapaMcendriya ke sivAya kisI jIva meM dezaviratipariNAma utpanna nahIM hotA aura saMyatAsaMyata sadaiva AhAraka hI hote haiM, kyoMki antarAlagati aura kevalisamudghAta Adi avasthAoM meM dezavirati-pariNAma hotA nahIM hai| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva va siddha - ekatva bahutva apekSA se anAhAraka hI hote haiM, AhAraka nahIM, kyoMki zailezI prApta triyogarahita aura siddha azarIrI hone ke kAraNa AhAraka hote hI nahIM haiN| 1. abhi.rA. ko. bhA. 2, pR. 513 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [139 saptama : kaSAyadvAra 1894. [1] sakasAi NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae siya annaahaare| [1894-1 pra.] bhagavan ! sakaSAya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? [1894-1 u.] gautama! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| [2] evaM jAva vemaannie| [1894-2] isI prakAra (nAraka se lekara) vaimAnika paryanta jAnanA caahie| 1895. [1] puhatteNaM jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| ___ [1895-1] bahutva kI apekSA se - jIva aura ekendriya ko chor3a kara (sakaSAya nAraka Adi meM) tIna bhaMga (pAe jAte haiN|) [2] kohakasAIsu jIvAdiesu evaM cev| NavaraM devesu chbbhNgaa| [1895-2] krodhakaSAyI jIva Adi meM bhI isI prakAra tIna bhaMga kahane caahie| vizeSa yaha hai ki devoM meM chaha bhaMga kahane caahie| [3] mANakasAIsu mAyAkasAIsu ya deva-Neraiesu chbbhNgaa| avasesANaM jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1895-3] mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI devoM aura nArakoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga pAye jAte haiN| [4] lobhakasAIesu Neraiesu chbbhNgaa| avasesesu jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [1895-4] lobhakaSAyI nairayikoM meM chaha bhaMga hote haiM / jIva aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| 1896. akasAI jahA NosaNNI-NoasaNNI (su. 1881-82) dAraM 7 // [1896] akaSAyI kI vaktavyatA nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna jAnanI caahie| [saptama dvAra] vivecana - sakaSAya jIva aura caubIsa daNDakoM meM AhAraka-anAhAraka kI prarUpaNA - ekatva kI vivakSA se samuccaya jIva aura caubIsa daNDakavartI jIva pUrvokta yukti ke anusAra kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| bahutva kI vivakSA se samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara sakaSAya nArakAdi meM pUrvokta yukti ke anusAra tIna bhaMga pAye jAte haiN| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM meM eka bhaMga - bahuta AhAraka bahuta anAhAraka hotA hai| 1. (ka) abhi. rA. koSa. bhA. 2, pR. 513 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 663 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ aTThAIsavA~ AhArapada ] - krodhakaSAyI kI prarUpaNA caubIsa daNDakoM meM ekatva aura bahutva kI apekSA se eka bhaMga kadAcit AhAraka kadAcit anAhAraka hotA hai| krodhakaSAyI samuccaya jIvoM tathA ekendriyoM meM kevala eka hI bhaMga - bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hotA hai| zeSa jIvoM meM devoM ko chor3akara pUrvokta rIti se tIna bhaMga hote haiN| vizeSadevoM ke chaha bhaMga (1) sabhI krodhakaSAyI deva AhAraka hote haiN| yaha bhaMga taba ghaTita hotA hai jaba koI bhI krodhakaSAyI deva vigrahagati samApanna nahIM hotA, (2) kadAcit sabhI krodhakaSAyI deva anAhAraka hote haiN| yaha bhaMga taba ghaTita hotA hai, jaba koI bhI krodhakaSAyI deva AhAraka nahIM hotaa| yahA~ mAna Adi ke udaya se rahita krodha kA udaya vivakSita hai, isa kAraNa krodhakaSAyI AhAraka deva kA abhAva sambhava hai, (3) kadAcit eka AhAraka aura eka anAhAraka (4) devoM meM krodha kI bahulatA nahIM hotI, svabhAva se hI lobha kI adhikatA hotI hai, ataH krodhakaSAyI deva kadAcit eka bhI pAyA jAtA hai, (5) kadAcit bahuta AhAraka aura eka anAhAraka aura (6) kadAcit bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka pAye jAte haiN| 140] - mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI jIvAdi meM ekatva kI apekSA se pUrvavat eka - eka bhaMga / bahutva kI apekSA se * mAna mAyAkaSAyI devoM aura nArakoM meM pratyeka meM 6 bhaMga pUrvavat samajhanA caahie| devoM aura nArakoM meM mAna aura mAyA kaSAya kI viralatA pAI jAtI hai, devoM meM lobha kI aura nArakoM meM krodha kI bahulatA hotI hai| isa kAraNa 6 hI bhaMga sambhava haiN| mAna-mAyAkaSAyI zeSa jIvoM meM samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara tIna bhaMga pUrvavat hote haiN| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM meM eka bhaMga - bahuta AhAraka- bahuta anAhAraka* hotA hai| - -- lobhakaSAyI jIvAdi meM lobhakaSAyI nArakoM meM pUrvavat 6 bhaMga hote haiM, kyoMki nArakoM meM lobha kI tIvratA nahIM hotI / nArakoM ke sivAya ekendriyoM aura samuccaya jIvoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM 3 bhaMga pUrvavat pAye jAte haiM / samuccayaM jIvoM aura ekendriyoM meM pratyeka meM eka hI bhaMga - bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka * pAyA jAtA haiN| aSTama : jJAnadvAra - - akaSAyI jIvoM meM akaSAyI manuSya aura siddha hI hote haiN| manuSyoM meM upazAntakaSAya Adi hI akaSAyI hote haiN| unake atirikta sakaSAyI hote haiN| ataeva una sakaSAyI samuccaya jIvoM, manuSyoM aura siddhoM meM se samuccaya jIva meM aura manuSya meM kevala eka bhaMga - kadAcit eka AhAraka aura eka anAhAraka - pAyA jAtA hai| siddha meM eka bhaMga- anAhAraka hI pAyA jAtA hai| bahutva kI vivakSA se samuccaya jIvoM meM bahuta AhAraka aura bahuta eka bhaMga hI hotA hai| kyoMki AhAraka kevalI aura anAhAraka siddha bahu saMkhyA meM upalabdha hote haiN| manuSyoM meM pUrvavat tIna bhaMga samajhane caahiye| siddhoM meM kevala eka hI bhaMga anAhAraka 1897. gANI jahA sammaddiTThi (su. 1887) / [1897] jJAnI kI vaktavyatA samyagdRSTi ke samAna samajhanI caahie| 1. (ka) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 5, 664 se 667 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 2, pR. 513-514 2. (ka) vahI, malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 2. pR. 514 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA. 5, pR. 667-668 - * anAhAraka pAyA jAtA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [141 1898. [1] AbhiNibohiyaNANi-suyaNANisu beiMdiya-teiMdiya-caridiesu chbbhNgaa| avasesesu jIvAdIo tiyabhaMgo jesiM atthi| [1898-1] AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM (pUrvavat) chaha bhaMga samajhane caahie| zeSa jIva Adi (samuccaya jIva aura nAraka Adi)meM jinameM jJAna hotA hai, unameM tIna bhaMga (pAye jAte haiN|) [2]ohiNANI paMcendiyatirikkhajoNiyA AhAragA, No annaahaargaa|avsesesu jIvAdIo tiyabhaMgo jesiM asthi ohinnaannN| [1898-2] avadhijJAnI paMcendriyatiryaJca AhAraka hote haiM anAhAraka nhiiN| zeSa jIva Adi meM, jinameM avadhijJAna pAyA jAtA hai, unameM tIna bhaMga hote haiN| [3] maNapajavaNANI jIvA maNUsA ya egatteNa vi AhAragA, No annaahaargaa| [1898-3] manaHparyavajJAnI samuccaya jIva aura manuSya ekatva aura bahutva kI apekSA se AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| [4] kevalaNANI jahA NosaNNI-NoasaNNI (su. 1881-82) / [1898-4] kevalajJanI kA kathana (sU. 1881-82 meM ukta) nosaMjJI-noasaMjJI ke kathana ke samAna jAnanA caahie| 1899. [1] aNNANI maiaNNANI suyaaNNANI jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1899-1] ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga pAye jAte haiN| [2] vibhaMgaNANI paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya AhAragA, No aNAharagA avasesesu jIvAdIo tiybhNgo| dAraM 8 // [1899-2] vibhaMgajJAnI paMcendriyatiryaJca aura manuSya AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| avaziSTa jIva Adi meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| vivecana. - jJAnI jIvoM meM AhAraka-anAhAraka - prarUpaNA - samuccaya jJAnI (samyagjJAnI) meM samyagdRSTi ke samAna prarUpaNA jAnanI cAhie, kyoMki ekendriya sadaiva mithyAdRSTi hone ke kAraNa ajJAnI hI hote haiM, isalie ekendriya ko chor3akara ekatva kI apekSA se samuccaya jIva tathA vaimAnika taka zeSa 19 daNDakoM meM jJAnI kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| bahutva kI vivakSA se samuccayajJAnI jIva ahAraka bhI hote haiN| anAhArika bhii| nArakoM se lekara stanitakumAroM taka jJAnI jIvoM meM pUrvokta rIti se.tIna bhaMga hote haiN| paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM bhI tIna bhaMga hI pAe jAte haiN| tIna vikalendriya jJAniyoM meM chaha bhaMga prasiddha haiM / siddha jJAnI anAhAraka hI hote haiN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] [aTThAIsavA~ AhArapada] AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI meM ekatva kI apekSA se - pUrvavat smjhnaa| bahutva kI apekSA setIna vikalendriyoM meM chaha bhaMga hote haiN| unake atirikta ekendriyoM ko chor3akara anya jIvAdi padoM meM, jinameM AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna ho, unameM pratyeka meM tIna-tIna bhaMga kahane caahie| ekendriya jIvoM meM AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna kA abhAva hotA hai| isalie unakI pRcchA nahIM karanI caahie| avadhijJAnI meM - avadhijJAna paMcendriyatiryaJca, manuSya, deva aura nAraka ko hotA hai, anya jIvoM ko nhiiN| ataH ekendriyoM evaM tIna vikalendriyoM ko chor3akara paMcendriyatiryaJca avadhijJAnI sadaiva AhAraka hI hote haiM / yadyapi vigrahagati meM paMcendriyatiryaJca anAhAraka hote haiM, kintu usa samaya unameM avadhijJAna nahIM hotaa| cU~ki paMcendriyatiryaJcoM ko guNapratyaya avadhijJAna hotA hai-ho sakatA hai, magara vigrahagati ke samaya guNoM kA abhAva hotA hai, isa kAraNa avadhijJAna kA bhI usa samaya abhAva hotA hai| isI kAraNa avadhijJAnI paMcendriyatiryaJca anAhAraka nahIM ho sktaa| ekendriyoM aura vikalendriyoM ko choDakara paMcendriyatiryaJcoM ke atirikta anya sthAnoM meM samuccaya jIva se lekara nArakoM, manuSyoM evaM samasta jAti ke devoM meM pratyeka meM tIna-tIna bhaMga kahane cAhie, parantu kahanA unhIM meM cAhie jinameM avadhijJAna kA astitva ho| ekatva kI vivakSA se pUrvavat prarUpaNA samajhanI caahie| manaHparyavajJAnI meM - mana:paryavajJAna manuSyoM meM hI hotA hai| ata: usake viSaya meM do pada hI kahate haiM - manaHparyavajJAnI jIva aura mnussy| ekatva aura bahutva kI apekSA se ye donoM manaHparyavajJAnI AhAraka hI hote hai, anAhAraka nahIM, kyoMki vigrahagati Adi avasthAoM meM mana:paryavajJAna hotA hI nahIM hai| kevalajJAnI meM - kevalajJAnI kI prarUpaNA meM tIna pada hote hai - samuccaya jIvapada, manuSyapada aura siddhpd| ina tIna ke sivAya aura kisI jIva meM kevalajJAna kA sadbhAva nahIM hotaa| prastuta meM kevalajJAnI kI AhAraka-anAhAraka viSayaka prarUpaNA nosaMjJI-noasaMjIvat batAI gaI hai| arthAt samuccaya jIvapada aura manuSyapada meM ekatva kI apekSA se ekabhaMga - kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka - hotA hai| siddhapada meM anAhAraka hI kahanA caahie| bahutva kI vivakSA se - samuccaya jIvoM meM AhAraka bhI hote haiM, anAhAraka bhI hote haiN| manuSyoM meM pUrvokta bhaMga kahanA caahie| siddhoM meM anAhAraka hI hote haiN| ___ ajJAnI kI apekSA se - ajJAniyoM meM, matyajJAniyoM aura zrutAjJAniyoM meM bahutva kI vivakSA se, jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya padoM meM pratyeka meM tIna bhaMga kahane caahie| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM meM AhAraka bhI hote haiM, anAhAraka bhii| vibhaMgajJAnI meM ekatva kI vivakSA se pUrvavat hI samajhanA caahie| bahutva kI vivakSA se - vibhagajJAnI paMcendriyatiryaJca evaM manuSya AhAraka hote haiM, anAhAraka nahIM hote, kyoMki vigrahagati meM vibhaMgajJAnayukta paMcendriya tiryaJcoM aura manuSyoM meM utpatti honA sambhava nahIM hai| paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM se bhinna sthAnoM meM ekendriyoM aura vikalendriyoM ko chor3akara jIva se lekara pratyeka sthAna meM tIna bhaMga kahanA caahie| 1. (ka) prajJApanA, malayavRtti, a. rA. ko. bhAga 2, pR. 514 (kha) prajJApanA, (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 675 se 677 taka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] nauvA~ : yogadvAra 1900. [ 1 ] sajogIsu jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo / [1900 - 1] sayogiyoM meM jIva aura ekendriya ko choDakara tIna bhaMga (pAye jAte haiM / ) [2] maNajogI vaDjogI ya jahA sammamicchaddiTThI (su. 1889 ) / NavaraM vaijogo vigaliMdiyANa vi / [1900-2] manoyogI aura vacanayogI ke viSaya meM (sU. 1889 meM ukta) samyagmithyAdRSTi ke samAna vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa yaha ki vacanayoga vikalendriyoM meM bhI kahanA cAhie / [ 3 ] kAyajogIsu jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [1900 - 3] kAyayogI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga (pAye jAte haiM / ) [4] ajogI jIva- maNUsA- siddhA aNAhAraga / dAraM 9 // [1900-4] ayogI samuccaya jIva, manuSya aura siddha hote haiM aura ve anAhAraka haiN| [143 - [nauvA~ dvAra ] sambandha vivecana yogadvAra kI apekSA prarUpaNA samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara anya sayogI jIvoM meM pUrvokta tIna bhaMga pAye jAte haiN| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM meM eka bhaMga hI pAyA jAtA hai bahuta AhAraka-bahuta anAhAraka, kyoMki ye donoM sadaiva bahuta saMkhyA meM pAye jAte haiN| manoyogI aura vacanayogI ke meM kathana samyagmithyAdRSTi ke samAna jAnanA cAhie, arthAt ve ekatva aura bahutva kI apekSA se AhAraka hI hote hai, anAhAraka nhiiN| yadyapi vikalendriya samyagmadhyAdRSTi nahIM hote, kintu unameM vacanayoga hotA hai, isalie yahA~ unakI bhI prarUpaNA karanI caahie| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa nAraka Adi kAyayogiyoM meM pUrvavat tIna bhaMga kahanA caahie| ayogI samuccaya jIva, manuSya aura siddha hote haiM, ye tInoM ayogI ekatva aura bahutva kI apekSA se anAhAraka hote hai / " dasavA~ : upayogadvAra 1901. [ 1 ] sAgArANAgArovauttesu jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [1901-1] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya sAkAra evaM anAkAra upayoga se upayukta jIvoM meM tIna bhaMga kahane cAhie / [2] siddhA aNAhAragA / dAraM 10 // [1901 2] siddha jIva (sadaiva) anAhAraka hI hote haiN| - vivecana - upayogadvAra kI apekSA se prarUpaNA * samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa sAkAra evaM anAkAra upayoga se upayukta jIvoM meM tIna bhaMga pAe jAte haiN| siddha jIva cAhe sAkaropayoga vAlA ho, cAhe anAkAropayoga se upayukta ho, anAhAraka hI hote haiM / 1. prajJApanA prameyabodhinI TIkA, bhAga 5, pR. 679-680 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [aTThAIsavA~ AhArapada] ekatva kI apekSA se sarvatra kadAcit AhAraka tathA kadAcit anAhAraka', aisA kathana karanA caahie| gyArahavA~ : vedadvAra 1902. [1] savede jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1902-1] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya saba savedI jIvoM ke (bahutva kI apekSA se) tIna bhaMga hote haiN| [2] itthiveda-purisavedesu jIvAdIo tiybhNgo| [1902-2] strIvedI aura puruSavedI jIva Adi meM tIna bhaMga hote haiN| [3] NapuMsagavedae jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1902-3] napuMsakavedI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga hote haiN| [4] avedae jahA kevalaNANI (su. 1898 [4]) / dAraM 11 // [1902-4] avedI jIvoM kA kathana (su. 1898-4 meM ullikhita) kevalajJAnI ke kathana ke samAna karanA caahie| vivecana - vedadvAra ke mAdhyama se AhAraka-anAhAraka prarUpaNA - savedI jIvoM meM ekendriyoM aura samuccaya jIvoM ko chor3akara bahutvApekSayA tIna bhaMga hote haiM, jIvoM aura ekendriyoM meM AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhii| ekatva kI vivakSA se savedI kadAcit AhAraka hotA hai, kadAcit anAhAraka hotA hai| bahutvApekSayA - strIvedI aura puruSavedI jIva Adi meM ekendriyoM evaM samuccya jIvoM ko chor3a kara bahutva kI vivakSA se pratyeka ke tIna bhaMga hote haiM / avedI kA kathana kevalajJAnI ke samAna hai| ekatva vivakSayA - strIveda aura puruSaveda ke viSaya meM AhAraka bhI hotA hai aura anAhAraka bhI, yaha eka hI bhaMga hotA hai| yahA~ nairayikoM, ekendriyoM aura vikalendriyoM kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki ve strIvedI aura puruSavedI nahIM hote, apitu napuMsakavedI hote haiN| bahutva kI apekSA se jIvAdi meM se pratyeka meM tIna bhaMga hote haiN| napuMsakaveda meM - ekatva kI vivakSA se pUrvavat bhaMga kahanA cAhie, kintu yahA~ bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki ye napuMsaka nahIM hote| bahutva kI apekSA se jIvoM aura ekendriyoM ke sivAya zeSa meM tIna bhaMga hote haiM / bahutva kI apekSA se avedI kadAcit AhAraka hotA hai kadAcit anAhAraka, yaha eka bhaMga hotA hai| bahutva kI apekSA se - avedI ke bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka, yahI eka bhaMga pAyA jAtA hai / avedI manuSyoM meM tIna bhaMga hote haiM / avedI siddhoM meM bahuta anAhAraka yaha eka bhaMga hI pAyA jAtA hai| 1. prajJApanA prameyabodhinI TIkA, bhAga 5, 680 2. prajJApanA malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhAga. 2, pR. 515 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [145 bArahavA~ : zarIradvAra 1903. [1] sasarIrI jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| [1903-1] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa (sazarIrI nArakAdi) jIvoM meM (bahutvApekSayA) tIna bhaMga pAye jAte haiN| [2] orAliyasarIrIsu jIva-maNUsesu tiybhNgo| [1903-2] audArikazarIrI jIvoM aura manuSyoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| [3] avasesA AhAragA, No aNAhAragA, jesiM atthi oraaliysriirN| [1903-3] zeSa jIvoM aura (manuSyoM se bhinna) audArikazarIrI AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| kintu jinake audArika zarIra hotA hai, unhIM kA kathana karanA caahie| [4] veuvviyasarIrI AhAragasarIrI ya AhAragA, No aNAhAragA, jesiM atthi| [1903-4] vaikriyazarIrI aura AhArakazarIrI AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| kintu yaha kathana jinake vaikriyazarIra aura AhArakazarIra hotA hai, unhIM ke lie hai| [5] teya-kammagasarIrI jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [1903-5] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara taijasazarIra aura.kArmaNazarIra vAle jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| [6] asarIrI jIvA siddhA ya No AhAragA, annaahaargaa| dAraM 12 // [1903-6] azarIrI jIva aura siddha AhAraka nahIM hote, anAhAraka hote haiN| [bArahavA~ pada] vivecana - zarIradvAra ke AdhAra se prarUpaNA- samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa sazarIrI jIvoM meM bahutva kI vivakSA se tIna bhaMga aura ekatva kI apekSA se sarvatra eka hI bhaMga pAyA jAtA hai - kadAcit eka AhAraka aura kadAcit eka anaahaark| samuccaya sazarIrI jIvoM aura ekendriyoM meM bahuta AhAraka bahuta anAhAraka. yaha eka bhaMga pAyA jAtA hai| __ audArikazarIrI - jIvoM aura manuSyoM meM tIna bhaMga tathA inase bhinna audArikazarIrI AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| yaha kathana audArikazarIradhAriyoM para hI lAgU hotA hai| nAraka, bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke audArikazarIra nahIM hovA, ataH unake lie yaha kathana nahIM hai| bahutva kI apekSA se - ekendriya, dvIndriyAdi tIna vikalendriya aura paMcendriyatiryaJcoM meM bahuta AhAraka hI kahanA cAhie, anAhAraka nahIM, kyoMki vigrahagati hone para bhI unameM audArika zarIra kA sadbhAva hotA hai| vaikriyazarIrI aura AhArakazarIrI AhAraka bhI hote haiM, anAhAraka nhiiN| parantu yaha kathana unhIM ke lie hai, jinake vaikriyazarIra aura AhArakazarIra hotA hai| nArakoM aura vAyukAyikoM, paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM tathA cAroM jAti ke devoM ke hI vaikriyazarIra hotA hai| AhArakazarIra kevala manuSyoM ke hI hotA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] [aTThAIsavA~ AhArapada] taijasazarIrI evaM kArmaNazarIrI jIvoM meM ekatvApekSayA sarvatra kadAcit eka AhAraka aura kadAcit eka anAhAraka yaha eka bhaMga hotA hai| bahutvApekSayA-samuccaya jIvoM aura ekendriya ko chor3akara anya sthAnoM meM tInatIna bhaMga jAnane caahie| samuccaya jIvoM aura pRthvIkAyikAdi pAMca ekendriyoM meM se pratyeka meM eka hI bhaMga pAyA jAtA hai- bahuta AhAraka aura bahuta anaahaark| azarIrI jIva aura siddha AhAraka nahIM hote, ataeva ekatva aura bahutva kI apekSA se azarIrI siddha anAhAraka hI hote haiN| terahavA~ : paryAptidvAra 1904. [1] AhAra pajattIpajjattae sarIrapajjattIpajjattae iMdiyapajjattIpajattae ANApANupajattIpajattae bhAsA-maNapajattIpajattae eyAsu paMcasu vipajattIsujIvesu maNUsesu ya tiybhNgo| [1904-1] AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsaparyApti tathA bhASA-mana:paryApti ina pAMca (chaha) paryAptiyoM se paryApta jIvoM aura manuSyoM meM tIna-tIna bhaMga hote haiN| [2] avasesA AhAragA, No annaahaargaa| [1904-2] zeSa (samuccaya jIvoM aura manuSyoM ke sivAya pUrvokta paryAptiyoM se paryApta) jIva AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| [3] bhAsA-maNapajjattI paMceMdiyANaM, avasesANaM nntthi| [1904-3] vizeSatA yaha hai ki bhASA-manaHparyApti paMcendriya jIvoM meM hI pAI jAtI hai, anya jIvoM meM nhiiN| 1905. [1] AhArapajattIapajattae No AhArae, aNAhArae, egatteNa vi puhatteNa vi| [1905-1] AhAraparyApti se aparyApa jIva ekatva aura bahutva kI apekSA AhAraka nahIM, anAhAraka hote [2] sarIrapajattIapajattae siya AhArae siya annaahaare| [1905-2] zarIraparyApti se aparyApta jIva ekatva kI apekSA kadAcit AhAraka, kadAcit anAhAraka hotA __[3] uvarilliyAsu causu apajattIsu Neraiya-deva-maNUsesu chabbhaMgA, avasesANaM jIvegidiyavajo tiybhNgo| [1905-3] Age kI (antima) cAra aparyAptiyoM vAle (zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsaparyApti evaM bhASA-manaHparyApti se aparyAptaka) nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiM / zeSa meM samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara tIna bhaMga pAye jAte haiN| 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 683-684 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 2, pR. 515 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] [147 1906. bhAsA-maNapajattIe (apajattaesu) jIvesu paMceMdiyatirikkhajoNiesu ya tiyabhaMgo, Neraiyadeva-maNuesu chbbhNgaa| [1906] bhASA-mana:paryApti se aparyApta samuccaya jIvoM aura paMcendriyatiryaJcoM meM (bahutva kI vivakSA se) tIna bhaMga pAye jAte haiM / (pUrvokta paryApti se aparyApta) nairayikoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiN| 1907. savvapadesu ekatta-puhatteNaM jIvAdIyA daMDagA pucchAe bhaanniyvvaa| jassa jaM asthi tassa taM pacchijjaDa, jaMNatthitaM Na pacchijjaDa jAva bhAsA-maNapajjattIe apajaesaNeraDya-deva-maNuesa ya chbhNgaa| sesesu tiybhNgo| dAraM 13 // [1907] sabhI (13) padoM meM ekatva aura bahutva kI vivakSA se jIvAdi daNDakoM meM (samuccaya jIva tathA caubIsa daNDaka) ke anusAra pRcchA karanI caahie| jo pada jisameM sambhava na ho usakI pRcchA nahIM karanI caahie| (bhavyapada se lekara) yAvat bhASA-mana:paryApti se aparyApta nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMgoM kI vaktavyatA paryanta tathA nArakoM, devoM aura manuSyoM se bhinna samuccaya jIvoM aura paMcendriyatiryaJcoM meM tIna bhaMgoM kI vaktavyatA paryanta samajhanA caahie| [terahavA~ dvAra] // bIo uddesao samatto // // paNNavaNAe bhagavatIe aTThAvIsaimaM AhArapayaM samattaM // vivecana - paryAptidvAra ke AdhAra para AhAraka-anAhArakaprarUpaNA - yadyapi anya zAstroM meM paryAptiyA~ chaha mAnI gaI haiM, parantu yahA~ bhASAparyApti aura manaHparyApti donoM kA eka meM samAveza karake pAMca hI paryAptiyA~ mAnI gaI AhAradi pAMca paryAptiyoM se paryApta samuccaya jIvoM aura manuSyoM meM tIna-tIna bhaMga pAyeM jAte haiM, ina do ke sivAya dUsare jo pAMca paryAptiyoM se paryApta haiM, ve AhAraka hote haiM, anAharaka nhiiN| ekendriyoM aura vikalendriyoM meM bhASAmanaHparyApti nahIM pAI jaatii| AhAraparyApti se aparyApta ekatva aura bahutva kI apekSA se anAhAraka hotA hai, AhAraka nahIM, kyoMki AhAraparyApti se aparyApta jIva vigrahagati meM hI pAyA jAtA hai| upapAtakSetra meM Ane para prathama samaya meM hI vaha AhAraparyApti se paryApta ho jAtA hai| ataeva prathama samaya meM vaha AhAraka nahIM kahalAtA / bahutva kI vivakSA meM bahuta anAhAraka hote haiN| zarIraparyApti se aparyApta jIva kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| jo vigrahagati-samApanna hotA hai, vaha anAhAraka aura upapAtakSetra meM A pahuMcatA hai, vaha AhAraka hotA hai| ___ indriya-zvAsocchvAsa-bhASA-manaHparyApti se aparyApta - ekatva kI vivakSA se kadAcit AhAraka kadAcit anAhAraka hote haiN| bahutva kI vivakSA se antima tIna yA (cAra) paryAptiyoM se aparyApta ke viSaya meM 6 bhaMga hote haiM(1) kadAcit sabhI anAhAraka, (2) kadAcit sabhI AhAraka, (3) kadAcit eka AhAraka aura eka anAhAraka, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] [aTThAIsavA~ AhArapada] (4) kadAcit eka AhAraka, bahuta anAhAraka, (5) kadAcit bahuta AhAraka aura eka anAhAraka, evaM (6) kadAcit bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka / nArakoM, devoM aura manuSyoM se bhinna meM (ekendriyoM evaM samuccaya jIvoM ko chor3akara) tIna bhaMga pUrva pUrvavat pAye jAte haiN| zarIra-indriya-zvAsocchvAsa-paryAptiyoM se aparyApta ke viSaya meM ekatva kI vivakSA-se eka bhaMga - bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| bahuta kI apekSA-tIna bhaMga sambhava hai-(1) samuccaya jIva aura samUchima paMcendriyatiryaJca sadaiva bahuta saMkhyA meM pAye jAte haiM, jaba eka bhI vigrahagatisamApanna nahIM hotA hai, taba sabhI AhAraka hote hai, yaha prathama bhaMga, (2) jaba eka vigrahagatisamApanna hotA haiM, taba bahuta AhAraka eka anAhAraka yaha dvitIya bhaMga , (3) jaba bahuta jIva vigrahagatisamApanna hote haiM, taba bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka, yaha tRtIya bhaMga hai| nArakoM, devoM aura manuSyoM meM bhASA-mana:paryApti se aparyApta ke viSaya meM bahutva kI vivakSA se 6 bhaMga hote haiN|' vaktavyatA kA atideza-antima sUtra meM ekatva aura bahutva kI vivakSA se vibhinna jIvoM ke AhArakaanAhAraka sambandhI bhaMgoM kA atideza kiyA gayA hai| // prajJApanA kA aTThAIsavA~ pada : dvitIya uddezaka samApta // // prajJApanA bhagavatI kA aTThAIsavA~ AhArapada samApta // 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 685 se 688 taka Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * // egUNatIsaimaM uvaogapayaM tIsaimaM pAsaNayApayaM ca unatIsavA~ upayogapada aura tIsavA~ pazyattApada prAthamika prajJApanAsUtra ke unatIsaveM aura tIsaveM, upayoga aura pazyattA padoM meM jIvoM ke bodhavyApAra evaM jJAnavyApAra kI carcA hai| jIva kA yA AtmA kA mukhya lakSaNa upayoga' hai, pazyattA usI kA mukhya aMga hai / parantu AtmA ke sAtha zarIra baMdhA hotA hai / zarIra ke nimitta se aMgopAMga, indriyA~, mana Adi avayava milate haiN| pratyeka prANI ko, phira cAhe vaha ekendriya ho athavA vikalendriya yA paMcendriya, deva ho, nAraka ho, manuSya ho yA tiryaJca, sabhI ko apane-apane karmoM ke anusAra zarIrAdi aMgopAMga yA indriyA~ adi milate haiN| mUla meM sabhI prANiyoM kI AtmA jJAnamaya evaM darzanamaya hai, jaisA ki AcArAMgasUtra meM spaSTa kahA hai 'je AyA, se vinnAyA, je vinnAyA se aayaa| jeNa vijANai se AyA / 2 arthAt - jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai| jisase ( padArtho ko ) jAnA jAtA hai, vaha AtmA hai| prazna hotA hai ki jaba prANiyoM kI AtmA jJAnadarzanamaya (upayogamaya) hai tathA arUpI hai, nitya hai, jaisA ki bhagavatIsUtra meM kahA hai 'avaNNe agaMdhe arase aphAse arUvI jIve sAsae avaTThie logadavve / se samAsao paMcavihe paNNatte, taMjA - davvao jAva gunno| davvao NaM jIvatthikAe aNaMtAI jIvadavvAI, khettao logappamANamette, kAlao-na kayAi na Asi, na kayAvi natthi, jAva nicce, bhAvo puNa avaNNe agaMdhe arase aphAse, o oggunne| yahA~ AtmA kA svarUpa pAMca prakAra se batAyA gayA hai / dravya anaMta jIva (AtmA) dravya hai, kSetra se lokapramANa hai, kAla se nitya hai, bhAva se varNAdi se rahita hai aura guNa se upayogaguNa vAlA hai| 1 ataH samAnarUpa se sabhI AtmAoM kA guNa-upayoga hote hue bhI kisI ko kama upayoga hotA hai, kisI ko adhika, kisI kA jJAna trikAla - trilokavyApI hai aura kisI ko vartamAnakAlika tathA eka aMgula kSetra kA bhI jJAna yA darzana nahIM hotaa| aisA kyoM ? isakA samAdhAna hai - jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya karmoM kI vicitratA / jisake jJAna darzana kA AvaraNa jitanA adhika kSINa hogA, usakA upayoga utanA hI adhika hogA, jisakA jJAna darzanAvaraNa jitanA tIvra 2. AyArAMga. zru. 1, a. 5, u. 5, sUtra. 165 1. upayogo lakSaNam - tattvArthasUtra a. 2 3. bhagavatI. za. 2, u. 10, sU. 5 ( A. pra. samiti ) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] hogA, usakA upabhoga utanA hI manda hogaa| yahI kAraNa hai ki yahA~ vividha jIvoM ke vividha prakAra ke upayogoM kI taratamatA Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / * * upayoga kA artha hotA hai- vastu kA pariccheda- parijJAna karane ke lie jIva jisake dvArA vyApRta hotA hai, athavA jIva kA bodharUpa tattvabhUta vyApAra / ' [ prajJApanAsUtra ] tIsavAM pada pazyattA-pAsaNayA hai| upayoga aura pazyattA donoM jIva ke bodharUpa vyApAra haiM, mUla meM ina donoM kI koI vyAkhyA nahIM miltii| prAcIna paddhati ke anusAra bheda hI inakI vyAkhyA hai| AcArya abhayadevasUri ne pazyattA ko upayogavizeSa hI batAyA hai| kintu Age cala kara spaSTIkaraNa kiyA hai ki jisa bodha meM kAlika avabodha ho, vaha pazyattA hai aura jisa bodha meM vartamAnakAlika bodha ho, vaha upayoga hai| yahI ina donoM meM antara hai / jisa prakAra upayoga ke mukhya do bheda - sAkAropayoga aura anAkAropayoga kiye haiM, usI prakAra pazyattA ke bhI sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA, ye do bheda haiN| kintu donoM ke uparyukta lakSaNoM ke anusAra mati - jJAna aura mati- ajJAna ko sAkArapazyattA ke bhedoM meM parigaNita nahIM kiyA, kyoMki matijJAna aura matyajJAna kA viSaya vartamAnakAlika avinaSTa padArtha hI banatA hai| isake atirikta anAkArapazyattA meM acakSudarzana kA samAveza nahIM kiyA gayA hai, isakA samAdhAna AcArya abhayadevasUri ne yoM kiyA hai ki pazyattA prakRSTa IkSaNa hai aura preSaNa to kevala cakSudarzana dvArA hI sambhava hai, anya indriyoM dvArA hone vAle darzana meM nhiiN| anya indriyoM kI apekSA cakSu kA upayoga alpakAlika hotA hai jahAM alpakAlika upayoga hotA hai, vahA~ bodhakriyA meM zIghratA adhika hotI hai, yahI pazyattA kI prakRSTatA meM kAraNa hai| AcArya malayagiri ne AcArya abhayadevasUri kA anusaraNa kiyA hai| unhoMne spaSTIkaraNa kiyA hai ki pazyattA zabda rUr3hi ke kAraNa sAkAra aura anAkAra bodha kA pratipAdaka hai| vizeSa meM yaha samajhanA cAhie ki jahA~ dIrghakAlika upayoga ho, vahIM traikAlika bodha sambhava hai| matijJAna meM dIrghakAla kA upayoga nahIM hai, . isa kAraNa usase traikAlika bodha nahIM hotA / ataH use 'pazyattA' meM sthAna nahIM diyA gayA hai| unatIsaveM pada meM sarvaprathama sAkAropayoga aura anAkAropayoga, yoM bheda batAye gaye haiN| tatpazcAt ina donoM ke kramazaH ATha aura cAra bheda kiye gaye haiM / sAkAropayoga aura anAkAropayoga tathA sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA ina donoM kA antara nimnokta tAlikA se spaSTa samajha meM A jaaegaa| 1. upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'neneti upayogaH / bodharUpo jIvasya tattvabhUto vyApAraH / 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 714 - prajJApanA, malayavRtti a. rA. ko. bhA. 2, pR. 860. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prAthamika ] * // upayoga (sU. 1908 - 10 ) 1. sAkAropayoga (1) AbhinibodhikajJAna- sAkAropayoga (2) zrutajJAna-sAkAropayoga (3) avadhijJAna - sAkAropayoga (4) manaH paryavajJAna - sAkAropayoga (5) kevalajJAna-sAkAropayoga (6) matijJAnAvaraNa-sAkAropayoga (7) zrutAjJAnAvaraNa-sAkAropayoga (8) vibhaMgajJAnAvaraNa-sAkAropayoga 2. anAkAropayoga pazyattA ( 1936-38 ) 1. sAkAra- pazyattA X X X [151 (1) zrutajJAna- sAkArapazyattA (2) avadhijJAna - sAkArapazyattA (3) manaH paryavajJAna - sAkArapazyattA. (4) kevalajJAna - sAkArapazyattA X X X (5) zrutAjJAna- sAkArapazyattA (6) vibhaMgajJAna - sAkArapazyattA 2. anAkArapazyattA (1) cakSudarzana - anAkArapazyattA (1) cakSudarzana - anAkAropayoga (2) acakSudarzana - anAkAropayoga (3) avadhidarzana - anAkAropayoga (2) avadhidarzana - anAkArapazyattA (3) kevaladarzana - anaakaarpshyttaa|' (4) kevaladarzana - anAkAropayoga sAkAropayoga aura anAkAropayoga kA lakSaNa AcArya malayagiri ne isa prakAra kiyA hai| sacetana yA acetana vastu meM upayoga lagAtA huA AtmA jaba vastu kA paryAyasahita bodha karatA hai, taba vaha upayoga sAkAra kahalAtA hai, tathA vastu kA sAmAnyarUpa se jJAna honA anAkAropayoga hai| 1. paNNavaNAsuttaM bhA. 2 (pariziSTa - prastAvanAtmaka ), pR. 138 2. prajJApanA, malayavRtti, abhi. rA. koSa. bhA. 2, pR. 860 X X X sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA meM bhI sAkAra aura anAkAra zabdoM kA artha to uparyukta hI hai, kintu pattA meM vastu kA traikAlika bodha hotA hai, jabaki upayoga meM vartamAnakAlika hI bodha hotA hai / isake pazcAt unatIsaveM pada meM nAraka se vaimAnikaparyanta caubIsa daNDakoM meM se kisa-kisa jIva meM kitane upayoga pAye jAte haiM ? isakA prarUpaNa kiyA gayA hai| tIsaveM pazyattA pada meM isake bheda-prabhedoM kA pratipAdana karake nAraka se lekara vaimAnika paryanta jIvoM meM se kisameM kitane prakAra kI pazyattA hai ? isakA prarUpaNa kiyA gayA hai| unatIsaveM pada meM pUrvokta prarUpaNa ke anantara caubIsa daNDakavartI jIvoM ke viSaya meM praznottarI prastuta kI gaI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] [prajJApanAsUtra] hai ki kaunasA jIva sAkAropayukta hai yA anAkAropayukta? isI prakAra tIsaveM pada meM praznottarI hai ki jIva sAkAra pazyattAvAn hai yA anAkAra pazyattAvAn hai?' tIsaveM pada meM pUrvokta vaktavyatA ke pazcAt kevalajJAnI dvArA ratnaprabhA Adi kA jJAna aura darzana (arthAtsAkAropayoga tathA nirAkArapayoga) donoM samakAla meM hote haiM yA kramazaH hote haiM, isa prakAra ke do praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai tathA jJAna aura darzana kA kramaza: honA svIkAra kiyA hai| jisa samaya anAkAropayoga (darzana) hotA hai, usa samaya sAkAropayoga (jJAna) nahIM hotA tathA jisa samaya sAkAropayoga hotA hai, usa samaya anAkAropayoga nahIM hotA, isI siddhAnta kI puSTi kI gaI hai| 1. paNNavaNAsatuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 408-9 2. (ka) paNNavaNAsuttaM, bhA. 1 (mU.pA.Ti.), pR. 412 (kha) vahI, bhA. 2 (pariziSTa), pR. 138 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNatIsaimaM : uvaogapayaM unatIsavA~ upayogapada jIva Adi meM upayoga ke bheda - prabhedoM kI prarUpaNA [1908] kativihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ? goyasA! duvihe uvaoge paNNatte / taM jahA - sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya / [1108 pra.] bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1109 u.] gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-sAkAropayoga aura anaakaaropyog| [1909] sAgArovaoge NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! aTThavihe pnnnntte| taM jahA-AbhiNibohiyaNANasAgArovaoge 1 suyaNANasAgArovaoge 2 ohiNANasAgArovaoge 3 maNapajavaNANasAgArovaoge 4 kevalaNANasAgArovaoge 5 matiaNNANasAgArovaoge 6 suyaaNNANasAgArovaoge 7 vibhaMgaNANasAgArovaoge 8 / 1909 pra. bhagavan ! sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1909 u.] gautama ! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai| (1) Abhinibodhika - jJAnasAkAropayoga, (2) zrutajJAnasAkAropayoga, (3) avadhijJAnasAkAropayoga, (4) manaHparyavajJAnasAkAropayoga (5) kevalajJAnasAkAropayoga, (6) mati-ajJAnasAkAropayoga, (7) zrutaajJAnasAkaropayoga aura (8) vibhNgjnyaansaakaaropyog| 1910 aNAgArovaoge NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe paNNatte / taM jahA - cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge 1 acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge ohidaMsaNaaNAgArovaoge 3 kevaladaMsaNaaNAgArovaoge 4 / [1910 pra.] bhagavan anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1910 u.] gautama vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai| yathA - cakSudarzana-anAkAropayoga, (2) acakSudarzanaanAkAropayoga, (3) avadhidarzana anAkAropayoga, (4) kevaladarzana anAkAropayoga / 1911 evaM jIvANaM pi / [1911] isI prakAra samuccaya jIvoM meM bhI (sAkAropayoga aura anAkAropayoga kramazaH ATha aura cAra prakAra kA hai|) 1912 NeraiyANaM bhNte| kativihe uvaoge paNNatte? goyamA! duvihe uvaoge pnnnntte| taM jahA-sAgArovaoge ya aNAgArovaoge y| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] [1912 pra.] bhagavAn nairayikoM kA upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1912 u.] gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai| yathA * sAkAropayoga aura anAkAropayoga / -- 1913 NeraiyANaM bhaMte! sAgArovaoge kativihe paNNatte ? goyamA ! chavvihe paNNatte taM jahA - matiNANasAgarovaoge 1 suyaNANasAgArovaoge 2 ohiNANasAgAro vaoge 3 matiaNNANasAgArovaoge 4 suyaaNNANasAgArovaoge 5 vibhaMgaNANasAgArovaoge 6 / [1913 pra.] bhagavan nairayikoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1913 u.] gautama vaha chaha prakAra kA kahA gayA haiM yathA (1) matijJAna- sAkAropayoga, (2) zrutajJAnasAkAropayoga (3) avadhijJAna- sAkAropayoga (4) mati - ajJAna sAkAropayoga (5) zruta- ajJAna - sAkAropayoga (6) vibhaMgajJAna - sAkAropayoga | - [ prajJApanAsUtra ] 1914 raiyANaM bhaMte ! aNAgArovaoge kativihe paNNatte ? goyamA! tivihe paNNatte / taM jahA - cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge 1 acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge 2 ohidaMsaNaaNAgArovaoge 3 ya / [1914 pra.] bhagavan! nairayikoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1914 u.] gautama! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai yathA (1) cakSudarzana - anAkAropayoga, (2) acakSudarzana- anAkAropayoga, (3) avadhidarzana- anAkAropayoga / 1995 evaM jAva thaNiyakumArANaM / 1915 isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka ke sAkAropayoga aura anAkAropayoga kA kathana karanA caahie| 1916 puDhavikkAiyANaM pucchA / goyamA! dubihe uvaoge paNNatte / taM jahA [1916 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM ke upayoga sambandhI prazna haiM / [1916 u.] gautama! unakA upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| yathA-sAkAropayoga aura anAkAropayoga / 1917 puDhavikkAiyANaM bhaMte ! sAgArovaoge kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - . matiaNNANe suyaaNNANe / [1917 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1917 u.] gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai - yathA - 1 mati- ajJAna aura 2 zrutaajJAna sAkAropayoga / 1918 puDhavikkAiyANaM bhaMte ! aNAgArovaoge kativihe paNNatte ? sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ unatIsavA~ upayogapada ] [155 gomA ! ege acakkhudaMsaNANAgArovaoge paNNatte / [1918 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1918 u.] gautama! unakA ekamAtra acakSudarzana-anAkAropayoga kahA gayA hai| 1919. evaM jAva vaNassaikAiyANaM / [1919] isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka (ke viSaya meM jAnanA caahie|) 1920. beiMdiyANaM pucchA / goyamA! duvihe uvaoge paNNatte / taM jahA- sAgAre aNAgAre ya / [1920 pra.] bhagavan! dvIndriya jIvoM ke upayoga ke viSaya meM pRcchA hai| [1920 u.] gautama! unakA upayoga do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - 1921. beiMdiyANaM bhaMte! sAgArovaoge kativihe paNNatte ? goyamA! cauvvihe paNNatte / taM jahA - AbhiNibohiyaNANasAgArovaoge 1 suyaNANasAgArovaoge 2 matiaNNANasAgArovaoge 3 suyaaNNANasAgArovaoge 4 / [1921 pra.] bhagavan! dvIndriya jIvoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? sAkAropayoga aura anAkAropayoga / [1921 u.] gautamaM! unakA upayoga cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA - (1) AbhinibodhikajJAnasAkAropayoga, (2) zrutajJAna- sAkAropayoga, (3) mati- ajJAna - sAkAropayoga aura (4) zruta- ajJAna - sAkAropayoga / 1922. beiMdiyANaM bhaMte! aNAgArovaoge kativihe paNNatte ? goyamA ! ege acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge / [1922 pra.] bhagavan! dvIndriya jIvoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1922 u.] gautama! unakA eka hI acakSudarzana-anAkAropayoga hai| 1923. evaM teiMdiyANa vi / [1923] isI prakAra trIndriya jIvoM (ke sAkAropayoga aura anAkAropayoga) kA ( kathana karanA cAhie / ) 1924. cauriMdiyANa vi evaM ceva / NavaraM aNAgArovaoga duvihe paNNatte / taM jahAcakkhudaMsaNaaNAgArovaoge ya acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge ya / [1924] caturindriya jIvoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| kintu unakA anAkAropayoga do prakAra kA kahA hai, yathA-cakSudarzana - anAkAropayoga aura acakSudarzana-anAkAropayoga / 1925. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 1912-14) / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] [prajJApanAsUtra] [1925] paMcendriyatiryagyonika jIvoM (ke sAkAropayoga tathA anAkAropayoga) kA kathana (sU. 1912-14 meM ukta)nairayikoM ke samAna karanA caahie| 1926. maNussANaM jahA ohie uvaoge bhaNiyaM (su. 1908-10) taheva bhaanniyvvN| ___ [1926] manuSyoM ke upayoga (sU. 1908-10 meM ukta) samuccaya (audhika) upayoga ke samAna kahanA caahie| 1927. vANamaMtara-joisiya-vemANiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 1612-14) [1926] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke sAkAropayoga-anAkAropayoga-sambandhI kathana (sU. 1912-14 meM ukta) nairayikoM ke samAna (karanA caahie|) vivecana - upayoga : svarUpa aura prakAra - jIva ke dvArA vastu ke paricchedajJAna ke lie jisakA upayojana-vyApAra kiyA jAtA hai, use upayoga kahate haiM / vastutaH upayoga jIva kA bodharUpa dharma yA vyApAra hai| isake do bheda haiM-sAkAropayoga aura anaakaaropyog| niyata padArtha ko athavA padArtha ke vizeSa dharma ko grahaNa karanA AkAra hai| jo AkAra-sahita ho, vaha sAkAra hai| arthAt-vizeSagrAhI jJAna ko sAkAropayoga kahate haiN| Azaya yaha hai ki AtmA jaba sacetana yA acetana vastu meM upayoga lagAtA huA paryAyasahita vastu ko grahaNa karatA hai, taba usakA upayoga sAkAropayoga kahalAtA hai| kAla kI dRSTi se chadmasthoM kA upayoga antarmuhUrta taka rahatA hai aura kevaliyoM kA eka samaya taka hI rahatA hai / jisa upayoga meM pUrvoktarUpa AkAra vidyamAna na ho, vaha anAkAropayoga kahalAtA hai| vastu kA sAmAnyarUpa se pariccheda karanA-sattAmAtra ko hI jAnanA anAkAropayoga hai| anAkAropayoga bhI chadmasthoM kA antarmuhUrta kAlika hai| parantu anAkAropayoga ke kAla se sAkAropayoga kA kAla saMkhyAtaguNA jAnanA cAhie kyoMki vizeSa kA grAhaka hone se usameM adhika samaya lagatA hai| kevaliyoM ke anAkAropayoga kA kAla to eka hI samaya kA hotA hai| pRSTha 159 para dI tAlikA se jIvoM meM sAkAropayoga-anAkAropayoga kI jAnakArI sugamatA se ho jaaegii| jIvoM Adi meM sAkAropayuktatA-anAkAropayuktatA-nirUpaNa 1928. jIvA NaM bhaMte! kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? goyamA! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccai jIvA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi? goyamA! je NaM jIvA AbhiNibohiyaNANa-suyaNANa-ohiNANa-maNa-kevala-matiaNNANasuyaaNNANa-vibhaMgaNANovauttA te NaM jIvA sAgArovauttA, je NaM jIvA cakkhudaMsaNa-acakkhudaMsaNa ohidasaNa-kevaladaMsaNovauttA te NaM jIvA aNAgArovauttA, se teNaTheNaM goyamA! evaM vuccai jIvA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi| 1. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. ko. bhA. 2, 860-62 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ unatIsavA~ upayogapada ] [1928 pra.] bhagavan! jIva sAkaropayukta hote hai yA anAkAropayukta hote haiM ? [1928 u.] gautama! jIva sAkAropayoga se upayukta bhI hote haiM aura anAkAropayoga se bhI upayukta / [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM, ki jIva sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM ? [157 [u.] gautama! jo jIva AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna tathA matiajJAna, zruta-ajJAna evaM vibhaMgajJAna upayoga vAle hote haiM, ve sAkAropayukta kahe jAte hai aura jo jIva cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta kahe jAte haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki jIva sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM / 1929. NeraDyA NaM bhaMte! kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA ? goyamA ! NeraDyA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai ? goyamA ! je NaM NeraDyA AbhiNibohiyaNANa- suya-ohiNANa-matiaNNANa - suyaaNNANavibhaMgaNANovauttA te NaM NeraDyA sAgArovauttA, je NaM NeraDyA cakkhudaMsaNa-acakkhudaMsaNa- ohidaMsaNovauttA te NaM NeraDyA aNAgArovauttA, se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccai jAva sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / [1929 pra.] bhagavan! nairayika sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta hote haiM ? [1929 u.] gautama! nairayika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM / [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nairayika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM ? i [u.] gautama! jo nairayika AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA mati- ajJAna, zruta- ajJAna aura vibhaMgajJAna ke upayoga se yukta hote haiM, ve sAkAropayukta hote haiM aura jo nairayika cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai nairayika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiN| 1930. evaM jAva thaNiyakumArA / [1930] isI prakAra kA kathana stanitakumAroM taka karanA caahie| 1931. puDhavikvAiyANaM pucchA / goyamA ! taheva jAva je NaM puDhavikAiyA matiaNNANa - suyaaNNANovauttA te NaM puDhavikAiyA sAgArovauttA, jeNaM puDhavikAiyA acakkhudaMsaNovauttA te NaM puDhavikkAiyA aNAgArovauttA, se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccai jAva vaNassaikAiyA / [1931 pra.] pRthvIkAyikoM ke viSaya meM isI prakAra kI pRcchA hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] [1931 u.] gautama ! pUrvavat (nArakAdi ke samAna) jo pRthvIkAyika jIva matyajJAna aura zruta- ajJAna ke upayoga vAle haiM, ve sAkAropayukta hote haiM tathA jo pRthvIkAyika jIva acakSudarzana ke upayoga vAle hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiN| isa kAraNa se he gautama! yoM kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiN| isI prakAra pUrvokta kAraNoM se apkAyika, vAyukAyika, tejaskAyika aura vanaspatikAyika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiN| 158] 1932. [ 1 ] beiMdiyANaM aTThasahiyA taheva pucchA / goyamA ! jAva jeNaM beiMdiyA AbhiNibohiyaNANa - suyaNANa-matiaNNANa suyaaNNANovauttA te NaM beiMdiyA sAgArovauttA, je NaM beiMdiyA acakkhudaMsaNovauttA te NaM beiMdiyA aNAgArovauttA, se teNaTTheNaM gomA ! evaM vuccati0 / [1932 pra.] bhagavan! dvIndriya jIvoM kI (upayogayuktatA ke viSaya meM pUrvavat) kAraNa sahita pRcchA hai| [1932 u.] gautama ? yAvat jo dvIndriya AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, matyajJAna aura zruta- ajJAna ke upayoga vAle hote haiM, ve sAkAropayukta hote haiM aura jo dvIndriya acakSudarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki dvIndriya jIva sAkAropayukta bhI hote haiN| [ 2 ] evaM jAva cauriMdiyA / NavaraM cakkhudaMsaNaM abbhaiyaM cauriMdiyANaM / [1832-2] isI prakAra ( trIndriya evaM ) yAvat caturindriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA cAhie; vizeSa yaha hai ki caturindriya jIvoM meM cakSudarzana adhika kahanA caahie| 1933. paMceMdiyatirikkhajoNiyA jahA NeraDyA (su. 1929 ) / [1933] paMcendriyatiryagyonikoM kA ( kathana sU. 1929 meM ukta) nairayikoM ke samAna (jAnanA caahie|) 1934. maNUsA jahA jIvA (su. 1928 ) / [1934] manuSyoM ke viSaya meM vaktavyatA (sU. 1928 meM ukta) samuccaya jIvoM ke samAna ( jAnanA cAhie / ) 1935. vANamaMtara - jotisiya-vemANiyA jahA NeraDyA (su. 1929 ) / // paNNavaNAe bhagavatIe egUNatIsaimaM uvaogapayaM samattaM // [1935] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna (kathana karanA caahie|) vivecana prastuta (sU. 1918 se 1935 taka) ATha sUtroM meM samuccaya jIvoM aura caubIsa - daNDakavartI jIvoM meM sAkAropayogayuktatA evaM anAkAropayogayuktatA kA kAraNa pUrvaka kathana kiyA gayA hai| kathana spaSTa hai| // prajJApanA bhagavatI kA unatIsavA~ upayogapada samApta // - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoM ke nAma samuccaya jIva manuSya sAkAropayoga kitane? ATha hI prakAra kA sAkAropayoga anAkAropayoga kitane? cAroM hI prakAra kA anAkAropayoga kAraNa - kyoMki inameM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM prakAra ke jIva pAye jAte haiM, isa kAraNa AThoM sAkAro0 va cAroM anAkAropayoga [ unatIsavA~ upayogapada] nairayika ina saba meM 6 prakAra ke- ina saba meM 3 prakAra kedasa prakAra ke bhavanavAsI matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, cakSudarzana-anAkAropayoga paMcendriyatiryaJca matyajJAna, zrutajJAna, vibhaMgajJAna, acakSudarzana-anAkAropayoga vANavyantara deva avadhidarzana-anAkAropayoga jyotiSka deva vaimAnika deva nAraka, tiryaJcapaMcendriya, bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ye samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhii| samyagdRSTi meM tIna jJAna, mithyAdRSTi meM tIna ajJAna pAye jAte hai tathA donoM meM tIna / prakAra ke anAkAropayoga pAye jAte haiN| pRthvIkAyika deva pAMca sthAvara ekendriya do prakAra kA-mati-ajJAna zruta-ajJAna-sAkAropayoga eka prakAra kA - acakSudarzana-anAkAropayoga jIva dvIndriya jIva trIndriya jIva caturindriya jIva cAra prakAra kA-matijJAna zrutajJAna tathA matyajJAna zrutAjJAna-sAkAropayoga eka hI prakAra kA-acakSudarzana eka hI prakAra kA-acakSudarzana do prakAra kA-cakSudarzana,acakSudarzana samyagdarzanarahita hone se do prakAra ke ajJAna tathA cakSurindrirahita hone se eka acakSudarzana- anAkAropayoga hotA hai| hotA hai| tInoM vikalendriya jIvoM ko matijJAna aura zrutajJAna sAsvAdanabhAva ko prApta hote hue ___ aparyAptAvasthA meM hote hai, isalie do jJAna bhI hote hai| caturindriya jIva ke cakSurindriya hone se cakSudarzana bhI pAyA jAtA hai| 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti abhi. bhA. 2, pR. 866-67 ... (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 707 se 713 [159 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsaimaM pAsaNayAparyaM tIsavA~ pazyattApada jIva evaM caubIsa daNDakoM meM pazyattA ke bheda-prabheda kI prarUpaNA 1936. kativihA NaM bhaMte! pAsaNayA paNNattA ? goyamA ! duvihA pAsaNayA paNNattA / taM jahA - sAgArapAsaNayA aNAgArapAsaNayA ya / [1936 pra.] bhagavan! pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1936 u.] gautama ! pazyattA do prakAra kI kahI gaI he, yathA - sAkArapazyattA aura anaakaarpshyttaa| 1937. sAgArapAsaNayA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA ! chavvihA paNNattA / taM jahA suyaNANasAgArapAsaNayA 1 ohiNANasAgArapAsaNayA 2 maNapajjavaNANasAgArapAsaNayA 3 ke valaNANasAgArapAsaNayA 4 suyaannANasAgArapAsaNayA 5 vibhaMganANasAgArapAsaNayA 6 / [1937 pra.] bhagavan! sAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1937 u.] gautama ! vaha chaha prakAra kI kahI gaI hai, yathA (1) zrutajJAnasAkArapazyattA, (2) avadhijJAnasAkArapazyattA, (3) manaH paryavajJAnasAkAra pazyattA, (4) kevalajJAnasAkArapazyattA, (5) zrutaajJAnasAkArapazyattA aura (6) vibhaMgajJAnasAkArapazyattA / 1938. aNAgArapAsaNayA NaM bhaMte! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA / taM jahA - cakkhudaMsaNaaNAgArapAsaNayA 1 ohidaMsaNaaNAgArapAsaNayA 2 kevaladaMsaNaaNAgArapAsaNayA 3 / - [1938 pra.] bhagavan! anAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1938 u.] gautama! vaha tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA - (1) cakSudarzanaanAkArapazyattA, (2) avadhidarzanaanAkArapazyattA aura (3) kevaladarzana anaakaarpshyttaa| 1939. evaM jIvANaM pi / [1939] isI prakAra (chaha prakAra kI sAkArapazyattA aura tIna prakAra kI anAkArapazyattA) samuccaya jIvoM meM ( kahanI caahie|) 1. 'pAsaNayA' zabda kA saMskRtarUpAntara 'pazyanakA - pazyanA' bhI hotA hai, vaha sahasA yaha bhrama khar3A kara detA hai, ki kahIM yaha vartamAna meM pracArita bauddhadharma-saMdiSTa vipazyanA to nahIM hai ? parantu Age ke varNana ko dekhate hue yaha bhrama miTa jAtA hai| - sampAdaka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tIsavA~ pazyattApada] [161 1940. NeraiyANaM bhaMte! kativihA pAsaNayA paNNattA? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - sAgArapAsaNayA aNAgArapAsaNayA y| [1940 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1940 u.] gautama! do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-sAkArapazyattA aura anaakaarpshyttaa| 1941. NeraiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kativihA paNNattA ? goyamA! cauvvihA pnnnnttaa| taM jahA-suyaNANasAgArapAsaNayA 1 ohiNANasAgArapAsaNayA 2 suyaaNNANasAgArapAsaNayA 3 vibhaMgaNANasAgArapAsaNayA 4 / [1941 pra.] bhagavan ! nairayika kI sAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1941 u.] gautama! unakI pazyattA cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA - (1) zrutajJAnasAkArapazyattA, (2) avadhijJAnasAkArapazyattA, (3) zruta-ajJAnasAkArapazyattA aura (4) vibhNgjnyaansaakaarpshyttaa| 1942. NeraiyANaM bhaMte! aNAgArapAsaNayA kativihA paNNattA ? .goyamA! duvihA paNNattA / taM jahA - cakkhudaMsaNaaNAgArapAsaNayA ya ohidaMsaNaaNAgArapAsaNayA y| [1942 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI anAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1942 u.] gautama! vaha do prakAra kI kahI gaI hai, yathA - cakSudarzana-anAkArapazyattA aura avadhidarzana - anaakaarpshyttaa| 1943. evaM jAva thaNiyakumArA / [1943] isI prakAra stanitakumAroM taka (kI pazyattA jAnanI caahie|) 1944. puDhavikkAiyANaM bhaMte! kativihA pAsaNayA paNNattA ? goyamA! egA saagaarpaasnnyaa| [1944 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1944 u.] gautama! unameM eka sAkArapazyattA kahI hai| 1945. puDhavikkAiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kativihA paNNattA ? goyamA! egA suyaaNNANasagArapAsaNayA paNNattA ? [1945 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai? [1945 u.] gautama! unameM eka mAtra zruta-ajJAnasAkArapazyattA kahI gaI hai| 1946. evaM jAva vnnssikaaiyaannN| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [prajJApanAsUtra] [1946] isI prakAra (apkAyikoM se lekara) yAvat vanaspatikAyikoM taka (kI pazyattA jAnanI caahie|) 1947. beiMdiyANaM bhaMte! kativihA pAsaNayA paNNattA ? goyamA! egA sAgArapAsaNayA paNNattA / [1947 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI kitane prakAra kI pazyattA kahI gaI hai ? [1947 u.] gautama! unameM ekamAtra sAkArapazyattA kahI gaI hai| 1948. beiMdiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kativihA paNNattA ? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - suyaNANasAgArapAsaNayA ya suyaaNNANasAgArapAsaNayA y| [1948 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI sAgArapazyattA kitane prakAra kI kahI hai ? [1948 u.] gautama! do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-zrutajJAnasAkArapazyattA aura shrut-ajnyaansaakaarpshyttaa| 1949. evaM teiMdiyANa vi| [1949] isI prakAra trIndriya jIvoM kI (vaktavyatA) bhI (jAnanI caahie|) 1950. cauriMdiyANaM pucchaa| goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-sAgArapAsaNayA ya aNAgArapAsaNayA y| sAgarapAsaNayA jahA beiMdiyANaM (su. 1947-48) / / [1950pra.] bhagavan! caturindriya jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai? [1950 u.] gautama! unakI pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA - sAkArapazyattA aura anaakaarpshyttaa| inakI sAkArapazyattA dvIndriyoM kI (sU. 1947-48 meM kahe anusAra) sAkArapazyattA ke samAna jAnanI caahie| 1951. cauridiyANaM bhaMte! aNAgArapAsaNayA kativihA paNNattA ? goyamA ! egA cakkhudaMsaNaaNAgArapAsaNayA pnnnnttaa| [1951 pra.] bhagavan! caturindriya jIvoM kI anAkArapazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? .. [1951 u.] gautama! unakI ekamAtra cakSudarzana-anAkArapazyattA kahI hai| 1952. maNUsANaM jahA jIvANaM (su. 1939) / [1952] manuSyoM (kI sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA) kA kathana (sU. 1939 meM ukta) samuccaya jIvoM ke samAna hai| 1953. sesA jahA NeraiyA (su. 1940-42) jAva vemaanniyaa| [1953] vaimAnika paryanta zeSa samasta daNDakoM kI pazyattA-sambandhI vaktavyatA (sU. 1940-42 meM ukta) nairayikoM ke samAna kahanI caahie| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tIsavA~ pazyattApada] [163 vivecana - upayoga aura pazyattA meM antara - mUlapATha meM donoM meM koI antara nahIM batAyA gyaa| vyAkaraNa kI dRSTi se pazyattA kA artha hai-dekhane kA bhaav| upayoga zabda ke samAna pazyattA ke bhI do bheda kiye gae haiM / AcArya abhayadeva ne thoDA-sA spaSTIkaraNa kiyA hai| ki yoM to pazyattA eka upayoga-vizeSa hI hai, kintu upayoga aura pazyattA meM thoDA-sA antara hai| jisa bodha meM kevala traikAlika (dIrghakAlika) avabodha ho, vaha pazyattA hai tathA jisa bodha meM kevala vartamAnakAlika bodha ho, vaha upayoga hai| yahI kAraNa hai ki sAkArapazyattA ke bhedoM meM matijJAna aura matyajJAna, ina donoM ko nahIM liyA gayA hai, kyoMki ina donoM kA viSaya vartamAnakAlika avinaSTa padArtha hI hotA hai tathA anAkArapazyattA meM acakSudarzana kA samAveza isalie nahIM kiyA gayA hai ki pazyattA eka prakAra kA prakRSTa IkSaNa hai, jo cakSurindriya se hI sambhava hai tathA dUsarI indriyoM kI apekSA cakSurindriya kA upayoga alpakAlika aura drutatara hotA hai, yahI pazyattA kI prekSaNa-prakRSTatA meM kAraNa hai| ataH anAkArapazyattA kA lakSaNa hai-jisameM viziSTa parisphuTarUpa dekhA jAe / yaha lakSaNa cakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana meM hI ghaTita ho sakatA hai| vastutaH prAcIna kAlika vyAkhyAkAroM ke anusAra pazyattA aura upayoga ke bhedoM meM antara hI inakI vyAkhyA ko dhvanita kara dete haiN| ___ sAkArapazyattA kA pramANa - AbhinibodhikajJAna use kahate haiM, jo avagrahAdirUpa ho, indriya tathA mana ke nimitta se utpanna ho tathA vartamAnakAlika vastu kA grAhaka ho| isa dRSTi se matijJAna aura matyajJAna donoM meM sAkArapazyattA nahIM hai, jabaki zrutajJAnAdi chahoM atIta aura anAgata viSaya ke grAhaka hone se sAkArapazyattA zabda ke vAcya hote haiN| zrutajJAna trikAlaviSayaka hotA hai| avadhijJAna bhI asaMkhyAta atIta aura anAgatakAlika utsarpiNiyoMavasarpiNiyoM ko jAnane ke kAraNa trikAla-viSayaka hai| manaHparyAyajJAna bhI palyopama ke asaMkhyAta bhAgapramANa atIta-anAgatakAla kA paricchedaka hone se trikAlaviSayaka hai| kevalajJAna kI trikAlaviSayatA to prasiddha hI hai| zrutajJAna aura vibhaMgajJAna bhI trikAla viSayaka hote haiM, kyoMki ye donoM yathAyogya atIta aura anAgata bhAvoM ke paricchedaka hote haiM / ataeva pUrvokta chahoM hI sAkarapazyattA vAle ho sakate haiN|' jIva aura cauvIsa daNDakoM meM sAkarapazyattA aura anAkArapazyattA kA nirUpaNa 1954. jIvA NaM bhaMte! ki sAgArapassI aNAgArapassI ? goyamA! jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi ? goyamA! je NaM jIvA suyaNANI ohiNANI maNapajavaNANI kevalaNANI suyaaNNANI vibhaMgaNANI te NaM jIvA sAgArapassI, je NaM jIvA cakkhudaMsaNI ohidaMsaNI kevaladasaNI te NaM jIvA aNAgArapassI, se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccati jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi| 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 530 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 729 se 731 (ga) bhagavatI. a. vRtti, patra 714 2. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR.731-732 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [prajJApanAsUtra] [1954 pra.] bhagavan ! jIva sAkArapazyattA vAle hote haiM yA anAkArapazyattA vAle hote haiM ? [1954 u.] gautama! jIva sAkArapazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI hote haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki jIva sAkArapazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI hote haiM ? [u.] gautama! jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevalajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI hote haiM, ve sAkArapazyattA vAle hote haiM aura jo jIva cakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI hote haiM, ve anAkArapazyattA vAle hote haiN| isa kAraNa se he gautama ! yoM kahA jAtA hai ki jIva sAkArapazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI hote haiN| 1955. NeraiyA NaM bhaMte! kiM sAgArapassI aNAgArapassI ? goyamA! evaM cev| NavaraM sAgArapAsaNayAe maNapajavaNANI kevalaNANI Na vuccati, aNAgArapAsaNayAe kevaladaMsaNaM nntthi| [1955 pra.] bhagavan ! nairayika jIva sAkArapazyattA vAle haiM yA anAkArapazyattA vAle haiM? [1955 u.] gautama ? pUrvavat (donoM prakAra ke haiN|) parantu inameM (nairayikoM meM) sAkArapazyattA ke rUpa meM manaHparyAyajJAnI aura kevalajJAnI nahIM kahanA cAhie tathA anAkarapazyattA meM kevayaladarzana nahIM hai| 1956. evaM jAva thnniykumaaraa| [1956] isI prakAra (kI vaktavyatA) stanitakumAroM taka (kahanI caahie)| 1957. [1] puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA! puDhavikkAiyA sAgArapassI, No annaagaarpssii| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! puDhavikkAiyANaM egA suyaaNNANasAgArapAsaNayA paNNattA, se teNadveNaM goyamA! evaM vuccatiH / [1957-1 pra.] pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM pUrvavat prazna hai| [1957-1 u.] gautama! pRthvIkAyika jIva sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahIM haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahIM haiM ? [u.] gautama! pRthvIkAyikoM meM ekamAtra zruta-ajJAna (hone se) sAkArapazyattA kahI hai| isa kAraNa se he gautama ? aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahIM haiN| [2] evaM jAva vnnssikaaiyaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tIsavA~ pazyattApada] [165 [1957-2] isI prakAra (apkAyika se lekara) vanaspatikAyikoM taka ke (sambandha meM kahanA caahie|) 1958. beiMdiyANaM pucchaa| goyamA! sAgArapassI, No annaagaarpssii| se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccati ? . goyamA! beiMdiyANaM duvihA sAgArapAsaNayA pnnnnttaa| taM jahA-suyaNANasAgArapAsaNayA ya suyaaNNANasAgArapAsaNayA ya, se teNaDheNaM goyamA! evaM vucctiH| [1958 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva sAkarapazyattA vAle haiM yA anAkArapazyattA vAle haiM ? [1958 u.] gautama! ve sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahI haiM / [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki dvIndriya sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahIM haiM? [u.] gautama! dvIndriya jIvoM kI do prakAra kI sAkAra pazyattA kahI hai| yathA-zrutajJAnasAkarapazyattA aura zruta-ajJAnasAkarapazyattA / isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki dvIndriya sAkArapazyattA vAle haiM, anAkArapazyattA vAle nahIM haiN| 1959. evaM teiMdiyANa vi| [1959] isI prakAra trIndriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / 1960. cauriMdiyANaM pucchaa| goyamA! cauriMdiyA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi| se keNaTheNaM0? goyamA! je NaM cauridiyA suyaNANI suyaaNNANI te NaM cauriMdiyA sAgArapassI, je NaM cauriM diyA cakkhudaMsaNI te NaM cariMdiyA aNAgArapassI, se teNaTheNaM goyamA! evaM vuccatiH / [1960 pra.] bhavagan! caturindriya jIva sAkArapazyattA vAle haiM yA anAkArapazyattA vAle haiM ? [1960 u.] gautama! caturindriya jIva sAkArapazyattA vAle haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki caturindriya jIva sAkArapazyattA vAle haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI haiM ? [u.] gautama! jo caturindriya jIva zrutajJAnI aura zruta-ajJAnI haiM, ve sAkArapazyattA vAle haiM aura caturindriya vAle hone se cakSudarzanI haiM, ataH anAkArapazyattA vAle haiN| isa hetu se he gautama! yoM kahA jAtA hai ki caturiMndriya sAkArapazyattA vAle bhI haiM aura anAkArapazyattA vAle bhI haiN| 1961. maNUsA jahA jIvA (su. 1954) / [1961] manuSyoM se sambandhita kathana (sU. 1954 meM ukta) samuccaya jIvoM ke samAna hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] [prajJApanAsUtra] 1962. avasesA jahA NeraiyA (su. 1955) jAva vemaanniyaa| [1962] avaziSTa sabhI (vANavyantara, jyotiSka tathA) vaimAnika taka ke viSaya meM (sU. 1955 meM ukta) nairayikoM ke samAna (jAnanA caahie|) vivecana - kina-kina jIvoM meM sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA hotI hai aura kyoM? -(1) samuccaya jIvoM meM jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI yA kevalajJAnI haiM athavA zrutAjJAnI yA vibhaMgajJAnI haiM, ve sAkArapazyattA vAle haiM, kyoMki unakA jJAna sAkArapazyattA se yukta hai| jo jIva cakSudarzanI, avadhidarzanI tathA kevaladarzanI haiM, ve anAkArapazyattA vAle haiM, kyoMki unakA bodha anAkArapazyattA hai| manuSyoM meM bhI samuccaya jIvoM ke samAna sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA donoM haiN| nAraka bhI sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA vAle haiM. kintu nAraka manaparyavajJAna aura kevalajJAna rUpa sAkArapazyattA se yukta nahIM hote, tathaiva kevaladarzana rUpa anAkArapazyattA vAle bhI ve nahIM hote| isakA kAraNa yaha hai nAraka cAritra aMgIkAra nahIM kara sakate, ataeva unameM ye tInoM sambhava nahIM hote| pRthvIkAyika Adi pAMcoM ekendriya tathA dvIndriya aura trIndriya jIva sAkArapazyattA vAle hote haiM, anAkArapazyattA nahIM hotI, kyoMki ekendriya jIvoM meM zrutAjJAna rUpa sAkArapazyattA hotI hai, anAkArapazyattA nahIM hotI, kyoMki unameM viziSTa parisphuTa bodha rUpa pazyattA nahIM hotii| caturindriyoM meM donoM hI pazyattAe~ hotI haiM, kyoMki unake cakSurindriya hone se cakSudarzanarUpa anAkArapazyattA bhI hotI hai / caturindriya jIva zrutajJAnI evaM zrutAjJAnI hone se ve sAkArapazyattAyukta hote hI haiM / bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika jIva nArakoM kI taraha sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA se yukta hote haiN|' kevalI meM eka samaya meM donoM upayogoM ke niSedha kI prarUpaNA ___ 1963. kevalI NaM bhaMte ! imaM tyaNappabhaM puDhaviM AgArehiM hetUhiM uvamAhiM diTuMtehiM vaNNehiM saMThANehiM pamANehiM paDoyArehiM jaM samayaM jANai taM samayaM pAsai jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai ? goyamA ! No iNaThe smddhe| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati kevalI NaM imaM rayaNappabhaM AgArehiM jAva jaM samayaM jANai No taM samayaM pAsai jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANai? goyamA! sAgAre se NANe bhavati aNAgAre se daMsaNe bhavati, se teNaTTeNaM jAva No taM samayaM jaanni| evaM jAva ahesattamaM / evaM sohammaM kappaM jAva accuyaM gevejagavimANe aNuttaravimANe IsIpabbhAraM puDhaviM paramANupoggalaM dupaesiyaM khaMdhaM aNaMtapadesiyaM khNdhN| [1963 pra.] bhagavan ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko AkAroM se, hetuoM se, upamAoM se, dRSTAntoM se, varNoM se, saMsthAnoM se, pramANoM se aura pratyavatAroM se jisa samaya jAnate haiM, usa samaya dekhate haiM tathA jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate haiM? 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5. pR.739 se 744 taka (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta), pR. 411-412 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tIsavA~ pazyattApada ] [1963 u. ] gautama ! yaha artha ( bAta) samartha (zakya) nahIM hai| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA ki kevalI isa ratnaprabhApRthvI ko AkAroM se yAvat pratyavatAroM se jisa samaya jAnate haiM, usa samaya nahIM dekhate aura jisa samaya dekhate haiM, usa samaya nahIM jAnate haiM ? [167 [u.] gautama ! jo sAkAra hotA hai, vaha jJAna hotA hai aura jo anAkAra hotA hai, vaha darzana hotA hai, [ isalie jisa samaya sAkArajJAna hogA, usa samaya anAkArajJAna (darzana) nahIM rahegA, isI prakAra jisa samaya anAkArajJAna (darzana) hogA, usa samaya sAkArajJAna nahIM hogaa| ] isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kevalajJAnI jisa samaya jAnatA hai, usa samaya dekhatA nahIM yAvat jAnatA nhiiN| isI prakAra zarkarAprabhApRthvI se yAvat adhaH saptamanarakapRthvI taka ke viSaya meM jAnanA cAhie aura isI prakAra ( kA kathana ) saudharmakalpa se lekara acyutakalpa, graiveyakavimAna, anuttaravimAna, ISatprAgbhArApRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha yAvat anantapradezI skandha taka ke jAnane aura dekhane ke viSaya meM samajhanA caahie| (arthAt inheM jisa samaya kevalI jAnate haiM, usa samaya dekhate nahIM aura jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate nahIM) 1964. kevalI NaM bhaMte ! imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM ahetUhiM aNuvamAhiM adiTThatehiM avaNNehiM asaMThANehiM apamANehiM apaDoyArehiM pAsai, Na jANai ? haMtA goyamA ! kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM ahetUhiM jAva pAsai, Na jANai / sekeNaTThe bhaMte! evaM vuccati kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM jAva pAsai, Na jANai ? goyamA ! aNAgAre se daMsaNe bhavati sAgAre se NANe bhavati, se teNaTTheNaM goyamA evaM vuccati kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM jAva pAsai, Na jANai / evaM jAva IsIpabbhAraM puDhaviM paramANupoggalaM aNatapadesiyaM pAsai, Na jANai / [1964 pra.] bhagavAna ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se, ahetuoM se, anupamAoM se, adRSTAntoM se, avarNoM se, asaMsthAnoM se, apramANoM se aura apratyavatAroM se dekhate haiM, jAnate nahIM haiM ? [1964 u. ] hA~, gautama ! kevalI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se yAvat dekhate haiM, jAnate nahIM haiN| [pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se yAvat dekhate haiM, jAnate nahIM ? [u.] gautama ! jo anAkAra hotA, vaha darzana (dekhanA) hotA hai aura sAkAra hotA hai, vaha jJAna (jAnanA) hotA hai| isa abhiprAya se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se "yAvat dekhate haiM, jAnate nahIM haiN| isI prakAra (anAkAroM se yAvat apratyavatAroM se zeSa chahoM narakapRthviyoM, vaimAnika devoM ke vimAnoM) yAvat ISatprAgbhArApRthvI, paramANupudgala tathA ananta pradezI skandha ko kevalI dekhate haiM, kintu jAnate nahIM, (yaha kahanA cAhie ) // paNNavaNAe bhagavatIe tIsaimaM pAsaNayApayaM samattaM // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] [ prajJApanAsUtra ] vivecana - kevalI ke dvArA jJAna aura darzana ke samakAla meM na hone kI carcA - ( 1 ) isa prazna ke uThane kA kAraNa chadmastha jIva to karmayukta hote haiM, ataH unakA sAkAropayoga aura anAkAropayoga krama se hI prAdurbhUta ho sakatA hai, kyoMki karmoM se AvRta jIvoM ke eka upayoga ke samaya, dUsarA upayoga karma se AvRta ho jAtA hai| isa kAraNa do upayogoM kA eka sAtha honA viruddha hai / ataH jisa samaya chadmastha jAnatA hai, usI samaya dekhatA nahIM hai, kintu usake bAda hI dekha sakatA hai| magara kevalI ke cAra ghAtika karmoM kA kSaya ho cukA hai| ataH jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne ke kAraNa unako jJAna aura darzana donoM eka sAtha hone meM koI virodha yA bAdhA nahIM hai| aisI AzaMkA se gautamasvAmI dvArA yaha prazna uThayA gayA ki kyA kevalI ratnaprabhA Adi ko jisa samaya jAnate haiM, usI samaya dekhate haiM athavA jIva-svabhAva ke kAraNa krama se jAnate-dekhate haiM ?" AgArehiM Adi padoM kA spaSTIkaraNa - ( 1 ) AgArehiM - kevalI bhagavAn isa ratnaprabhApRthvI Adi ko arthAt AkAra-prakAroM se yathA yaha ratnaprabhApRthvI kharakANDa, paMkakANDa aura apkANDa ke bheda se tIna prakAra kI hai kharakANDa ke bhI solaha bheda haiM unameM se eka sahasrayojana pramANa ratnakANDa hai, tadanantara eka sahastrayojanaparimita vajrakANDa hai, phira usake nIce sahasrayojana kA vaiDUryakANDa hai, ityAdi rUpa ke AkAra-prakAroM se samajhanA / ( 2 ) heUhiM - hetuoM se arthAt upapattiyoM se - yuktiyoM se / yathA - isa pRthvI kA nAma ratnaprabhA kyoM hai ? yukti Adi dvArA isakA samAdhAna yaha hai ki ratnamayakANDa hone se yA ratna kI hI prabhA yA svarUpa hone se nAma sArthaka hai / ( 3 ) uvamAhiM - upamAoM se arthAt sadRzatAoM se| jaise ki - varNa se padmarAga ke sadRza ratnaprabhA meM ratnaprabha Adi kANDa haiM, ityAdi / ( 4 ) diTThatehiM - dRSTAntoM udAharaNoM se yA vAdI prativAdI kI buddhi samatA-pratipAdaka vAkyoM se| jaise ghaTa, paTa Adi se bhinna hotA hai, vaise hI yaha ratnaprabhApRthvI zarkarAprabhA Adi anya narakapRthviyoM se bhinna hai, kyoMki isake dharma unase bhinna haiM / isalie ratnaprabhA, zarkarAprabhA Adi se bhinna vastu hai, ityAdi / (5) vaNNehiM varNa - gandhAdi ke bheda se / zukla Adi varNoM se utkarSa - apakarSakarUpa saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa aura anantaguNa ke vibhAga se tathA gandha, rasa aura sparza ke vibhAga se / ( 6 ) saMThANehiM - saMsthAnoMAkAroM se arthAt ratnaprabhApRthvI meM bane bhavanoM aura narakavAsoM kI racanA ke AkAroM se| jaise - ve bhavana bAhara se gola aura andara se caukora haiM nIce puSkara kI karNikA kI AkRti ke haiN| isI prakAra naraka andara se gola aura bAhara se caukora haiM aura nIce se kSurapra (khurapA) ke AkAra ke haiM, ityaadi| (7) pamANehiM - pramANoM se arthAt usakI lambAI, moTAI, caur3AI Adi rUpa parimANoM se| jaise vaha eka lAkha assI hajAra yojana moTAI vAlI tathA rajjU-pramANa lambAI-caur3AI vAlI hai, ityAdi / ( 8 ) paDoyArehiM - pratyavatAroM se arthAt pUrNarUpa se cAroM ora se vyApta karane vAle padArthoM (pratyavatAroM) se| jaise - ghanodadhi Adi valaya sabhI dizAoM - vidizAoM meM vyApta kara rahe hue haiM, ataH ve pratyavatAra kahalAte haiN| isa prakAra ke pratyavatAroM ke jAnanA / - prathama prazna kA tAtparya - kyA kevalI bhagavAn pUrvokta AkArAdi se ratnaprabhAdi ko jisa samaya kevalajJAna se jAnate haiM, usI samaya kevaladarzana se dekhate bhI haiM tathA jisa samaya ve kevaladarzana se dekhate haiM, kyA usI samaya kevalajJAna se jAnate bhI haiM ? 1. prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5 pR. 747 se 748 taka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tIsavA~ pazyattApada] [169 uttara kA spaSTIkaraNa - uparyukta prazna kA uttara 'nA' meM hai kyoMki kevalI bhagavAn kA jJAna sAkAra arthAt vizeSa kA grAhaka hotA hai, jabaki unakA darzana anAkAra arthAt sAmAnya kA grAhaka hotA hai| ataeva kevalI bhagavAn jaba jJAna ke dvArA vizeSa kA pariccheda karate haiM, taba jAnate haiM, aisA kahA jAtA hai aura jaba darzana ke dvArA anAkAra yAnI sAmAnya ko grahaNa karate haiM, taba dekhate haiM, aisA kahA jAtA hai| savizeSaM punarjJAnam isa lakSaNa ke anusAra vastu kA vizeSayukta bodha yA vizeSagrAhaka bodha hI jJAna hotA hai| ataH kevalI kA jJAna sAkAra yAnI vizeSa kA hI grAhaka hotA hai, anyathA use jJAna hI nahIM kahA jA sakatA aura darzana anAkAra yAnI sAmAnya kA hI grAhaka hotA hai, kyoMki darzana kA lakSaNa hI hai - 'padArthoM ko vizeSarahita grahaNa krnaa|' ataH siddhAnta yaha hai ki jaba jJAna hotA hai, taba jJAna hI hotA hai aura jaba darzana hotA hai, taba darzana hI hotA hai| jJAna aura darzana chAyA aura Atapa (dhUpa) ke samAna sAkArarUpa evaM anAkArarUpa hone se paraspara virodhI haiN| ye donoM eka sAtha upayukta nahIM raha skte| ataeva kevalI jisa samaya jAnate haiM, usa samaya dekhate nahIM aura jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate nhiiN| jIva ke katipaya pradezoM meM jJAna ho aura katipaya pradezoM meM darzana ho, isa prakAra eka hI sAtha khaNDazaH jJAna aura darzana sambhava nahIM hai| sAtoM narakapRthviyoM, anuttaravimAna taka ke vimAnoM, ISatprArabhArApRthvI, paramANu, dvipradezI se anantapradezI skandha ke viSaya meM yahI siddhAnta pUrvokta yuktipUrvaka samajha lenA caahie| dvitIya prazna kA tAtparya - kevalI jisa samaya isa ratnaprabhApRthvI Adi ko anAkAroM (AkAraprakArarahita rUpa) ityAdi se kyA kevala dekhate hI haiM, jAnate nahIM haiM? uttara kA spaSTIkaraNa - bhagavAn ise 'hA~ ' rUpa meM svIkAra karate haiM, kyoMki anAkAra Adi rUpa meM vastu ko grahaNa karanA darzana kA kArya hai, jJAna kA nahIM / jJAna kA kArya sAkAra Adi rUpa meM grahaNa karanA hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to kevala anAkAra Adi rUpa meM jaba ratnaprabhAdi ko sAmAnya rUpa se grahaNa karate haiM, taba darzana hI hotA hai, jJAna nhiiN| jJAna tabhI hogA, jaba ve sAkAra Adi rUpa meM vastu ko grahaNa kreN| aNAgArehiM Adi padoM kA vizeSArtha - (1) aNAgArehiM - anAkAroM se pUrvokta AkAra-prakAroM se rahita rUpa se| (2) ahetUhiM - hetu-yukti Adi se rahita rUpa se| (3) aNuvamAhi- anupamAoM se - sadazatArahita rUpa se| (4) adiTaThaMtehiM - adaSTAntoM se - dRSTAnta, udAharaNa Adi ke abhAva se| (5) avaNNehiM - avarNoM se arthAt zuklAdi varNoM evaM gandha, rasa aura sparza se rahita rUpa se| (6) asaMThANehiM - pUrvokta rUpa se lambAI-caur3AI-moTAI Adi parimANa-vizeSa rahita rUpa meN| (8) apaDoyArehiM - apratyavatAroM se arthAt ghanodadhi Adi valayoM se vyApta hone kI sthiti se rahita rUpa meM, kevala dekhate hI haiN| niSkarSa yaha hai ki kevalI jaba kevaladarzana se ratnaprabhAdi kisI bhI vastu ko dekhate haiM taba jAnate nahIM kevala dekhate hI haiM aura jaba jAnate haiM taba dekhate nhiiN| isalie zAstrakAra kahate haiM - kevalI .." jAva apaDoyArehiM pAsai, Na jaanni| // prajJApanA bhagavatI kA tIsavA~ pazyattApada samApta // 1. vahI, bhA. 2, pR.754-755 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * egatIsaimaM saNNipayaM ikatIsavA~ saMkSipada prAthamika prajJApanasUtra ke isa ikatIsaveM 'saMjJipada' meM siddhasahita samasta jIvoM kA saMjJI, asaMjJI tathA nosaMjJI-noasaMjJI, ina tIna bhedoM ke AdhAra para vicAra kiyA gayA hai| isa pada meM batAyA gayA hai ki siddha saMjJI bhI nahIM haiM, asaMjJI bhI nahIM haiM, unakI saMjJA nosaMjJI-noasaMjJI hai, kyoMki ve mana hote hue bhI usake vyApAra se jJAna prApta nahIM krte| manuSyoM meM bhI jo kevalI ho gae hoM, ve siddha ke samAna hI noasaMjJI-nosaMjJI mAne gae haiM, kyoMki ve bhI mana ke vyApAra se jJAna prApta nahIM karate / anya garbhaja aura sammUchima manuSya kramazaH saMjJI aura asaMjJI hote haiN| ekendriya se lekara caturindraya taka sabhI jIva asaMjJI haiN| nAraka, bhavanavAsI vANavyantara aura paMcendriyatiryaMca saMjJI aura asaMjJI donoM hI prakAra ke haiN| jyotiSka aura vaimAnika donoM saMjJI haiN| isa pada ke upasaMhAra meM eka gAthA dI gaI hai, jisameM manuSya ko saMjJI yA asaMjJI do hI prakAra kA kahA hai, parantu sUtra 1970 meM manuSya meM tInoM prakAra batAe haiN| isase mAlUma hotA hai ki gAthA kA kathana chadmastha manuSya kI apekSA se honA caahie| parantu saMjJA kA artha yahA~ mUla meM spaSTa nahIM hai| manuSya, nAraka, bhavanavAsI evaM vyantaradeva ko asaMjJI kahA gayA hai, isase yaha to spaSTa ho jAtA hai ki jisake mana ho, use saMjJI kahate hai, yaha artha prastuta prakaraNa meM ghaTita nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki vRttikAra ko yahA~ saMjJA zabda ke do artha karane pdd'e| phira bhI pUrA samAdhAna nahIM hone se TIkAkAra ko yaha spaSTIkaraNa karanA par3A ki nAraka Adi saMjJI aura asaMjJI isalie haiM ki ve pUrvabhava meM saMjJI yA asaMjJI the| ataH saMjJA zabda yahA~ kisa artha meM abhipreta hai, yaha anusaMdhAna kA viSaya hai|' AcArAMgasUtra ke prArambha meM pUrvabhava ke jJAna ke prasaMga meM, arthAt vizeSa prakAra ke matijJAna ke artha meM saMjJA zabda prayukta kiyA gayA hai| isI prakAra dazAzrutaskandha meM jahA~ dasa cittasamAdhisthAnoM kA varNana hai, vahA~ apane pUrvajanma ke smaraNa karane ke artha meM saMjJA zabda kA prayoga kiyA gayA hai| isase pratIta hotA hai ki saMjJA zabda 1. pANavaNAsuttaM bhAga 2 (pariziSTa, prastAvanA), pR. 142 2. 'saMjJinaH samanaskAH / ' -tatvArtha, 2 / 25 3. prajJApanA. malayavRtti, patra 534 4. (ka) 'matiH smRti: saMjJA cintA ......" ityanarthAntaram' - tatvArtha. (kha) vizeSAvazyaka gA. 12, patra 394 (ga) ihamegesiMNo saNNA bhavai, taM puratthimAo vA disAo Agao ahAMsi ityaadi| -AcArAMga zru.1 sU. 1 saNiNANaM vA se asamupannapuvve samupajejjA, appaNo porANiyaM jAI sumarittae - dazAzrutaskandha dazA 5 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prAthamika] [171. pahale matijJAna-vizeSa artha meM prayukta huA hogA, kAlakrama se yaha pUrva-anubhava ke smaraNa yA jAtismaraNa jJAna ke artha meM vyavahRta hone lagA hogaa| jo bhI ho, saMjJA zabda hai to matijJAna-vizeSa hI, phira vaha saMjJAsaMketa-zabda rUpa meM ho yA cinharUpa meM ho| usase jJAna hone meM smaraNa Avazyaka hai| sthAnAMgasUtra meM bhI 'egA sannA' aisA pATha milatA hai| isalie prAcInakAla meM saMjJA nAma kA koI viziSTa jJAna to prasiddha thA hii| Avazyakaniyukti meM bhI saMjJA ko abhinibodha (matijJAna) kahA hai| 'SaTkhaNDAgama' mUla ke mArgaNAdvAra meM saMjJIdvAra hai| parantu vahA~ saMjJA kA vAstavika artha kyA hai, yaha nahIM . batAyA gayA hai| vahA~ saMjJI-asaMjJI kI prarUpaNA karate hue kahA gayA hai ki mithyAdRSTiguNasthAna se lekara kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha guNasthAna taka ke jIva saMjJI haiM tathA ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIva asaMjJI haiN| phira yaha bhI kahA hai ki saMjJI kSAyopazamika labdhi se, asaMjJI audayika bhAva se aura na-saMjJI na-asaMjJI kSAyikalabdhi se hotA hai / isake spaSTIkaraNa meM 'dhavalA' meM saMjJI zabda kI do prakAra kI vyAkhyA kI gaI hai, vaha vicAraNIya hai- samyag jAnAtIti saMjJaM-manaH, tadasyAstIti saMjJI / naikendriyAdinA atiprasaMgaH, tasya manaso bhAvAt / athavA zikSAkriyopadezAlApagrAhI sNjnyii| uktaM ca - . 'sikkhA-kiriyuvadesAlAvaggAhI mnnovlNbenn'| jo jIvo so saNNI, tavvivarIdo asaNNI du // isa dasarI vyAkhyA meM bhI mana kA Alambana to svIkata hai hii| tAtparya meM isase koI antara nahIM pdd'aa| tatvArthasUtra meM 'saMjJinaH samanaskAH ' (saMjJI jIva mana vAle hote haiM), aisA kaha kara bhASya meM isakA spaSTIkaraNa kiyA hai ki yahA~ saMjJI zabda se ve hI jIva vivakSita haiM, jinameM saMpradhAraNa saMjJA ho| sampradhAraNa saMjJA kA lakSaNa kiyA hai - IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA-arthAt IhA aura apoha se yukta guNa-doSa kA vicAra karane vAlI saMpradhAraNa saMjJA hai| isakA phalitArtha yaha huA ki samanaska (mana vAle) saMjJI jIva ve hI hote haiM, jo sampradhAraNasaMjJA ke kAraNa saMjJI kahalAte hoN| * saMjJA ke isa lakSaNa para se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki sthAnAMgasUtra ke caturtha sthAna meM pratipAdita AhArAdi saMjJA tathA AhAra-bhaya-parigraha-maithuna-krodha-mAna-mAyA-lobha-zoka-sukha-duHkha-moha-vicikitsAsaMjJA ke kAraNa kahalAne vAle 'saMjJI' yahA~ vivakSita nahIM haiN|' * kula milAkara 'saMjJIpada' se AtmA ke dvArA hone vAle matijJAnaviziSTa tathA guNadoSavicAraNAtmaka saMjJA prApta karane kI preraNA milatI hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga 2 (pariziSTa prastAvanAtmaka), pR. 142 (kha) sthAnAMgasUtra sthA. 1, sU. 29-32 (ga) Avazyakaniyukti gA. 12, vizeSAvazyaka gA. 394 2. (ka) SaTkhaNDAgama, mUla pu. 1, pR. 408 (kha) vahI, pustaka 7, pR.111-112 (ga) dhavalA, pu. 1, pR. 152 2. tattvArtha. bhApya 2 / 25 4. sthAnAMga.sthA.4, sthA.10 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egatIsaimaM saNNipayaM ikatIsavA~ saMkSipada jIva evaM caubIsa daNDakoM meM saMjJI Adi kI prarUpaNA 1965. jIvA NaM bhaMte! kiM saNNI asaNNI NosaNNI-NoasaNNI ? goyamA ! jIvA saNNI vi asaNNI vi NosaNNI-NoasaNNI vi / [1965 pra.] bhagavan ! jIva saMjJI haiM, asaMjJI haiM, athavA nosaMjJI-noasaMjJI haiM ? [1965 u.] gautama ! jIva saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiM aura nosaMjJI-noasaMjJI bhI haiN| 1966. NeraiyA NaM bhaMte ! * pucchaa| goyamA ! NeraiyA saNNI vi asaNNI vi, No NosaNNI-NoasaNNI / [1966 pra.] bhagavan ! nairayika saMjJI haiM, asaMjJI haiM athavA nosaMjJI-noasaMjJI haiM ? [1966 u.] gautama ! nairayika saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiM, kintu nosaMjJI-noasaMjJI nahIM haiN| 1967. evaM asurakumArA jAva thnniykumaaraa| isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka (kahanA cAhie) 1968. puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA ! No saNNI, asaNNI, No NosaNNI-NoasaNNI / [1968 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva saMjJI haiM ? ityAdi pUrvavat prazna hai| [1968 u.] gautama ! pRthvIkAyika jIva na to saMjJI haiM aura na nosaMjJI-noasaMjJI haiM, kintu asaMjJI haiM / (isI prakAra sabhI ekendriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie|) 1969. evaM beiMdiya-teiMdiya-cauridiyA vi| [1969] isI prakAra dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke lie bhI jAnanA cAhie (ki ve saMjJI yA nosaMjJI-noasaMjJI nahIM hote, kintu asaMjJI hote haiN)| 1970. maNUsA jahA jIvA (su. 1965) / [1970] manuSyoM kI vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA caahie| 1971. paMceMdiyatirikkhajoNiyA vANamaMtarA ya jahA NeraiyA (su. 1966) / [1971]paMcendriyatiryacoM aura vANavyantaroM kA kathana (sU. 1966 meM ukta) nArakoM ke samAna hai| 1972. joisiya-vemANiyA saNNI, No asaNNI No nnosnnnnii-nnoasnnnnii| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ikatIsavA~ AhArapada] [173 [1972] jyotiSka aura vaimAnika saMjJI hote haiM, kintu asaMjJI nahIM hote, na hI nosaMjJI - noasaMjJI hote haiN| 1976. siddhANaM pucchaa| goyamA! No saNNI No asaNNI, nnosnnnni-nnoasnnnnii| Neraiya-tiriya-maNuyA ya vaNayarasurA ya saNNa'saNNI y| vigaliMdiyA asaNNI, jotisa-vemANiyA saNNI // 220 // [1973 pra.] bhagavan ! kyA siddha saMjJI hote haiM ? ityAdi prshn| [1973 u.] gautama ! ve na to saMjJI haiM, na asaMjJI haiM, kintu nosaMjJI-noasaMjJI haiN| saMgrahaNIgAthArtha -'nAraka' tiryacca, manuSya vANavyantara aura asurakumArAdi bhavanavAsI saMjJI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiN| vikalendriya (evaM ekendriya) asaMjJI hote haiM tathA jyotiSka aura vaimAnika devaha saMjJI hI hote haiM // 220 // // paNNavaNAe bhagavatIe egatIsaimaM saNNipayaM smttN|| vivecana - saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI kA svarUpa - prastuta prakaraNa meM saMjJA kA artha hai - atIta, anAgata aura vartamAna bhAvoM ke svabhAva kA paryAlocana - vicaarnnaa| isa prakAra kI saMjJA vAle jIva saMjJI kahalAte haiN| arthAt jinameM viziSTa smaraNAdi rUpa manovijJAna pAyA jaae| isa prakAra ke manovijJAna (mastiSkajJAna) se vikala jIva asaMjJI kahalAte haiM / athavA bhUta, bhaviSya aura vartamAna padArtha kA jisase samyak jJAna ho, use saMjJA arthAt-viziSTa manovRtti kahate haiN| isa prakAra kI saMjJA jinameM ho, ve saMjJI kahalAte haiM / arthAt - samanaska jIva saMjJI tathA jinake manovyApAra na ho, aise amanaska jIva asaMjJI kahalAte haiN| jo saMjJI aura asaMjJI, dono koTiyoM se atIta hoM, aise kevalI yA siddha nosaMjJI-noasaMjJI kahalAte haiN|' kauna saMjJI, kauna asaMjJI tathA kauna saMjJI-asaMjJI aura kyoM? - ekendriya, vikalendriya aura sammUchima paMcendriya jIva asaMjJI hote haiM, kyoMki ekendriyoM meM mAnasika vyApAra kA abhAva hotA hai aura dvIndriyAdi vikalendriyoM evaM sammUchima paMcendriyoM meM viziSTa manovRtti kA abhAva hotA hai| kevalI manodravya se sambandha hone para bhI atIta, anAgata aura vartamAnakAlika padArthoM yA bhAvoM ke svabhAva kI paryAlocanArUpa saMjJA se rahita haiM tathA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kamoM kA sarvathA kSaya ho jAne ke kAraNa kevalajJAna-kevaladarzana se sAkSAt samasta padArthoM ko jAnate dekhate haiM / isa kAraNa kevalI na to saMjJI haiM aura na asaMjJI haiM, siddha bhI saMjJI nahIM haiM, kyoMki unake dravyamana nahIM hotA tathA sarvajJa hone ke kAraNa asaMjJI bhI nahIM haiN| ataeva kevalI aura siddha nosaMjJI-noasaMjJI kahalAte haiN| samuccaya jIva saMjJI bhI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM aura nosaMjJI-noasaMjJI bhI hote haiM / nairayika tathA dasa prakAra ke bhavanavAsI deva saMjJI bhI hote haiM. asaMjJI bhii| jo nairayika yA bhavanavAsI saMjJI ke bhava se naraka meM yA bhavanavAsI deva meM utpanna hote haiM, ve nAraka yA bhavanavAsI deva saMjJI kahalAte haiN| jo asaMjJI ke bhava se naraka meM yA bhavanavAsI 1. (ka) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 713 (kha) prajJApanA, malayavRtti, a.rA.koSa bhA. 7, pR. 305 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [prajJApanAsUtra] devoM meM utpanna hote haiM, ve asaMjJI kahalAte haiN| kintu nAraka yA bhavanavAsI deva nosaMjJI-noasaMjJI nahIM ho sakate, kyoMki ve kevalI nahIM ho sakate / kevalI na ho sakane kA kAraNa yaha hai ki ve cAritra ko aMgIkAra nahIM kara skte| manuSyoM kI vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna samajhanI caahie| arthAt manuSya bhI samuccaya jIvoM ke samAna saMjJI, asaMjJI tathA nosaMjJI-noasaMjJI bhI hote haiM / garbhaja manuSya saMjJI hote haiM, sammUchima manuSya asaMjJI hote haiM tathA kevalI nosaMjJI-nAMasaMjJI hote haiN| paMcendriyatiryaJca aura vANavyantara nArakoM ko samAna saMjJI bhI hote haiM, asaMjJI bhii| jo paMcendriyatiryaMca sammUchima hote haiM, ve asaMjJI aura jo garbhaja hote haiM, ve saMjJI hote haiM / jo vANavyantara asaMjJiyoM se utpanna hote haiM, ve asaMjJI aura saMjJiyoM se utpanna hote haiM, ve saMjJI hote haiN| donoM hI nosaMjJI-noasaMjJI nahIM hote, kyoMki ve cAritra aMgIkAra nahIM kara sakate / jyotiSka aura vaimAnika saMjJI hI hote haiM, asaMjJI nahIM, kyoMki saMjJI se hI utpanna hote haiN| ye nosaMjJI-noasaMjJI to ho hI nahIM sakate, kyoMki ve cAritra aMgIkAra nahIM kara skte| siddha bhagavAn pUrvokta yukti se nosaMjJI-noasaMjJI hote haiN| // prajJApanA bhagavatI kA ikatIsavA~ saMjJipada samApta // 1. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 7, pR. 305 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM saMjayapayaM battIsavA~ saMyatapada prAthamika * prajJApanAsUtra kA yaha battIsavAM pada hai, isakA nAma saMyatapada hai| saMyatapada mAnavajIvana kA sarvotkRSTa pada hai| saMyatapada prApta karane ke bAda hI mokSa kI sIr3hiyA~ uttarottara zIghratA se pAra kI jA sakatI haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatraya kI sarvottama ArAdhanA isI pada para ArUDha hone ke bAda ho sakatI hai| isIlie prajJApanA ke battIsaveM pada meM ise sthAna diyA gayA haiN| prastuta pada meM samuccaya jIva tathA nairayika se lekara vaimAnika taka caubIsa daNDakavartI jIvoM ke saMyata, .asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosaMyata-noasaMyata hone ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI hai| * saMyata se sambandhita cAra bhedoM kA vicAra samasta jIvoM ke viSaya meM kiyA gayA hai| * saMyata kA artha hai jo mahAvratI, saMyamI ho, sarvavirata ho| asaMyata kA artha hai - jo sarvathA avirata, asaMyamI, apratyAkhyAnI ho| saMyatAsaMyata kA artha hai-jo dezavirata ho,zrAvakavratI ho, viratAvirata ho tathA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata kA artha - jo na to saMyata ho aura na asaMyata ho, na hI saMyatAsaMyata ho, kyoMki saMyata bhI sAdhaka hai, abhI siddhagatiprApta nahIM hai aura asaMyatAsaMyata to aura bhI nIcI zreNI para hai| isalie nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata meM siddha bhagavAn ko liyA gayA hai| isa pada kA niSkarSa yaha hai ki nAraka, ekendriya, tIna vikalendriya, bhavanavAsI vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika, ye sabhI asaMyata hote haiM, ye na to saMyata ho sakate haiM, na saMyatAsaMyata / paMcendriyatiryaJca saMyata nahIM ho sakatA, vaha saMyatAsaMyata ho sakatA haiN| athavA prAyaH asaMyata hotA hai| manuSya meM saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata tInoM prakAra sambhava haiN| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata siddha bhagavAn hI ho sakate haiN| AcArya malayagari ne saMyatapada kA mahattva batAte hue kahA hai ki devoM, nArakoM aura tiryaJca paMcendriyoM ko sarvaviratirUpa cAritra yA kevalajJAna kA pariNAma hI nahIM hotA / ve zravaNa-manana bhI nahIM kara sakate aura na jIvana meM cAritra dhAraNa kara sakate haiM, isake kAraNa ve pazcAttApa karate haiM, viSAda pAte haiM / ataH manuSyoM ko saMyatapada kI ArAdhanA ke lie puruSArtha karanA caahie| SaTkhaNDAgama ke saMyamadvAra meM sAmAyikazuddhisaMyata, parihArazuddhisaMyata, sUkSmasamparAyazuddhisaMyata, yathAkhyAtavihArazuddhisaMyata, saMyatAsaMyata aura asaMyata aise bheda karake 14 guNasthAnoM ke mAdhyama se vicAraNA kI gaI hai| 1. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, (prastAvanA-pariziSTa) pR. 144 2. SaTkhaNDAgama pu. 1, pR. 368 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM saMjayapayaM battIsavA~ saMyatapada jIvoM evaM caubIsa daNDakoM meM saMyata Adi kI prarUpaNA 1974. jIvA NaM bhaMte! kiM saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA NosaMjaya-NoasaMjaya NosaMjayAsaMjayA? goyamA ! jIvA NaM saMjayA vi asaMjayA vi saMjayAsaMjayA vi NosaMjaya NoasaMjaya NosaMjayAsaMjayA vi| [1974 pra.] bhagavan ! (samuccaya) jIva kyA saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM, athavA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? [1974 u.] gautama! jIva saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatAsaMyata bhI hote haiM aura nosaMyatanoasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiN| 1975. NeraiyA NaM bhaMte ! kiM saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA NosaMjayaNoasaMjayaNosaMjayAsaMjayA? goyamA! NeraiyA No saMjayA, asaMjayA, No saMjayAsaMjayA No nnosNjy-nnoasNjy-nnosNjyaasNjyaa| [1975 pra.] bhagavan ! nairayika saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM yA nosaMyata-noasaMyatanosaMyatAsaMyata hote haiM ? [1975 u.] gautama ! nairayika saMyata nahIM hote haiM,na saMyatAsaMyata hote aura na nosaMyata nosaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM; kintu asaMyata hote haiN| 1976. evaM jAva curiNdiyaa| [1977.] isI prakAra (asurakumArAdi bhavanavAsI, pRthvIkAyikAdi ekendriya, dvIndriya tathA trIndriya) caturindriyoM taka jAnanA caahie| 1977. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ? goyamA! paMceMdiyatirikkhajoNiyA No saMjayA, asaMjayA vi saMjayAsaMjayA vi, No nnosNjynnoasNjynnosNjyaasNjyaa| [1977 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryagyonika kyA saMyata hote haiM ? ityAdi prazna hai| [1977 u.] gautama ! paMcendriyatiryaJca na to saMyata hote haiM aura na hI nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM, kintu ve asaMyata yA saMyatAsaMyata hote haiN| 1178. ! maNUsA NaM bhaMte ! 0 pucchaa| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ battIsavA~ saMyatapada ] [ 177 gomA ! maNUsA saMjayA vi asaMjayA vi, saMjayAsaMjayA vi, No NosaMjayaNoasaMjaya No- saMjayAsaMjayA / [1978 pra.] bhagavan ! manuSya saMyata hote haiM ? ityAdi pUrvavat prazna hai / [1978 u.] gautama ! manuSya saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatAsaMyata bhI hote haiM, kintu nosaMyatano asaMyata-nosaMyatAsaMyata nahIM hote haiM / 1971. vANamaMtara-jotisiya-vemANiyA jahA NeraDyA (su. 1975) / [1979] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| 1980. siddhANaM pucchA / goyamA ! siddhA no saMjayA no asaMjayA no saMjayAsaMjayA, NosaMjaya - NoasaMjaya - NosaMjayA - saMjayA / saMjaya assaMjaya mIsagA ya jIvA taheva maNuyA ya / saMjayarahiyA tiriyA, sesA assaMjayA hoMti // 229 // [1980 pra.] siddhoM ke viSaya meM pUrvavat prazna haiM / [1980 u.] gautama! siddha na to saMyata hote haiM, na asaMyata aura na hI saMyatAsaMyata hote haiM, kintu nosaMyatano asaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiN| [ saMgrahaNI - gAthArtha - ] jIva aura manuSya saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata (mizra) hote haiN| tiryaJca saMyata nahIM hote, (kintu asaMyata aura saMyatAsaMyatA hote haiN)| zeSa ekendriya, vikalendriya aura deva (cAroM jAti ke ) tathA nAraka asaMyata hote haiM // 221 // // paNNavaNAe bhagavatIe battIsaimaM saMjayapayaM samattaM // - vivecana- saMyata evaM asaMyata pada kA lakSaNa - jo sarvasAvadyayogoM se samyak prakAra se virata ho cuke haiN| aura cAritrapariNAmoM kI vRddhi ke kAraNabhUta niravadya yogoM meM pravRtta hue haiM, ve saMyata kahalAte haiM / arthAt -hiMsA Adi pApasthAnoM se jo sarvathA nivRtta ho cuke haiM, ve saMyata haiN| unase viparIta asaMyata haiM / saMyatAsaMyata- jo hiMsAdI se deza (AMzikarUpa) se virata hai / nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata- jo ina tInoM se bhinna hai / jIva meM cAroM kA samAveza : kaise ? - jIva saMyata bhI hote haiM, kyoMki zramaNa saMyata haiN| jIva asaMyata bhI hote haiM, kyoMki nArakAdi asaMyata haiN| jIva saMyatAsaMyata bhI hote haiM, kyoki paMcendriyatiryaJca aura manuSya sthUla prANAtipAta Adi kA tyAga karake dezasaMyama ke ArAdhaka hote tathA jIva nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata bhI hote haiM, kyoMki siddhoM meM ina tInoM kA niSedha pAyA jAtA hai| siddha bhagavAn zarIra aura mana se rahita hote haiN| ataeva unameM niravadyayoga meM pravRtti aura sAvadyayoga se nivRtti rUpa saMyatatva ghaTita nahIM hotA / sAvadyayoga meM pravRtti na hone se asaMyatatva bhI nahIM pAyA jAtA tathA donoM kA sammilitarUpa saMyatAsaMyatatva bhI isI kAraNa siddhoM meM nahIM pAyA jAtA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] [prajJApanAsUtra] kauna saMyata hai, kauna asayaMta hai, kauna saMyatAsaMyata hai tathA kauna nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hai, isakI prarUpaNA mUlapATha meM kara hI dI gaI hai, antima saMgrahaNI gAthA meM niSkarSa de diyA hai| ataH spaSTIkaraNa kI AvazyakatA nahIM hai| // prajJApanA bhagavatI kA battIsavA~ saMyatapada sampUrNa // 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNIyukta) bhA. 1, pR. 414 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 768 se 771 taka Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimaM ohipayaM tetIsavA~ avadhipada * yaha prajJApanAsUtra kA tetIsavA~ avadhipada hai| isameM avadhijJAna sambandhI vistRta carcA hai| vibhinna pahaluoM se avadhijJAna kI prarUpaNA kI gaI hai| bhAratIya dArzanikoM aura kahIM-kahIM pazcAtya dArzanikoM ne atIndriya jJAna kI carcA apane-apane dharmagranthoM tathA svatantraracita sAhitya meM kI hai| sAdhAraNa janatA kisI jyotiSI, maMtravidyA siddha vyakti athavA kisI devI devopAsaka ke dvArA bhUta, bhaviSya evaM vartamAna kI carcA suna kara AzcaryAnvita ho jAtI hai| usI ko camatkAra mAna kara gatAnugatika rUpa se ulaTe-sIdhe mArga ko pakar3akara cala par3atI hai| kabhI-kabhI loga aise camatkAra ke cakkara meM paDakara dhana aura dharma ko kho baiThate haiM / kSaNika camatkAra kI cakAcauMdha meM paDa kara kaI vyakti apane zIla kA bhI tyAga kara dete haiM aura naitika patana ke caurAhe para Akara khaDe ho jAte haiN| ata: aisA camatkAra kyA hai? vaha avadhijJAna hai yA aura koI jJAna hai? isa zaMkA ke samAdhAnArtha jaina tIrthaMkaroM ne avadhijJAna kA yathArtha svarUpa batAyA hai| vaha kitane prakAra kA hai? kaise utpanna hotA hai? kyA vaha calA bhI jAtA hai, nyUnAdhika bhI ho jAtA hai athavA sthAyI rahatA hai ? aisA jJAna kina-kina ko hotA hai? janma se hI hotA hai yA viziSTa kSayopazama se? ina saba pahaluoM para sAdhakoM ko yathArtha mArgadarzana dene tathA sAdhaka kahIM isake pIche apanI sAdhanA na kho baiThe, Ama janatA ko camatkAra ke cakkara meM DAlane ke lie ratnatraya kI sAdhanA ko chor3akara anya mArgoM kA avalambana na le baiThe tathA janatA kI camatkAra kI bhrAnti dUra karane ke lie avadhijJAna kI vibhinna pahaluoM se vyAkhyA kI hai| prastuta pada meM avadhijJAna ke viSaya meM 7 dvAroM ke mAdhyama se vizleSaNa kiyA gayA hai| jaise ki - (1) prathama bhedadvAra jisameM avadhijJAna ke bheda-prabheda kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (2) dvitIya viSayadvAra, avadhijJAna se prakAzita kSetra kA viSaya, (3) tIsarA saMsthAnadvAra, usa kSetra ke AkAra kA varNana hai, (4) caturtha avadhijJAna ke bAhya Abhyantara prakAra, (5) paMcama dezAvadhidvAra, jisameM sarvotkRSTa avadhi ke sAtha sarvajaghanya aura madhyama avadhi kA nirUpaNa hai, (6) chaThA, isameM avadhijJAna ke kSaya aura vRddhi kA nirUpaNa hai| arthAt hIyamAna aura vardhamAna avadhijJAna kI carcA hai| (7) saptama pratipAti aura apratipAtIdvAra, isameM sthAyI aura pratipAtI avadhijJajJana kA nirUpaNa hai| Ama janatA Aja jisa prakAra ke sAdhAraNa bhUta-bhaviSya-vartamAnakAlika jJAna ko camatkAra mAna kara prabhAvita ho jAtI hai, vaha matijJAna kA hI vizeSa prakAra hai| vaha indriyAtIta jJAna nahIM hai| pUrvajanma kI bItI bAtoM ko yAda karane vAle jAtismaraNa jJAna ko bhI kaI loga avadhijJAna kI koTI meM mAna baiThate haiM, kintu vaha matijJAna kA hI vizeSa bheda hai| jyotiSa yA maMtra taMtrAdi se athavA devopAsanA se hone vAlA viziSTa jJAna bhI avadhijJAna nahIM hai, vaha matijJAna kA hI viziSTa prakAra hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] // [ prajJApanAsUtra ] avadhijJAna ke svarUpa karmagrantha Adi meM batAyA gayA hai ki indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko avadhi-maryAdA meM hone vAlA rUpI padArthoM kA jJAna avadhijJAna hai / vaha bhavapratyaya aura guNapratyaya ( kSAyopazamika) do prakAra kA hai| devoM aura nArakoM ko yaha janma se hotA hai aura manuSyoM evaM paMcendriyatiryaJcoM ko karmoM ke kSayopazama se prApta hotA hai| avadhijJAna ke kSetragata viSaya kI carcA kA sAra yaha hai - nAraka kSetra kI dRSTi se kama se kama AdhA gAU aura adhika se adhika cAra gAU taka jAnatA dekhatA hai| phira eka-eka karake sAtoM hI narakoM ke nArakoM ke avadhi kSetra kA nirUpaNa hai, nIce kI naraka bhUmiyoM meM uttarottara avadhijJAnakSetra kama hotA jAtA hai| bhavanavAsI nikAya meM asurakumAra kA avadhikSetra kama se kama 25 yojana aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpasamudra hai| bAkI ke nAgakumArAdi kA avadhikSetra utkRSTa saMkhyAta dvIpa - samudra hai| paMcendriyatiryaca kA avadhikSetra jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa saMkhyAta dvIpa samudra hai| manuSya kA utkRSTa avadhikSetra aloka meM bhI lokaparimita asaMkhyAta loka jitanA hai / vANavyantara kA avadhikSetra nAgakumAravat hai| jyotiSkadevoM kA jaghanya asaMkhyAta dvIpa samudra hai| vaimAnika devoM ke avadhikSetra kI vicAraNA meM vimAna se nIce kA, Upara kA aura tirache bhAga kA avadhikSetra batAyA hai| vimAna para una una vaimAnika devoM kA avadhikSetra vistRta hai| anuttaraupapAtika devoM kA avadhikSetra samagra lokanADI- pramANa hai / avadhijJAna kA kSetra kI apekSA se tapra (DoMgI), pallaka, jhAlara, paTaha Adi ke samAna vividha prakAra kA AkAra batAyA hai| AcArya malayagiri ne usakA niSkarSa yaha nikAlA hai ki bhavanavAsI aura vyantara ko Upara ke bhAga meM, vaimAnikoM ko nIce ke bhAga meM tathA jyotiSka aura nArakoM ko tiryadizA meM adhika vistRta hotA hai| manuSya aura tiryaJcoM ke avadhijJAna kA AkAra vicitra hotA hai / bAhya aura abhyantara avadhi kI carcA meM batAyA gayA hai ki nAraka aura deva avadhikSetra ke andara haiM, arthAtunakA avadhijJAna apane cAro ora phailA huA hai, tiryaJca meM vaisA nahIM hai| manuSya avadhi kSetra meM bhI hai aura bAhya bhI hai| isakA tAtparya yaha hai ki avadhijJAna kA prasAra svayaM jahA~ hai, vahIM se ho to vaha avadhi ke andara (antaH) mAnA jAtA hai, parantu apane se vicchinna pradeza meM avadhi kA prasAra ho to vaha avadhi se bAhya mAnA jAtA hai| sirpha manuSya ko hI sarvAvadhi sambhava hai, zeSa sabhI jIvoM ko dezAvadhi hI hotA hai / Age se dvAroM meM narakAdi jIvoM me AnugAmika- anAnugAmika, hIyamAna- vardhamAna, pratipAti - apratipAtI tathA avasthita aura anavasthita Adi avadhibhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| - kula milAkara avadhijJAna kI sAMgopAMga carcA prastuta pada meM kI gaI hai| bhagavatIsUtra evaM karmagrantha meM bhI itanI vistRta vicAraNA nahIM kI gaI hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha - TippaNa) pR. 415 se 418 taka (kha) paNNavaNAsutaM bhA. 2 (pariziSTa - prastAvanAdi) pR. 140 - 141 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimaM ohipayaM tetIsavA~ avadhipada tetIsaveM pada ke arthAdhikAroM kI prarUpaNA 1981. bheda 1 visaya 2 saMThANe 3 abbhiMtara-bAhiraM 4 ya desohI 5 / ohissa ya khaya-vuDDI 6 paDivAI ceva'paDivAI 7 // 222 // [1981 saMgrahaNI-gAthArtha -] tetIsaveM pada meM ina sAta viSayoM kA adhikAra hai - (1) bheda, (2) viSaya, (3) saMsthAna, (4) Abhyantara-bAhya, (5) dezAvadhi, (6) avadhi kA kSaya aura vRddhi, (7) pratipAtI aura aprtipaatii| vivecana-sAtadvAra-tetIsaveM pada meM pratipAdya viSaya ke sAta dvAra isa prakAra haiN| (1) prathama dvAraavadhijJAna ke bheda-prabheda, (2) dvitIya dvAra-avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra kA viSaya (3) tRtIya dvAraavadhijJAna dvArA prakAzita kSetra kA saMsthAna-AkAra, (4) caturtha dvAra-avadhijJAna ke do prakAra-Abhyantara aura bAhya, (5) paMcama dvAra-deza avadhi-sarvotkRSTa avadhi meM se sarvajaghanya aura madhyama avadhi, (6) chaThA dvAra-avadhijJAna ke kSaya aura vRddhi kA kathana, arthAt hIyamAna aura varddhamAna avadhijJAna tathA (7) saptama dvArapratipAta (utpanna hokara kucha hI kAla taka Tikane vAlA) avadhijJAna evaM apratipAtI-mRtyu se yA kevalajJAna se pUrva taka naSTa na hone vAlA avadhijJAna / ' prathama : avadhi-bheda dvAra 1982. kativihA NaM bhaMte! ohI paNNattA ? goyamA! duvihA ohI pnnnnttaa| taM jahA - bhavapaccaiyA ya khaovasamiyA yA doNha bhavapaccaiyA, taM jahA-devANa ya NeraiyANa ya / doNhaM khaovasamiyA, taM jahA-maNusANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANa y| [1982 pra.] bhagavan ! avadhi (jJAna) kitane prakAra kA kahA gayA hai? [1982 u.] gautama! avadhi (jJAna) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bhavapratyayika aura kssaayopshmik| do ko bhavapratyayika avadhi (jJAna) hotA hai, yathA-devoM ko aura nArakoM ko| do ko kSAyopazamika hotA hai, yathAmanuSyoM ko aura paMcendriyatiryaJcoM ko| vivecana-avadhijJAna : svarUpa aura prakAra-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko avadhi-maryAdA meM hone vAlA rUpI padArthoM kA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| jahA~ prANI karmoM ke vazIbhUta hote haiN| arthAt janma lete haiM, vaha hai bhava arthAt nAraka Adi sambandhI jnm| bhava jisakA kAraNa ho, vaha bhavapratyayika hai| avadhijJAnAvaraNIya karma ke udayAvalikA meM praviSTa aMza kA vedana hokara pRthak ho jAnA kSaya hai aura jo udayAvasthA 1 (ka) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA. 5. pa. 775-774. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [prajJApanAsUtra] ko prApta nahIM hai, usake vipAkodaya ko dUra kara denA-sthagita kara denA, upazama kahalAtA hai| jisa avadhijJAna meM kSayopazama hI mukhya kAraNa ho, vaha kSayopazama-pratyaya yA kSAyopazamika avadhijJAna kahalAtA hai|' kise kauna sA avadhijJAna aura kyoM ?- bhavapratyayika avadhijJAna cAroM jAti ke devoM ko tathA ratnaprabhA Adi sAtoM narakabhUmiyoM ke nArakoM ko hotA hai| prazna hotA hai ki avadhijJAna kSAyopazamika bhAva meM hai aura nArakAdi bhava audayika bhAva meM hai, aisI sthiti meM devoM aura nArakoM ko avadhijJAna kaise ho sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki vastutaH bhavapratyayika avadhijJAna bhI kSAyopazamika hI hai, kintu vaha kSayopazama deva aura nAraka-bhava kA nimitta milane para avazyambhAvI hotA hai| jaise-pakSIbhava meM AkAzagamana kI labdhi avazya prApta ho jAtI hai| isI prakAra devabhava aura nArakabhava kA nimitta milate hI devoM aura nArakoM ko avadhijJAna kI upalabdhi avazyameva ho jAtI hai| ___ do prakAra ke prANiyoM kA avadhijJAna kSAyopazamika arthAt-kSayopazama-nimittaka hai, vaha hai-manuSyoM aura paMcendriyatiryaJcoM ko| ina donoM ko avadhijJAna avazyambhAvI nahIM hai, kyoMki manuSyabhava aura tiryaJcabhava ke nimitta se ina donoM ko avadhijJAna nahIM hotA, balki manuSyoM yA tiryaJcapacendriyoM meM bhI jinake avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama ho jAe, unheM hI avadhijJAna prApta hotA hai, anyathA nhiiN| ise karmagrantha kI bhASA meM guNapratyaya bhI kahate haiM / yadyapi pUrvokta donoM prakAra ke avadhijJAna kSAyopazamika hI haiM, tathApi pUrvokta nimittabhinnatA ke kAraNa donoM meM antara hai| dvitIya : avadhi-viSaya dvAra 1183. NeraiyA NaM bhaMte! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ? goyamA! jahaNNeNaM addhagAuyaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAI ohiNA jANaMti pAsaMti / [1983 pra.] bhavagan ! nairayika avadhi (jJAna) dvArA kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? [1983 u.] gautama! ve jaghanyataH AdhA gAU (gavyUti) aura uSkRSTataH cAra gAU (kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate dekhate haiN| 1984. rayaNappabhApuDhaviNeraiyA NaM bhaMte ! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ? . goyamA! jahaNNeNaM addhaTThAI, gAuAI, ukkoseNaM cattAri gAuAI ohiNA jANaMti pAsaMti / [1984 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayika avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? [1984 u.] gautama! ve jaghanya sAr3he tIna gAU aura utkRSTa cAra gAU (kSetra) avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1985. sakkarappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM tiNNi gAuAI, ukkoseNaM achuTThAI gAuAI ohiNA jANaMti pAsaMti / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR.780 (kha) paNNavaNAsutaM bhA. 2, (prastAvanA) pR. 140-141 2. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 780 se 784 taka Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tetIsavA~ avadhipada] [183 [1985] zarkarAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya tIna gAU aura utkRSTa sAr3he tIna gAU (kSetra ko) avadhi-(jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1986. vAluyappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM aDDAijAI gAuyAI, ukkoseNaM tiNNi gAuAI ohiNA jANaMti paasNti| [1986] bAlukAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya DhAI gAU aura utkRSTa tIna gAU (kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate - dekhate haiN| 1987. paMkappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM doNNi gAuyAI, ukkoseNaM aDDAijAI gAuAI ohiNA jANaMti paasNti| [1987] paMkaprabhApRthvI ke nAraka jaghanya do gAU aura utkRSTa DhAI gAU (pramANa kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1988. dhUmappabhApuDhaviNeraiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM divaDDha gAuI, ukkoseNaM do gAuAI ohiNA jANaMti paasNti| [1988 pra.] bhagavan ! dhUmaprabhApRthvI ke nAraka avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? [1988 u.] gautama! ve jaghanya Der3ha gAU aura utkRSTa do gAU (kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1989. tamApuDhavi0? goyamA! jahaNNeNaM gAuyaM, ukkoseNaM divaDDhe gAuyaM ohiNA jANaMti paasNti| [1989 pra.] bhagavan ! tamaHprabhApRthvI ke nAraka avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? [1989 u.] gautama! ve jaghanya eka gAU aura utkRSTa Der3ha gAU (kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate 1990. ahesattamAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM addhagAuyaM, ukkoseNaM gAuyaM ohiNA jANaMti paasNti| [1990 pra.] bhagavan ! adhaHsaptama (tamastamaHprabhA) pRthvI ke nairayika kitane kSetra ko avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate haiM ? [1990 u.] gautama! ve jaghanya AdhA gAU aura utkRSTa eka gAU (kSetra ko) avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate 1991. asurakumArA NaM bhaMte ! ohiNA kevatiyaM khettaM jANaMti pAsaMti ? goyamA ! jahaNNeNaM paNuvIsaM joyaNAI, ukkoseNaM asaMkheje dIva-samudde ohiNA jANaMti paasNti| [1991 pra.] bhagavAn ! asurakumAradeva avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM? Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [prajJApanAsUtra] [1991 u.] gautama ! ve jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM (paryanta kSetra) ko avadhi (jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1992. NAgakumArA NaM jahaNNeNaM paNuvIsaM joyaNAI, ukkoseNaM saMkheje dIva-samudde ohiNA jANaMti paasNti| [1992] nAgakumAradeva jaghanya paccIsa yojana-aura utkRSTa saMkhyAta dvIpa-samudroM (paryanta kSetra) ko avadhi(jJAna) se jAnate-dekhate haiN| 1993. evaM jAva thnniykumaaraa| [1993] isI prakAra (suparNakumAra se lekara) stanitakumAra paryaMnta kI (avadhijJAna se jAnane-dekhane kI jaghanya utkRSTa sImA kA kathana karanA caahie|) 1994. paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ? .. goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM asaMkheje diiv-smudde| [1994 pra.] bhagavan! paMcendriyatiryaMcayonika jIva avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiN| __ [1994 u.] gautama! ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jAnate-dekhate haiN| 1995. maNUsA NaM bhaMte! ohiNA kevatiyaM khettaM jANaMti pAsaMti ? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM asaMkhejAiM aloe loyapamANamettAI khaMDAI AhiNA jANaMti paasNti| [1995 pra.] bhagavan! manuSya avadhi (jJAna dvArA kitane kSetra) ko jAnate-dekhate haiM ? [1995 u.] gautama! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko aura utkRSTa aloka meM loka pramANa asaMkhyAta khaNDoM ko avadhi (jJAna) dvArA jAnate-dekhate haiN| 1996. vANamaMtarA jahA NAgakumArA (su. 1992) / [1996] vANavyantara devoM kI jAnane-dekhane kI kSetra-sImA (sU. 1992 meM ukta) nAgakumAra devoM ke samAna jAnanI caahie| 1997. joisiyA NaM bhaMte! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti paasNti| goyamA! jahaNNeNaM saMkhene dIva-samudde, ukkoseNa vi saMkhine diiv-smudde| [1997 pra.] bhagavan ! jyotiSkadeva kitane kSetra ko avadhi (jJAna) dvArA jAnate-dekhate haiM ? [1997 u.] gautama! ve jaghanya bhI saMkhyAta dvIpa-samudroM ko tathA utkRSTa bhI saMkhyAta dvIpa-samudroM (paryaMntakSetra) ko (avadhijJAna se jAnate-dekhate haiN|) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tetIsavA~ avadhipada] [185 1998. sohammagadevA NaM bhaMte ! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe heTThille carimaMte, tiriyaM jAva asaMkheje dIva-samudde, uDDhe jAva sagAI vimANAiM ohiNA jANaMti paasNti| bhagavan ! saudharmadeva kitane kSetra ko avadhi (jJAna) dvArA jAnate-dekhate haiM ? gautama ! ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko aura utkRSTataH nIce isa ratnaprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, tirache asaMkhyAta dvIpa-samudroM (taka) aura Upara apane-apane vimAnoM taka (ke kSetra) ko avadhi (jJAna) dvArA jAnate-dekhate haiN| 1999. evaM IsANagadevA vi| . [1999] isI prakAra IzAnadevoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 2000 saNaMkumAradevA vi evaM cev| NavaraM ahe jAva doccAe sakkarapbhAe puDhavIe heTThille crimNte| [2000] sanatkumAra devoM kI bhI avadhijJAna viSayaka kSetramaryAdA isI prakAra pUrvavat samajhanA caahie| kintu vizeSa yaha hai ki ye nIce dUsarI zarkarAprabhA naraka pRthvI ke nicale caramAnta taka jAnate-dekhate haiN| 2001. evaM mAhiMdagadevA vi| [2001] mAhendradevoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kSetramaryAdA samajhanI caahie| 2002 baMbhaloga-laMtagadevA taccAe puDhavIe heTThille crimNte| . [2002] brahmaloka aura lAntakadeva nIce tIsarI (bAlukA) pRthvI ke nicale caramAnta taka jAnate-dekhate haiN| zeSa saba puurvvt| 2003. mahAsukka-sahassAragadevA cautthIe paMkappabhAe puDhavIe heTThille crimNte| [2003] mahAzukra aura sahasrAradeva (nIce) cauthI paMkaprabhApRthvI ke nicale caramAnta (taka jAnate-dekhate 2004. ANaya-pANaya-AraNa-accuyadevA ahe jAva paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe heTThille crimNte| [2004] Anata, prANata, AraNa acyuta deva nIce pA~cavIM dhUmaprabhApRthvI ke nicale caramAnta paryanta jAnatedekhate haiN| 2005 heTThima-majjhimagevejjagadevA ahe chaTThae tamAe puDhavIe heTThille carimaMte? [2005] nicale aura madhyama graiveyakadeva nIce chaThI tamaHprabhApRthvI ke nicale caramAnta paryanta kSetra ko jAnate-dekhate haiN| 2006. uvarimagevejagadevA NaM bhaMte ! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti ? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ahesattamAe puDhavIe heTThille carimaMte, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [prajJApanAsUtra] tiriyaM jAva asaMkheje dIva-samudde, uDDhaM jAva sagAI vimANaiM ohiNA jaannNti-paasNti| [2006 pra.] bhagavan ! uparima graiveyakadeva avadhi (jJAna) se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? [2006 u.] gautama! ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa nIce adhaHsaptamapRthvI ke nicale caramAnta (paryanta), tirache yAvat asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko tathA Upara apane vimAnoM taka (ke kSetra) se jAnate dekhate 2007 aNuttarovavAiyadevA NaM bhaMte! kevatiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? . goyamA! saMbhinnaM logaNAliM ohiNA jANaMti paasNti| [2007 pra.] bhagavan ! anuttaropapAtikadeva avadhi (jJAna) dvArA kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? [2007 u.] gautama ! ve sampUrNa (sambhinna) (caudaha rajjU-pramANa) lokanADI ko avadhi (jJAna) se jAnatedekhate haiN| vivecana-vibhinna jIvoM kI avadhijJAna se jAnane-dekhane kI kSetramaryAdA-avadhijJAna ke yogya samasta nArakoM, devoM, manuSyoM tathA paMcendriyatiryaMcoM kI avadhijJAna dvArA jAnane-dekhane kI kSetramaryAdA sU. 1983 se 2007 taka meM batAI gaI haiN| ise sugamatA se samajhane ke lie nimnalikhita tAlikA dekhiekrama avadhijJAnayogya jIvoM ke nAma jAnane-dekhene kI jaghanya kSetrasImA utkRSTa kSetrasImA 1 samuccaya nAraka AdhA gAU cAra gAU 2 ratnaprabhApRthvInAraka sAr3he tIna gAU cAra gAU 3 zarkarAprabhApRthvInAraka tIna gAU sAr3he tIna gAU 4 bAlukAprabhApRthvInAraka DhAI gAU tIna gAU 5 paMkaprabhApRthvInAraka do gAU DhAI gAU 6 dhUmaprabhApRthvInAraka Der3ha gAU do gAU 7 tamaHprabhApRthvInAraka eka gAU Der3ha gAU 8 tamastamaHprabhApRthvInAraka AdhA gAU eka gAU 9 asurakumAra deva paccIsa yojana asaMkhyAta dvIva-samudra 10 nAgakumAradeva paccIsa yojana saMkhyAta dvIpa-samudra 11 suparNakumAra se stanitakumAra taka ke deva paccIsa yojana saMkhyAta dvIpa-samudra 12 tiryaJcapaMcendriya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga asaMkhyAta dvIpa-samudra 13 manuSya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aloka meM lokapramANa asaMkhyAta khaNDa (paramAvadhi kI apekSA se) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tetIsavA~ avadhipada] [187 14 vANavyantara paccIsa yojana saMkhyAta dvIpa-samudra 15 jyotiSkadeva saMkhyAta dvIpa-samudra saMkhyAta dvIpa-samudra 16 saudharmadeva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga nIce ratnaprabhApRthvI ke nicale (upapAta ke samaya pUrvabhava caramAnta taka, tirache asaMkhyAta sambandhI sarva jaghanya avadhi dvIpa-samudra taka, Upara apane kI apekSA se) vimAnoM taka 17 IzAnadeva saudharmavat 18 sanatkumAradeva nIce zarkarAprabhA ke nicale caramAnta taka, zepa saba saudhrmvt| 19 mAhendradeva sanatkumAravat 20 brahmaloka aura lAntakadeva nIce tIsarI pRthvI ke nicale caramAnta taka, zeSa saba saudharmavat 21 mahAzukra, sahastrAradeva nIce cauthI paMkaprabhA ke nicale caramAnta taka, zeSa saudharmavat 22 Anata, prANata, AraNa, acyuta nIce paMcamI dhUmaprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, zepa pUrvavat 23 adhastana, madhyama graiveyakadeva nIce chaThI tamaH prabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, zeSa saudharmavat 24 uparima graiveyakadeva nIce sAtavIM naraka ke nicale caramAnta taka, tirache aura Upara saudharmavat 25 anuttaropapAtikadeva sampUrNa lokanADI tRtIya : avadhijJAna kA saMsthAnadvAra 2008. raiyANaM bhaMte! ohI kiMsaMThie paNNatte ? goyamA! tappAgArasaMThie pnnnntte| [2008 pra.] bhagavan ! nArakoM kA avadhi (jJAna) kisa AkAra (saMsthAna) vAlA batAyA gayA hai ? [2008 u.] gautama! vaha tapra ke AkAra kA batAyA gayA hai| 2009 [1] asurakumArANaM bhaMte! 0 pucchaa| goyamA! pllgsNtthie| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 415 se 417 taka (kha) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 790 se 801 taka Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [prajJApanAsUtra] [2009-1 pra.] bhagavan! asurakumAroM kA avadhi (jJAna) kisa prakAra kA batAyA gayA hai? [2009-1 u.] gautama! vaha pallaka ke AkAra kA batAyA gayA hai| [2] evaM jAva thnniykumaaraannN| [2009-2 ] isI prakAra (nAgakumAroM se lekara) stanitakumAroM taka ke avadhi-saMsthAna ke viSaya meM jAnanA caahie| 2010. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| . goyamA! NANAsaMThANasaMThie pnnnntte| [2010 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaMcoM kA avadhi (jJAna) kisa AkAra kA kahA gayA hai ? [2010 u.] gautama! nAnA AkAroM vAlA kahA gayA hai| 2011. evaM maNUsANa vi| [2011] isI prakAra manuSyoM ke avadhi-saMsthAna ke viSaya meM jAnanA caahie| 2112. vANamaMtarANaM pucchaa| goyamA! paDahasaMThANasaMThie pnnnntte| [2012 pra.] bhagavan ! vANavyantara devoM kA avadhijJAna kisa AkAra kA kahA gayA hai? [2012 u.] gautama! vaha paTaha ke AkAra kA kahA gayA hai| 2113. jotisiyANaM pucchaa| goyamA! jhallarisaMThANasaMThie pnnnntte| [2013 pra.] jyotiSkadevoM ke avadhisaMsthAna ke viSaya meM pUrvavat prazna hai| [2013 u.] gautama! vaha jhAlara ke AkAra kA kahA gayA hai| 2014 [1] sohammagadevANaM pucchaa| goyamA! uDDhamuiMgAgArasaMThie pnnnntte| [2014-1 pra.] bhagavan ! saudharmadevoM ke avadhi-saMsthAna ke viSaya meM pUrvavat pRcchA hai| [2014-1 u.] gautama! vaha Urdhva-mRdaMga ke AkAra kA kahA hai| [2] evaM jAva accuyadevANaM pucchaa| [2014-2] isI prakAra yAvat acyutadevoM taka ke avadhijJAna ke AkAra ke viSaya meM praznottara samajhanA caahie| 2015. gevejagadevANaM pucchaa| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tetIsavA~ avadhipada] [189 goymaa| pupphacaMgerisaMThie pnnnntte| [2015 pra.] bhagavan ! graiveyakadevoM ke avadhijJAna kA AkAra kaisA hai? [2015 u.] gautama! vaha phUloM kI caMgerI (chabar3I yA TokarI) ke AkAra kA hai| 2016. aNuttarovavAiyANaM pucchaa| goyamA! javaNAliyAsaMThie ohI pnnnntte| [2016 pra.] bhagavan ! anuttaraupapAtikadevoM ke avadhijJAna kA AkAra kaisA hai ? [2016 u.] gautama! unakA avadhijJAna yavanAlikA ke AkAra kA kahA gayA hai| vivecana-jIvoM ke avadhijJAna ke vividha AkAra nArakoM kA taprAkAra, bhavanavAsI devoM kA pallakAkAra, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM kA nAnA AkAra kA, vyantaradevoM kA paTahAkAra kA, jyotiSkadevoM kA jhAlara ke AkAra kA, saudharmakalpa se acyutakalpa ke devoM kA urdhvamRdaMgAkAra kA graiveyakadevoM kA puSpacaMgerI ke AkAra kA aura anuttaraupapAtikadevoM kA yavanAlikA ke AkAra kA avadhijJAna hai / vastutaH avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra kA AkAra upacAra se avadhi kA AkAra kahA jAtA hai| kaThina zabdoM kA artha - tapa - nadI ke vega meM bahatA huA, dUra se lAyA huA lambA aura tikonA kASThavizeSa athavA lambI aura tikonI naukaa| pallaka- lAr3hadeza meM prasiddha dhAna bharane kA eka pAtravizeSa, jo Upara aura nIce kI ora lambA, Upara kucha sikur3A huA, koThI ke AkAra kA, hotA hai / paTaha-Dhola (eka prakAra kA bAjA), jhallarI-jhAlara, eka prakAra kA bAjA, jo golAkAra hotA hai, ise DhapalI bhI kahate haiN| urdhva-mRdaMgaUpara ko uThA huA mRdaMga jo nIce vistIrNa aura Upara saMkSipta hotA hai| puSpacaMgerI-phUloM kI caMgarI, sUta se gUMthe hue phUloM kI zikhAyukta cNgerii| caMgerI TokarI yA chabar3I ko bhI kahate haiN| avadhijJAna ke kAraNa kA phalitArtha yaha hai ki bhavanavAsI aura vANavyantaradevoM kA avadhijJAna Upara kI ora adhika hotA hai aura vaimAnikoM kA nIce kI ora adhika hotA hai| jyotiSkoM aura nArakoM kA tirachA tathA manuSyoM aura tiryaJcoM kA vividha prakAra kA hotA hai| ___paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kA avadhijJAna - jaise svayambhUramaNasamudra meM matsya nAnA AkAra ke hote haiM, vaise hI tiryaJcapaMcendriyoM evaM manuSyoM meM nAnA AkAra kA hotA hai| valayAkAra bhI hotA hai|' caturthaH avadhi-Abhyantara-bAhyadvAra 2017. NeraiyA NaM bhate ! ohissa kiM aMto bAhiM ? goyamA! aMto, no baahiN| [2017 pra.] bhagavAn ! kyA nAraka avadhi (jJAna) ke andara hote haiM, athavA bAhara hote haiM ? 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 417-418 (kha) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR.,806 se 810 taka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] [2017 u.] gautama! ve ( avadhi ke andara (madhya meM rahane vAle) hote haiM, bAhara nahIM / 2018. evaM jAva thaNiyakumArA / [2018 pra.] isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 2019. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA ! No aMto, bAhiM / [2019 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaJca avadhi ke andara hote haiM, athavA bAhara hote haiM ? [2019 u.] gautama! ve andara nahIM hote, bAhara hote haiN| 2020. maNUsANaM pucchaa| goyamA ! aMto vi bAhiM pi [2020 pra.] bhagavan! manuSya avadhijJAna ke andara hote haiM yA bAhara hote haiM ? [2020 u. ] gautama ! ve andara bhI hote haiM aura bAhara bhI hote haiN| [ prajJApanAsUtra ] 2021. vANamaMtara - joisiya-vemANiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 2017 ) / [2021] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA kathana (sU. 2017 meM ukta) nairayikoM ke samAna hai| vivecana * AbhyantarAvadhi aura bAhyAvadhi : svarUpa aura vyAkhyA jo avadhijJAna sabhI dizAoM meM apane prakAzya kSetra ko prakAzita karatA hai tathA avadhijJAnI jisa avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra ke bhItara hI rahatA hai, vaha AbhyantarAvadhi kahalAtA hai| isase jo viparIta ho, vaha bAhyAvadhi kahalAtA hai / bAhya avadhi antagata aura madhyagata ke bheda se do prakAra hai| jo antagata ho arthAt AtmapradezoM ke paryanta bhAga meM sthita (gata) ho vaha antagata avadhi kahalAtA hai| koI avadhijJAna jaba utpanna hotA hai, taba vaha sparddhaka ke rUpa meM utpanna hotA hai / sparddhaka use kahate haiM, jo gavAkSa jAla Adi se bAhara nikalane vAlI dIpaka - prabhA samAna niyata viccheda vizeSarUpa hai| ve sparddhaka eka jIva ke saMkhyAta aura asaMkhyAta tathA nAnA prakAra ke hote haiN| unameM se paryantavartI AtmapradezoM meM sAmane pIche, adhobhAga yA UparI bhAga meM utpanna hotA huA avadhijJAna AtmA ke paryanta meM sthita ho jAtA hai, isa kAraNa vaha antagata kahalAtA hai / athavA audArikazarIra ke anta meM jo gata- sthita ho, vaha antagata kahalAtA hai, kyoMki vaha audArikazarIra kI apekSA se kadAcit eka dizA meM jAnatA hai| athavA samasta AtmapradezoM meM kSayopazama hone para bhI jo avadhijJAna audArikazarIra ke anta meM yAnI kisI eka dizA se jAnA jAtA hai, vaha antagata avadhijJAna kahalAtA hai| antagata avadhi tIna prakAra kA hotA hai- (1) purataH, (2) pRSThataH, (3) pArzvataH / madhyagata avadhi use kahate haiM, jo AtmapradezoM ke madhya meM gata-sthita ho / arthAt jisakI sthiti AtmapradezoM ke madhya meM ho, athavA samasta AtmapradezoM meM jAnane kA kSayopazama hone para bhI jisake dvArA audArikazarIra ke madhyabhAga se jAnA jAe vaha bhI madhyagata kahalAtA hai| sArAMza yaha hai ki jaba avadhijJAna ke dvArA prakAzita kSetra avadhijJAnI ke sAtha sambaddha hotA hai, taba vaha Abhyantara - avadhi kahalAtA hai tathA jaba avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra avadhijJAnI -- Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tetIsavA~ avadhipada ] sambaddha nahIM rahatA, taba vaha bAhyAvadhi kahalAtA hai| nAraka aura samasta jAti ke deva bhavasvabhAva ke kAraNa avadhijJAna ke antaH- madhya meM hI rahane vAle hote haiM, bahirvartI nahIM hote| unakA avadhijJAna sabhI ora ke kSetra ko prakAzita karatA hai, isalie ve avadhi ke madhya meM hI hote haiN| paMcendriyatiryaJca tathAvidha bhavasvabhAva ke kAraNa avadhi ke andara nahIM hote, bAhara hote haiN| unakA avadhi sparddhakarUpa hotA hai jo bIca-bIca meM chor3akara prakAza karatA hai, manuSya avadhi ke madhyavartI bhI hote haiM, bahirvartI bhii| paMcama dezAvadhi - sarvAvadhidvAra 2022. NeraDyA NaM bhaMte! kiM desohI savvohI ? goyamA! desohI, No savvohI / [2022 pra.] bhagavan ! nArakoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai athavA sarvAvadhi hotA hai ? . [2022 u.] gautama ! unakA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai, sarvAvadhi nahIM hotA hai| 2023. evaM jAva thaNiyakumArANaM / [2023] isI prakAra ( kA kathana ) stanitakumAroM taka ke viSaya meM (samajhanA caahie|) 2024. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! desohI, No savvohI / [2024 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaJcoM kA avadhi dezAvadhi hotA hai yA sarvAvadhi hotA hai ? [2024 u.] gautama ! vaha dezAvadhi hotA hai, sarvAvadhi nahIM hotA hai ? 2025. maNUsANaM pucchA / goyamA ! desohI vi savvohI vi / [2025 pra.] bhagavan ! manuSyoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai yA sarvAvadhi hotA hai ? [2025 u.] gautama ! unakA avadhijJAna dezAvadhi bhI hotA hai, sarvAvadhi bhI hotA hai| 2026. vANamaMtara jotisiya-vemANiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 2022 ) / [2026] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA ( avadhi bhI) (sU. 2022 samAna) (dezAvadhi hotA hai / ) 1. (ka) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 773 se 775 taka 2. vahI, bhA. 5, pR. 810 se 812 taka [191 - - vivecana - dezAvadhi aura sarvAvadhi : svarUpa evaM vizleSaNa avadhijJAna tIna prakAra kA hotA hai| sarvajaghanya, madhyama aura sarvotkRSTa / inameM se sarvajaghanya aura madhyama avadhi ko dezAvadhi kahate haiM aura sarvotkRSTa ? ukta nArakoM ke Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [prajJApanAsUtra] avadhi ko paramAvadhi yA sarvAvadhi kahate haiN| sarvajaghanya avadhijJAna dravya kI apekSA taijasavargaNA aura bhASAvargaNA ke apAntarAlavartI dravyoM ko, kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, kAla kI apekSA avalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga atIta aura anAgata kAla ko jAnatA hai| yadyapi avadhijJAna rUpI padArthoM ko jAnatA hai, isalie kSetra aura kAla amUrta hone ke kAraNa unako sAkSAt grahaNa nahIM kara sakatA, kyoMki ve arUpI haiM, tathApi upacAra se kSetra aura kAla meM jo rUpI dravya hote haiM, unheM jAnatA hai tathA bhAva se ananta paryAyoM ko jAnatA hai| dravya ananta hote haiM, ataH kama-se-kama pratyeka dravya ke rUpa, rasa, gandha aura sparza rUpa cAra paryAyoM ko jAnatA hai| yaha huA sarvajaghanya avadhijJAna / isase Age punaH pradezoM kI vRddhi se, paryAyoM kI vRddhi se bar3hatA huA avadhijJAna madhyama kahalAtA hai| jaba taka sarvotkRSTa avadhijJAna na ho jAe, taba taka madhyama kA hI rUpa samajhanA caahie| sarvotkRSTa avadhijJAna dravya kI apekSA samasta rUpI dravyoM ko jAnatA hai, kSetra kI apekSA asaMkhyAta atIta aura anAgata utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM ko jAnatA hai tathA bhAva kI apekSA ananta paryAyoM ko jAnatA hai, kyoMki vaha pratyeka dravya kI saMkhyAta-asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA hai| chaThA-sAtavA~ avadhi-kSaya-vRddhi Adi dvAra 2027. NeraiyANaM bhaMte ! ohI kiM ANugAmie aNANugAmie baDDhamANae hAyamANae paDivAI apaDivAI avaTThie aNavaTThie? goyamA! ANugAmie, No aNANugAmie jo vaDDhamANae No hAyamANae No paDivAI, apaDivAdI avaTThie, No annvtttthie| [2027 pra.] bhagavan ! nArakoM kA avadhi (jJAna) kyA AnugAmika hotA hai, anAnugAmika hotA hai, varddhamAna hotA hai, hIyamAna hotA hai, pratipAtI hotA hai, apratipAtI hotA hai, avasthita hotA hai, athavA anavasthita hotA hai ? [2027 u.] gautama! vaha AnugAmika hai, kintu anAnugAmika, vardhamAna, hIyamAna, pratipAtI aura anavasthita nahIM hotA, apratipAtI aura avasthita hotA hai| 2028. evaM jAva thnniykumaaraannN| [2028] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) stanitakumAroM taka ke viSaya meM jAnanA caahie| 2029. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! ANugAmie vi jAva aNavaTThie vi| [2029 pra.] bhagavan! paMcendriyatiryaJcoM kA avadhi (jJAna) AnugAmika hotA hai ? ityAdi pUrvavat prazna hai| [2029 u.] gautama! vaha AnugAmika bhI hotA hai, yAvat anavasthita bhI hotA hai| 2030. evaM maNUsANa vi| __ [2030] isI prakAra manuSyoM ke avadhijJAna ke viSaya meM samajha lenA cAhie / 1. prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 776 se 777 taka Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tetIsavA~ avadhipada] [193 2031. vANamaMtara-jotisiya-vemANiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 2027 ) / [2031] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM (ke avadhijJAna) kI vaktavyatA (sU. 2027 meM ukta) nArakoM ke samAna jAnanI caahie| // paNNavaNAe bhagavatIe tettIsaimaM ohipayaM samattaM // vivecana - AnugAmika Adi padoM ke lakSaNa - (1) AnugAmika (anugAmI)-jo avadhijJAna apane utpattikSetra ko chor3akara dUsare sthAna para cale jAne para bhI avadhijJAnI ke sAtha vidyamAna rahatA hai, use AnugAmika kahate haiM, arthAt jisa sthAna para jisa jIva meM yaha avadhijJAna prakaTa hotA haiM, vaha jIva usa sthAna ke cAroM ora saMkhyAta-asaMkhyAta yojana taka dekhatA hai, isI prakAra usa jIva ke dUsare sthAna para cale jAne para bhI vaha utane kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vaha AnugAmika kahalAtA hai (2) anAnugAmika (ananugAmI) - jo sAtha na cale, kintu jisa sthAna para avadhijJAna utpanna huA, usI sthAna meM sthita hokara padArthoM ko jAne, utpattisthAna ko chor3a dene para na jAne, use anAnugAmika kahate haiN| tAtparya yaha hai ki apane hI sthAna para avasthita rahane vAlA avadhijJAna anAnugAmI kahalAtA hai| (3) vardhamAna - jo avadhijJAna utpatti ke samaya alpaviSaya vAlA ho aura pariNAmavizuddhi ke sAtha prazasta, prazastatara adhyavasAya ke kAraNa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA ko lie bar3he arthAt adhikAdhika viSaya vAlA ho jAtA hai, vaha 'vardhamAna' kahalAtA hai| (4) hIyamAna- jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhika viSaya vAlA hone para bhI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa kramazaH alpa, alpatara aura alpatama viSaya vAlA ho jAe, to use hIyamAna kahate hai| (5) pratipAtI-isakA artha patana honA, giranA yA samApta ho jAnA hai| jagamagAte dIpaka ke vAyu ke jhoke se ekAeka bujha jAne ke samAna jo avadhijJAna sahasA lupta ho jAtA hai use pratipAtI kahate hai| (6) apratipAtI-jisa avadhijJAna kA svabhAva patanazIla nahIM hai, use apratipAtI kahate haiN| kevalajJAna hone para bhI apratipAtI avadhijJAna nahIM jAtA, kyoMki vahA~ avadhijJAnAvaraNa kA udaya nahIM hotA, jisase jAe; apitu vaha kevalajJAna meM samAviSTa ho jAtA hai| kevalajJAna ke samakSa usakI sattA akiMcitkara hai| jaise ki sUrya ke samakSa dIpaka kA prakAza / yaha apratipAtI avadhijJAna bArahaveM guNasthAnavI jIvoM ke antima samaya meM hotA hai aura usake bAda terahavA~ guNasthAna prApta hone ke prathama samaya ke sAtha kevalajJAna utpanna ho jAtA hai / isa apratipAtI avadhijJAna ko paramAvadhijJAna bhI kahate haiN| hIyamAna aura pratipAtI meM antara yaha hai ki hIyamAna kA to pUrvApekSayA dhIre - dhIre hrAsa ho jAtA hai, jabaki pratipAtI dIpaka kI taraha eka hI kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| (7) avasthita - jo avadhijJAna janmAntara hone para bhI AtmA meM avasthita rahatA hai yA kevalajJAna kI utpatitparyaMnta ThaharatA hai, vaha avasthita avadhijJAna kahalAtA hai| (8) anavasthita - jala kI taraMga ke samAna jo avadhijJAna kabhI ghaTatA hai, kabhI bar3hatA hai, kabhI AvirbhUta ho jAtA hai aura kabhI tirohita ho jAtA hai, use anavasthita kahate haiN| ye donoM bheda prAyaH pratipAtI aura apratipAtI ke samAna lakSaNa vAle haiM, kintu nAmamAtra kA bheda hone se donoM ko apekSAkRta pRthak-pRthak batAyA hai|' 1. karmagrantha bhAga 1 (marudharakesarIvyAkhyA) bhA. 1, pR. 48 se 51 taka Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] [ prajJApanAsUtra ] niSkarSa - nArakoM tathA cAroM jAti ke devoM kA avadhijJAna AnugAmika, apratipAtI aura avasthita hotA hai| tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM kA avadhi pUrvokta ATha hI prakAra kA hotA hai|' // pajJApanA bhagavatI kA tetIsavA~ avadhipada samApta // 1. paNNavaNAsutaM bhA. 1 ( mUlapATha - TippaNa), pR. 418 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * cautIsaimaM pariyAraNApayaM cautIsavA~ paricAraNApada prAthamika prajJApanAsUtra kA yaha cautIsavA~ paricAraNApada hai| isake badale kisI-kisI prati meM pravicAraNA zabda milatA hai, jo tattvArthasUtra' ke pravIcAra zabda kA mUla hai / isalie paricAraNA athavA pravIcAra donoM zabda ekArthaka haiN| kaThopaniSada meM bhI paricAra zabda kA prayoga milatA hai| pravIcAra yA paricAraNA donoM zabdoM kA artha maithunasevana, indriyoM kA kAmabhoga, kAmakrIDA, rati, viSayabhoga Adi kiyA gayA hai| bhAratIya sAdhakoM ne vizeSataH jainatIrthakaroM ne devoM ko manuSya jitanA mahattva nahIM diyA hai| deva manuSyoM se bhogavilAsa meM, vaiSayika sukhoM meM Age baDhe hue avazya haiM tathA manamAnA rUpa banAne meM dakSa haiM, kintu manuSya janma ko sabase bar3hakara mAnA hai, kyoMki viSayoM evaM kaSAyoM se mukti manuSyajanma meM hI, manuSyayoni meM hI sambhava hai| mANusaM khu dullahaM kaha kara bhagavAn mahAvIra ne isakI durlabhatA kA pratipAdana yatra-tatra kiyA hai| yahI kAraNa hai ki manuSyajIvana kI mahattA batAne ke lie devajIvana meM viSayabhogoM kI tIvratA kA spaSTataH pratipAdana kiyA gayA hai| devajIvana meM uccakoTi ke devoM ko chor3akara anya deva indriya-viSayabhogoM kA tyAga kara hI nahIM skte| uccakoTi ke vaimAnika deva bhale hI paricArarahita aura devIrahita hoM, kintu ve brahmacArI nahIM kahalA sakate, kyoMki unameM cAritra ke pariNAma nahIM hote| jabaki manuSyajIvana meM mahAvratIsarvaviratisAdhaka banakara manuSya pUrNa brahmacArI athavA aNuvratI bana kara maryAdita brahmacArI ho sakatA hai| isa pada meM devoM kI paricAraNA kA vividha pahaluoM se pratipAdana hai| yadyapi prArambha meM AhArasambandhI vaktavyatA hone se sahasA yaha pratIta hotA hai ki AhArasambandhI yaha vaktavyatA AhArapada meM denI cAhae thI, parantu gaharAI se samIkSaNa karane para yaha pratIta hotA hai ki AhArasambandhI vaktavyatA yahA~ sakAraNa hai| isakA kAraNa yaha hai ki paricAraNA yA maithunasevana kA mUla AdhAra zarIra hai, zarIra se sambandhita sparza, rUpa, zabda, mana, aMgopAMga, indriyA~, zArIrika lAvaNya, sauSThava, cApalya varNa Adi haiN| isIlie zAstrakAra ne sarvaprathamazarIra nirmANa kI prakriyA se isa pada kA prArambha kiyA hai| cauvIsa daNDakavartI jIva utpatti ke prathama samaya meM AhAra lene lagatA hai| tadanantara usake zarIra kI niSpatti hotI hai| cAro ora se pudgaloM kA grahaNa hokara zarIra, indriyAdi ke rUpa meM pariNamana hotA hai / indriyA~ jaba AhAra se puSTa hotI haiM to uddIpta hone - tattvArthasUtra 418, 9 1. 'kAyapravIcArA A aizAnAt, zeSA sparzarUpazabdamana:pravIcArA dvyordyoH|' prviicaaro-maithunopsevnm| -sarvArthasiddhi 4 / 7 2. paNNAvaNAsuttaM (prastAvanA) bhA. 2, pR. 145 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] [ prajJApanAsUtra ] para jIva paricAraNA karatA hai, phira vikriyA karatA hai| devoM meM pahale vikriyA hai phira paricAraNA hai / ekendriyoM tathA vikalendriyoM meM paricAraNA hai, vikriyA nahIM hotI hai| paricAraNA meM zabdAdi sabhI viSayoM kA upabhoga hone lagatA hai| * * // meM AhAra kI carcA ke pazcAt Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita AhAra kA ullekha kiyA hai| prastuta Abhoganirvartita kA artha vRttikAra ne kiyA hai 'manaH praNidhAnapUrvakamAhAraM gRhanti' arthAt manoyogapUrvaka jo AhAra grahaNa kiyA jaae| anAbhoganirvartita AhAra kA artha hai - isake viparIta jo AhAra manoyogapUrvaka na kiyA gayA ho| jaise ekendriyoM ke manodravyalabdhi paTu nahIM hai, isalie unake paTutara Abhoga (manoyoga ) nahIM hotaa| parantu yahA~ rasanendriya vAle prANI ke mukha hone se use khAne kI icchA hotI hai isalie ekendriya meM anAbhoganirvartita AhAra mAnA gayA hai| ekendriya ke sivAya sabhI jIva Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita donoM prakAra kA AhAra lete hai| isake pazcAt grahaNa kiye hue AhAryapudgaloM ko kauna jIva jAnatA dekhatA hai, kauna nahIM ? isakI carcA hai| AhArazuddhau satvazuddhiH isa sUkti ke anusAra AhAra kA adhyavasAya ke sAtha sambandha hone se yahA~ AhAra ke bAda adhyavasAya sthAnoM kI carcA kI gaI hai| cauvIsa daNDakoM meM prazasta aura aprazasta adhyavasAyasthAna asaMkhyAta prakAra ke hote haiN| paricAraNA ke sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha kA nikaTa sambandha hai / yahI kAraNa hai ki SaTkhaNDAgama meM karma ke sthitibandha aura anuAbhAgabandha ke adhyavasAyasthAnoM kI vistRta carcA hai| isake pazcAt cauvIsa daNDakoM meM samyaktvAbhigAmI, mithyAtvAbhigAmI aura samyagmithyAtvAbhigAmI kI carcA hai| paricAraNA ke sandarbha meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai, isase pratIta hotA hai ki samyaktvI aura mithyAtvI kA paricAraNA ke pariNAmoM para pRthak-pRthak asara par3atA hai| samyaktvI dvArA kI gaI paricAraNA aura mithyAtvI dvArA kI gaI paricAraNA ke bhAvoM meM rAta-dina kA antara hogA, tadanusAra karmabandha meM bhI antara paDegA / yahA~ taka paricAraNA kI pRSThabhUmi ke rUpa meM pAMca dvAra zAstrakAra ne pratipAdita kiye hai (1) anantarAhAradvAra, (2) AhArAbhogadvAra, (3) pudgalajJAnadvAra, (4) adhyavasAnadvAra aura (5) smyktvaabhigmdvaar| 1. (ka) paNNavaNAsutaM bhA. 2 ( prastAvanA - pariziSTa ) pR. 145 (kha) prajJapanA. malayavRtti, patra 545 (ga) paNNavaNAsutaM bhA. 2 ( mU. pA. Ti.) pR. 146 2. (ka) paNNavaNAsutaM bhA. 2 ( prastAvanA) pR. 146 - 147 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mU.pA.Ti.) pR. 146 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prAthamika] [197 * isake pazcAt chaThA paricAraNAdvAra prArambha hotA hai| paricAraNA ko zAstrakAra ne cAra pahaluoM se pratipAdita kiyA hai-(1) devoM ke sambandha meM paricAraNA kI dRSTi se nimnalikhita tIna vikalpa sambhava haiM, cauthA vikalpa sambhava nahIM hai| (1) sadevIka saparicAra deva (2) adevIka saparicAra deva, (3) adevIka aparicAra dev| koI bhI deva sadevIka ho, sAtha hI aparicAra bhI ho, aisA sambhava nhiiN| ata: uparyukta tIna sambhAvita vikalpoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-(1) bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharmaIzAna vaimAnika meM deviyA~ hotI haiM / isalie inameM kAyikaparicAraNA (deva-deviyA~ kA maithunasevana) hotI hai| (2) sanatkumArakalpa se acyutakalpa ke vaimAnika devoM meM akele deva hI hote haiM, deviyA~ nahIM hotIM, isake lie dvitIya vikalpa hai-una vimAnoM meM deviyA~ nahIM hotI, phira bhI paricAraNA hotI hai| (3) kintu nau graiveyaka aura anuttaravimAnoM meM devI bhI nahIM hotI aura vahA~ ke devoM dvArA paricAAraNA bhI nahIM hotii| yaha tIsarA vikalpa hai| jisa devaloka meM devI nahIM hotI, vahA~ paricAraNA kaise hotI hai ? isakA samAdhAna karate hue zAstrakAra kahate haiM-(1) sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM sparza-paricAraNA, (2) brahmaloka aura lAntakakalpa meM rUpaparicAraNA, (3) mahAzukra aura sahasrArakalpa meM zabda-paricAraNA, (4) Anata-prANata tathA AraNa-acyutakalpa meM mana:paricAraNA hotI hai| kAyaparicAraNA taba hotI hai, jaba devoM meM svataH icchA-mana kI utpatti arthAt kAyaparicAraNA kI icchA hotI hai aura taba deviyA~-apsarAe~ manorama manojJa rUpa tathA uttaravaikriya zarIra dhAraNa karake upasthita hotI haiN| devoM kI kAyika paricAraNA manuSya ke kAyika maithunasevana ke samAna deviyoM ke sAtha hotI hai| zAstrakAra ne Age yaha bhI batAyA hai ki devoM meM zukra pudgala hote hai, ve una deviyoM meM saMkramaNa karake paMcendriyarUpa meM pariNata hote haiM tathA apsarA ke rUpa lAvaNyavarddhaka bhI hote haiM / yahA~ eka vizeSa vastu dhyAna dene yogya hai ki deva ke usa zukra se apsarA meM garbhAdhAna nahIM hotA, kyoMki devoM ke vaikriyazarIra hotA hai| unakI utpatti garbha se nahIM, kintu aupapAtika hai| jahA~ sparza, rUpa evaM zabda se paricAraNA hotI hai, una devalokoM meM deviyAM nahIM hotiiN| kintu devoM ko jaba sparzAdi-paricAraNA kI icchA hotI hai, taba apsarAe~ (deviyA~) vikriyA karake svayaM upasthita hotI haiM / ve deviyA~ sahasrArakalpa taka jAtI haiM, yaha khAsataura se dhyAna dene yogya hai| phira ve deva kramazaH (yathAyogya) sparzAdi se hI santuSTi-tRpti anubhava karate haiM / yahI unakI paricAraNA hai| sparzAdi se paricAraNA karane vAle devoM ke bhI zukra-virsajana hotA hai| * vRttikAra ne isa viSaya meM spaSTIkaraNa kiyA hai ki deva-devI kA kAyika samparka na hone para bhI divya-prabhAva ke kAraNa devI me zukra-saMkramaNa hotA hai aura usakA pariNamana bhI una deviyoM ke rUpa-lAvaNya meM vRddhi karane meM hotA hai| 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 549 (kha) vahI, kevalamete vaikriyazarIrAntargatA iti na grbhaadhaanhetvH| -patra 550-551 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] [prajJApanAsUtra] * Anata, prANata, AraNa aura acyutakalpa meM kevala mana-(mana se) paricAraNA hotI hai| ataH una-una devoM kI paricAraNA kI icchA hone para deviyA~ vahA~ upasthita nahIM hotI, kintu ve upane sthAna meM raha kara hI manorama zrRMgAra karatI haiM, manohara rUpa banAtI haiM aura ve deva apane sthAna para rahate hue hI mana:santuSTi prApta kara lete haiM, sAtha hI apane sthAna meM rahI huI ve deviyA~ hai bhI divya-prabhAva se adhikAdhika rUpa-lAvaNvatI bana jAtI haiN| prastuta pada ke antima saptama dvAra meM pUrvokta sabhI paricAraNAoM kI dRSTi se devoM ke alpabahutva kI vicAraNA kI gaI hai| usameM uttarottara vRddhiMgata krama isa prakAra hai, - (1) sabase kama aparicAraka deva haiM, (2) unase saMkhyAtaguNe adhika mana se paricAraNA karane vAle deva hai, (3) unase asaMkhyAtaguNA zabda-paricAraka deva haiM, (4) unakI apekSA rUpa-paricAraka deva asaMkhyAtaguNA haiM, (5) unase asaMkhyAtaguNA sparza-paricAraka deva haiM aura (6) ina sabase kAyaparicAraka deva asaMkhyAtaguNe haiN| usameM uttarottara vRddhi kA viparItakrama paricAraNA meM uttarottara sukhavRddhi kI dRSTi se prastuta kiyA gayA hai| udAharaNArtha-sabase kama sukha kAyaparicAraNA meM hai aura phira uttarottara sukhavRddhi sparza-rUpa-zabda aura mana se paricAraNA meM hai| sabase adhika sukha aparicAraNA vAle devoM meM hai| vRttikAra ne yaha rahasyodghATana kiyA hai| 1.(ka) pudgala-saMkramo divyprbhaavaadvseyH|-prjnyaapnaa. malayavRtti, patra551 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, (ga) paNNavaNAsuttaM bhA. 2 (prastAvanA-pariziSTa) pR. 148 2. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2 (prastAvanA-pariziSTa) pR.14 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 871 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsaimaM pariyAraNApayaM cautIsavA~ paricAraNApada cautIsaveM pada kA arthAdhikAra-prarUpaNa 2032. aNaMtarAgayaAhAre 1 AhArAbhogaNAi ya 2 / poggalA neva jANaMti 3 ajjhavasANA ya AhiyA 4 // 223 // sammattassa abhigame 5 tatto pariyAraNA ya boddhavvA 6 / kAe phAse rU ve sadde ya maNe ya appabahuM 7 // 224 // [2032 arthAdhikAra prarUpaka-gAthArtha] (1) anantarAgata AhAra, (2) AhArabhogatA Adi, (3) pudgaloM ko nahIM jAnate, (4) abhyavasAna. (5) samyaktva kA abhigama, (6) kAya, sparza, rUpa, zabda aura mana se sambandhita paricAraNA aura (7) anta meM kAra Adi se paricAraNA karane vAloM kA alpabahutva, (isa prakAra cautIsaveM pada kA arthAdhikAra) samajhanA caahie||223-224 // vivecana-cautIsaveM pada meM pratipAdya viSaya - prastuta pada meM do saMgrahaNI gAthAoM dvArA nimnokta viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai-(1) sarvaprathama nAraka Adi anantarAgata-AhAraka haiM, isa viSaya kI prarUpaNA hai, (2) tatpazcAt unakA AhAra Abhogajanita hotA hai yA anAbhogajanita?, ityAdi kathana hai| (3) nArakAdi jIva AhArarUpa meM gRhIta pudgaloM ko jAnate-dekhate haiM yA nahIM? isa viSaya meM pratipAdana hai| (4) phira nArakAdi ke adhyavasAya ke viSaya meM kathana hai| (5) tatpazcAt nArakAdi ke samyaktva prApti kA kathana hai| (6) zabdAdiviSayopabhoga kI vaktavyatA, tathA kAya, sparza rUpa, zabda aura mana sambandhI paricAraNA kA nirUpaNa hai| (7) anta meM, kAya Adi se paricAraNA karane vAloM ke alpabahutva kI vaktavyatA hai|' prathama anantarAhAradvAra 2033. NeraiyA NaM bhaMte! aNaMtarAhAra tao nivvattaNayA tato pariyAiyaNayA tato pariNAmaNayA tato pariyAraNayA tato pacchA viuvvaNayA ? haMtA goyamA! NeraiyA NaM aNaMtarAhAra tao nivvattaNayA tato pariyAdiyaNatA tao pariNAmaNayA tao pariyAraNayA tao pacchA viuvvnnyaa| [2033 pra.] bhagavan ! kyA nAraka anantarAhAraka hote haiM ? usake pazcAt (unake zarIra kI) niSpatti hotI hai? phira paryAdAnatA, tadanantara pariNAmanA hotI hai ? tatpazcat paricAraNA karate haiM ? aura taba vikurvaNA karate haiM ? [2033 u.] hA~, gautama ? nairayika anantarAhAraka hote haiM, phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai, tatpazcAt paryAdAnatA aura pariNAmanA hotI hai, tatpazcAt ve paricAraNA karate haiM aura taba ve vikurvaNA karate haiN| 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 817 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [prajJApanAsUtra] 2034. [1] asurakumArA NaM bhaMte! aNaMtarAhArA tao NivvattaNayA tao pariyAiyaNayA tao pariNAmaNayA tao viuvvaNayA tao pacchA pariyAraNayA? goyamA! asurakumArA aNaMtarAhAra tao NivvattaNayA jAva tao pacchA priyaarnnyaa| [2034-1 pra.] bhagavan! kyA asurakumAra bhI anantarAhAraka hote haiM? phira unake zarIra kI niSpatti hotI haiM ? phira ve kramazaH paryAdAna, pariNAmanA karate haiM ? aura tatpazcat vikurvaNA aura phira paricAraNA karate haiM? / [2034-1 u.] hA~, gautama! asurakumAra anantarAhArI hote haiM, phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai yAvat phira ve paricAraNA karate haiN| [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [2034-2] isI prakAra kI vaktavyatA stanitakumAraparyanta kahanI caahie| 2035. puDhavikkAiyA NaM bhaMte! aNaMtarAhAra tao NivvattaNayA tao pariyAiyaNayA tao pariNAmaNayA ya tao pariyAraNayA tato viuvvaNayA ? haMtA goyamA! taM ceva jAva pariyAraNayA, No ceva NaM viuvvnnyaa| [2035 pra.] bhagavan ! kyA pRthvIkAyika anantarAhAraka hote haiM? phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai ? tatpazcAt paryAdAnatA, pariNAmanA, phira paricAraNA aura taba kyA vikurvaNA hotI hai? . [2035 u.] hA~, gautama! pRthvIkAyika kI vaktavyatA yAvat paricAraNAparyanta pUrvavat kahanI cAhie kintu ve vikurNavA nahIM krte| 2036. evaM jAva curiNdiyaa| NavaraM vAukkAiyA paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA NeraiyA (su. 2033) / [2036] isI prakAra caturindriyaparyanta kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki vAyukAyika jIva, paMcendriyatiryaJca aura manuSyoM ke viSaya meM (sU. 2033 meM ukta) nairayikoM ke kathana ke samAna jAnanA caahie| 2037. vANamaMtara-jotisiya-vemANiyA jahA asurakumArA (su. 2034) / [2037] vANavyantara jyotiSka aura vaimAnikoM kI vaktavyatA asurakumAroM kI vaktavyatA ke samAna jAnanI caahie| vivecana-anantarAhAra se vikurvaNA taka ke krama kI carcA-nAraka Adi caubIsa daNDakavartI jIvoM ke viSaya meM prathama dvAra meM anantarAhAra, niSpatti, paryAdAnatA, pariNAmanA, paricAraNA aura vikurvaNA ke krama kI carcA kI gaI hai| anantarAhAraka Adi kA vizeSa artha-anantarAhAraka-utpatti kSetra meM Ane ke samaya hI AhAra karane vaale| nirvartanA-zarIra kI niSpatti, paryAdAnatA-AhArya pudgaloM kA grahaNa krnaa| pariNAmanA-gRhIta pudgaloM 1. paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 419 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cautIsavA~ paricAraNApada] [201 ko zarIra, indriya Adi ke rUpa meM pariNata krnaa| paricAraNA-yathAyogya zabdAdi viSayoM kA upabhoga krnaa| vikurvaNA-vaikriyalabdhi ke sAmarthya se vikriyA krnaa| prazna kA Azaya yaha hai ki nAraka Adi anantarAhAraka hote haiM ? arthAt - kyA utpattikSetra meM pahu~cate hI samaya ke vyavadhAna ke binA hI ve AhAra karate haiM ? tatpazcAt kyA unake zarIra kI nirvartanA-niSpatti (racanA) hotI hai ? zarIraniSpatti ke pazcAt kyA aMga-pratyaMgoM dvArA lomAhAra Adi se pudgaloM kA paryAdAna-grahaNa hotA hai ? phira una gRhIta pudgaloM kA zarIra, indriya Adi ke rUpa meM pariNamana hotA hai ? pariNamana ke bAda indriyAM puSTa hone para kyA ve paricAraNA karate haiM ? arthAt-yathAyogya zabdAdi viSayoM kA upabhoga hotA hai ? aura phira kyA ve apanI vaikriyalabdhi ke sAmarthya se vikriyA karate haiM ? uttara kA sArAMza-bhagavAn dvArA isa kramabaddha prakriyA kA hA~ meM uttara diyA gayA hai| kintu vAyukAyika ko choDakara zeSa ekendriyoM evaM vikalendriyoM meM vikurvaNA nahIM hotI, kyoMki ye vaikriyalabdhi prApta nahIM kara skte| dUsarI vizeSa bAta yaha hai ki bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM, ina cAroM prakAra ke devoM meM vikurvaNA pahale hotI hai, paricAraNA bAda meM jabaki nArakoM Adi zeSa jIvoM meM paricAraNA ke pazcAt vikurvaNA kA krama hai| devagaNoM kA svabhAva hI aisA hai ki viziSTa zabdAdi ke upabhoga kI abhilASA hone para pahale ve abhISTa vaikriya rUpa banAte haiM, tatpazcAt zabdAdi kA upabhoga karate haiM, kintu nairayika Adi jIva zabdAdi-upabhoga prApta hone para harSAtireka se viziSTatama zabdAdi ke upabhoga kI abhilASA ke kAraNa vikriyA karate haiN| isa kAraNa devoM kI vaktavyatA meM pahale vikriyA aura bAda meM paricAraNA kA kathana kiyA gayA hai| dvitIya AhArAbhogatAdvAra 2038. NeraiyANaM bhaMte ! AhAre kiM AbhogaNivvattie aNAbhogaNivvattie ? goyamA! AbhogaNivvattie vi aNAbhogaNivvattie vi| [2038 pra.] bhagavan ! nairayikoM kA AhAra Abhoga-nirvartita hotA hai yA anAbhoganirvartita ? [2038 u.] gautama! unakA AhAra Abhoga-nirvartita bhI hotA hai aura anAbhAganirvartita bhI hotA hai| 2039. evaM asurakumArANaM jAva vemaanniyaannN| NavaraM egiMdiyANaM No AbhogaNivvattie, annaabhognnivvttie| [2039] isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat vaimAnikoM taka (kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki ekendriya jIvoM kA AhAra Abhoganirvartita nahIM hotA, kintu anAbhoganirvartita hotA hai| vivecana-Abhoganirvartita aura anAbhoganivartita kA svarUpa-yadyapi AhArapada (28 vA~ pada) meM ina donoM prakAra ke AhAroM kI carcA kI gaI hai| vRttikAra AcArya malayagiri ne mana:praNidhAnapUrvaka grahaNa kiye jAne 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 821 (kha) prajJApanA . malayavRtti, patra 544 2. vahI, malayavRtti, patra 544 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [prajJApanAsUtra] vAle AhAra ko Abhoganirvartita kahA hai| isalie nAraka Adi jaba manoyogapUrvaka AhAra grahaNa karate hoM, taba vaha Abhoganivartita hotA hai, aura jaba ve manoyoga ke binA hI AhAra grahaNa karate haiM, taba anAbhoganirvartita AhAra yAnI lomAhAra karate haiM / ekendriya jIvoM meM atyanta alpa aura apaTu manodravyalabdhi hotI hai, isalie paTutama manoyoga na hone ke kAraNa unake Abhoganirvartita AhAra nahIM hotaa| tRtIya pudgalajJAnadvAra ___ 2040. NeraiyA NaM bhaMte ! je poggale AhArattAe gehaMti te kiM jANaMti pAsaMti AhAreMti ? uyAhu Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti ? goyamA ! Na jANaMti Na pAsaMti, aahaareNti| [2040 pra.] bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve unheM jAnate haiM, dekhate haiM aura unakA AhAra karate haiM, athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate haiM kiMtu AhAra karate haiM ? [2040 u.] gautama ! ve na to jAnate haiM aura na dekhate haiM, kintu unakA AhAra karate haiN| 2041. evaM jAva teiNdiyaa| [2041] isI prakAra (asurakumArAdi se lekara) trIndriya taka (kahanA caahie|) 2042. cauriMdiyANaM pucchaa| goyamA ! atthegaiyA Na jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti aahaareNti| [2042 pra.] caturindriyajIva kyA AhAra ke rUpa meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM ko jAnate-dekhate haiM aura AhAra karate haiM ? ityAdi pUrvavat prazna hai| [2042 u.] gautama ! kaI caturindriya AhAryamANa pudgaloM ko nahIM jAnate, kintu dekhate haiM aura AhAra karate haiM, kaI caturindriya na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiN| 2043. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA ! atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti 1 atthegaiyA jANaMti Na pAsaMti AhAreMti 2 atthegaiyA Na jANaMti pAsaMti AhAreMti 3 atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti 4 / __[2043 pra.] paMcendriyatiryaMcoM ke viSaya meM (AhAra sambandhI) pUrvavat prazna hai| [2043 u.] gautama ! katipaya paMcendriyatiryaJca (AhAryamANa pudgaloM ko) jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM 1, katipaya jAnate haiM, dekhate nahIM aura AhAra karate haiM, 2, katipaya jAnate nahIM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM 3, kaI paMcendriyatiryaJca na to jAnate haiM aura na hI dekhate haiM, kintu AhAra karate haiM 4 / 2044. evaM maNUsANa vi| 1. prajJApanA. (prameyanbodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 831-832 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cautIsavA~ paricAraNApada] [203 [2044] isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM (jAnanA caahie|) 2045. vANamaMtara-jotisiyA jahA NeraiyA (su. 2040) / [2045] vANavyantaroM aura jyotiSkoM kA kathana nairayikoM ke samAna (samajhanA caahie|) 2046. vemANiyANaM pucchaa| goyamA ! atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti 1 atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti 2 / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccati atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na . pAsaMti AhAreMti? goyamA! vemANiyA davihA paNNattA.taM jahA-mAimicchaddiviuvavaNNagAya amAisammabiTiuvavaNNagA ya, evaM jahA iMdiyauddesae paDhame bhaNiyaM (su. 998) tahA bhANiyavvaM jAva se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccti0| [2046 pra.] bhagavan ! vaimAnika deva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve unako jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM? athavA ve na jAnate haiM, na dekhate haiM aura AhAra karate haiM ? __ [2046 u.] gautama ! (1) kaI vaimAnika jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura (2) kaI na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki (1) kaI vaimAnika (AhAryamANa pudgaloM ko) jAnatedekhate haiM aura AhAra karate haiM aura (2) kaI vaimAnika unheM na to jAnate haiM, na dekhate haiM kintu AhAra karate haiM? [u.] gautama ! vaimAnika deva do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-mAyomithyAdRSTi-upapannaka aura amaayiismygdRssttiuppnnk| isa prakAra jaise (sU. 998 meM ukta) prathama indriya - uddezaka meM kahA hai, vaise hI yahA~ saba-'isa kAraNa se hai gautama ! aisA kahA gayA hai', yahA~ taka kahanA caahie| vivecana-caubIsadaNDakavartI jIvoM dvArA AhAryamANa pudgaloM ke jAnane-dekhane para - yahA~ vicAra kiyA gayA hai| nIce eka tAlikA dI jA rahI hai, jisase AsAnI se jAnA jA sake1. nairayika jAnate haiM, dekha ra karate haiM nahIM jAnate, na dekhate AhAra karate haiM bhavanavAsI vANavyantara jyotiSka ekendriya, dvIndriya, trIndriya 2. caturindriya jIva (1) kaI jAnate, dekhate, AhAra karate haiN| (2) kaI jAnate haiM, dekhate nahIM, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [prajJApanAsUtra] AhAra karate haiN| 3. paMcendriyatiryaJca, manuSya (1) kaI jAnate, dekhate va AhAra (3) kaI jAnate nahIM, dekhate haiN| karate haiN| aura AhAra karate haiN| (2) kaI jAnate haiM, dekhate nahIM, (4) na dekhate, na jAnate aura AhAra karate haiN| AhAra karate haiN| 4. vaimAnika deva (1) kaI jAnate, dekhate aura (2) kaI nahIM jAnate, nahIM AhAra karate haiN| dekhate, AhAra karate haiN| spaSTIkaraNa - nairayika aura bhavanavAsIdeva evaM ekendriya Adi jIva jina pudgaloM kA AhAra karate haiM, unheM nahIM jAnate, kyoMki unakA lomAhAra hone se atyanta sUkSmatA ke kAraNa unake jJAna kA viSaya nahIM hotaa| ve dekhate bhI nhiiN| kyoMki vaha darzana kA viSaya nahIM hotaa| ajJAnI hone ke kAraNa dvIndriya samyagjJAna se rahita hote haiM, ataeva una pudgaloM ko bhI ve nahIM jAnate-dekhate / unakA mati-ajJAna bhI itanA aspaSTa hotA hai ki svayaM jo prakSepAhAra ve grahaNa karate haiM, use bhI nahIM jaante| cakSurindriya kA abhAva hone se ve una pudgaloM ko dekha bhI nahIM skte| ___caturindriya ke do bhaMga-koI caturindriya AhAryamANa pudgaloM ko jAnate nahIM, kintu dekhate haiM, kyoMki unake cakSurindriya hotI hai aura AhAra karate haiN| kinhIM caturindriya ke A~kha hote hue bhI andhakAra ke kAraNa unake cakSu kAma nahIM karate, ata: ve dekha nahIM pAte, kintu AhAra karate haiN| paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM meM AhArya pudgaloM ko jAnane-dekhane ke sambandha meM cAra bhaMga pAe jAte haiN| prakSepAhAra kI dRSTi se cAra bhaMga - (1) koI jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiN| paMcendriyatiryaJca aura manuSya prakSepAhArI hote haiM, isalie inameM jo samyagjJAnI hote haiM, ve vastusvarUpa ke jJAtA hone ke kAraNa prakSepAhAra ko jAnate haiM tathA cakSurindriya hone se dekhate bhI haiM aura AhAra karate haiM / yaha prathama bhaMga huaa| (2) koI jAnate nahIM haiM, dekhate nahIM aura AhAra karate haiM / samyagjJAnI hone se koI-koI jAnate to haiM, kintu andhakAra Adi ke kAraNa netra ke kAma na karane se dekha nahIM pAte / yaha dvitIya bhaMga huaa| (3) koI jAnate nahIM haiM, kintu dekhate haiM aura AhAra karate haiN| koI-koI mithyAjJAnI hone se jAnate nahIM haiM, kyoMki unameM samyagjJAna nahIM hotA, kintu ve cakSurindriya ke upayoga se dekhate haiN| yaha tRtIya bhaMga huaa| (4) koI jAnate bhI nahIM, dekhate bhI nahIM, kintu AhAra karate haiM / koI mithyAjJAnI hone se jAnate nahIM tathA andhakAra ke kAraNa netroM kA vyAghAta ho jAne ke kAraNa dekhate bhI nahIM para Ahara karate haiM / yaha caturtha bhaMga huaa| lomAhAra kI apekSA se cAra bhaMga - (1) koI-koI tiryaJcapaMcendriya evaM manuSya viziSTa avadhijJAna ke kAraNa lomAhAra ko bhI jAnate haiM aura viziSTa kSayopazama hone se indriyapaTutA ati vizuddha hone ke kAraNa dekhate bhI 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 420 2. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 545 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 833-834 3. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 835 se 839 (kha) prajJApanA. malayagirivRtti, patra 545 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cautIsavA~ paricAraNApada] [205 haiM aura AhAra karate haiN| (2) koI koI jAnate to haiM, kintu indriyapATava kA abhAva hone se dekhate nahIM haiN| (3) koI jAnate nahIM, kintu indriyapATava hone ke kAraNa dekhate haiN| (4) koI mithyAjJAnI hone se avadhijJAna ke abhAva meM jAnate nahIM aura inidrayapATava kA abhAva hone se dekhate bhI nahIM para AhAra karate haiN| vaimAnikoM meM do bhaMga- (1) koI jAnate nahIM, dekhate nahIM, kintu AhAra karate haiM / jo mAyI-mithyAdRSTiupapannaka hote haiM, ve nau graiveyaka devoM taka pAye jAte haiM, ve avadhijJAna se manomaya AhAra ke yogya pudgaloM ko jAnate nahIM haiM, kyoMki unakA vibhaMgajJAna una pudgaloM ko jAnane meM samartha nahIM hotA aura indriyapaTutA ke abhAva ke kAraNa cakSurindriya se ve dekha bhI nahIM paate| (2) jo vaimAnika deva amAyI-samyagdRSTi-upapannaka hote haiM, ve bhI do prakAra ke hote haiM-anantaropapannaka aura prmproppnnk| inheM kramazaH prathamasamayotpanna aura aprathamasamayotpanna bhI kaha sakate haiN| anantaropapannaka nahIM jAnate aura nahIM dekhate haiM, kyoMki prathama samaya meM utpanna hone ke kAraNa unake avadhijJAna kA tathA cakSurindriya kA upayoga nahIM hotaa| paramparopapannakoM meM bhI jo aparyApta hote haiM, ve nahIM jAnate aura na hI dekhate haiM, kyoMki paryAptiyoM kI apUrNatA ke kAraNa unake avadhijJAnAdi kA upayoga nahIM laga sktaa| paryAptakoM meM bhI jo anupayogavAn hote haiM, ve nahIM jAnate, na hI dekhate haiM / jo upayoga lagAte haiM, ve hI vaimAnika AhAra ke yogya pudgaloM ko jAnate-dekhate haiM aura AhAra karate haiN| pAMca anuttaravimAnavAsI deva amAyI-samyagdRSTiupapannaka hI hote haiM aura unake krodhAdi kaSAya bahuta hI mandatara hote haiM, yA ve upazAntakaSAyI hote haiM, isalie amAyI bhI hote haiN| caturtha adhyavasAyadvAra 2047. NeraiyANaM bhaMte! kevatiyA ajjhavasANA paNNattA? . goyamA! asaMkhejjA ajjhavasANA pnnnnttaa| te NaM bhaMte! kiM pasatthA appasatthA? goyamA! pasatthA vi appasatthA vi| [2047 pra.] bhagavan ! nArakoM ke kitane adhyavasAna (adhyavasAya) kahe gae haiM ? [2047 u.] gautama! unake asaMkhyeya adhyavasAna kahe haiN| [pra.] bhagavAn ! (nArakoM ke) ve adhyavasAna prazasta hote haiM yA aprazasta hote haiM ? [u.] gautama! ve prazasta bhI hote haiM, aprazasta bhI hote haiN| 2048. evaM jAva vemaanniyaannN| [2048] isI prakAra vaimAnikoM taka kathana jAnanA cAhie? vivecana - adhyavasAyadvAra ke sambandha meM yatkiMcit - caubIsa daNDakavartI jIvoM ke adhyavasAya 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 446 (kha) prajJApanA . (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 851 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] [ prajJApanAsUtra ] . asaMkhyAta batAe haiN| ve adhyavasAya prazasta, aprazasta donoM prakAra ke asaMkhyAta hote rahate haiN| pratyeka samaya meM pRthak-pRthak saMkhyAtIta adhyavasAya lagAtAra hote haiN| paMcama samyaktvAbhigamadvAra 2049. raiyA NaM bhaMte ! kiM sammattAbhigamI micchattAbhigamI sammAmicchattAbhigamI ? goyamA ! sammattAbhigamI vi micchattAbhigamI vi sammAmicchattAbhigamI vi| [2049 pra.] bhagavan ! nAraka samyaktvAbhigamI hote haiM, athavA mithyAtvAbhigamI hote haiM, yA samyagmithyAtvAbhigamI bhI hote haiM / [2049 u.] gautama ! ve samyaktvAbhigamI bhI haiM, mithyAtvAbhigamI bhI haiM aura samyagmithyAtvAbhigamI bhI hote ' haiN| 2050. evaM jAva vemANiyA / NavaraM egiMdiya - vigaliMdiyA No sammattAbhigamI, micchattAbhigamI, No sammAmicchattAbhigamI / [2050 ] isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki ekendriya aura vikalendriya kevala mithyAtvAbhigamI hote haiM, ve na to samyaktvAbhigamI hote haiM aura na hI samyagmithyAtvAbhigamI hote haiN| vivecana - paMcamadvAra kA Azaya - - - prastuta dvAra meM nAraka Adi caubIsa daNDakoM ke viSaya meM samyaktvAbhigamo ( arthAt samyagdarzana kI prApti vAle), mithyAtvAbhigamI ( arthAt mithyAdRSTi kI prApti vAle) athavA samyagmithyAtvAbhigamI (arthAt mizradRSTi vAle) haiM, ye prazna haiM / - ekendriya mithyAbhigamI hI kyoM ? - ekendriya jIva samyagdRSTi nahIM hote, isalie ve kevala midhyAdRSTi hI hote haiN| kisI-kisI vikalendriya meM sAsvAdana samyaktva pAyA jAtA haiM, tathApi alpakAlika hone ke yahA~ usakI vivakSA nahIM kI gaI hai, kyoMki ve mithyAtva kI ora hI abhimukha hote haiN| chaThA paricAraNAdvAra 2051. devA NaM bhaMte! kiM sadevIyA sapariyArA sadevIyA apariyArA adevIyA sapariyArA adevIyA apariyArA ? goyamA! atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA 1 atthegaiyA devA adevIyA sapariyArA 2 atthegaiyA devA adevIyA apariyArA 3 No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA / 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 446 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 841 2. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 842 (kha) prajJApanA. malayavRtti patra 546 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ cautIsavA~ paricAraNApada ] [207 sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA taM caiva jAva No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA ? goyamA ! bhavaNavati - vANamaMtara - jotisa - sohammIsANesu kappesu devA sadevIyA sapariyArA, saNaMkumAramAhiMda-baMbhaloga-laMtaga- mahAsukka - sahassAra - ANaya-pANaya- AraNa-accuesu kappesu devA adevIyA sapariyArA, gevejja'NuttarovavAiyadevA adevIyA apariyArA, No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA, se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccati atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA taM ceva jAva No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA / [2051 pra.] bhagavan! (1) kyA deva deviyoM sahita aura saparicAra (paricArayukta) hote haiM ?, (2) athavA ve deviyoM sahita evaM aparicAra (paricArarahita) hote haiM ?, (3) athavA ve devIrahita evaM paricArayukta hote haiM ? yA (4) devIrahita evaM paricArarahita hote haiM ? [2051 u.] gautama! (1) kaI deva deviyoM sahita saparicAra hote haiM, (2) kaI deva deviyoM ke binA saparicAra hote haiM aura (3) kaI deva devIrahita aura paricArarahita hote haiM, kintu koI bhI deva deviyoM sahita aparicAra (paricArarahita) nahIM hote haiM / [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki kaI deva devIsahita saparicAra hote haiM, ityAdi yAvat deviyoM sahita parantu aparicAra nahIM hote / [u.] gautama ! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma tathA IzAnakalpa ke deva deviyoM sahita aura paricArasahita hote haiN| sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyutakalpoM meM deva, devIrahita kitu paricArasahita hote haiN| nau graiveyaka aura paMca anuttaraupapAtika deva devIrahita aura paricArarahita hote haiM / kintu aisA kadApi nahIM hotA ki deva devIsahita hoM, sAtha hI paricAra- rahita hoM / 2052. [1] kativihA NaM bhaMte ! pariyAraNA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA / taM jahA kAyapariyAraNA 1 phAsapariyAraNA 2 rUvapariyAraNA 3 saddapariyAraNA 4 maNapariyAraNA 5 / - se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati paMcavihA pariyAraNA paNNattA taM jahA kAyapariyAraNA jAva maNapariyAraNA ? - ! goyamA! bhavaNavati-vANamaMtara - joisa - sohammIsANesu kappesu devA kAyapariyAragA, saNakumAramAhiMdesu kappesu devA phAsapariyAragA, baMbhaloya-laMtagesu kappesu devA rUvapariyAragA, mahAsukka sahassAresu devA saddapariyAragA, ANaya-pANaya-AraNa-accuesu kappesu devA maNapariyAragA, gevejjaaNuttarovavAiyA devA apariyAragA, se teNaTTheNaM goyamA ! taM ceva jAva maNapariyAragA / [2052 - 1 pra. ] bhagavan ! paricAraNA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] [prajJApanAsUtra] [2052 1 u.] gautama! paricAraNA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| yathA - (1) kAyaparicAraNA, (2) sparzaparicAraNA, (3) rUpaparicAraNA, (4) zabdaparicAraNA aura (5) mn:pricaarnnaa|| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA ki paricAraNA pAMca prakAra kI hai, yathA - kAyaparicAraNA yAvat manaHparicAraNA? [u.] gautama! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAnakalpa ke deva kAyaparicAraka hote haiN| sanat kumAra aura mAhendrakalpa meM deva sparzaparicAraka hote haiM / brahmaloka aura lAntakakalpa meM deva rUpaparicAraka hote haiN| mahAzukra aura sahasrArakalpa meM deva zabda-paricAraka hote haiN| Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa meM deva mana:paricAraka hote haiN| nau graiveyakoM ke aura pAMca anuttaraupapAtika deva aparicAraka hote haiM / he gautama ! isI kAraNa se kahA gayA hai ki yAvat Anata Adi kalpoM ke deva mana:paricAraka hote haiN| [2] tattha NaM je te kAyapariyAragA devA tesiMNaM icchAmaNe samuppajjai - icchAmo NaM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraNaM karettae, tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe khrippAmeva tAo accharAo orAlAI siMgArAiM maNuNNAI maNoharAI uttaraveuvviyAI rUvAI viuvvaMti, viuvvittA tesiM devANaM aMtiyaM pAdubbhavaMti, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraNaM kareMti, se jahANAmae sIyA poggalA sIyaM pappa sIyaM ceva ativatittA NaM ciTThati, usiNA vA poggalA usiNaM pappa usiNaM ceva aivaittA NaM ciTThati evAmeva tehiM devehiM tAhiM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraNe kate samANe se icchAmaNe khippamevAveti / asthi NaM bhaMte ! tesiM devANaM sukkapoggalA? haMtA atthi| teNaM bhaMte tAsiM acchArANaM kIsattAe bhujjo 2 pariNamaMti ? goyamA! soiMdiyattAe cakkhidiyattAe ghANiMdiyattAe rasiMdiyattAAe phAsiMdiyattAe iTThatAe kaMtattAe maNuNNattAe maNAmattAe subhagattAe sohagga-rUva-jovvaNa-guNalAvaNNattAe te tAsiM bhujo bhujo prinnmNti| [2052-2] unameM se kAyaparicAraka (zarIra se viSayabhoga sevana karane vAle) jo deva haiM, unake mana meM (aisI) icchA samutpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke zarIra se paricAra (maithuna) karanA cAhate haiN| una devoM dvArA isa prakAra mana se socane para ve apsarAe~ udAra AbhUSaNAdiyukta (zRMgArayukta), manojJa, manohara evaM manorama uttaravaikriya rUpa vikriyA se banAtI haiN| isa prakAra vikriyA karake ve una devoM ke pAsa AtI haiN| taba ve deva una apsarAoM ke sAtha kAyaparicAraNA (zarIra se maithuna sevana) karate haiN| jaise zIta pudgala zItayoni vAle prANI ko prApta hokara atyanta zIta-avasthA ko prApta karake rahate haiM, athavA uSNa pudgala jaise uSNayoni vAle prANI ko pAkara atyanta uSNaavasthA ko prApta karake rahate haiM, isI prakAra una devoM dvArA apsarAoM ke sAtha kAyA se paricAraNA karane para unakA icchAmana (icchApradhAna) zIghra hI haTa jAtA - tRpta ho jAtA hai| 1. 'kAya-pravIcArA A aizAnAt / ' 'zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dvyordvyoH|' - tattvArtha. a. 4, sU. 8-9 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cautIsavA~ paricAraNApada] [209 [pra.] bhagavan ! kyA una devoM ke zukra- pudgala hote haiM ? [u.] hA~ (gautama !) hote haiN| [pra.] bhagavan ! una apsarAoM ke lie ve kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM? [u.] gautama! zrInendriyarUpa se, cakSurindriyarUpa se, ghrANendriyarUpa se, rasendriyarUpa se, sparzendriyarUpa se, iSTarUpa se, kamanIyarUpa se, manojJarUpa se, atizaya manojJa (manAma) rUpa se, subhagarUpa se, saubhAgyarUpa-yauvana-guNalAvaNyarUpa se ve unake lie bAra-bAra pariNata hote haiN| __ [3] tattha NaM je te phAsapariyAragA devA tesiM NaM icchAmaNe samuppajjai, evaM jaheva kAyapariyAragA taheva niravasesaM bhaanniyvvN| [2052-3] unameM jo sparzaparicArakadeva haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai, jisa prakAra kAyA se paricAraNA karane vAle devoM kI vaktavyatA kahI gaI hai, usI prakAra (yahA~ bhI) samagra vaktavyatA kahanI caahie| _ [4] tattha NaM je te rUvapariyAragA devA tesiM NaM icchAmaNe samuppajjai - icchAmo NaM accharAhiM saddhiM rUvapariyAraNaM karettae, tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe taheva jAva uttaraveuvviyAI rUvAI viuvvaMti, viuvvittA jeNAmeva te devA teNAmeva uvAgacchaMti, teNAmeva uvAgacchittA tesiM devANaM adUrasAmaMte ThiccA tAI orAlAI jAva maNoramAiM uttaraveubbiyAI rUvAiM uvadaMsemANIo uvadaMsemANIo ciTThati, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM rUvapariyAraNaM kareMti, sesaM taM ceva jAva bhujo bhujo prinnmNti| [2052-4] unameM jo rUpaparicAraka deva haiM, unake mana meM icchA samutpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha rUpaparicAraNA karanA cAhate haiN| una devoM dvArA mana se aisA vicAra kiye jAne para (ve deviyA~) usI prakAra (pUrvavat) yAvat uttaravaikriya rUpa kI vikriyA karatI haiN| vikriyA karake jahA~ ve deva hote haiM, vahA~ jA pahu~catI haiM aura phira una devoM ke na bahuta dUra aura na bahuta pAsa sthita hokara una udAra yAvat manorama uttaravaikriya-kRta rUpoM ko dikhalAtIdikhalAtI khar3I rahatI haiN| tatpazcAt ve deva una apsarAoM ke sAtha rUpaparicAraNA karate haiN| zeSa sArA kathana usI prakAra (pUrvavat) ve bAra-bAra pariNata hote haiM, (yahA~ taka kahanA cAhie / ) [5] tattha NaM je te sahapariyAragA devA tesiM NaM icchAmaNe samuppajai-icchAmo NaM acchArAhiM saddhiM saddapariyAraNaM karettae, tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe taheva jAva uttaraveuvviyAI rUvAI viuvvaMti, viuvvittA jeNAmeva te devA teNAmeva uvAgacchaMti, teNAmeva uvAgacchittA tesiM devANaM adUrasAmaMte ThiccA aNuttarAI uccAvayAI saddAI samudIremANIo samudIremANIo ciTThati, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM saddapariyAraNaM kareMti, sesaM taM ceva jAva bhujo bhujo prinnmNti| [2052-5] unameM jo zabdaparicAraka deva hote haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karanA cAhate haiN| una devoM ke dvArA isa prakAra mana meM vicAra karane para usI prakAra (pUrvavat) yAvat uttaravaikriya rUpoM kI vikriyA karake jahA~ ve deva hote haiM, vahA~ deviyAM jA pahu~catI haiN| phira ve una devoM ke na ati dUra na ati nikaTa rukakara sarvotkRSTa ucca-nIca zabdoM kA bAra-bAra uccAraNa karatI rahatI haiN| isa prakAra ve Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [prajJApanAsUtra] deva una apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karate haiN| zeSa kathana usI prakAra (pUrvavat) yAvat bAra-bAra pariNata hote [6] tattha NaM je te maNapariyAragA devA tesiM icchAmaNe samuppajai - icchAmo NaM acchArAhiM saddhiM maNapariyAraNaM karettae, tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe khippAmeva tAo accharAo tatthagatAo ceva samANIo aNuttarAI uccAvayAiM maNAI saMpahAremANIo saMpahAremANIo ciTThati, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM maNapariyAraNaM kareMti, sesaM NiravasesaM taM ceva jAva bhujo 2 prinnmNti| [2052-6] unameM jo mana:paricAraka deva hote haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai - hama apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karanA cAhate haiN| tatpazcAt una devoM ke dvArA mana meM isa prakAra abhilASA karane para ve apsarAe~ zIghra hI, vahIM (apane sthAna para) rahI huI utkRSTa ucca-nIca mana ko dhAraNa karatI huI rahatI haiN| tatpazcAt ve deva una apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karate haiN| zeSa saba kathana pUrvavat yAvat bAra-bAra pariNata hote haiM, (yahA~ taka kahanA caahie| saptama alpabahutvadvAra 2053. etesi NaM bhaMte! devANaM kAyapariyAragANaM jAva maNapariyAragANaM apariyAragANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA devA apariyAragA, maNapariyAragA saMkhejaguNA, saddapariyAragA asaMkhejaguNA, rUvapariyAragA asaMkhejaguNA, phAsapariyAragA asaMkhejaguNA, kAyapariyAragA asNkhejgunnaa| . [2053 pra.] bhagavan ! ina kAyaparicAraka yAvat mana:paricAraka aura aparicAraka devoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? [2053 u.] gautama! sabase kama aparicAraka deva haiM, unase saMkhyAtaguNe manaHparicAraka deva haiM, unase asaMkhyAtaguNe zabdaparicArakadeva haiM, unase rUpapAricAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase sparzaparicAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase kAyaparicAraka deva asaMkhyAtaguNe haiN| // paNNavaNAe bhagavatIe cautIsaimaM paviyAraNApayaM samattaM // vivecana - vividha pahaluoM se deva-paricAraNA para vicAra - prastuta 'paricAraNA' nAmaka chaThe dvAra meM mukhyatayA cAra pahaluoM se devoM kI paricAraNA para vicAra kiyA gayA hai - (1) deva deviyoM sahita hI paricAra karate haiM yA deviyoM ke binA bhI ? tathA kyA deva aparicAraka bhI hote haiM ? (2)paricAraNA ke pA~ca prakAra, kauna deva kisa prakAra kI paricAraNA karate haiM aura kauna deva aparicAraka haiM ? (3)kAyaparicAraNA se lekara manaHparicAraNA taka kA svarUpa, tarIkA aura prinnaam| aura anta meM (4) paricAraka-aparicAraka devoM kA alpbhutv| 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 845 se 853 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha TippaNa), pR. 421 se 443 taka Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cautIsavA~ paricAraNApada] [211 niSkarSa - (1) koI bhI deva aisA nahIM hotA, jo deviyoM ke sAtha rahate hue paricArarahita ho, apitu katipaya deva deviyoM sahita paricAra vAle hote haiM, kaI deva-deviyoM ke binA bhI paricAravAle hote haiN| kucha deva aise hote haiM, jo deviyoM aura paricAra, donoM se rahita hote haiN| (2) bhavanavAsI vANavyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAnakalpa ke vaimAnikadeva sadevIka bhI hote haiM aura paricAraNA se yukta bhii| arthAt deviyA~ vahA~ janma letI haiN| ata: ve deva una deviyoM ke sAtha rahate haiM aura paricAra bhI karate haiN| kintu sanatkumAra se lekara acyutakalpa taka ke vaimAnika deva deviyoM ke sAtha nahIM rahate, kyoMki ina devalokoM meM deviyoM kA janma nahIM hotaa| phira bhI ve paricAraNAsahita hote haiN| ye deva saudharma aura IzAnakalpa meM utpanna deviyoM ke sAtha sparza, rUpa, zabda aura mana se paricAra karate haiN| bhavanavAsI se lekara IzAnakalpa taka ke deva zarIra se paricAraNA karate haiM, sanatkumAra aura mAhendrakalpa ke deva sparza se, brahmaloka aura lAntaka kalpa ke deva rUpa se, mahAzukra aura sahasrArakalpa ke deva zabda se aura Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa ke deva mana se paricAraNA karate haiN| nau graiveyaka aura pAMca anuttaravimAnavAsI deva deviyoM aura paricAraNA donoM se rahita hote haiN| unakA puruSaveda atIva manda hotA hai| ataH ve mana se bhI paricAraNA nahIM krte| isa pATha se yaha spaSTa hai ki maithunasevana kevala kAyika hI nahIM hotA, vaha sparza, rUpa, zabda aura mana se bhI hotA hai| kAyaparicAraka deva kAya se paricAraNA manuSya nara-nArI kI taraha karate haiM, asurakumAroM se lekara IzAnakalpa taka ke deva saMkliSTa udayavAle puruSaveda ke vazIbhUta hokara manuSyoM ke samAna vaiSayika sukha meM nimagna hote haiM aura usI se unheM tRpti kA anubhava hotA hai anyathA tRpti-santuSTi nahIM hotii| sparzaparicAraka deva bhoga kI abhilASA se apanI samIpavartinI deviyoM ke stana, mukha, nitamba Adi kA sparza karate haiM aura isI sparzamAtra se unheM kAyaparicAraNA kI apekSA anantaguNita sukha evaM vedopazAnti kA anubhava hotA hai| rUpaparicAraka deva deviyoM ke saundarya, kamanIya evaM kAma ke AdhArabhUta divya-mAdakarUpa ko dekhane mAtra se kAyaparicAraNA kI apekSA anantaguNita vaiSayika sakhAnabhava karate haiN| itane se hI unakA veda (kAma) upazAnta ho jAtA hai| zabdaparicAraka devoM kA viSayabhoga zabda se hI hotA hai| ve apanI priya devAMganAoM ke gIta, hAsya, bhAvabhaMgimAyukta madhura svara, AlApa evaM nUpuroM Adi kI dhvani ke zravaNamAtra se kAyikaparicAraNA kI apekSA anantaguNita sukhAnubhava karate haiM, usI se unakA veda upazAnta ho jAtA hai| manaHparicAraka devoM kA viSayabhoga mana se hI ho jAtA haiN| ve kAmavikAra utpanna hone para mana se apanI manonIta devAMganAoM kI abhilASA karate haiM aura usI se unakI tRpti ho jAtI hai| kAyikaviSayabhoga kI apekSA unheM mAnasikaviSayabhoga se anantaguNA sukha prApta hotA hai, veda bhI upazAnta ho jAta hai| apravIcAraka nau graiveyakoM tathA pAMca anuttaravimAnoM ke deva aparicAraka hote haiN| unakA mohodaya yA vedodaya atyanta manda hotA hai| ataH ve apane prazamasukha meM nimagna rahate haiN| parantu cAritra-pariNAma kA abhAva hone se ve brahmacArI nahIM kahe jA skte| do praznaH (1) kisa prakAra kI tRpti ? - devoM ko apane-apane tathAkathita viSayabhoga se usI prakAra kI 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 459 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [prajJApanAsUtra] tRpti evaM bhogAbhilASA nivRtta ho jAtI hai, jisa prakAra zItapudgala apane samparka se zAntasvabhAva vAle prANI ke lie atyanta sukhadAyaka hote haiM athavA uSNapudgala uSNasvabhAva vAle prANI ko atyanta sukhazAnti ke kAraNa hote haiN| isI prakAra kI tRpti, sukhAnubhUti athavA viSayAbhilASAnivRtti ho jAtI hai| Azaya yaha hai ki una-una deviyoM ke zarIra, sparza, rUpa, zabda aura manonIta kalpanA kA samparka pAkara AnandadAyaka hote haiN| (2) kAyika maithunasevana se manuSyoM kI taraha zukrapudgaloM kA kSaraNa hotA hai, parantu vaha vaikriyazarIravartI hone se garbhAdhAna kA kAraNa nahIM hotA, kintu deviyoM ke zarIra meM una zukrapudgaloM ke saMkramaNa se sukha utpanna hotA hai tathA ve zukrapudgala deviyoM ke lie pAMcoM indriyoM ke rUpa meM tathA iSTa, kAnta, manojJa, manohara rUpa meM tathA saubhAgya, rUpa, yauvana, lAvaNya ke rUpa meM bArabAra pariNata hote haiN| kaThina zabdArtha - icchAmaNe - do artha - (1) icchApradhAna mana, (2) mana meM icchA yA abhilASA / maNasIkae samANe - mana karane pr| uccAvayAI: - do artha - (1) ucca tathA nIca - Ubar3a-khAbar3a, (2) nyUnAdhika - vividha / uvadaMsemANIo - dikhalAtI huii| samudIremANIo - uccAraNa karatI huii| siMgArAI - zRMgArayukta / tatthagatAo ceva samANIo - apane-apane vimAnoM meM rahI huii| aNuttarAI uccAvayAiM maNAI saMpahAremANIo ciTThati - utkaTa santoSa utpanna karane vAle evaM viSaya meM Asakta, azlIla kAmoddIpaka mana karatI huii| // prajJApanA bhagavatI kA cautIsavA~ pada smpuurnn|| 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 845 se 853 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha TippaNa), pR. 421 se 43 taka 2. prajJApanA. malayavRtti, patra 459 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcatIsaimaM veyaNApayaM paiMtIsavA~ vedanApada prAthamika * prajJApanAsUtra ke vedanApada meM saMsArI jIvoM ko anubhUta hone vAlI sAta prakAra kI vedanAoM kI caubIsa daNDaka ke mAdhyama se prarUpaNA kI gaI hai| * isa saMsAra meM jaba taka jIva chadmastha hai, taba taka vividha prakAra kI anubhUtiyA~ hotI rahatI haiN| ina anubhUtiyoM kA mukhya kendra mana hai| mana para vividha prakAra kI vedanAe~ aMkita hotI rahatI haiN| vaha jisa rUpa meM jisa vedanA ko grahaNa karatA hai, usI rUpa meM usakI pratidhvani anubhUti ke rUpa meM vyakta hotI hai| yahI kAraNa hai ki zAstrakAra ne isa pada meM vividha nimittoM se mana para aMkita hone vAlI vividha vedanAoM kA digdarzana karAyA haiN| * * vedanA ke vibhinna artha milate haiM / yathA - jJAna, sukha-duHkhAdi kA anubhava, pIr3A, duHkha, saMtApa, rogAdijanita vedanA, karmaphala-bhoga, sAtA-AsAtArUpa anubhava, udayAvalikApraviSTa karma kA anubhava aadi| * ina sabhI arthoM ke pariprekSya meM prastuta pada meM vedanA-sambandhI sAta dvAra prastuta kiye gaye haiM, jinameM vividha vedanAoM kA nirUpaNa hai| ve sAta dvAra isa prakAra haiM - (1) prathama zItavedanAdvAra hai, jisameM zIta, uSNa aura zItoSNa vedanA kA nirUpaNa hai, (2) dvitIya dravyadvAra hai, jisameM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se hone vAlI vedanA kA nirUpaNa hai, (3) tRtIya zarIravedanAdvAra hai, jisameM zArIrika, mAnasika aura zArIrika-mAnasika vedanA kA varNana hai, (4) caturtha sAtAvedanAdvAra hai, jisameM sAtA asAtA aura sAtA-asAtA vedanA kA nirUpaNa hai, (5) paMcama duHkhavedanAdvAra hai, isameM duHkharUpa, sukharUpa tathA duHkha-sukharUpa vedanA kA pratipAdana hai, (6) chaThA AbhyupagamikI aura aupakramikIvedanAdvAra hai, jisameM ina donoM prakAra kI vedanAoM kA nirUpaNa hai tathA (7) sAtavA~ nidA-anidAvedanAdvAra hai, jisameM ina donoM prakAra kI vedanAoM kI prarUpaNA hai|' * isake pazcAt yaha batAyA gayA hai ki kaunasI vedanA qisa-kisa jIva ko hotI hai aura kisako nahIM? yathA-ekendriya, vikalendriya tathA asaMjJIpaMcendriya jIva mAnasavedanA se rahita hote haiN| zeSa sabhI dvAroM meM vedanA kA anubhava sabhI saMsArI jIvoM ko hotA hai| * ina sAta dvAroM meM se chaThe aura sAtaveM dvAra kI vedanAe~ jAnane yogya haiN| jo vedanAe~ sukhapUrvaka svecchA se 1. (ka) pAiasaddamahaNNavo, pR. 773 (kha) abhi. rA. koSa, bhA. 6, pR. 1438 2. paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mU. pA. TippaNa), pR. 424 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] svIkAra kI jAtI haiM, yathA - kezalocAdi, ve AbhyupagamikI hotI haiM, kintu jo vedanAe~ karmoM kI udIraNA dvArA vedanIyakarma kA udaya hone se hotI haiM, ve aupakramikI haiN| ye donoM vedanAe~ karmoM se sambandhita haiN| sAtaveM dvAra meM nidA anidA do prakAra kI vedanA kA nirUpaNa hai| jisameM citta pUrNa rUpa se laga jAe yA jisakA dhyAna bhalIbhAMti rakhA jAe, use nidA aura isase viparIta jisakI ora citta bilkula na ho, use anidA vedanA kahate haiM / athavA cittavatI samyakvivekavatI vedanA nidA hai, isake viparIta vedanA anidA hai| vastutaH ina donoM vedanAoM kA sambandha Age calakara kramaza: saMjJI aura asaMjJI se jor3A gayA hai| . nidAvedanA kA phalitArtha vRttikAra ne yaha batAyA hai ki pUrvabhava sambandhI zubhAzubha karma, vairavirodha yA viSayoM kA smaraNa karane meM asaMjJI jIvoM ke anidA aura saMjJI jIvoM ke nidAvedanA anubhava ke AdhAra para hotI hai| isI prakAra eka rahasya yaha bhI batAyA gayA hai ki jo jIva mAyImithyAdRSTi haiM, ve anidA aura amAyIsamyagdRSTi nidA vedanA bhogate haiN| 214] - kucha spaSTIkaraNa - (1) zItoSNa vedanA kA upayoga (anubhava) kramika hotA hai athavA yugapat ? isakA samAdhAna vRttikAra ne kiyA hai ki vastutaH upayoga kramika hI haiM, parantu zIghra saMcAra ke kAraNa anubhava karane meM krama pratIta nahIM hotA hai| (2) isI prakAra zItoSNa Adi vedanA samajhanI caahie| isI prakAra aduHkhAasukhA athavA duHkhasaMjJA nahIM dI jA sktii| isI taraha zArIrika-mAnasika saMjJA, sAtA asAtA, sukhadukha ityAdi ke viSaya meM samajha lenA caahie| (3) sAtA asAMtA aura sukha-duHkha ina donoM meM kyA antara hai ? isakA uttara vRttikAra ne yaha diyA hai ki vedanIyakarma ke pudgaloM kA kramaprApta udaya hone se jo vedanA ho, vaha sAtA - asAtA hai| parantu jaba dUsarA koI udIraNA kare tathA usase sAtA-asAtA kA anubhava ho, use sukha-duHkha kahate haiN| SaTkhaNDAgama meM 'bajjhamANiyA veyaNA, udiNNA veyaNA, uvasaMtA veyaNA', ina tInoM kA ullekha hai| B * Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcatIsaimaM veyaNApayaM paiMtIsavA~ vedanApada paiMtIsaveM pada kA arthAdhikAra prarUpaNa 2054. sItA 1 ya davva 2 sArIra 3 sAta 4 taha vedaNA havati dukkhA 5 / abbhUvagamovakkamiyA 6 NidA ya aNidA ya 7 NAyavvA // 225 // sAtamasAtaM savve suhaM ca dukkhaM adukkhamasuhaM c| mANasarahiyaM vigaliMdiyA u se sA duvihameva // 226 // [2054 saMgrahaNI-gAthArtha ] - (paiMtIsaveM vedanApada ke) sAta dvAra (isa prakAra) samajhane cAhie - (1) zIta, (2), dravya, (3) zarIra, (4) sAtA, (5) duHkharUpa vedanA, (6) AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA tathA (7) nidA aura anidA vedanA // 225 // sAtA aura asAtA vedanA sabhI jIva (vedate haiN|) isI prakAra sukha, duHkha aura aduHkha-asukha vedanA bhI (sabhI jIva vedate haiN|) vikalendriya mAnasa vedanA se rahita haiN| zeSa sabhI jIva donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| 226 // vivecana - sAta dvAroM kA spaSTIkaraNa - (1) sarvaprathama zItavedanAdvAra hai, ca zabda se uSNavedanA aura zatoSNavedanA bhI kahI jAegI, (2) dvitIya dravyadvAra hai, jisameM dravya, kSetra, kAla aura bhAva se vedanA kA nirUpaNa hai| (3) tRtIya zarIra vedanAdvAra hai, jisameM zArIrika, mAnasika aura zarIra mAnasika vedanA kA varNana hai| (4) caturtha sAtAvedanAdvAra hai, jisameM sAtA, asAtA aura sAtA-asAtA ubhayarUpa vedanA kA varNana hai, (5) paMcama duHkhavedanAdvAra hai, jisameM duHkharUpa, sukharUpa aura aduHkha-asukharUpa vedanA kA pratipAdana hai, (6) chaThA AbhyupagamikI aura aupakramikIvedanAdvAra hai, jisameM ina donoM vedanAoM kA varNana hai ora (7) saptama nidA-anidAvedanAdvAra hai, jisameM ina donoM prakAra kI vedanAoM ke sambandha meM prarUpaNA hai| ___kauna-sA jIva kisa-kisa vedanA se yukta? - dvitIya gAthA meM batAyA hai ki sabhI jIva sAtA-asAtA evaM sAtA-asAtA vedanA se yukta haiN| isI prakAra sabhI jIva sukharUpa, duHkharUpa yA aduHkha asukharUpa vedanA vedate haiN| vikalendriya tathA asaMjJI paMcendriya jIva mAnasavedanA se rahita (manohIna) vedanA vedate haiN| zeSa jIva donoM prakAra kI arthAt - zArIrika aura mAnasika vedanA vedate (bhogate) haiN| 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 874-875 ___ (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1. (mUlapATha-TippaNa), pR. 424 2. (ka) vahI, pR. 224 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhAga 5, pR. 873-74 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] prathama : zItAdi-vedanAdvAra [ prajJApanAsUtra ] 2055. kativihANaM bhaMte! vedaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA vedaNA paNNattA / taM jahA - sItA 1 usiNA 2 sItosiNA 3 | [2055 pra.] bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2055 u.] gautama ! vedanA tIna prakAra kI kahI hai yathA (1) zItavedanA, (2) uSNavedanA aura (3) zItoSNavedanA / 2056. NeraDyA NaM bhaMte! kiM sItaM vedaNaM vedeti, usiNaM vedaNaM vedeMti, sItosiNaM vedaNaM vedeMti ? goyamA ! sIyaM pi vedaNaM vedeMti usiNaM pi vedaNaM vedeMti, No sItosiNaM vedaNaM vedeti / [2056 pra.] bhagavan ! nairayika zItavedanA vedate haiM, uSNavedanA vedate haiM, yA zItoSNavedanA vedate haiM ? [2056 u.] gautama ! (nairayika) zItavedanA bhI vedate haiM aura uSNavedanA bhI vedate haiM, zItoSNavedanA nahIM vedate / 2057. [ 1 ] keI ekkekkIe puDhavIe vedaNAo bhAMti [2057 - 1] koI-koI pratyeka (naraka) pRthvI meM vedanAoM ke viSaya meM kahate haiM - [ 2 ] rayaNappabhApuDhaviNeraDyA NaM bhaMte! 0 pucchA / goyamA ! No sIyaM vedaNaM vedeMti, usiNaM vedaNaM vedeMti, No sItosiNaM vedaNaM vedeMti / evaM jAva vAluyappabhApuDhaviNeraDyA | [2057-2 pra.] bhagavan! ratnaprabhApRthvI ke nairayika zItavedanA vedate haiM ? ityAdi pUrvavat prazna hai / [2057-2 u.] gautama ! ve zItavedanA nahIM vedate aura na zItoSNavedanA vedate haiM kintu uSNavedanA vedate haiN| isI prakAra vAlukAprabhA (tRtIya narakapRthvI) ke nairayikoM taka kahanA caahie| [ 3 ] paMkappabhApuDhaviNeraiyANaM pucchA / goyamA! sIyaM pivedaNaM vedeMti, usiNaM pi vedaNaM vedeMti, No sIosiNaM vedaNaM vedeMti / te bahuyatarAgA je usiNaM vedaNaM vedeMti, te thovatarAgA je sIyaM vedaNaM vedeMti / [2057-3 pra.] bhagavan! paMkaprabhApRthvI ke nairayika zItavedanA vedate haiM ? ityAdi pUrvavat prazna hai| [2057-3 u.] gautama! ve zItavedanA bhI vedate haiM aura uSNavedanA bhI vedate haiM, kiMtu zItoSNavedanA nahIM vedate / ve nAraka bahuta haiM jo uSNavedanA vedate haiM aura ve nAraka alpa haiM jo zItavedanA vedate haiN| [ 4 ] dhUmappabhAe evaM ceva duvihaa| navaraM te bahuyatarAgA je sIyaM vedaNaM vedeMti, te thovatarAgA jeusi vedeMti / [2057-4] dhUmaprabhApRthvI ke (nairayikoM) meM bhI donoM prakAra kI vedanA kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ paitIsavA~ vedanApada] [217 inameM ve nAraka bahuta haiM, jo zItavedanA vedate haiM tathA ve nAraka alpa haiM, jo uSNavedanA vedate haiN| [5] tamAe tamatamAe ya sIyaM vedaNaM vedeti, No usiNaM vedaNaM vedeti, No sIosiNaM vedaNaM vedeti| [2057-5] tamA aura tamastamA pRthvI ke nAraka zItavedanA vedate haiM, kintu uSNavedanA tathA zItoSNavedanA nahIM vedte| 2058. asurakumArANaM pucchaa| goyamA! sIyaM pi vedaNaM vedeti, usiNaM pi vedaNaM vedeti, sItosiNaM pi vedaNaM vedeti| [2058 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke viSaya meM (pUrvavat) vedanA vedana sambandhI prazna hai / [2058 u.] gautama! ve zItavedanA bhI vedate haiM, uSNavedanA bhI vedate haiM aura zItoSNavedanA bhI vedate haiN| 2059. evaM jAva vemaanniyaa| [2059] isI prakAra vaimAnikoM taka (kahanA caahie)| vivecana - zItAdi trividha vedanA aura unakA anubhava - vedanA eka prakAra kI anubhUti hai, vaha tIna prakAra kI hai - zIta, uSNa aura zItoSNa / zItala pudgaloM ke samparka se hone vAlI vedanA zItavedanA, uSNa pudgaloM ke saMyoga se hone vAlI vedanA uSNavedanA aura zItoSNa pudgaloM ke saMyoga se utpanna hone vAlI vedanA zItoSNavedanA kahalAtI haiN| sAmAnyatayA nAraka zIta yA uSNa vedanA kA anubhava karate haiM kintu zItoSNavedanA kA anubhava nahIM krte| prArambha kI tIna narakapRthviyoM ke nAraka uSNavedanA vedate haiM, kyoMki unake AdhArabhUta nArakAvAsa khaira ke aMgAroM ke samAna atyanta lAla, atisaMtapta evaM atyanta uSNa pudgaloM ke bane hue haiN| cauthI paMkaprabhApRthvI meM koI nAraka uSNavedanA aura koI zItavedanA kA anubhava karate haiM, kyoki vahA~ ke koI nArakavAsa zIta aura koI uSNa hote haiN| isalie vahA~ uSNavedanA anubhava karane vAle nAraka atyadhika haiM, kyoMki uSNavedanA bahuta adhika nArakavAsoM meM hotI hai, jabaki zItavedanA vAle nAraka atyalpa haiM, kyoMki thor3e-se nArakAvAsoM meM hI zItavedanA hotI haiN| dhUmaprabhApRthvI meM koI nAraka zItavedanA aura koI uSNavedanA kA anubhava karate haiM, kintu vahA~ zItavedanA vAle nAraka atyadhika haiM aura uSNavedanA vAle nAraka svalpa haiM, kyoMki vahA~ atyadhika nArakAvAsoM meM zItavedanA hI rahatI haiM, uSNavedanA vAle nAraka svalpa haiM, uSNavedanA vAle nArakAvAsa bahuta hI kama haiN| chaThI aura sAtavIM narakapRthviyoM meM nAraka zItavedanA kA hI anubhava karate haiM, kyoMki vahA~ ke sabhI nAraka uSNa svabhAva vAle haiM aura nArakAvAsa haiM atyadhika zItala / asurakumAroM se lekara vaimAnikoM taka zIta Adi tInoM hI prakAra kI vedanA vedate haiN| tAtparya yaha hai ki asurakumAra Adi bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka athavA vaimAnika deva zItala jala se pUrNa mahAhada Adi meM jaba jalakrIDA Adi karate haiM, taba zItavedanA vedate haiN| jaba koI maharddhika deva krodha ke vazIbhUta hokara atyanta vikarAla bhrukuTi car3hA letA hai yA mAno prajvalita karatA huA dekha kara mana hI mana saMtapta hotA haiM, taba uSNavedanA 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 885-886 (kha) prajJApanA. ma. vRtti, a. rA.koSa. bhAga 6, pR. 1438-39 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [ prajJApanAsUtra] vedatA hai| jaise IzAnendra ne balicaMcA rAjadhAnI ke nivAsI asurakumAroM ko saMtapta kara diyA thA athavA uSNa pudgaloM ke samparka se bhI ve uSNavedanA vedate haiN| _____ jaba zarIra ke vibhinna avayavoM meM eka sAtha zIta aura uSNa pudgaloM kA samparka hotA haiM, taba ve zItoSNavedanA vedate haiM / pRthvIkAyikoM se lekara manuSya paryanta barpha Adi par3ane para zItavedanA vedate haiM, agni Adi kA samparka hone para uSNavedanA vedate haiM tathA vibhinna avayavoM meM donoM prakAra ke pudgaloM kA saMyoga hone para zItoSNavedanA vedate haiN|' dvitIya dravyAdi-vedanAdvAra 2060. kativihA NaM bhaMte ! vedaNA paNNattA? goyamA! cauvvihA vedaNA pnnnnttaa| taM jahA--davvao khettao kAlao bhaavto| [2060 pra.] bhagavAn ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2060 u.] gautama! vedanA cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA - (1) dravyataH, (2) kSetrataH, (3) kAlata: aura (4) bhAvataH (vednaa)| 2061. NeraiyA NaM bhaMte ! kiM davvao vedaNaM vedeti jAva kiM bhAvao vedaNaM vedeti ? goyamA! davvao vi vedaNaM vedeti jAva bhAvao vi vedaNaM vedeti / [2061 pra.] bhagavAn ! nairayika kyA dravyata: vedanA vedate haiM yAvat bhAvataH vedanA vedate haiM ? [2061 u.] gautama ! ve dravya se bhI vedanA vedate haiM, kSetra se bhI vedate haiM yAvat bhAva se bhI vedanA vedate haiN| 2062. evaM jAva vemaanniyaa| [2062] isI prakAra kA kathana vaimAnikoM paryanta karanA caahie| vivecana-caturvidha vedanA kA tAtparya- vedanA kI utpatti dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa sAmagrI ke nimitta se hotI hai, isalie dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se cAra prakAra se vedanA kahI hai| kisI pudgala Adi dravya ke saMyoga se utpanna hone vAlI vedanA dravyavedanA kahalAtI hai| nAraka Adi upapAtakSetra Adi se hone vAlI vedanA kSetravedanA kahI jAtI hai| Rtu, dina-rAta Adi kAla ke saMyoga se hone vAlI vedanA kAlavedanA kahalAtI hai aura vedanIyakarma ke udayarUpa pradhAna kAraNa se utpanna hone vAlI vedanA bhAvavedanA kahalAtI hai| caubIsa hI daNDakoM ke jIva pUrvokta cAroM prakAra se vedanA kA anubhava karate haiN|' tRtIya zArIrAdi-vedanAdvAra .. 2063. kativihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA? goyamA! tivihA vedaNA pnnnnttaa| taM jahA-sArIrA 1 mANasA 2 sArIramANasA 3 / 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 886-887 2. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 888 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. ro.koSa. bhAga 6, pR. 1439 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ paitIsavA~ vedanApada ] [2063 pra.] bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2063 u.] gautama ! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA - 1. zArIrika, 2. mAnasika aura 3. zArIrikamAnasika / 2064. NeraiyA NaM bhaMte! kiM sArIraM vedaNaM vedeMti mANasaM vedaNaM vedeMti sArIramANasaM vedaNaM vedeMti ? goyamA ! sArIraM pi veyaNaM vedeMti, mANasaM pi vedaNaM vedeMti, sArIramANasaM pi vedaNaM vedeMti / [2064 pra.] bhagavAn! nairayika zArIrikavedanA vedate haiM, mAnasikavedanA vedate haiM athavA zArIrika-mAnasika vedanA vedate haiM ? - [2064 u. ] gautama ! ve zArIrikavedanA bhI vedate haiM, mAnasikavedanA bhI vedate haiM aura zArIrika-mAnasikavedanA bhI vedate haiN| 2065. evaM jAva vemANayA / NavaraM egiMdiya - vigaliMdiyA sArIraM vedaNaM vedeMti, No mANasaM vedaNaM vedeti No sArIramANasaM veyaNaM vedeMti / [2065] isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA cAhie - vizeSa zArIrikaMvedanA hI vedate haiM, kintu mAnasikavedanA yA zArIrika mAnasikavedanA nahIM vedate / [219 - vivecana prakArAntara se trividha vedanA kA svarUpa zarIra meM hone vAlI vedanA zArIrika vedanA, mana meM hone vAlI vedanA mAnasika tathA zarIra aura mana donoM meM hone vAlI vedanA zArIrika mAnasikavedanA kahalAtI hai| ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara zeSa samasta daNDakavartI jIvoM meM tInoM hI prakAra kI vedanA pAI jAtI haiN| ekendriya aura vikalendriya meM mAnasika aura zarIra mAnasavedanA nahIM hotI / caturtha sAtAdi-vedanAdvAra - ekendriya aura vikalendriya kevala 2066. kativihA NaM bhaMte ! veyaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA veyaNA paNNattA / taM jahA - sAyA 1 asAyA 2 sAyAsAyA 3 / [2066 pra.] bhagavan! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2066 u.] gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA - (1) sAptA, (2) asAtA aura (3) sAtA asAtA / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 889 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. ro. koSa bhAga 6, pR. 1440 2067. NeraiyA NaM bhaMte! kiM sAyaM vedaNaM vedeti asAyaM vedaNaM vedeti sAyAsAyaM vedaNaM vedeti ? goyamA ! tivihaM pi veyaNaM vedeMti / [2067 pra.] bhagavan! nairayika kyA sAtAvedanA vedate haiM, asAtAvedanA vedate haiM, athavA sAtA-asAtAvedanA vedate haiM ? Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] [2067 u.] gautama ! tInoM prakAra kI vedanA vedate haiN| 2068. evaM savvajIvA jAva vemANiyA / [2068] isI prakAra vaimAnikoM taka sabhI jIvoM kI vedanA ke viSaya meM ( jAnanA cAhie / ) - vivecana - sAtAdi trividha vedanA sukharUpa vedanA ko sAtAvedanA, duHkharUpa vedanA ko asAtAvedanA aura sukha-duHkharUpa vedanA ko ubhayarUpa vedanA kahate haiN| nAraka se vaimAnika deva paryanta tInoM prakAra kI vedanA vedate haiN| nArakajIva tIrthaMkara ke janmadivasa Adi ke avasara para sAtA aura anya samayoM meM asAtA vedate haiN| pUrvasAMgatika deva yA asuroM ke madhura-madhura AlAparUpI amRta kI varSA hone para mana meM sAtAvedanA aura kSetra ke prabhAva se asura ke kaThora vyavahAra se asAtAvedanA hotI hai| ina donoM kI apekSA se sAtA-asAtArUpa vedanA hotI hai| sabhI jIvoM ko trividha vedanA hotI hai| pRthvIkAyika Adi ko jaba koI upadrava nahIM hotA, taba ve sAtAvedanA kA anubhava karate haiN| upadrava hone para asAtA kA tathA jaba ekadeza se upadrava hotA hai, taba sAtA - asAtA - ubhayarUpa vedanA kA anubhava hotA haiN| devoM ko sukhAnubhava ke samaya sAtAvedanA, cyavanAdi ke samaya asAtAvedanA tathA dUsare deva ke vaibhava ko dekhakara mAtsarya hone se asAtAvedanA, sAtha hI apanI priya devI ke sAtha madhurAlApAdi karate samaya sAtAvedanA; yoM donoM prakAra kI vedanA hotI haiN|' paMcama duHkhAdi-vedanAdvAra sukhA / haiM / [ prajJApanAsUtra ] 2061. kativihANaM bhaMte! veyaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA veyaNA paNNattA / taM jahA- dukkhA suhA adukkhasuhA / [2061 pra.] bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2061 u.] gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA - - (1) sukhA, (2) duHkhA aura (3) aduHkha 2070. NeraDyA NaM bhaMte! kiM dukkhaM vedaNaM vedeMti 0 pucchA | goyamA ! dukkhaM pi vedaNaM vedeMti, suhaM pi vedaNaM vedeMti, adukkhasuhaM pi vedaNaM vedeMti / [2070 pra.] bhagavan! nairayika jIva duHkhavedanA vedate haiM, sukhavedanA vedate haiM athavA aduHkha-asukhAvedanA vedate haiM ? [2070 u.] gautama! ve duHkhavedanA bhI vedate haiM, sukhavedanA bhI vedate haiM aura aduHkha - asukhAvedanA bhI vedate 2071. evaM jAva vemANiyA / [2071] isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA cAhie / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 893-894 (kha) prajJApanA. malayavRtti, patra 556 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ paitIsavA~ vedanApada ] [221 vivecana - duHkhAdi trividha vedanA kA svarUpa jisameM duHkha kA vedana ho vaha duHkhA, jisameM sukha kA vedana ho vaha sukhA aura jisameM sukha bhI vidyamAna ho aura jise duHkharUpa bhI na kahA jA sake, aisI vedanA aduHkhaasukharUpA kahalAtI hai| sAtA, asAtA aura sukha, duHkha meM antara svayaM udaya meM Ae hue vedanIyakarma ke kAraNa jo anukUla aura pratikUla vedana hotA hai, use kramazaH sAtA aura asAtA kahate haiM tathA dUsare ke dvArA udIrita (utpAdita ) sAtA aura asAtA ko sukha aura duHkha kahate haiM, yahI ina donoM meM antara hai| sabhI jIva ina tInoM prakAra kI vedanA ko vedate haiM / - chaThA AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanAdvAra 2072. kativihA NaM bhaMte ! vedaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA vedaNA paNNattA / taM jahA abbhovagamiyA ya ovakkamiyA ya / [2072 pra.] bhagavAn! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [2072 u.] gautama ! vedanA do prakAra kI kahI gaI / yathA - AbhyupagamikI aura aupakramikI / 2073. NeraDyA NaM bhaMte! kiM abbhovagamiyaM vedaNaM vedeti ovakkamiyaM vedaNaM vedeti ? goyamA ! No abbhovagamiyaM vedaNaM vedeMti, ovakkamiyaM vedaNaM vedeti / - - - [2073. pra.] bhagavAn ! nairayika AbhyupagamikI vedanA vedate haiM yA aupakramikI vedanA vedate haiM ? [2073 u.] gautama ! ve AbhyupagamikI vedanA nahIM vedate, aupakramikI vedanA vedate haiN| 2074. evaM jAva cauriMdiyA / [2074] isI prakAra caturindriyoM taka kahanA caahie| 2075. paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya duvihaM pi vedaNaM vedeti / [2075] paMcendriyatiryaJca aura manuSya donoM prakAra kI vedanA kA anubhava karate haiN| 2076. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA NeraDyA (su. 2073) / [2076] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM (sU. 2073 meM ukta) nairayikoM ke samAna kahanA cAhie / - vivecana do prakAra kI viziSTa vedanA: svarUpa aura adhikArI * svecchApUrvaka aMgIkAra kI jAne vAlI vedanA AbhyupagamikI kahalAtI hai| jaise- sAdhugaNa kezaloca, tapa, AtApanA Adi se hone vAlI zArIrika pIr3A svecchA se svIkara karate haiN| jo vedanA svayameva udaya ko prApta athavA udIrita vedanIyakarma se utpanna hotI hai, vaha aupakramikI kahalAtI hai, jaise nAraka Adi kI vedanA / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 893-894 (kha) prajJApanA. malayavRtti, patra 556 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [prajJApanAsUtra] _ nArakoM se lekara caturindriya jIvoM taka kI vedanA aupakramikI hotI hai, isI taraha vANavyantara jyotiSka aura vaimAnika kI vedanA bhI aupakramikI hotI hai| paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM kI vedanA donoM hI prakAra kI hotI haiN|' saptama nidA-anidA-vedanAdvAra 2077. kativihA NaM bhaMte! vedaNA paNNattA? goyamA! duvihA veyaNA pnnnnttaa| taM jahA - NidA ya aNidA y| [2077 pra.] bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? [2077 u.] gautama ! vedanA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA - nidA aura anidaa| 2078. NeraiyA NaM bhaMte ! kiM NidAyaM vedaNaM vedeti aNidAyaM vedaNaM vedeti ? goyamA! NidAyaM pi vedaNaM vedeti aNidAyaM pi vedaNaM vedeti| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati NeraiyA NidAyaM pi vedaNaM vedeti aNidAyaM pi vedaNaM vedeti? goyamA! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA - saNNibhUyA ya asnnnnibhuuyaa| tattha NaM je te saNNibhUyA te NaM nidAyaM vedaNaM vedeti, tattha NaM je te asaNNibhUyA te NaM aNidAyaM vedaNaM vedeti, se teNaTheNaM goyamA! evaM vuccati NeraiyA nidAyaM pi vedaNaM vedeti aNidAyaM pi vedaNaM vedeti| [2078 pra.] bhagavan ! nAraka nidAvedanA vedate haiM, yA anidAvedanA vedate haiM ? [2078 u.] gautama! nAraka nidAvedanA bhI vedate haiM aura anidAvedanA bhI vedate haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nAraka nidAvedanA bhI vedate haiM aura anidAvedanA bhI vedate . ___ [u.] gautama! nAraka do prakAra ke kahe gae haiM, yathA - saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / unameM jo saMjJIbhUta nAraka hote haiM, ve nidAvedanA ko vedate haiM aura jo asaMjJIbhUta nAraka hote haiM, ve anidAvedanA vedate haiN| isI kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai ki nAraka nidAvedanA bhI vedate haiM aura anidAvedanA bhI vedate haiN| 2079. evaM jAva thnniykumaaraa| [2072] isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA caahie| 2080. puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA! No nidAyaM vedaNaM vedeti, aNidAyaM vedaNaM vedeti| se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccati puDhavikkAiyA No NidAyaM vedaNaM vedeti aNidAyaM veyaNaM vedeti ? goyamA! puDhavikkAiyA savve asaNNI asaNNibhUtaM aNidAyaM vedaNaM vedeti, se teNaDheNaM goyamA! 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 901-902 (kha) prajJApanA. malayavRtti, patra 557 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [paitIsavA~ vedanApada] [223 evaM vuccati puDhavikkAiyA No NidAyaM veyaNaM vedeti, aNidAyaM vedaNaM vedeti| [2080 pra.] bhagavan! pRcchA hai-pRthvIkAyika jIva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA vedate haiM ? [2080 u.] gautama! ve nidAvedanA nahIM vedate, kintu anidAvedanA vedate haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se yaha kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva nidAvedanA nahIM vedate, kintu anidAvedanA vedate haiM? [u.] gautama! sabhI pRthvIkAyika asaMjJI aura asaMjJIbhUta hote haiM, isalie anidAvedanA vedate haiM, (nidA nahIM), isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva nidAvedanA nahIM vedate, kintu anidAvedanA vedate haiN| 2081. evaM jAva curidiyaa| [2081] isI prakAra caturindriya paryanta (kahanA cAhie / ) 2082. paMcendriyatirikkhajoNiyA maNUsA vANamaMtarA jahA NeraiyA (sU. 2078 ) / [2082] paMcendriyatiryaJca, manuSya aura vANavyantara devoM kA kathana (sU. 2078 meM ukta) rayikoM ke kathana ke samAna jAnanA caahie| 2083. joisiyANaM pucchaa| goyamA! NidAyaM piM vedaNaM vedeti aNidAyaM pi vedaNaM vedeti| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati joisiyA NidAyaM pi vedaNaM vedeti aNidAyaM pi vedaNaM vedeti? goyamA! joisiyA duvihA paNNattA, taM jahA -- mAimicchaddiTThiuvavaNNagA ya abhAisammaddiTThiuvavaNNagA ya, tattha NaM je te mAimicchaddiTThiuvavaNNagA te NaM aNidAyaM vedaNaM vedeti, tattha NaMje te amAisammaddiTThiuvavaNNagA te NaM NidAyaM vedaNaM vedeti, se teNaTTeNaM goyamA! evaM vuccati jotisiyA duvihaM pi vedaNaM vedeti| [2083 pra.] bhagavan ! jyotiSkadeva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA vedate haiM ? [2083 u.] gautama ! ve nidAvedanA bhI vedate haiM aura anidAvedanA bhI vedate haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki jyotiSka deva nidAvedanA bhI vedate haiM aura anidAvedanA bhI vedate haiM? . [u.] gautama! jyotiSka deva do prakAra ke kahe hai, yathA - mAyimithyAdRSTiupapannaka aura amaayismygdRssttiuppnnk| unameM se jo mAyimithyAdRSTiupapannaka haiM, ve anidAvedanA vedate haiM aura jo amAyisamyagdRSTiupapannaka haiM, nidAvedanA vedate hai| isa kAraNa se he gautama! yaha kahA jAtA hai ki jyotiSka deva donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| 2084. evaM vemANiyA vi| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [prajJApanAsUtra] [2084] vaimAnika devoM ke sambandha meM bhI isI prakAra kahanA caahie| // paNNavaNAe bhagavatIe paMcatIsaimaM veyaNApayaM samattaM // vivecana-nidA aura anidA : svarUpa aura adhikArI-jisameM pUrNa rUpa se citta lagA ho, jisakA bhalI bhAMti dhyAna ho, use nidAvedanA kahate hai, jo isase bilkula bhinna ho, arthAt-jisakI ora citta bilkula na ho, vaha anidAvedanA kahalAtI hai| jo saMjJI jIva marakara nAraka hue hoM, ve saMjJIbhUta nAraka aura jo asaMjJI jIva marakara nAraka hue hoM , ve asaMjJIbhUta kahalAte haiM / inameM se saMjJIbhUta nAraka nidAvedanA aura asaMjJIbhUta nAraka anidAvedanA vedate haiM / isI prakAra paMcendriyatiryaJca, manuSya aura vANavyantara devoM kA kathana hai| jyotiSka devoM meM jo mAyimithyAdRSTi haiM, ve anidAvedanA vedate haiM aura jo amAyisamyagdRSTi haiM, ve nidAvedanA vedate haiN| pRthvIkAyika se lekara caturindriyaparyanta sabhI anidAvedanA vedate hai, nidAvedanA nahIM, kyoMki asaMjJI hone se inake mana nahIM hotA, isa kAraNa ye anidAvedanA hI vedate hai| asaMjJI jIvoM ko janmAntara meM kiye hue zubhAzubha karmoM kA athavA vaira Adi kA smaraNa nahIM hotaa| tathya yaha hai ki kevala tIvra adhyavasAya se kiye gae karmo kA hI smaraNa hotA hai, kintu pahale ke asaMjJIbhava meM pRthvIkAyikAdi kA adhyavasAya tIvra nahIM thA, kyoMki ve dravyamana se rahita the| isa kAraNa asaMjJI nAraka pUrvabhavasambandhI viSayoM kA smaraNa karane meM kuzalacitta nahIM hotA, jabaki saMjJI nAraka pUrvabhavasambandhI karma yA vairavirodha kA smaraNa karate haiN| isa kAraNa ve nidAvedanA vedate haiN| sabhI pRthvIkAyika Adi jIva asaMjJI hone se vivekahIna anidAvedanA vedate haiN| // prajJApanA bhagavatI kA paiMtIsavA~ vedanApada samApta // 1. (ka) prajJapanA. (prameyabodhinI TIkA), bhAga 5, pR. 903 se 905 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti, patra 557 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * chattIsaimaM samugghAyapayaM chattIsavA~ samudghAtapada . prAthamika prajJApanAsUtra kA yaha chattIsavA~ samudghAtapada hai| isameM samudghAta, usake prakAra tathA caubIsa daNDakoM meM se kisameM kauna-sA samudghAta hotA hai, isakI vicAraNA kI gaI hai| samudghAta jaina zAstroM kA pAribhASika zagda hai| isakA artha zabdAzAstrAnusAra hotA hai-ekIbhAvapUrvaka prabalatA se vedanAdi para ghAta-coTa krnaa| isakI vyAkhyA vRttikAra ne isa prakAra kI hai-vedanA Adi ke anubhavarUpa pariNAmoM ke sAtha AtmA kA utkRSTa ekiibhaav| isakA phalitArtha yaha hai ki taditarapariNAmoM se virata hokara vedanIyAdi una-una karmo ke bahuta-se pradezoM ko udIraNA ke dvArA zIghra udaya meM lAkara, bhoga kara usakI nirjarA karanA-yAnI AtmapradezoM se unako pRthak karanA, jhAr3a ddaalnaa| vastutaH dekhA jAe to samudghAta kA karmoM ke sAtha ghaniSTha sambandha hai| AtmA para lage hue aise karma, jo cirakAla bAda bhoge jAkara kSINa hone vAle hoM, unheM udIraNA karake udayAvalikA meM lAkara vedanAdi ke sAtha ekIbhUta hokara nirjIrNa kara denA-prabalatA se una karmoM para coTa karanA samudghAta hai| jainadarzana AtmA para lage hue karmoM ko kSaya kiye binA AtmA kA vikAsa nahIM maantaa| AtmA kI zuddhi evaM vikAsazIlatA samudghAta ke dvArA karmanirjarA karane se zIghra ho sakatI hai| isalie samudghAta eka aisA AdhyAtmika zastra hai, jisake dvArA sAdhaka jAgrata raha kara,karmaphala kA samabhAvapUrvaka vedana kara sakatA hai, karmoM ko zIghra hI kSaya kara sakatA hai| isI kAraNa samudghAta sAta prakAra kA batAyA gayA hai-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta, (5)taijasasamudghAta, (6) AhArakasamudghAta aura (7) kevlismudghaat| vRttikAra ne batAyA hai ki kauna sA samudghAta kisa karma ke Azrita hai ? yathA-vedanAsamudghAta asAtAvedanIyakarmAzrita hai, kaSAyasamudghAta cAritramohanIya-karmAzrita hai, mAraNantika-samudghAta AyuSya-karmAzrita hai, vaikriyasamudghAta vaikriyazarIranAmakarmAzrita hai, taijasa samudghAta taijasazarIranAmakarmAzrita hai, AhArakasamudghAta AhArakazarIranAmakarmAzrita hai aura kevalisamudghAta zubha-azubhanAmakarma, sAtA-asAtAvedanIya tathA uccanIcagotra-karmAzrita hai| 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 559 2. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 428 (kha) prajJApanA. ma. vRtti, patra 559 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] [prajJApanAsUtra] * isake pazcAt ina sAtoM samudghAtoM meM se kauna-se samudghAta kI prakriyA kyA hai aura usake pariNAmasvarUpa usa samudghAta se sambandhita karma kI nirjarA Adi kaise hotI hai, isakA saMkSepa meM nirUpaNa hai| tadanantara vedanAsamudghAta Adi sAtoM meM se kauna-sA samudghAta kitane samaya kA hai, isakI carcA hai| inameM kevalisamudghAta 8 samaya kA hai, zeSa samudghAta asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta-kAla ke haiN| isake pazcAt yaha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki sAta samudghAtoM meM se kisa jIva meM kitane samudghAta pAye jAte haiM? tadanantara yaha carcA vistAra se kI gaI hai ki eka-eka jIva meM, una-una daNDakoM ke vibhinna jIvoM meM atItakAla meM kitanI saMkhyA meM kauna-kauna se samudghAta hote haiM tathA bhaviSya meM kitanI saMkhyA meM sambhavita * usake bAda batAyA gayA hai ki eka-eka daNDaka ke jIva ko tathA una-una daNDakoM ke jIvoM ko (svasthAna meM) usa-usa rUpa me aura anya daNDaka ke jIvarUpa (parasthAna) meM atIta-anAgata kAla meM kitane samudghAta saMbhava haiM? isake pazcAt samudghAta kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| tatpazcAt kaSAyasamudghAta cAra prakAra ke batAkara unakI apekSA se bhUta-bhaviSyakAla ke samudghAtoM kI vicAraNA kI gaI hai| isameM bhI svasthAna-parasthAna kI apekSA se atIta-anAgata kaSAyasamudghAtoM kI evaM alpabahutva kI vicAraNA kI gaI hai| isake pazcAt vedanA Adi samudghAtoM kA avagAhana aura sparza kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki usa-usa jIva kI avagAhanA (kSetra) tathA (kAla) sparzanA kitanI kitane kAla kI hotI hai tathA kisa samudghAta ke samaya usa jIva ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? anta meM kevalisamudghAta sambandhI carcA vibhinna pahaluoM se kI gaI hai| sayogI kevalI jaba taka manavacana-kAya-yoga kA nirodha karake ayogidazA prApta nahIM karatA taba taka siddha nahIM hotaa| sAtha hI siddhatvaprApti kI prakriyA kA sUkSmatA se pratipAdana kiyA gayA hai| anta meM siddhoM ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 590 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pR. 151-152 2. paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 446 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsaimaM samugghAyapayaM chattIsavA~ samudghAtapada samudghAta-bheda-prarUpaNA 2085. veyaNa 1 kasAya 2 maraNe 3 veuvviya 4 teyae ya 5 AhAre 6 / kevalie 7 ceva bhave jIva-maNussANa satteva // 227 // [2085saMgrahaNI gAthArtha] jIvoM aura manuSyoM ke ye sAta hI samudghAta hote haiM-(1) vedanA, (2) kaSAya, (3) maraNa (mAraNAntika) (4) vaikriya, (5) taijasa, (6) AhAra (AhAraka) aura (7) kevlik| 2086. kati NaM bhaMte! samugghAyA paNNattA ? goyamA! satta samugghAyA pnnnnttaa| taM jahA-vedaNAsamugghAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe 3 veuvviyasamugghAe 4 teyAsamugghAe 5 AhAragasamugghAe 6 kevalisamugghAe / [2086 pra.] bhagavan ! samudghAta kitane kahe gae haiM ? [2086 u.] gautama! samudghAta sAta kahe haiM, yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta, (5) taijasasamudghAta, (6) AhArakasamudghAta aura (7) kevalisamudghAta / vivecana-samudghAta : svarUpa aura prakAra-samudghAta meM sama+ud+ghAta, ye tIna zabda haiN| inakA vyAkaraNAnusAra artha hotA hai-ekIbhAvapUrvaka, ut-prabalatA se, ghAta-ghAta karanA / tAtparya yaha huA ki ekAgratApUrvaka prabalatA ke sAtha ghAta krnaa| bhAvArtha yaha hai ki vedanA Adi ke sAtha utkRSTarUpa se ekIbhUta ho jaanaa| phalitArtha yaha huA ki vedanA Adi samudghAta ke samaya AtmA vedanAdijJAnarUpa meM pariNata ho jAtA hai, use anya koI bhAna nahIM rhtaa| jaba jIva vedanAdi samudghAtoM meM pariNata ho jAtA hai, taba kAlAntara meM anubhava karane yogya vedanIyAdi karmo ke pradezoM ko udIraNAkaraNa ke dvArA khIMcakara, udayAvalikA meM DAlakara, unakA anubhava karake nirjIrNa kara DAlatA hai, arthAta-AtmapradezoM se pRthaka kara detA hai| yahI ghAta kI prabalatA hai| pUrvakRta karmoM kA jhar3a jAnA, AtmA se pRthak ho jAnA hI nirjarA hai| samudghAta sAta prakAra ke hai-(1) vedanA, (2) kaSAya, (3) mAraNAMtika, (4) vaikriya, (5) taijasa, (6) AhAraka aura (7) kevlii| kauna samudghAtama kisa karma ke Azrita hai ? - inameM se vedanAsamudghAta asAtAvedanIya - karmAzrita hai, kaSAyasamudghAta cAritramohanIya - karmAzrita hai, mAraNAntikasamudghAta antarmuhUrta zeSa AyuSya-karmAzrita hai, vaikriyasamudghAta vaikriyazarIranAma-karmAzrita hai, taijasasamudghAta taijasazarIranAma - karmAzrita hai,AhArakasamudaghAta AhArakazarIranAma-karmAzrita hai aura kevalisamudghAta sAtA-asAtAvedanIya, zubha-azubhanAmakarma aura ucca-nIcagotrakarmAzrita hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] [ prajJApanAsUtra] 1. vedanAsamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-vedanAsamudghAta karane vAlA jIva asAtAvedanIya karma ke pudgaloM kI parizATanA (nirjarA) karatA hai| Azaya yaha hai ki vedanA se pIr3ita jIva anantAnanta karmapudgaloM se vyApta apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura mukha evaM udara Adi chidroM ko tathA kAna skandha Adi ke apAntarAloM (bIca ke rikta sthAnoM) ko paripUrita karake, lambAI aura vistAra meM zarIramAtra kSetra ko vyApta karake antarmuhUrta taka rahatA hai| usa antarmuhUrta meM vaha bahuta-se asAtAvedanIyakarma ke pudgaloM ko nirjIrNa kara DAlatA hai| 2. kaSAyasamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-kaSAyasamudghAta karane vAlA jIva kaSAya-cAritramohanIyakarma ke pudgaloM kA parizATana karatA hai-kaSAya ke udaya se yukta jIva apane pradezoM ko bAhara nikAlatA hai| una pradeze se mukha, udara Adi chidroM ko tathA kAna, skandha Adi antarAloM ko pUrita karatA hai| lambAI tathA vistAra se zarIramAtra kSetra ko vyApta karake rahatA hai| aisA karake vaha bahuta-se kaSAyakarmapudgaloM kA parizATana karatA hai-jhAr3a detA hai| 3. mAraNAntikasamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-mAraNAntikasamudghAta karane vAlA jIva Ayukarma ke pudgaloM kA parizATana karatA hai| isa samudghAta meM yaha vizeSatA hai ki mAraNAntika samudghAta karane vAlA jIva apane pradezoM ko bAhara nikAla kara mukha tathA udara Adi ke chidroM ko tathA kAna, skandha antarAloM ko pUrita karake vistAra aura moTAI meM apane zarIrapramANa hokara kintu lambAI meM apane zarIra ke atirikta jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga taka aura utkRSTa asaMkhyAta yojana taka eka dizA ke kSetra ko vyApta karake rahatA hai| 4. vaikriyasamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-vaikriyasamudghAta karane vAlA jIva apane pradezoM ko zarIra se bAhara nikAla kara zarIra ke vistAra aura moTAI ke barAbara tathA lambAI meM saMkhyAtayojana pramANa daNDa nikAlatA hai| phira yathAsambhava vaikriyazarIranAmakarma ke sthUla pudgaloM kA paridhATana karatA hai| 5. taijasasamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-taijasasamudghAta karane vAlA jIva tejolezyA ke nikAlane ke samaya taijasazarIranAmakarma ke pudgaloM kA parizATana karatA hai| 6. AhArakasamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-AhArakasamudghAta karane vAlA AhArakazarIranAmakarma ke pudgaloM kA parizATana karatA hai| ___7. kevalisamudghAta kI prakriyA aura pariNAma-kevalisamudghAta karane vAlA jIva sAtA-asAtAvedanIya Adi karmoM ke pudgaloM kA parizATana karatA hai| kevalI hI kevalisamudghAta karatA hai| isameM ATha samaya lagate haiN| kevalimudghAta karane vAlA kevalI prathama samaya meM moTAI meM apane zarIra pramANa AtmapradezoM kA daNDa Upara aura nIce lokAnta taka racatA hai| dUsare samaya meM pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa dizA meM kapATa kI racanA karatA hai| tIsare samaya meM manthAna (mathAnI) kI racanA karatA hai| cauthe samaya meM avakAzAntaroM ko pUrita karatA (bharatA) hai| pAMcaveM samaya meM una avakAzAntaroM ko sikor3atA hai, chaThe samaya meM manthAna ko sikor3atA hai, sAtaveM samaya meM kapATa ko saMkucita karatA hai aura AThaveM samaya meM daNDa kA saMkoca karake Atmastha ho jAtA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] samudghAta-kAla- prarUpaNA 2087. [ 1 ] vedaNAsamugdhAe NaM bhaMte! katisamaie paNNatte ? goyamA! asaMkhejjasamaie aMtomuhuttie paNNatte / [2087-1 pra.] bhagavan ! vedanAsamudghAta kitane samaya kA kahA gayA hai ? [2087 - 1 u.] gautama ! vaha asaMkhyAta samayoM vAle antarmuhUrta kA kahA hai / [2] evaM jAva AhAragasamugdhAe / [2087 - 2] isI prakAra AhArakasamudghAta paryanta kathana karanA caahie| 2088. kevalisamugdhAe NaM bhaMte! katisamaie paNNatte ? goyamA ! aTThasamaie paNNatte / [2088 pra.] bhagavan! kevalisamudghAta kitane samaya kA kahA hai ? [2088 u.] gautama! vaha ATha samaya kA kahA hai| vivecana--niSkarSa--vedanAsamudghAta se lekara AhArakasamudghAta taka samudghAtakAla antarmuhUrta kA hai, kintu vaha antarmuhUrta asaMkhyAta samayoM kA samajhanA caahie| kevalisamudghAta kA kAla ATha samaya kA hai|' cauvIsa daNDakoM meM samudghAta - saMkhyA- prarUpaNA 2089. NeraiyANaM bhaMte! kati samugdhAyA paNNattA ? goyamA! cattari samugdhAyA paNNattA / taM jahA - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3 vevviyasamugdhAe 4 / [2089. pra.] bhagavan! nairayikoM ke kitane samudghAta kahe haiM ? [229 [2089. u.] gautama! unake cAra samUdghAta kahe haiM / yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta evaM (4) vaikriyasamudghAta / 2090. [ 1 ] asurakumAraNaM bhaMte! kati samugghAyA paNNattA ? goyamA ! paMca samugghAyA paNNattA! taM jahA 3 veuvviyasamugghAe 4 teyAsamugdhAe 5 / [2090 pra.] bhagavan! asurakumAroM ke kitane samudghAta kahe hai ? - - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 919 - 920 [2090 u.] gautama! unake pAMca samudghAta kahe haiN| yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijasasamudghAta / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] [prajJApanAsUtra] [2] evaM jAva thnniykumaaraannN| [2090-2] isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA caahie| 2091. [1] puDhavikkAiyANaM bhaMte! kati samugghAyA paNNattA ? . goyamA!tiNNi samugghAyA pnnnnttaa|tN jahA - vedaNAsamugghAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe [2091-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane samudghAta kaheM haiM ? [2091-1 u.] gautama! unake tIna samudghAta kahe haiN| yathA-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta aura (3) maarnnaantiksmudghaat| [2] evaM jAva cauridiyANaM |nnvrN vAukkAiyANaM cattAri samugghAyA paNNattA, taM jahA-vedaNAsamugyAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe 3 veuvviyasamugghAe / [2091-2] isI prakAra caturindriyoM paryanta jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki vAyukAyika jIvoM ke cAra samudghAta kahe haiM, yathA-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta ora (4) vaikriysmudghaat| 2092. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAvaM vemANiyANaM bhaMte! kati samugghAyA paNNatA? goyamA! paMca samugghAyA pnnnnttaa| taM jahA-vedaNAsamugghAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe 3 veubviyasamugyAe 4 teyAsamugyAe 5 / NavaMra maNUsANaM sattavihe samugghAe paNNatte, taM jahA-vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe 3 veuvviyasamugghAe 4 teyAsamugghAe 5 AhAragasamugghAe 6 kevalisamugyAe / [2092 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaJcoM se lekara vaimAnikoM paryanta kitane samudghAta kahe hai ? [2092 u.] gautama! unake pAMca samudghAta kahe hai| yathA-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijssmudghaat| vizeSa yaha hai ki manuSyoM ke sAta samudghAta kahe hai, yathA-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijasasamudghAta (6) AhArakasamudghAta aura (7) kevlismudghaat| vivecana-samudghAta : kisameM kitane aura kyoM ?-nArakoM meM Adi ke 4 samudghAta hote haiM, kyoMki nArakoM meM tejolabdhi, AhArakalabdhi aura kevalitva kA abhAva hone se taijasa, AhAraka aura kevalisamudghAta nahIM hote| asurakumArAdi dasa bhavanavAsI devoM meM prArambha ke cAra aura pAMcavA~ taijasasamudghAta bhI ho sakatA hai| pRthvIkAyikAdi pAMca sthAvaroM meM prArambha ke tIna samudghAta hote haiM, kintu vAyukAyika jIvoM meM pahale ke tIna aura eka vaikriyasamudghAta, yoM cAra samudghAta hote haiN| paMcendritiryaJcoM se lekara vemAnikoM taka prArambha ke pAMca samudghAta pAye jAte hai| kintu manuSyoM meM sAtoM hI samudghAta pAye jAte haiM / tiryaJcapaMcendriyoM se lekara vemAnikoM taka pAMca samudghAta isalie pAye Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [231 jAte hai ki tiryaJcapaMcedriyoM Adi meM AhArakalabdhi aura kevalitva nahIM hote| ata: antima do samudghAta unameM nahIM pAye jaate| cauvIsa daNDakoM meM ekatvarUpa se atItAdi-samudghAta-prarUpaNA 2093. [1] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevatiyA vedaNAsamugghAyA atItA ? goyamA! annNtaa| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa atthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| [2093-1 pra.] bhagavan ! eka-eka nAraka ke kitane vedanAsamudghAta atIta-vyatIta hue haiM ? [2093-1 u.] he gautama! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan! ve bhaviSya meM (Age) kitane hone vAle haiM ? [u.] gautama! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| [2] evaM asurakumArassa vi, NiraMtaraM jAva vemaanniyss| [2093-2] isI prakAra asurakumAra ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| yahA~ se lagAkara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA caahie| 2094. [1] evaM jAva teygsmugghaae| [2094-1] isI prakAra taijasasamudghAta taka (jAnanA caahie|) [2] evaM ete paMca cauvIsA dNddgaa| [2094-2] isI prakAra ye pAMcoM samudghAta (vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasa) bhI cauvIsa daNDakoM ke krama se samajha lene caahie| 2095. [1] egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa kevatiyA AhAragasamugghAyA atItA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassatthi jahaNNeNaM ekko vA do vA, ukkoseNaM tiNNi / kevatiya purekkhaDA? kassai asthi kassai Natthi, jassatthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM cttaari| [2095-1 pra.] bhagavan! eka-eka nAraka ke atIta AhArakasamudghAAta kitane haiM ? 1. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 7, pR. 436 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [ prajJApanAsUtra ] [2095-1 u.] gautama ! ve kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake ( atIta AhAraka samudghAta) hote haiM, usake bhI jaghanya eka yA do yA tIna hote hai aura utkRSTa cAra hote hai / [pra.] bhagavan! eka-eka nAraka ke bhAvI samudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra samudghAta hote haiN| [2] evaM NiraMtaraM jAva vemANiyassa / navaraM maNUsassa atItA vi purakkhaDA vi jahA Neraiyassa purekkhaDA / [2095-2] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) lagAtAra vaimAnika paryanta kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki manuSya ke atIta aura anAgata nAraka ke ( atIta aura anAgata AhArakasamudghAta ke) samAna haiM 1 2096. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevatiyA kevalisamugdhAyA atIyA ? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA ? gomA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko / [2096-1 pra.] bhagavan! eka-eka nAraka ke atIta kevalisamudghAta kitane hue haiM ? [2096-1 u.] gautama ! ( eka bhI nAraka ke eka bhI atIta kevalisamudghAta) nahIM haiN| [pra.] bhagavan! (eka-eka nAraka ke) bhAvI (kevalisamudghAta) kitane hote haiM ? [.] gautama! kisI (nAraka) ke (bhAvI kevalisamudghAta) hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai / [ 2 ] evaM jAva vemANiyassa / NavaraM maNUsassa atItA kassai atthi kassai Natthi / jassa'tthi ekko| evaM purekkhaDA vi| [2096-2] isI prakAra vaimAnika paryanta ( atIta aura anAgata kevalisamudghAtaviSayaka kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki kisI manuSya ke atIta kevalisamudghAta hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai| isI prakAra (atIta kevalisamudghAta ke samAna manuSya ke) bhAvI (kevalisamudghAta) kA bhI ( kathana jAna lenA caahie)| vivecana eka-eka jIva ke atIta- anAgata samudghAta kitane ? prastuta prakaraNa meM eka-eka jIva ke kitane vedanAdi samudghAta atIta ho cuke haiM aura kitane bhaviSya meM hone vAle haiM ?, isakA caubIsa daNDakoM ke krama se nirUpaNa kiyA gayA haiN| - (1) vedanAsamudghAta - eka-eka nAraka ke ananta vedanAsamudghAta atIta hue haiM, kyoMki nArakAdi sthAna ananta haiN| eka-eka nAraka sthAna ko anantabAra prApta kiyA hai aura eka bAra nAraka sthAna kI prApti ke samaya eka I Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] / [233 nAraka ke aneka bAra vedanAsamudghAta hue haiM / yaha kathana bAhulya kI apekSA se samajhanA caahie| bahuta-se jIvoM ko avyavahAra-rAzi se nikale anantakAla vyatIta ho cukA hai| unakI apekSA se eka-eka nAraka ke ananta vedanAsamudghAta atIta kahe gae haiN| jina jIvoM ko vyavahArarAzi se nikale alpasamaya vyatIta huA hai, unakI apekSA se yathA sambhava saMkhyAta yA asaMkhyAta vedanAsamudghAta vyatIta hue samajhane caahie| eka-eka nAraka ke bhAvI samudghAta ke viSaya meM kahA gayA hai ki kisI nAraka ke bhAvIsamudghAta hote haiM, kisI ke nahIM hote| tAtparya yaha hai ki jo jIva pRcchA ke samaya ke pazcAt vedanAsamudghAta ke binA hI naraka se nikala kara anantara manuSyabhava prApta karake vedanAsamudghAta kiye binA hI siddhi prApta karegA, usakI apekSA se eka bhI vedanAsamudghAta nahIM hai| jo isa pRcchA ke samaya ke pazcAt Ayu zeSa hone ke kAraNa kucha kAla taka naraka meM sthita raha kara phira manuSyabhava prApta karake siddha hogA, usake eka, do yA tIna vedanAsamudghAta sambhava haiN| saMkhyAtakAla taka saMsAra meM rahane vAle nAraka ke saMkhyAta tathA asaMkhyAtakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke asaMkhyAta aura anantakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke ananta bhAvI samudghAta hote haiN| nArakoM ke samAna hI asurakumArAdi bhavanavAsiyoM, pRthvIkAyikAdi ekendriyoM, vikalendriyoM, paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM ke bhI ananta vedanAsamudghAta atIta hue haiM tathA bhAvI vedanAsamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, ve jaghanya eka, do yA tIna hote haiM, utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN|' [2-3-4-5] vedanAsamudghAta kI taraha kaSAya, mAraNAntika, vaikriya evaM taijasa-samudghAta-viSayaka kathana caubIsa daNuDakoM ke krama se samajha lenA caahie| (6) AhArakasamudghAta - eka-eka nAraka ke atIta AhAraka-samudghAta ke prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki AhArakasamudghAta kisI-kisI kA hotA hai, kisI kA nahIM hotaa| jisa nAraka ke atIta AhArakasamudghAta hotA hai, usake bhI jaghanya eka yA do hote haiM aura utkRSTa tIna hote haiN| jisa nAraka ne pahale manuSyabhava prApta kara ke anukUla sAmagrI ke abhAva meM caudaha pUrvo kA adhyayana nahIM kiyA athavA caudaha pUrvo kA adhyayana hone para bhI AhArakalabdhi ke abhAva meM yA vaisA koI viziSTa prayojana na hone se AhArakazarIra kA nirmANa nahIM kiyA, usake atIta AhArakasamudghAta nahIM hote| usase bhinna prakAra ke nAraka ke jaghanya eka yA do aura utkRSTa tIna AhArakasamudghAta hote haiM / cAra nahIM ho sakate, kyoMki cAra bAra AhArakazarIra kA nirmANa karane vAlA jIva naraka meM nahIM jA sktaa| __ bhAvI AhArakasamudghAta bhI kisI ke hote haiM, kisI ke nhiiN| jinake hote haiM, unake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa cAra hote haiN| nAraka manuSyabhava ko prApta karake anukUla sAmagrI na milane se caudaha pUrvo kA adhyayana nahIM karegA yA adhyayana karake bhI AhArakasamudghAta nahIM karegA aura siddha ho jAegA, usake bhAvI 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5, pR. 927 se 929 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti. abhidhAna rA. koSa bhA. 7, pR. 437 2. (ka) vahI, a. rA. koSa bhA.7, pR. 437 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 930 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [prajJApanAsUtra] AhArakasamudghAta nahIM hote| isase bhinna nAraka ke jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra bhAvI AhArakasamudghAta hote haiN| isase adhika bhAvI AhArakasamudghAta kiye binA hI siddhi prApta kara letA hai| - isI prakAra asurakumArAdi bhavanavAsiyoM se lekara vaimAnikoM taka ke atIta aura anAgata AhArakasamudghAta ke viSaya meM samajha lenA caahie| parantu manuSya ke atIta aura anAgata AhAraka samudghAta nAraka ke atIta aura anAgata jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra haiM, isI prakAra manuSya ke haiN|' . (7) kevalisamudghAta - eka-eka nAraka ke atIta kevalisamudghAta eka bhI nahIM hai, kyoMki kevalisamudghAta ke pazcAt niyama se antarmuhUrta meM hI jIva ko mokSa-prApti ho jAtI hai| phira usakA naraka meM jAnA aura nAraka honA sambhava nahIM hai| ataeva kisI bhI nAraka ke atIta kevalisamudghAAta sambhava nahIM hai| aba rahA nAraka ke bhAvI kevalisamudghAta kA prazna-yaha kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisa nAraka ke hotA hai, usake eka hI kevalisamudghAta hotA hai| eka se adhika nahIM ho sakatA, kyoMki eka kevalisamudghAta ke dvArA hI cAroM aghAtika karmoM kI sthiti samAna karake kevalI antarmuhUrta meM hI mokSa prApta kara lete haiN| phira dUsarI bAra kisI ko bhI kevalisamudghAta kI AvazyakatA nahIM hotii| mokSa prApta kara lete haiM / jo nAraka bhavabhramaNa karake muktipada prApta karane kA avasara pAyegA, usa samaya usake aghAtikarmoM kI sthita viSama hogI to use sama karane ke lie vaha kevalisamudghAta kregaa| yaha usakA bhAvI kevalisamudghAta hogaa| jo nAraka kevalisamudghAta ke binA hI mukti prApta karegA athavA jo (abhavya) kabhI mukti prApta kara hI nahIM sakegA, usakI apekSA se bhAvI kevalisamudghAta nahIM hotaa| ____ manuSya ke atirikta bhavanavAsI, pRthvIkAyika Adi ekendriya, vikalendriya, paMcendriyatiryaJca, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva ke bhI atIta kevalisamudghAta nahIM hotaa| bhAvI kevalisamudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, eka hI hotA hai| yukti pUrvavat samajhanA caahie| kisI manuSya ke atIta kevalisamudghAta hotA hai, kisI ke nhiiN| kevalisamudghAta jisake hotA hai, eka hI hotA hai / jo manuSya kevalisamudghAta kara cukA hai aura abhI taka mukta nahIM huA hai-antarmuhUrta meM mukta hone vAlA hai, usakI apekSA se atIta kevalisamudghAta hai, kintu jisa manuSya ne kevalisamudghAta nahIM kiyA hai, usakI apekSA se nahIM hai| atIta kevalisamudghAta ke samAna manuSya ke bhAvI kevalisamudghAta kA kathana bhI jAna lenA caahie| atIta kI taraha bhAvI kevalisamudghAta bhI kisI kA hotA hai, kisI kA nhiiN| jisakA hotA hai, usakA eka hI hotA hai, adhika nhiiN| cauvIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA se atIta-anAgata-samudghAta-prarUpaNA 2097. [1] NeraiyANaM bhaMte! kevatiyA vedaNAsamugghAyA atItA ? 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA), bhA.5, pR. 930 se 932 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti. a. rA. koSa bhA. 7, pR. 438 2. (ka) vahI, a. rA. koSa bhA. 7. pR. 438 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 933 se 935 taka Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] goyamA ! anaMtA / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA! anaMtA / [2097 -1 pra.] bhagavan ! nArakoM ke kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? [2097 - 1 u.] gautama ! ve ananta hue hai| [pra.] bhagavan ! (unake) bhAvI vedanAsamudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama! ve bhI ananta hote haiN| [2] evaM jAva vemANiyANaM / [2097-2] isI prakAra vaimAnikoM (ke vedanAsamudghAta) taka (ke viSaya meM jAnanA cAhie ) / 2098. [ 1 ] evaM jAva teyagasamugdhAe / [2098-2] isI prakAra ( vedanAsamudghAta ke samAna) taijasamudghAta paryanta samajhanA cAhie / [2] evaM ete vi paMca cauvIsA daMDagA / [2098-2] isa prakAra ina ( vedanA se lekara taijasa taka) pAMcoM samudghAtoM kA (kathana) caubIsoM daNDakoM meM ( bahuvacana ke rUpa meM samajha lenA caahie|) 2099. [ 1 ] NeraiyANaM bhaMte ! kevatiyA AhAragasamugdhAyA atIyA ? goyamA ! asaMkhejjA / [235 kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! asaMkhejjA / [2099-1 pra.] bhagavAn ! nArakoM ke kitane AhArakasamudghAta hue haiM ? . [2099-1 u.] gautama! ve asaMkhyAta hue haiN| [pra.] bhagavAn ! unake AgAmI AhArakasamudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama ! ve bhI asaMkhyAta hote haiM / [2] evaM jAva vemANiyANaM NavaraM vaNassaikAiyANaM maNUsANa ya imaM NANattaM / vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevatiyA AhAragasamugdhAyA atItA ? goyamA ! anaMtA / maNUsANaM bhaMte! kevatiyA AhAragasamugdhAyA atItA ? goyamA! siya saMkhejjA siya asaMkhejjA / evaM purekkhaDA vi| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] [prajJApanAsUtra] [2099-2] isI prakAra (nArakoM ke samAna) vaimAnikoM taka kA kathana samajha lenA caahie| vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM kI vaktavyatA meM inase bhinnatA hai, yathA [pra.] bhagavan! vanaspatikAyika jIvoM ke kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? [u.] gautama! (unake) ananta (AhArakasamudghAta atIta hue haiN)| [pra.] bhagavan! manuSyoM ke kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? [u.] gautama! (unake AhArakasamudghAta) kathaMcit saMkhyAta aura kathaMcit asaMkhyAta (hue haiN|) isI prakAra unake bhAvI AhArakasamudghAta bhI samajha lene caahie| 2100. [1] NeraiyANaM bhaMte! kevatiyA kevalisamugghAyA atIyA ? goyamA! nntthi| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! asNkhejaa| [2100-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? . [2100-1 u.] gautama! eka bhI nahIM hai| [pra.] bhagavan ! nArakoM ke kitane kevalisamudghAta AgAmI haiM ? [u.] gautama! ve asaMkhyAta haiN| [2] evaM jAva vemaanniyaannN| NavaraM vaNassaikAiya-maNUsesu imaM nnaannttN| vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevatiyA kevalisamugdhAyA atItA ? goyamA! nntthi| kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! annNtaa| maNUsANaM bhaMte! kevatiyA kevalisamugghAyA atIyA ? goyamA! siya asthi siya nntthi| jadi asthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sypuhttN| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! siya saMkhejA siya asNkhejaa| [2100-2 pra.] isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM meM (kevalisamudghAta ke viSaya meM pUrvakathana se) bhinnatA hai, yathA- . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [237 [pra.] bhagavan ! vanaspatikAyikoM ke kitane kevalisamudghAta atIta haiM ? [u.] gautama! (inake kevalisamudghAta atIta) nahIM haiN| [pra.] bhagavan ! inake kitane bhAvI kevalisamudghAta haiM ? [u.] gautama! ve ananta haiN| [pra.] bhagavan ! manuSyoM ke kitane kevalisamudghAta atIta haiM ? ___ [u.] gautama! kathaJcit haiM aura kathaJcit nahIM haiN| yadi haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva haiN| [pra.] bhagavan ! unake bhAvI kevalisamudghAta kitane kahe haiM? [u.] gautama! kathaJcit saMkhyAta haiM aura kathaJcit asaMkhyAta haiN| vivecana - nArakAdi meM bahutva kI apekSA se vedanAsamudghAta Adi kA nirUpaNa- nArakoM ke vedanAsamudghAta ananta atIta hue haiM, kyoMki bahuta-se nArakoM ko vyavahArarAzi se nikale anantakAla ho cukA hai| inake bhAvI samudghAta bhI ananta haiM, kyoMki bahuta se nAraka anantakAla taka saMsAra meM sthita rheNge| ___ asurakumArAdi bhavanavAsiyoM, pRthvIkAyikAdi ekendriyoM, vikalendriyoM, tiryaJcapaMcendriyoM, manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke bhI vedanAsamudghAta atIta aura anAgata (bhAvI) meM ananta hote haiN| vedanAsamudghAta kI bhAMti kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasa samudghAta kI vaktavyatA bhI samajha lenI caahie|' ina sabakA nirUpaNa caubIsa daNDakoM meM bahuvacana ke rUpa meM karanA caahie| AhArakasamudghAta-nArakoM ke atIta AhArakasamudghAta asaMkhyAta haiN| tAtparya yaha hai ki yadyapi sabhI nAraka asaMkhyAta haiM, tathApi unameM bhI kucha asaMkhyAta nAraka aise hote haiM, jo pahale AhArakasamudghAta kara cuke haiM, unakI apekSA se nArakoM ke atIta AhArakasamudghAta asaMkhyAta kahe haiN| isI prakAra nArakoM ke bhAvI AhArakasamudghAta bhI pUrvokta yukti se asaMkhyAta samajha lenA caahie| __vanaspatikAyikoM aura manuSyoM ko chor3akara zeSa daNDakoM meM vaimAnikoM paryanta atIta aura anAgata AhArakasamudghAta pUrvavat asaMkhyAta haiN| vanaspatikAyikoM ke atIta AhArakasamudghAta-bahuvacana kI apekSA se ananta haiM, kyoMki aise vanaspatikAyika jIva ananta haiM, jinhoMne caudaha pUrvo kA jJAna bhUtakAla meM kiyA thA, kinatu pramAda ke vazIbhUta hokara saMsAra kI vRddhi karake vanaspatikAyikoM meM vidyamAna haiN| vanaspatikAyikoM ke bhAvI AhArakasamudghAta bhI ananta haiM, kyoMki pRcchA ke samaya jo jIva vanaspatikAya meM haiM, unameM se ananta jIva vanaspatikAyikoM meM se nikala kara manuSyabhava pAkara caudaha pUrvo kA jJAna prApta karake AhArakasamudghAta karake siddhigamana kreNge| manuSyoM ke atIta-anAgata AhArakasamudghAta- bahuvacana kI apekSA se kadAcit saMkhyAta aura kadAcit Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [ prajJApanAsUtra ] asaMkhyAta haiN| tAtparya yaha hai ki saMmUcchima aura garbhaja manuSya milAkara utkRSTa saMkhyA meM aMgulamAtra kSetra meM jitane pradezoM kI rAzi hai, usake prathama vargamUla kA tRtIya vargamUla se guNAkAra karane para jo parimANa AtA hai, utane pradezoM vAle khaNDa-ghanIkRta loka kI ekapradeza vAlI zreNI meM jitane manuSya hote haiM, unameM se eka kama karane para jitane manuSya hoM, utane hI haiN| ye manuSya nAraka Adi anya jIvarAziyoM kI apekSA kama haiN| unameM bhI aise manuSya kama haiM, jinhoMne pUrvabhavoM meM AhArakazarIra banAyA ho, isa kAraNa ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra manuSyoM ke bhAvI AhArakasamudghAta bhI pUrvokta yukti ke anusAra kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta samajhane caahie| kevalisamudghAta - nArakoM ke atIta kevalisamudghAta eka bhI nahIM hotA, kyoMki jina jIvoM ne kevalisamudghAta kiyA hai, unakA naraka meM jAnA aura nAraka honA sambhava nahIM hai| nArakoM ke bhAvI kevalisamudghAta asaMkhyAta haiM, kyoMki pRcchA ke samaya sadaiva bhaviSya meM kevalisamudghAta karane vAle nAraka asaMkhyAta hI hote haiM / kevalajJAna se aisA hI jAnA jAtA hai| nArakoM ke samAna hI vanaspatikAyikoM evaM manuSyoM ko chor3akara asurakumArAdi bhavanavAsiyoM se lekara vaimAnikoM taka bhI isI prakAra samajhanA caahie| inake bhI atIta kevalisamudghAta nahIM hote aura bhAvI kevalisamudghAta asaMkhyAta hote haiN| vanaspatikAyikoM ke atIta kevalisamUddhAta pUrvokta yukti ke anusAra nahIM hote / pRcchA ke samaya agara kevalisamudghAta se nivRtta koI manuSya (kevalI) vidyamAna hoM to atIta kevalisamudghAta hote haiM, anya samaya meM nahIM hote| yadi atIta kevalisamudghAta hoM to ve jaghanyataH eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTataH zatapRthaktva arthAt do sau se lekara nau sau taka hote haiN| manuSyoM ke bhAvI kevalisamudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| samUcchima aura garbhaja manuSyoM meM pRcchA ke samaya bahuta se abhavya bhI hote haiM, jinake bhAvI kevalisamudghAta sambhava nahIM, isa apekSA se bhAvI kevalisamudghAta saMkhyAta hote haiN| kadAcit ve asaMkhyAta bhI hote haiM, kyoMki usa samaya bhaviSya meM kevalisamudghAta karane vAle manuSya bahuta hote haiN| cauvIsa daNDakoM kI cauvIsa daNDaka paryAyoM meM ekatva kI apekSA se atItAdi samudghAtaprarUpaNA 2101. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevatiyA vedaNAsamugdhAyA atIyA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi tassa siya saMkhejA siya asaMkhejjA siya anaMtA vA / [2101 pra.] bhagavan! eka-eka nairayika ke nArakatva meM (arthAt - - nAraka - paryAya meM rahate hue) kitane 1. prajJApanA. malayavRtti. a. rA. koSa bhA. 7, pR. 439 2. vahI. a. rA. koSa bhA. 7. pU. 439 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] vedanAsamudghAta atIta hue haiN| [2101 u.] gautama ! ve ananta hue haiN| 1 [239 [pra.] bhagavan! (eka-eka nAraka ke nArakatva meM) kitane bhAvI ( vedanAsamudghAta) hote haiN| [u.] gautama ! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiN| haiM ? haiM ? [2102 pra.] bhagavan! eka-eka asurakumAra ke nArakatva meM (rahate hue) kitane vedanAsamudghAta atIta hue [[2102 uM.] gautama! ve ananta ho cuke haiN| [pra.] bhagavan! bhAvI vedanAsamudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / 2103. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa asurakumAratte kevatiyA vedaNAsamugdhAyA atIyA ? goyamA! aNaMtA / kevatiyA purekkhaDA ? gomA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [2103-1 pra.] bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue [2103 - 1 u.] gautama ! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan ! unake bhAvI vedanAsamudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiN| [ 2 ] evaM NAgakumAratte vi jAva vemANiyatte / [2103 - 2] isI prakAra nAgakumAraparyAya se yAvat vaimAnikaparyAya meM rahate hue atIta aura anAgata vedanAsamudghAta samajhane caahie| 2104. [ 1. ] evaM jAva vedaNAsamugdhAeNaM asurakumAre NeraiyAdi-vemANiyapajjavasANesu bhaNie tahA NAgakumArAdIyA avasesesu saTThANa - paraTThANesu zrANiyavvA jAva vemANiyassa vemANiyatte / [2104-1] jisa prakAra asurakumAra ke nArakaparyAya se lekara vaimAnikaparyAya paryanta vedanAsamudghAta kahe haiM, usI prakAra nAgakumAra Adi se lekara zeSa saba svasthAnoM aura parasthAnoM meM vedanAsamudghAta yAvat vaimAnika ke Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] [prajJApanAsUtra] vaimAnikaparyAya paryanta kahane caahie| [2] evamete cauvvIsaM cauvvIsA daMDagA bhvNti| [2104-2.] isI prakAra caubIsa daNDakoM meM se pratyeka ke caubIsa daNDaka hote haiN| 2105. egamessa NaM bhaMte! NaMraiyassa jeraiyatte kevatiyA kasAyasamugghAyA atIyA? goyamA! annNtaa| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi eguttariyAe jAva annNtaa| [2105 pra.] bhagavan! eka-eka nAraka ke nArakaparyAya (nArakatva) meM kitane kaSAyasamudghAta atIta hue [2105-u.] gautama! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan! bhAvI kaSAyasamudghAta kitane hote haiM ? [u.] gautama! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake eka se lekara yAvat ananta haiN| 2106. egamessa NaM bhaMte! neraiyassa asurakumAratte kevatiyA kasAyasamugghAyA atIyA? goyamA! annNtaa| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi siya saMkhejA siya asaMkhejA siya annNtaa| [2106 pra.] bhagavan ! eka-eka nAraka ke asurakumAraparyAya meM kitane kaSAyasamudghAta atIta hote haiM ? [2106-u.] gautama! ananta hote haiN| [pra.] bhagavan ! (usake) bhAvI (kaSAyasamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| 2107. evaM jAva Neraiyassa thnniykumaartte| puDhavikAiyatte eguttariyAe NeyavvaM, evaM jAva mnnuustte| vANamaMtaratte jahA asurakumAratte (su. 2106) / jotisiyatte atIyA aNaMtA, purekkhaDA kassai asthi kassai nntthi| jassa'sthi siya asaMkhejjA siya annNtaa| evaM vemANiyatte vi siya asaMkhejA siya annNtaa| [2107] isI prakAra nAraka kA yAvat stanitakumAraparyAya meM (atIta-anAgata kaSAyasamudghAta samajhanA caahie| nAraka kA pRthvIkAyikaparyAya meM eka se lekara jAnanA caahie| isI prakAra yAvat manuSyaparyAya meM samajhanA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [241 caahie| vANavyantaraparyAya meM nAraka ke asurakumAratva (su. 2106 meM ukta) ke samAna jaannaa| jyotiSkadevaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM tathA bhAvI kaSAyasamudghAta kisI kA hotA hai, kisI kA nahIM hotaa| jisakA hotA, usakA kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hotA hai| isI prakAra vaimAnikaparyAya meM bhI kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta (bhAvI kaSAyasamudghAta) hote haiN| 2108. asurakumArassa Neraiyatte atItA aNaMtA, purekkhaDA kassai asthi kassai nntthi| jassa'sthi siya saMkhejjA siya asaMkhejA siya annNtaa| [2108] asurakumAra ke nairayikaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta hote haiN| bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| 2109. asurakumArassa asurakumAratte atIyA annNtaa| purekkhaDA eguttriyaa| ___ [2109] asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM atIta (kaSAyasamudghAta) ananta haiM aura bhAvI (kaSAyasamudghAta) eka se lekara kahane caahie| 2110 evaM nAgakumAratte niraMtaraM jAva vemANiyatte jahA Neraiyassa bhaNiyaM (su. 2107) taheva bhaanniyvvN| [2110] isI prakAra nAgakumAratva se lekara lagAtAra vaimAnikatva taka jaise (2107 sUtra meM) nairayika ke lie kahA hai, vaise hI kahanA caahie| 2111. evaM jAva thaNiyakumArassa vi [ jAva] vemaanniytte| NavaraM savvesiM saTThANe eguttarie paraTThANe jaheva asurakumArassa (su. 2108-10) / [2111] isI prakAra yAvat stanitakumAra taka bhI yAvat vaimAnikatva meM pUrvavat kathana samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki ina sabake svasthAna meM bhAvI kaSAyasamudghAta eka se lagA kara (uttarottara ananta taka) haiM aura parasthAna meM (sU. 2108-10 ke anusAra) asurakumAra ke (bhAvI kaSAyasamudghAta ke) samAna haiN| 2112. puDhavikkAiyassa raiyatte jAva thaNiyakumAratte atItA annNtaa| purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi siya saMkhejA siya asaMkhejA siya annNtaa| [2112 ] pRthvIkAyika jIva ke nArakaparyAya meM yAvat stanitakumAraparyAya meM ananta (kaSAyasamudghAta) atIta hue haiM, kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| 2113. puDhavikkAiyassa puDhavikkAiyatte jAva maNUsatte atItA annNtaa| purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi eguttriyaa| vANamaMtaratte jahA Neraiyatte (su. 2112) / jotisiya-vemANiyatte atIyA aNaMtA, purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi siya asaMkhejA siya annNtaa| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] [prajJApanAsUtra] [2113] pRthvIkAyika ke pRthvIkAyika avasthA meM yAvat manuSya-avasthA meM (kaSAyasamudghAta) atIta ananta haiN| isake bhAvI (kaSAyasamudghAta) kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake eka se lagA kara ananta hote haiN| vANavyantara-avasthA meM (su. 2112 meM ukta) nAraka-avasthA ke samAna jAnanA caahie| jyotiSka aura vaimAnika-avasthA meM (kaSAyasamudghAta) ananta atIta hue haiN| (usake) bhAvI (kaSAyasamudghAta) kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| 2114. evaM jAva maNUse vi nneyvvN| [2114 ] isI prakAra (pRthvIkAyika ke samAna) manuSyatva taka meM bhI jAna lenA caahie| 2115.[1] vANamaMtara-jotisiya-vemANiyA jahA asurakumAre (sU. 2108-10) / NavaraM saTTANe eguttariyAe bhANiyavvA jAva vemANiyassa vemaanniytte| [2115-1]vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM kI vaktavyatA (sU. 2108-10 meM ukta) asurakumAroM kI vaktavyatA ke samAna samajhanA caahie| vizeSa bAta yaha hai ki svasthAna meM (sarvatra) eka se lekara samajhanA tathA . vaimAnika ke vaimAnikatva paryanta kahanA caahie| [2] evaM ete cauvIsaM cauvIsA dNddgaa| [2115-2] isa prakAra ye saba pUrvokta caubIsoM daNDaka caubIsoM daNDakoM meM kahane caahie| 2116. [1] mAraNaMtiyasamugdhAo saTThANe vi paraTThANe vi eguttariyAe neyavvo jAva vaimANiyassa vemaanniytte| [2116-1] mAraNAntikasamudghAta svasthAna meM bhI aura parasthAna meM bhI pUrvokta ekotarikA se (arthAt-ekase lagAkara) samajha lenA cAhie / yAvat vaimAnika kA vaimAnikaparyAya meM (yahA~ taka antima daNDaka kahanA caahie| [2] evamete cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa|| isI prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsoM daNDakoM meM kaha denA caahie| 2117. [1] veuvviyasamugghAo jahA kasAyasamugghAo (su. 2105-15) tahA Niravaseso bhaanniyvvo| NavaraM jassa Natthi tassa Na vuccti| [2117-1] vaikriyasamudghAta kI samagra vaktavyatA kaSAyasamudghAta (sU. 2105 se 2115 taka meM ukta) ke samAna kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki jisake (vaikriyasamudghAta) nahIM hotA, usake viSaya meM kathana nahIM karanA caahie| [2] ettha vi cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa| .. [2117-2] yahA~ bhI caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahane caahie| 2118. [1] teyagasamugghAo jahA mAraNaMtiyasamugdhAo (su. 2116) / NavaraM jassa atthi| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] [243 * [2118 - 1] taijasasamudghAta kA kathana (sU. 2116 meM ukta) mAraNAntikasamudghAta ke samAna kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisake vaha hotA hai, ( usI ke kahanA cAhie ) / [2] evaM ete vi cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhANiyavvA / [2118-2] isa prakAra ye bhI caubIsoM daNDakoM meM ghaTita karanA caahie| 2119. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevatiyA AhAragasamugdhAyA atIyA ? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! Natthi / [2119-1 pra.] bhagavan ! eka-eka nAraka ke nAraka avasthA meM kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? [2119-1] gautama! (nAraka ke nArakaparyAya meM atIta AhArakasamudghAta) nahIM hote haiN| [pra.] bhagavAn ! usake bhAvI AhArakasamudghAta kitane hote haiM ? [.u.] gautama! (bhAvI AhArakasamudghAta bhI) nahIM hote / [ 2 ] evaM jAva vemANiyatte / NavaraM maNUsatte atIyA kassai atthi, kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA, ukkoseNaM tiNNi / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassatthi jahaNNeNaM ekkI vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM cattAri / 1 [2119-2] isI prakAra (mAraka ke ) yAvat vaimAnika avasthA meM (atIta aura anAgata AhArakasamudghAta kA kathana samajhanA cAhie) / vizeSa yaha hai ki ( nAraka ke) manuSyaparyAya meM atIta (AhArakasamudghAta) kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, usake jaghanya eka athavA do aura utkRSTa tIna hote haiN| [pra.] bhagavan! (nAraka ke manuSyaparyAya meM) bhAvI (AhArakasamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama ! kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| [ 3 ] evaM savvajIvANaM maNUsesu bhANiyavvaM / [2119-3] isI prakAra samasta jIvoM aura manuSyoM ke ( atIta aura bhAvI AharakasamudghAta ke viSaya meM jAnanA caahie|) [4] maNUsassa maNUsatte atIyA kassai atthi, kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM cattAri / evaM purekkhaDA vi / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] [ prajJApanAsUtra ] [2119-4] manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta AhArakasamudghAta kisI ke hue haiM, kisI ke nahIM hue| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| isI prakAra bhAvI (AhArakasamudghAta) jAnanA cAhie / [5] evamete vi caDavIsaM caDavIsA daMDagA jAva vemANiyassa vemANiyatte / [2119-5] isa prakAra ye cauvIsa daNDaka cauvIsoM daNDakoM meM yAvat vaimAnikaparyAya meM (AhArakasamudghAta taka) kahanA caahie| 2120. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevatiyA kevalisamugdhAyA atIyA ? goyamA / Natthi / kevatigA purekkhaDA ? goyamA ! Natthi / [2120-1 pra.] bhagavan! eka-eka nairayika ke nArakatvaparyAya meM kitane kevalisamudghAta atIta hu [2120-1 u.] gautama! nahIM hue hai / [pra.] bhagavan! isake bhAvI (kevalisamudghAta) kitane hote haiM ? [.] gautama! ve bhI nahIM hote / haiM ? [2] evaM jAva vemANiyatte / NavaraM maNUsatte atIyA Natthi, purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko / [2120-2] isI prakAra vaimAnikaparyAya taka meM (kevalisamudghAta kahanA cAhie / ) vizeSa yaha hai ki manuSyaparyAya meM atIta (kevalisamudghAta) nahIM hotaa| bhAvI (kevalisamudghAta) kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA hai| jisake hotA hai, usake eka hotA hai| [3] maNUsassa maNUsatte atIyA kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi ikko| evaM purekkhaDA vi| [2120-3] manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hotA hai| isI prakAra bhAvI (kevalisamudghAta ke viSaya meM bhI kahanA caahie|) [4] evamete cauvIsaM cauvIsA daMDagA / [2120-4] isa prakAra ye cauvIsoM daNDaka cauvIsoM daNDakoM meM (jAnanA caahie|) pahale vivecana - eka - eka jIva ke nArakatvAdi paryAya meM atIta- anAgata-samudghAta-prarUpaNA yaha prazna kiyA gayA thA ki nAraka ke atIta samudghAta kitane hai ? yahA~ yaha prazna kiyA jA rahA hai ki nAraka ne nAraka avasthA meM rahate hue kitane vedanA samudghAta kie ? arthAt - pahale nArakajIva ke dvArA cauvIsa daNDakoM meM se kisI bhI daNDaka meM kie hue vedanAsamudghAtoM kI gaNanA vivakSita thI, jabaki yahAM para kevala nArakaparyAya meM kie Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [245 hue vedanAsamudghAtoM kI gaNanA vivakSita hai| vartamAna meM jo nArakajIva hai, usane nAraketaraparyAya meM jo vedanAsamudghAta kiye, ve yahA~ vivakSita nhiiN| isI prakAra parasthAnoM meM bhI eka-eka paryAya hI vivakSita hai| yathA-nAraka ne asurakumAra avasthA meM jo vedanAsamudghAta kiye, unhIM kI gaNanA kI jAegI, anya avasthAoM meM kiye hue vedanAsamudghAta vivakSita nahIM hogeN| isa prakaraNa meM sarvatra yaha vizeSatA dhyAna meM rakhanI caahie| (1) vedanAsamudghAta - nArakaparyAya meM rahe hue eka nAraka ke ananta vedanAsamudghAta hue haiM, kyoMki usane ananta vAra nArakaparyAya prApta kI hai aura eka-eka nArakabhava meM bhI kama se kama saMkhyAta vedanAsamudghAta hote haiN| sAtha hI kisI eka nAraka ke mokSaparyanta anAgatakAla kI apekSA se nArakaparyAya meM bhAvI vedanAsamudghAta hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisa nAraka kI mRtyu nikaTa hai, vaha kadAcit vedanAsamudghAta kiye binA hI, mAraNAntikasamudghAta ke dvArA naraka se udvartana karake manuSyabhava pAkara mukta ho jAtA hai, usa nAraka ko nArakaparyAya sambandhI bhAvI vedanAsamudghAta nahIM hotaa| jisa nAraka ke narakaparyAyasambandhI bhAvI samudghAta hai, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| jaise nArakoM ke nArakaparyAyasambandhI vedanAsamudghAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA, usI prakAra nAraka ke asurakumAraparyAyoM meM stanitakumAra paryanta bhavanavAsIdevaparyAya meM, pathvIkAyika Adi ekendriyaparyAya meM, vikalendriyaparyAya meM, manaSyaparyAya meM, vANavyantara. jyotiSka aura vaimAnikaparyAya meM bhI sampUrNa atItakAla kI apekSA ananta vedanAsamudghAta atIta hote haiM / bhAvI vedanAsamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| inameM se jinakI zeSa Ayu kSINa ho gaI hai aura jo usI bhava meM mokSa jAne vAle haiM, unakI apekSA se eka, do yA tIna bhAvI vedanAsamudghAta kahe gae haiN| jo jIva punaH naraka meM utpanna honevAlA hotA hai, usake jaghanyarUpa se bhI saMkhyAta bhAvI vedanAsamudghAta hote haiM / ye saMkhyAta samudghAta bhI usI nAraka ke samajhane cAhie, jo eka hI vAra aura vaha bhI jaghanpya sthiti vAle naraka meM utpanna hone vAlA ho| jo aneka vAra aura dIrghasthitikarUpa meM utpanna hone vAlA ho, usake bhAvI vedanAsamudghAta asaMkhyAta hote haiM, jo anantavAra utpanna hone vAlA ho usake ananta hote haiN| __eka-eka asurakumAra ke nairayika avasthA meM ananta vedanAsamudghAta atIta hue haiM, kyoMki usane atItakAla meM anantavAra nAraka avasthA prApta kI hai aura eka-eka nArakabhava meM saMkhyAta vedanasamudghAta hote haiN| eka-eka asurakumAra ke nAraka avasthA meM bhAvI vedanAsamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta vedanAsamudghAta hote haiN| jo asurakumAra ke bhava se nikala kara nArakabhava me kabhI janma nahIM legA, kintu anantara bhava meM yA phira paramparA se manuSyabhava prApta karake siddha ho jAegA, usake nAraka paryAyabhAvI AgAmI vedanAsamudghAta nahIM hote, kyoMki usake nArakaparyAya hI prApta hone vAlA nahIM hai| jo asurakumAra usa bhava ke pazcAt paramparA se naraka meM jAegA, usake bhAvI vedanAsamudghAta hote haiM tathA unameM se jo eka bAra jaghanya sthiti vAle nAraka meM utpanna hogA, usa asurakumAra ke jaghanya bhI saMkhyAta vedanAsamudghAta hote haiN| kyoMki naraka meM vedanA kI bahulatA hotI hai| kaI bAra jaghanyasthiti vAle naraka meM jAne vara asaMkhyAta vedanAsamudghAta hoMge aura anantavAra naraka meM jAe to ananta vedanAsamudghAta hoNge| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] [prajJApanAsUtra] eka-eka asurakumAra ke asurakumArAvasthA meM atItakAla meM (yAnI jaba vaha asurakumAraparyAya meM thA, taba) ananta vedanAsamudghAta atIta hue haiM tathA isI avasthA meM bhAvI vedanAsamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhAvI vedanAsamudghAta hote haiN| inameM se jo asurakumAra saMkhyAtavAra, asaMkhyAtavAra yA anantavAra punaH-punaH asurakumArarUpa meM utpanna hogA, usake bhAvI vedanAsamudghAta kramazaH saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hoNge| ___ jaise asurakumAra ke asurakumArAvasthA meM vedanaMsamudghAta kahe haiM, usI prakAra asurakumAra ke nAgakumArAvasthA meM bhI yAvat vaimAnika avasthA meM ananta vedanAsamudghAta atIta hue haiM / bhAvI samudghAta kisI ke hote hai, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna tathA utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| yukti pUrvavat samajhanI caahie| jisa prakAra asurakumAra ke nAraka avasthA se lekara vaimAnika avasthA taka meM vedanAsamudghAta kA pratipAdana kiyA gayA hai, usI prakAra nAgakumAra Adi ke vedanAsamudghAta kA prarUpaNa bhI samajha lenA caahie| tAtparya yaha hai ki asurakumAra ke asurakumArarUpa svasthAna meM kitane atIta-anAgata vedanAsamudghAta haiM ? isa viSaya meM jaise Upara batalAyA gayA hai, usI prakAra nAgakumAra Adi se lekara vaimAnikoM taka bhI svasthAnoM meM vedanAsamaghAta samajha lene caahie| isa prakAra cauvIsa daNDakoM meM se pratyeka daNDaka kA 24 daNDakoM ko lekara kathana karane para 1056 AlApaka hote haiM, kyoMki 24 ko 24 se guNA karane para 1056 saMkhyA hotI hai| kaSAyasamudghAta-eka-eka nAraka ke nArakAvasthA meM ananta kaSAyasamudghAta sampUrNa atItakAla kI apekSA se vyatIta hue haiM tathA bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nhiiN| jisake hotA hai, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiN| prazna ke samaya meM jo nAraka apane bhava ke antima kAla meM vartamAna hai, vaha apanI narakAyu kA kSaya karake kaSAyasamudghAta kiye binA hI narakabhava se nikalakara anantara manuSyabhava yA parampara se manuSyabhava pAkara mokSa prApta karegA, arthAt punaH kadApi nArakabhava meM nahIM AegA, usa nAraka ke nArakaparyAyasambandhI bhAvI kaSAyasamudghAta nahIM hai| jo nAraka aisA nahIM hai, arthAt jise narakabhava meM dIrghakAla taka rahanA hai, athavA jo punaH kabhI narakabhava ko prApta karegA, usake bhAvI kaSAyasamudghAta hote haiN| unameM bhI jinakI lambI narakAyu vyatIta ho cukI hai, kevala thoDI-sI zeSa hai, unake eka, do yA tIna kaSAyasamudghAta hote haiM, kintu jinakI Ayu saMkhyAtavarSa kI yA asaMkhyAtavarSa kI zeSa hai, yA jo puna: narakabhava meM utpanna hone vAle haiM, unake kramazaH saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhAvI kaSAyasamudghAta samajhane caahie| eka-eka nAraka ke asurakumAraparyAya meM ananta kaSAyasamudghAta atIta hue haiN| jo nAraka bhaviSya meM asurakumAra meM utpanna hogA, usa nAraka ke asurakumAraparyAya sambandhI bhAvI kaSAyasamudghAta hai aura jo nahIM utpanna hogA, usake nahIM hai| jisake hai, usake kadAcit saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhAvI kaSAyasamudghAta hote haiN| jo 1. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 440 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] [ 247 nAraka bhaviSya meM jaghanya sthiti vAlA asurakumAra hogA, usakI apekSA se saMkhyAta kaSAyasamudghAta jAnane cAhie, kyoMki jaghanya sthiti meM saMkhyAta samudghAta hI hote haiM, isakA kAraNa yaha hai ki usameM lobhAdi kaSAya kA bAhulya pAyA jAtA hai| asaMkhyAta kaSAyasamudghAta usa asurakumAra kI apekSA se kahe haiM, jo eka bAra dIrghakAlika rUpa meM athavA kaI bAra jaghanya sthiti ke rUpa meM utpanna hogaa| jo nAraka bhaviSya meM anantabAra asurakumAraparyAya meM utpanna hogA, usakI apekSA se ananta kaSAyasamudghAta samajhanA caahie| jaise nAraka ke asurakumArapane meM bhAvI kaSAyasamudghAta kahe haiM, vaise hI nAgakumAra se stanitakumAraparyAya taka meM ananta atIta kaSAyasamudghAta kahane cAhie / bhAvI jisake ho, usake jaghanya saMkhyAta utkRSTa asaMkhyAta yA ananta samajhane cAhie / nAraka ke pRthvIkAyikaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM tathA bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke haiM, kisI ke nahIM haiN| pUrvavat eka se lagAkara haiN| arthAt jaghanya eka, do yA tIna haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiN| jo nAraka naraka se nikala kara pRthvIkAyika hogA, usake isa prakAra se bhAvI kaSAyasamudghAta hoMge, yathA- jo paMcendriyatiryaJca bhava se, manuSyabhava se athavA devabhava se kaSAyasamudghAta ko prApta hokara eka hI bAra pRthvI kAyikabhava meM gamana karegA, usakA eka, do bAra gamana karane vAle ke do, tIna bAra gamana karane vAle ke tIna, saMkhyAta bAra jAne vAle ke saMkhyAta, asaMkhyAta bAra gamana karane vAle ke asaMkhyAta aura ananta bAra gamana karane vAle ke ananta bhAvI kaSAyasamudghAta samajhane caahie| jo nAraka nArakabhava se nikala kara punaH kabhI pRthvIkAyika kA bhava grahaNa nahIM karegA, usake bhAvI kaSAyasamudghAta nahIM hote / jaise nAraka ke pRthvIkAyikarUpa meM kaSAyasamudghAta kahe, usI prakAra nAraka ke apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, vikalendriya, paMcendriyatiryaJca aura manuSya ke rUpa meM atIta kaSAyasamudghAta ananta hote haiN| bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiM / yukti pUrvavat hai / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiM / nAraka ke asurakumAraparyAya meM jaise atIta- anAgata kaSAyasamudghAtoM kA pratipAdana kiyA hai, vaise hI yahA~ (vANavyantara-avasthA meM) kahanA caahie| nAraka ke jyotiSka aura vaimAnika paryAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM aura bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / yahAM taka nAraka jIva ke cauvIsa daNDakoM ke rUpa meM atIta aura unAgata kAla kI apekSA se kaSAyasamudghAta kA nirUpaNa kiyA gyaa| asurakumAra ke nArakapane meM sakala atItakAla kI apekSA atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM, bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote hai, kisI ke nahIM hote| jisa asurakumAra ko nArakarUpa meM bhAvI kaSAyasamudghAta haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta haiM / asurakumAra ke asurakumArarUpa meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiN| vartamAna meM jo jIva asurakumAraparyAya meM hai, vaha bhUtakAla meM asurakumAraparyAya meM anantabAra kaSAyasamudghAta kara cukA hai| bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta kahane Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] [ prajJApanAsUtra ] caahie| isI prakAra nAgakumAraparyAya meM cAvat lagAtAra vaimAnikaparyAya meM jaise nAraka ke kaSAyasamudghAta kahe haiM, vaise hI asurakumAra ke bhI kahane caahie| asurakumAra ke atIta aura bhAvI kaSAyasamudghAta ke samAna nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka bhI nArakapane se lekara vaimAnikapane taka cauvIsa daNDakoM meM atIta aura bhAvI kaSAyasamudghAta jAnane caahie| vizeSa yaha hai ki ina sabake svasthAnoM meM bhAvI kaSAyasamudghAta jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta kahane caahie| udAhAraNArtha - asurakumAroM kA asurakumAraparyAya aura nAgakumAroM kA nAgakumAraparyAya svasthAna hai| zeSa teIsa daNDaka parasthAna haiN| pRthvIkAyika ke asurakumAraparyAya meM yAvat stanitakumAraparyAya meM sakala atItakAla kI apekSA se atIta kaSAyasamudghAta ananta haiN| bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / pRthvIkAyika ke pRthvIkAyika paryAya meM yAvat apkAyikatva, tejaskAyikatva, vAyukAyikatva, vanaspatikAyikatva se manuSyaparyAya taka meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM / bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nhiiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / pRthvIkAyika ke vANavyantarapana meM atIta aura anAgata kaSAyasamudghAta utane hI samajhane cAhie, jitane nArakapana meM kahe haiN| jyotiSka aura vaimAnika paryAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta hote hai tathA bhAvI kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiN| jisa pRthvIkAyika ke hote haiM, usake jaghanya asaMkhyAta aura utkRSTa ananta hote haiN| pRthvIkAyika kI taraha yAvat apkAyika ke nArakapana meM bhavanavAsIpana meM, ekendriyapana meM, vikalendriyapana meM, paMceMndriyatiryaJcapana meM aura manuSyapana meM bhI jAna lenA caahie| vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM kI kaSAyasamudghAtasambandhI vaktavyatA asurakumAroM ke samAna samajhanI cAhie / vizeSatA yahI hai ki svasthAna meM sarvatra eka se lekara kahanA caahie| arthAt kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do athavA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiN| isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, vikalendriya, paMcendriyatiryaJca se lekara vaimAnikaparyanta ke nAraka pana se lekara yAvat vaimAnikapana taka meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM aura bhAvI kaSAyasamudghAta jaghanya eka, do yA tIna haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiN| isa prakAra ye saba pUrvokta cauvIsoM daNDaka cauvIsoM daNDakoM meM ghaTAye jAte haiN| ataH saba milakara 1056 daNDaka hote hai / mAraNAntikasamudghAta svasthAna meM aura parasthAna meM bhI pUrvokta ekottarikA se samajhane caahie| cauvI daNDakoM ke vAcya nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke nArakapana Adi svasthAnoM meM aura asurakumArapana Adi parasthAnoM meM atIta mAraNAntikasamudghAta ananta haiN| tAtparya yaha hai ki nAraka ke svasthAna nArakaparyAya aura parasthAna asurakumArAdi paryAya meM arthAt vaimAnika taka ke sabhI sthAnoM meM atIta mAraNAntikasamudghAta ananta hote haiM / bhAvI 1 (ka) abhi. rA. koSa. bhA 7, pR. 441 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [249 mAraNAntikasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiN| jaise nAraka ke nArakatva Adi cauvIsa sva-parasthAnoM meM atIta aura anAgata mAraNAntika samudghAta kA kathana kiyA hai, usI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnikoM taka cauvIsa daNDakoM ke krama se sva-parasthAnoM meM, atItaanAgata-kAlika mAraNAntikasamudghAta kA prarUpaNa kara lenA caahie| isa prakAra kula milAkara ye 1056 AlApaka hote haiN| vaikriyasamudghAta kA kathana pUrNarUpa se kaSAyasamudghAta ke samAna hI samajhanA caahie| isameM vizeSa bAta yaha hai ki jisa jIva meM vaikriyalabdhi na hone se vaikriyasamudghAta nahIM hotA usako vaikriyasamudghAta nahIM kahanA caahie| jina jIvoM meM vaha sambhava hai, unhIM meM kahanA caahie| isa prakAra vAyukAyikoM ke sivAya pRthvIkAyika Adi cAra ekendriyoM aura vikalendriyoM meM vaikriyasamudghAta nahIM kahanA cAhie, kyoMki inameM vaikriyalabdhi nahIM hotii| ataeva inake atirikta nArakoM, bhavanapatiyoM, vAyukAyikoM, paMcendriyatiryaMcoM, manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM vaikriyasamudghAta kahanA caahie| isI dRSTi se yahAM kahA gayA hai- ettha vicauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa| vaikriyasamudghAta meM bhI cauvIsoM daNDakoM kI cauvIsoM daNDakoM meM prarUpaNA karanI caahie| isa prakAra kula milAkara 1056 AlApaka hote haiN| taijasasamudghAta kI prarUpaNA mAraNAntikasamudghAta ke sadRza jAnanA caahie| kintu isameM bhI vizeSatA yaha hai ki jisa jIva meM taijasasamudghAta ho, usI kA kathana karanA caahie| jisameM taijasasamudghAta sambhava hI na ho, usakA kathana nahIM karanA caahie| nArakoM, pRthvIkAyikAdi pAMca ekendriyoM evaM vikalendriyoM meM taijasasamudghAta sambhava hI nahIM hai, ataeva unameM kathana nahIM karanA caahie| pUrvokta prakAra se kisI daNDaka meM vidhirUpa se kisI meM niSedharUpa se AlApaka kahane se kula 1056 AlApaka hote haiM / ye AlApaka cauvIsa daNDakoM ke krama se cauvIsoM daNDakoM ke kathana ke haiN| AhArakasamudghAta-nArakoM ke nArakaparyAya meM AhArakasamudghAta sambhava na hone se atIta AhArakasamudghAta nahIM hotaa| isI prakAra bhAvI AhArakasamudghAta bhI nahIM hotA, kyoMki nArakaparyAya meM jIva ko AhArakalabdhi nahIM ho sakatI aura usake abhAva meM AhArakasamudghAta bhI nahIM ho sktaa| isI prakAra asurakumArAdi bhavanapatiparyAya meM, pRthvIkAyikAdi, ekendriyaparyAya meM, vikalendriyaparyAya, paMcendriyatiryaJcaparyAya meM tathA vANavyantara, jyotiSka, vaimAnika paryAya meM bhI bhAvI AhArakasamudghAta nahIM hote, kyoMki ina saba paryAyoM meM AhArakasamudghAta kA niSedha hai| vizeSa yaha hai ki jaba koI nAraka pUrvakAla meM manuSyaparyAya meM rahA, usa paryAya kI apekSA kisI ke AhArakasamudghAta hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka yA do aura utkRSTa tIna hote haiN| 1 (ka) vahI, bhA. 5 (kha) prajJApanA malayavRtti, abhi.rA.koSa, bhA. 7. pR. 441 2 (ka) abhi.rA.koSa. bhA 7, pR. 443 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA), bhA. 5 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] [ prajJApanAsUtra ] kisI nAraka ke manuSyaparyAya meM bhAvI AhArakasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| jisa prakAra nAraka ke manuSyaparyAya meM AhArakasamudghAta kahe haiM, usI prakAra asurakumAra Adi sabhI jIvoM ke atIta evaM bhAvI manuSyaparyAya meM bhI kahanA caahie| kintu manuSyaparyAya meM kisI manuSya ke atIta AhArakasamudghAta hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna AhArakasamudghAta hote haiN| atIta AhArakasamudghAta kI taraha bhAvI AhArakasamudghAta ' bhI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra AhArakasamudghAta hote haiN| isa prakAra ina 24 daNDakoM meM se pratyeka ko caubIsa daNDakoM meM kramaza: ghaTita karake kahanA caahie| ye saba milAkara 1056 alApaka hote haiN| yaha dhyAna rahe ki manuSya ke sivAya kisI meM bhI AhArakasamudghAta nahIM hotA / kevalisamudghAta - nAraka ke nArakaparyAya meM atIta athavA anAgata kevalisamudghAta nahIM hotA, kyoMki nAraka kevalisamudghAta kara hI nahIM sktaa| isI prakAra yAvat vaimAnikaparyAya meM vaimAnika ke atIta aura anAgata kevalisamudghAta kA abhAva hai, kyoMki inameM kevalisamudghAta kA honA kadApi sambhava nahIM hai| hA~, nAraka Adi ke manuSyaparyAya meM kevalisamudghAta hotA hai, kintu usameM bhI atIta kevalisamudghAta nahIM hotA / bhAvI kevalisamudghAta kisI nAraka ke manuSyaparyAya meM hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai| manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta aura bhAvI kevalisamudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, eka hI hotA hai| isa prakAra manuSyaparyAya ke sivAsa sabhI sva-para-sthAnoM meM kevalisamudghAta kA abhAva kahanA caahie| isa prakAra isa kevalisamudghAta sambandhI caubIsa daNDakoM meM se pratyeka meM caubIsa daNDaka ghaTita kie gae haiN| ye saba vidhiniSedha ke kula AlApa 1056 haiM / caubIsa daNDakoM kI cauvIsa daNDaka-paryAyoM meM bahutva kI apekSA se atItAdi samudghAta prarUpaNA haiM ? 2121. [ 1 ] NeraiyANaM bhaMte! NaMraiyatte kevatiyA vedaNAsamugdhAyA atIyA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA! annNtaa| evaM jAva vemANiyatte / [2121-1 pra.]bhagavan! (bahuta-se) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane vedanAsamudghAta atIta hue [2121-1 u.] gautama! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan! (nArakoM ke) bhAvI (vedanAsamudghAta) kitane hote haiM ? 1. prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 443 2. a. rA. koSa. bhAga 7, pR. 443 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [251 [u.] gautama! ananta hote haiM / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka meM (bhI atIta aura anAgata ananta hote haiN|) [2] evaM savvajIvANaM bhANiyavvaM jAva vemANiyANaM vemaanniytte| [2121-1] isI prakAra sarva jIvoM ke (atIta aura anAgata vedanAsamudghAta) yAvat vaimAnikoM ke vaimAnika paryAya meM (kahane caahie|) . 2122. evaM jAva teygsmugghaao| NavaraM uvaujiUNa NeyavvaM jassa'tthi veuvviy-teygaa| __ [2122] isI prakAra taijasamudghAta paryanta kahanA caahie| vizeSa upayoga lagA kara samajha lenA cAhie ki jisake vaikriya aura taijasamudghAta sambhava hoM, (usI ke kahanA caahie|) 2123 [1] NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevatiyA AhAragasamugghAyA atIyA? goyamA! nntthi| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! ntthi| . [2123-1 pra.] bhagavan! (bahuta) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane AhArakasamudghAta atIta hue [2123-1 u.] gautama! eka bhI nahIM huA hai| [pra.] bhagavan! (nArakoM ke) bhAvI (AhArakasamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama! nahIM hote| [2] evaM jAva vemaanniytte| NavaraM maNUsatte atIyA asaMkhejA, purekkhaDA asNkhejaa| [2123-2] isI prakAra yAvat vaimAnikaparyAya meM (atIta anAgata AhArakasamudghAta kA kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki manuSyaparyAya meM asaMkhyAta atIta aura asaMkhyAta bhAvI (AhArakasamudghAta hote haiN|) [3] evaM jAva vemaanniyaannN| NavaraM vaNassaikAiyANaM maNUsatte atIyA aNaMtA, purekkhaDA annNtaa| maNUsANaM atIyA siya saMkhejjA siya asaMkhejA, evaM purekkhaDA vi| sesA savve jahA nneriyaa| [2123-1] isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka (kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM ananta atIta aura ananta bhAvI (AhArakasamudghAta) hote haiN| manuSyoM ke manuSyaparyAya meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta atIta (AhArakasamudghAta) hote haiN| isI prakAra bhAvI (AhArakasamudghAta bhI samajhane caahie|) zeSa saba nArakoM ke (kathana ke) samAna (samajhanA caahie)| [4] evaM ete cauvIsaM cauvIsA dNddgaa| [2123-4] isa prakAra ina caubIsoM ke caubIsa daNDaka hote haiN| 2124. [1] NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevatiyA kevalisamugghAyA atIyA? Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] [prajJApanAsUtra] goyamA! nntthi| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! nntthi| [2124-1 pra.] bhagavan! nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? [2124-1 u.] gautama! nahIM hue haiN| [pra.] bhagavan ! kitane bhAvI (kevalisamudghAta) hote haiM ? [u.] gautama! ve bhI nahIM hote haiN| [2] evaM jAva vemaanniytte| NavaraM maNUsatte atItA Natthi, purekkhaDA asNkhejaa| [2124-2] isI prakAra vaimAnikaparyAya paryanta kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta) nahIM hote, kintu bhAvI asaMkhyAta hote haiN| [3] evaM jAva vemaanniyaa| NavaraM vaNassaikAiyANaM maNUsatte atIyA Natthi, purekkhaDA annNtaa| paNUsANaM maNUsatte atIyA siya atthi siya nntthi| jadi atthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sypuhttN| kevatiyA purekkhaDA? goyamA! siya saMkhejA siya asNkhejaa| [2124-3] isI prakAra vaimAnikoM taka (samajhanA caahie|) vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM atIta (kevalisamudghAta) nahIM hote| bhAvI ananta hote haiN| manuSyoM ke manuSyaparyAya meM atIta (kevalisamudghAta) kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya, eka, do yA tIna aura utkRSTa zata-pRthaktva hote [pra.] bhagavan ! (manuSyoM ke) bhAvI (kevalisamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama ! ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| [4] evaM ete cauvIsaM cauvIsA daMDagA savve pucchAe bhANiyavvA jAva vemANiyANaM vemaanniytte| [2124-4] isa prakAra ina caubIsa daNDakoM meM caubIsa daNDaka ghaTita karake pRcchA ke anusAra vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya meM, yahA~ taka kahane caahie| vivecana-bahutva kI apekSA se atIta-anAgata vedanAdisamudghAta nirUpaNa-isase pUrva eka-eka nairayika Adi ke nairayikAdi paryAya meM atIta-anAgata vedanAdi samudghAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| aba bahutva kI apekSA se nArakAdi ke usa-usa paryAya meM rahate hue atIta-anAgata vedanAdi samudghAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [253 (1) vedanAdi pAMca samudghAta-nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue atIta vedanAsamudghAta ananta hue haiM, kyoMki aneka nArakoM ko avyavahArarAzi se nikale anantakAla vyatIta ho cukA hai| isI prakAra unake bhAvI vedanAsamudghAta bhI ananta haiM, kyoMki vartamAnakAla meM jo nAraka haiM, uname se bahuta-se nAraka anantabAra puna: naraka meM utpanna hoNge| nArakoM ke nArakaparyAya meM vedanAsamudghAta kahe haiM, vaise hI asurakumArAdi bhavanavAsIparyAya meM, pRthvIkAyikAdi ekendriyaparyAya meM, vikalendriyaparyAya meM, paMcendriyatiryaJcaparyAya meM, manuSyaparyAya meM, vANavyantaraparyAya meM jyotiSkaparyAya meM aura vaimAnikaparyAya meM, arthAt ina sabhI paryAyoM meM rahate hue nArakoM ke atIta aura anAgata vedanAsamudghAta ananta haiN| nArakoM ke samAna nArakaparyAya se vaimAnikaparyAya taka meM rahe hue asurakumArAdi bhavanavAsiyoM se lekara vaimAnikoM taka ke atIta-anAgata vedanAsamudghAta kA kathana karanA caahie| arthAt nArakoM ke samAna hI vaimAnikoM taka sabhI jIvoM ke svasthAna aura parasthAna meM (caubIsa daNDakoM meM) atIta aura anAgata vedanAsamudghAta kahane caahie| isa prakAra bahuvacana sambandhI vedanAsamudghAta ke AlApaka bhI kula milAkara 1056 hote haiN| vedanAsamudghAta se samAna atIta aura anAgata kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasa samudghAta bhI nArakoM se lekara vaimAnikoM taka tathA nArakaparyAya se lekara vaimAnikaparyAya taka caubIsa daNDakoM meM kahanA caahie| isa prakAra kaSAyasamudghAta Adi ke bhI pratyeka ke 1056 AlApaka hote haiN| vizeSa sUcanA - upayoga lagAkara arthAt dhyAna rakhakara jo samudghAta jisameM (jahA~) sambhava hai, usameM (vahA~) ve hI atIta anAgata samudghAta kahane caahie| isakA artha yaha huA ki jahA~ jisameM jo samudghAta sambhava na hoM, vahA~ usameM ve samudghAta nahIM kahane caahie| isI kA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA - uvaujiUNa NeyavvaM, jassa'tthi veuvviya-teyagA- arthAt jina nArakAdi meM vaikriya aura taijasa samudghAta sambhava haiM, unhIM meM unakA kathana karanA caahie| unake atirikta pRthvIkAyikAdi meM nahIM kahanA cAhie, kyoMki unameM ve sambhava nahIM haiN| atIta aura anAgata kaSAyasamudghAta evaM mAraNAntikasamudghAta kA kathana vedanAsamudghAta kI taraha sarvatra samAnarUpa se kahanA caahie| - AhArakasamudghAta - nArakoM ke nAraka-avasthA meM atIta aura anAgata AhArakasamudghAta nahIM hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki AhArakasamudghAta AharakazarIra se hI hotA hai aura AhArakazarIra AhArakalabdhi kI vidyamAnatA meM hI hotA haiN| AhArakalabdhi caturdazapUrvadhara muniyoM ko hI prApta hotI hai, caudaha pUrvo kA jJAna manuSyaparyAya meM hI ho sakatA hai, anya paryAya meM nhiiN| isa kAraNa manuSyetara paryAyoM meM sarvatra atIta anAgata AhArakasamudghAta kA abhAva hai| jaise nArakoM ke nAraka paryAya meM AhArakasamudghAta sambhava nahIM hai, usI prakAra nArakoM ke asurakumArAdi bhavanavAsIparyAya meM, pRthvIkAyikAdi ekendriyaparyAya meM, vikalendriyaparyAya meM, tiryaJcapaMcendriyaparyAya meM, vANavyantara1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA),bhA. 5, pR. 992-993 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa bhA. 7, pR. 444 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra ] jyotiSka-vaimAnikaparyAya meM bhI nArakoM ke atIta aura bhAvI AhArakasamudghAta bhI pUrvokta yukti ke anusAra nahIM 254] haiN| vizeSa - (nArakoM ke) manuSyaparyAya meM atIta aura anAgata AhArakasamudghAta asaMkhyAta haiM, kyoMki pRcchA ke samaya jo nAraka vidyamAna haiM, unameM se asaMkhyAta nAraka aise haiM, jinhoMne pUrvakAla meM kabhI-na-kabhI manuSyaparyAya prApta kI thI, jo caudaha pUrvoM ke jJAtA the aura jinhoMne eka bAra yA do-tIna bAra AhArakasamudghAta bhI kiyA thaa| isa kAraNa nArakoM ke manuSyAvasthA meM asaMkhyAta atIta AhArakasamudghAta kahe gae haiN| isI prakAra pRcchA ke samaya vidyamAna nArakoM meM se asaMkhyAta aise haiM, jo nAraka se nikala kara anantarabhava meM yA paramparA se manuSyabhava prApta karake caudaha pUrvoM ke dhAraka hoMge aura AhArakalabdhi prApta karake AhArakasamudghAta kreNge| isI kAraNa nArakoM ke manuSyaparyAya meM bhAvI samudghAta asaMkhyAta kahe gae haiN| nArakoM ke samAna asurakuAmaroM se lekara vaimAnikoM taka caubIsoM daNDakAM ke krama se sva-para-sthAnoM meM AhArakasamudghAtoM kA (manuSyaparyAya ko chor3akara) niSedha karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM atIta aura anAgata AhArakasamudghAta ananta kahanA cAhie, kyoMki ananta jIva aise haiM, jinhoMne manuSyabhava meM caudaha pUrvoM kA adhyayana kiyA thA aura yathAsambhava eka, do yA tIna bAra AhArakasamudghAta bhI kiyA thA, kintu aba ve vanaspatikAyika avasthA meM haiN| ananta jIva aise bhI haiM, jo vanaspatikAya se nikala kara manuSyabhava dhAraNa kara bhaviSya meM AhArakasamudghAta kreNge| manuSyoM ke manuSyAvasthA meM pRcchA samaya se pUrva atIta samudghAta kadAcit saMkhyAta haiM aura kadAcit asaMkhyAta haiN| isI prakAra manuSyoM ke manuSyaparyAya meM rahate hu bhAvI AhArakasamudghAta kadAcit asaMkhyAta hote haiM, kyoMki ve pRcchA ke samaya utkRSTarUpa se bhI sabase kama zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| isa kAraNa prazna ke samaya kadAcit asaMkhyAta samajhanA cAhie tathA pratyeka ne yathAsambhava eka, do yA tIna bAra AhArakasamudghAta kiyA hai, yA kareMge, isa dRSTi se kadAcit saMkhyAta bhI haiN| manuSyoM ke atirikta zeSa saba asurakumAroM Adi kA kathana nArakoM ke samAna samajhanA cAhie / isa prakAra yahA~ caubIsoM daNDakoM meM se pratyeka ko caubIsa hI daNDakoM para ghaTita karanA caahie| saba milakara 1056 AlApaka hote haiM / kevalisamudghAta - nArakoM ke nArakaparyAya meM atIta aura bhAvI kevalisamudghAta nahIM hotA, kyoMki kevalisamudghAta kevala manuSyAvasthA meM hI ho sakatA haiN| manuSya ke atirikta anya avasthA meM vaha sambhava hI nahIM hai| jo jIva kevalisamudghAta kara cukA ho, vaha saMsAra - paribhramaNa nahIM karatA, kyoki kevalisamudghAta ke pazcAt antarmuhUrtta meM hI niyama se mokSa prApta ho jAtA hai| ataeva nArakoM ke manuSya se bhinna avasthA meM atIta aura anAgata kevalisamudghAta hI nahIM hai| isI prakAra asurakumArAdi se lekara (manuSyaparyAya ke sivAya) vaimAnika avasthA meM bhI atIta kevalisamudghAta nahIM ho sakatA / abhiprAya yaha hai ki jo manuSya kevalisamudghAta kara cuke hoM, unakA 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa bhA. 7, pR. 444 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 995 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [255 naraka meM gamana nahIM hotaa| ataH manuSyAvasthA meM bhI atIta kevalisamudghAta sambhava nahIM hai| pRcchA ke samaya meM jo nAraka vidyamAna hoM, unameM se asaMkhyAta aise haiM, jo mokSagamana ke yogya haiN| isa dRSTi se bhAvI kevalisamudghAta asaMkhyAta kahe gae haiN| isI prakAra asurakumAra Adi bhavanavAsiyoM ke pRthvIkAyika Adi cAra ekendriyoM (vanaspatiyoM ke sivAya), tIna vikalendriyoM, paMcendriyatiryaJcoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke bhI manuSyetaraparyAya meM atIta athavA anAgata kevalisamudghAta pUrvokta yukti ke anusAra nahIM ho sakate / vanaspatikAyikoM ke manuSyAvasthA meM atIta kevalisamudghAta to nahIM hote, kyoMki kevalisamudghAta ke pazcAt usI bhava meM mukti prApta ho jAtI hai, phira vanaspatikAyikoM meM janma lenA sambhava nahIM hai, kintu bhAvI kevalisamudghAta ananta haiN| isakA kAraNa yaha hai ki pRcchA ke samaya jo vanaspatikAyika jIva haiM, unameM ananta jIva aise bhI haiM, jo vanaspatakAya se nikala kara anantarabhava meM yA paramparA se kevalisamudghAta karake siddhi prApta kreNge| ___ manuSyoM ke manuSyAvasthA meM atIta kevalisamudghAta kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotaa| jaba kaI manuSya kevalisamudghAta kara cuke hoM aura mukta ho cuke hoM aura anya kisI kevalI ne kevalisamudghAta na kiyA ho, taba kevalisamudghAta kA abhAva samajhanA caahie| jaba manuSyoM ke manuSyaparyAya meM kevalisamudghAta hote haiM taba jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata-pRthaktva (do sau se nau sau taka) hote haiN| ___ manuSyoM ke manuSyaparyAya meM rahate hue bhAvI kevalisamudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| pRcchA ke samaya meM kadAcit asaMkhyAta bhI ho sakate haiN| isa prakAra ke cauvIsa-cauvIsa daNDaka haiM, jinameM atIta aura anAgata kevalisamudghAtoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| ye saba milakara 1056 AlApaka hote haiM / ye AlApaka nairayikaparyAya ke lekara vaimAnikaparyAya taka svaparasthAnoM meM kahane caahie| vividha-samudghAta-samavahata-asamavahata jIvAdi ke alpabahutva kI prarUpaNA 2125. etesi NaM bhaMte! jIvANaM veyaNAsamugyAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM veubviyasamugghAeNaM AhAragasamugghAeNaM kevalisamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? . goyamA! savvatthovA jIvA AhAragasamugyAeNaM samohayA, kevalisamugghAeNaM samohayA, saMkhejaguNA, teyagasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA veuvviyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA asNkhejgunnaa| ___ [2125 pra.] bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se, vaikriyasamudghAta se, taijasasamudghAta se, AhArakasamudghAta se aura kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata (arthAt jo kisI bhI samudghAta se yukta nahIM haiM - sarvasamudghAta se rahita) jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta tulya athavA 1. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 999 se 1001 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa. bhA. 7, pR. 444 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] [prajJApanAsUtra] vizeSAdhika haiM? / [2125 u.] gautama ! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata jIva haiM, (unase) kevalisamudghAta se samavahata jIva saMkhyAtaguNA haiM, (unase ) taijasasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) vaikriyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIva anantaguNA haiM, (unase) kaSAyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) vedanAsamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM aura (ina sabase) asamavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiN| 2126. etesi NaM bhaMte ! NeraiyANaM vedaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM veuvviyasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANaM ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA NeraiyA mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA, veubviyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, asamohayA sNkhejgunnaa| [2126 pra.] bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se evaM vaikriyasamudghAta se samavahata aura asamavahata nairayikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___[2126 u.] gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata nairayika haiM, (unase ) vaikriyasamudghAta se samavahata nairayika asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) kaSAyasamudghAta se samavahata nairayika saMkhyAtaguNA haiM, (unase) vedanAsamudghAta se samavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiM aura (ina sabase) asamavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiN| . 2127.[1] etesiNaM bhaMte! asurakumArANaM vedaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM veubviyasamugghAeNaM teyagasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA asurakuAmarA teyagasamugghAeNaM samohayA, mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayA asaMkhejjaguNA, veyaNAsamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, veuvviyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, asamohayA asNkhejgunnaa| [2127-1 pra.] bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se, vaikriyasamudghAta se tathA taijasasamudghAta se samavahata evaM asamavahata asurakumAroM meM se kauna kisase alpa bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [2127-1 u.] gautama! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, (unase) mAraNAntikasamudghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) vedanAsamudghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM, (unase) kaSAyasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM, (unase) vaikriyasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM aura (ina sabase) asaMkhyAtaguNA adhika haiM-asamavahata asurkumaar| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [257 [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [2127-2] isI prakAra (kA kathana nAgakumAra se lekara) stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 2128. [1] etesi NaM bhaMte! puDhavikkAiyANaM vedaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare0 ? goyamA! savvatthovA puDhavikkAiyA mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA asNkhejgunnaa| [2128-1 pra.] bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se evaM mAraNAntikasamudghAta se samavahata tathA asamavahata pRthvIkAyikoM me kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2128-1 u.] gautama! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura ina sabase asamavahata pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiN| [2] evaM jAva vnnssikaaiyaa| NavaraM savvatthovA vAukkAiyA veuvvisamugghAeNaM samohayA, mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA asNkhejjgunnaa| [2128-2] isI prakAra (apkAyika se lekara) vanaspatikAyika taka pRthvIkAyikavat samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vAyukAyika jIvoM meM sabase kama vaikriyasamudghAta se samavahata vAyukAyika haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM aura unase vedanAsamudghAta se samavahata vAyukAyika vizeSAdhika haiM tathA (ina sabase) asaMkhyAtaguNA adhika haiM asamavahata vAyukAyika jiiv| 2129. [1] beiMdiyANaM bhaMte! veyaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katarehiMto appA vA 4? goyamA! savvatthovA beiMdiyA mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, asamohayA sNkhejgunnaa| [2129-1 pra.] bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se tathA mAraNAntikasamudghAta se samavahata evaM asamavahata dvIndriya jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2129-1 u.] gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata dvIndriya jIva haiN| unase vedanAsamudghAta se samavahata dvIndriya asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA aura ina sabase asamavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA adhika haiN| [2] evaM jAva cauriM diyaa| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] [prajJApanAsUtra] [2129-2] isI prakAra (trIndriya aura) yAvat caturindriya taka (kA alpabahutva jAnanA caahie)| ___2130. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! vedaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM veuvviyasamugghAeNaM teyAsamugghANaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA paMceMdiyatirikkhajoNiyA teyAsamugghAeNaM samohayA, veubviyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejaguNA, mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA asaMkhejjaguNA, vedaNAsamugghAeNaM samohayA asaMkhenjaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, asamohaMyA sNkhejgunnaa| [2130 pra.] bhagavan ! vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se, vaikriyasamudghAta se tathA taijasasamudghAta se samavahata evaM asamavahata paMcendriyatiryaJcoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM? [2130 u.] gautama! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca haiM, unase vaikriyasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNA haiM tathA unase kaSAyasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase saMkhyAtaguNA adhika haiM, asamavahata pNcendriytirynyc| 2131. maNussANaM bhaMte! vedaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugyAeNaM veuvviyasamugdhAeNaM teyagasamugghAeNaM AhAragasamugghAeNaM kevalisamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA maNUsA AhAragasamugghAeNaM samohayA, kevalisamugghANaM samohayA saMkhejaguNA, teyagasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, veuvviyasamugghAeNaM samohayA saMkhenjaguNA, mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA asaMkhenjaguNA, veyaNAsamugghAeNaM samohayA asaMkhejjaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhejaguNA, asamohayA asNkhejgunnaa| [2131 pra.] bhagavan ! vedanAsamudghAta se, kaSAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se, vaikriyasamudghAta se, taijasasamudghAta se, AhArakasamudghAta se tathA kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata manuSyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2131 u.] gautama! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata manuSya haiM, unase kevalisamudghAta se samavahata manuSya saMkhyAtaguNA haiM, unase taijasasamudghAta se samavahata manuSya saMkhyAtaguNA haiM, unase vaikriyasamudghAta se samavahata manuSya saMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM tathA unase kaSAyasamudghAta se samavahata manuSya saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase asamavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [259 2132. vANavyantara-jotisiya-vemANiyA jahA asurkumaaraa| [2132] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke (samudghAta viSayaka alpabahutva kI vaktavyatA) asurakumAroM ke samAna (samajhanI caahie|) vivecana - samavahata jIvoM kI nyUnAdhikatA kA kAraNa - AhArakasamudghAta kie hue jIva sabase kama isalie haiM ki loka meM AhArakazarIradhArakoM kA virahakAla chaha mAsa kA batAyA gayA hai| ataeva kisI samaya nahIM bhI hote haiM / jaba hote haiM, taba bhI jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva (do hajAra se nau hajAra taka) hI hote haiN| phira AhArakasamudghAta AhArakazarIra ke prArambhakAla meM hI hotA hai, anya samaya meM nahIM, isa kAraNa AhArakasamudghAta se samavahata jIva bhI thor3e hI kahe gae haiN| AhArakasamudghAta vAloM kI apekSA kevalisamudghAta se samavahata jIva saMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoMki ve eka sAtha zatapRthaktva kI saMkhyA meM upalabdha hote haiN| ___ unakI apekSA vaikriyasamudghAta samavahata jIva asaMkhyAtaguNA hote haiM, kyoMki vaikriyasamudghAta nArakoM, vAyukAyikoM, tiryaJcapaMcendriyoM, manuSyoM aura devoM meM bhI pAyA jAtA hai| vaikriyalabdhi se yukta vAyukAyikajIva devoM se bhI asaMkhyAtaguNA haiM aura bAdaraparyAya vAyukAyika sthalacara paMcendriyoM kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNA haiM, sthalacarapaMcendriya, devoM se bhI asaMkhyAta guNA haiN| isa kAraNa taijasasamudghAta samavahata jIvoM kI apekSA vaikriyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNe adhika samajhane caahie| vaikriyasamudghAta se samavahata jIvoM kI apekSA mAraNAntikasamudghAta vAle jIva anantaguNA haiM, kyoMki nigoda ke anantajIvoM kA asaMkhyAtavA~ bhAga sadA vigrahagati kI avasthA meM rahatA hai aura ve prAyaH mAraNAntikasamudghAta se samavahata hote haiN| inase kaSAyasamudghAta samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, kyoMki vigrahagati ko prApta ananta nigodajIvoM kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNA adhika nigodiyA jIva sadaiva kaSAyasamudghAta se yukta upalabdha hote haiM / inase vedanAsamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki kaSAyasamudghAta samavahata una ananta nigodajIvoM se vedanAsamudghAtasamavahata jIva kucha adhika hI hote haiN| vedanAsamudghAta-samavahata jIvoM kI apekSA asamavahata (arthAt jo kisI bhI samudghAta se yukta nahIM hoM, aise samudghAta rahita jIva) asaMkhyAtaguNA hote haiM, kyoMki vedanA, kaSAya aura mAraNAntika samudghAta se samavahata jIvoM kI apekSA samudghAta rahita) akele nigodajIva hI asaMkhyAtaguNA adhika pAe jAte haiN|' nArakoM meM samudghAtajanita alpabahutva - sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata nAraka haiM, kyoMki mAraNAntikasamudghAta maraNa ke samaya hI hotA haiM aura marane vAle nArakoM kI saMkhyA, jIvita nArakoM kI apekSA alpa 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1014 se 1016 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa, bhA. 7, pR. 446 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [prajJApanAsUtra] hI hotI hai| marane vAloM meM bhI mAraNAntikasamudghAta vAle nAraka atyalpa hI hote haiM, saba nahIM hote| ata: mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIva sabase kama hote haiN| unase vaikriyasamudghAta se samavahata nAraka asaMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoMki ratnaprabhA Adi sAtoM narakapRthviyoM meM se pratyeka meM bahuta-se nAraka paraspara vedanA utpanna karane ke lie nirantara uttaravaikriya karate rahate haiM / vaikriyasamudghAta samavahata nArakoM kI apekSA kaSAyasamudghAta vAle nAraka asaMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki ve paraspara krodhAdi se sadaiva grasta rahate haiN| kaSAyasamudghAta se samavahata nArakoM kI apekSA vedanAsamudghAta se samavahata nAraka saMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki yathAsambhava kSetrajanya vedanA, paramAdhArmikoM dvArA utpanna kI huI aura paraspara utpanna kI huI vedanA ke kAraNa prAyaH bahuta-se nAraka sadA vedanAsamudghAta se samavahata rahate haiN| inakI apekSA bhI asamavahata nAraka saMkhyAtagaNA adhika haiM, kyoMki bahata-se nAraka vedanAsamadaghAta ke binA bhI vedanA kA vedana karate haiN| isa apekSA se asamavahata nAraka sarvAdhika haiN|' asurakumArAdi bhavanavAsiyoM meM samudghAta kI apekSA alpabahutva- sabase kama taijasasamudghAta vAle haiM, kyoMki atyanta tIvra krodha utpanna hone para hI kadAcita koI asurakumAra taijasasamudghAta karate haiN| unakI apekSA mAraNAntikasamudghAta vAle asurakumArAdi asaMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoMki mAraNAntikasamudghAta maraNakAla meM hotA hai| unakI apekSA vedanAsamudghAtasamavahata asurakumArAdi asaMkhyAtaguNA haiM, kyoMki pArasparika saMgrAma Adi kisI na kisI kAraNa se bahuta-se asurakumAra vedanAsamudghAta karate haiN| unakI apekSA kaSAyasamudghAta aura vaikriyasamudghAta se samavahata asurakumArAdi kramaza: uttarottara saMkhyAtaguNA adhika hote haiN| unase bhI asamavahata asurakumArAdi asaMkhyAtaguNA haiN| asurakumAroM ke samAna hI nAgakumAra Adi stanitakumAra paryanta bhavanavAsI devoM kA kathana samajhanA caahie| ___ pRthvIkAyikAdi cAra ekendriyoM kA samudghAta kI apekSA alpabahutva - sabase kama mAraNAntika samadghAta-samavahata pRthvI-kAyAdi (vAyukAya ko chor3akara) cAra haiM, kyoMki yaha samadghAta maraNa ke samaya hI hotA hai aura vaha bhI kisI ko hotA hai kisI ko nhiiN| unakI apekSA kaSAyasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika pUrvokta yuktivaza pUrvavat hI samajha lenA caahie| unakI apekSA vedanAsamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA asamavahata pRthvIkAyikAdi asaMkhyAtaguNA adhika haiN| vAyukAyikoM meM samudghAta kI apekSA alpabahutva - sabase kama vaikriyasamudghAta se samavahata vAyukAyika haiM / kyoMki vaikriyalabdhi vAle vAyukAyika atyalpa hI hote haiM / unase mAraNAntikasamudghAta-samavahata vAyukAyika asaMkhyAta guNA haiM, kyoMki mAraNAntikasamudghAta paryApta, aparyApta, bAdara evaM sUkSma sabhI vAyukAyikoM meM ho sakatA haiN| unakI apekSA kaSAyasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA hote haiM, unase vedanAsamudghAta-samavahata 1. (ka) vahI, malayavRtti a.rA.koSa bhA. 7, pR. 446 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1017 se 1019 taka 2. prajJApanA. malayavRtti, a.rA.koSa bhA. 7, pR. 446 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [261 vAyukAyika vizeSAdhika hote haiM, ina sabase asamavahata vAyukAyika asaMkhyAta guNA adhika hote haiM, kyoMki sakalasamudghAtoM vAle vAyukAyikoM kI apekSA svabhAvastha vAyukAyika svabhAvataH asaMkhyAtaguNA pAye jAte haiN| dvIndriyAdi vikalendriyoM meM sAmudghAtika alpabahutva - sabase kama mAraNAntikasamudghAtasamavahata dvIndriya haiM, kyoMki pRcchAsamaya meM pratiniyata dvIndriya hI mAraNAntikasamudghAta-samavahata pAe jAte haiN| unase vedanAsamudghAtasamavahata dvIndriya asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki sardI-garmI Adi ke samparka se atyadhika dvIndriyoM meM vedanAsagudghAta hotA hai| unakI apekSA kaSAyasamudghAta se samavahata dvIndriya saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki atyadhika dvIndriya meM lobhAdi kaSAya ke kAraNa kaSAyasamudghAta hotA haiN| ina sabase bhI asamavahata dvIndriya pUrvoktayukti se saMkhyAtaguNA haiN| dvIndriya ke samAna trIndriya aura caturindriya samavahata-asamavahata kA alpabahutva samajha lenA caahie| ____paMcendriyatiryaJcoM meM sAmudghAtika alpabahutva - sabase kama taijasasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca haiM, kyoMki tejolabdhi bahuta thor3oM meM hotI hai| unakI apekSA vaikriyasamudghAta-samavahata paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNA haiM, kyoMki vaikriyalabdhi apekSAkRta bahutoM meM hotI hai| unase mAraNAntikasamudghAta-samavahata asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vaikriyalabdhi se rahita sammUchima jalacara, sthalacara aura khecara, pratyeka meM pUrvokta vaikriyasamudghAtikoM kI apekSA mAraNAntikasamudghAta samavahata asaMkhyAtaguNe hote haiN| kinhIM-kinhIM vaikriyalabdhi se rahita yA sahita garbhaja tiryaJcapaMcendriya meM bhI mAraNAntikasamudghAta pAyA jAtA hai| unakI apekSA bhI vedanAsamudghAta se samavahata tiryaMcapaMcendriya asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki marate hue jIvoM kI apekSA na marate hue asaMkhyAtaguNe haiN| unakI apekSA bhI kaSAyasamudghAta-samavahata paMcendriyatiryaJca saMkhyAta guNA haiM aura ina sabakI apekSA asamavahata paMcendriyatiryaJca pUrvoktayukti se saMkhyAtaguNe haiN| manuSyoM meM vedanAdi-samudghAta sambandhI alpabahutva - sabase kama AhArakasamudghAta-samavahata mAnava haiM, kyoMki AhArakazarIra kA prArambha karane vAle manuSya atyalpa hI hote haiM / kevalisamudghAta samavahata manuSya unase saMkhyAtaguNe adhika haiM kyoMki ve zatapRthaktva (do sau se nau sau taka) kI saMkhyA meM pAye jAte haiN| unakI apekSA taijasasamudghAta-samavahata, vaikriyasamudghAta-samavahata evaM mAraNAntika-samudghAta-samavahata manuSya uttarottara kramazaH saMkhyAtaguNA, saMkhyAtaguNA aura asaMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki pUrvokta donoM kI apekSA mAraNAntikasamudghAtasamavahata manuSya isaliye adhika haiM ki vaha sammUchima-manuSyoM meM bhI pAyA jAtA hai| unase vedanAsamudghAtasamavahata manuSya asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki mriyamANa manuSyoM kI apekSA amriyamANa saMkhyAtaguNA adhika hote haiM aura vedanAsamudghAta amriyamANa manuSyoM meM bhI hotA hai| unakI apekSA kaSAyasamudghAta-samavahata manuSya saMkhyAtaguNe adhika hote haiM aura ina sabase asamavahata (samudghAtoM se rahita) manuSya asaMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki 1. (ka) vahI, malayavRtti a.rA.koSa bhA. 7, pR. 446 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1921 se 1923 taka 2. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 1923-1924 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi.rA.koSa, bhA. 7, pR. 447 3. (ka) abhi. rA.koSa bhA. 7, pR. 447 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1925 se 1927 taka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] [ prajJApanAsUtra ] alpakaSAyavAle sammUrcchima manuSya, utkaTa kaSAyavAloM se sadA asaMkhyAtaguNA hote haiM / vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM sAmudghAtika alpabahutva kI vaktavyatA asurakumAroM ke samAna samajhanI caahie| 2133. kati NaM bhaMte! kasAyasamugdhAyA paNNattA ? - goyamA ! cattAri kasAyasamugdhAyA paNNattA / taM jahA - kohasamugdhAe 1 mANasamugdhAe, 2 mAyAsamugdhAe 3 lobhasamugdhA 4 / [2133 pra.] bhagavan! kaSAyasamudghAta kitane kahe haiM ? [2133 u.] gautama! kaSAyasamudghAta cAra kahe haiM, yathA (1) krodhasamudghAta, (2) mAnasamudghAta (3) mAyAsamudghAta aura (4) lobhasamudghAta / 2134. [ 1 ] NeraiyANaM bhaMte! kati kasAyasamugghAyA paNNattA ? goyamA ! cattAri kasAyasamugdhAyA paNNattA ? [2134-1 pra.] bhagavan! nArakoM ke kitane kaSAyasamudghAta kahe haiM ? [2134 u.] gautama! unameM cAroM kaSAyasamudghAta kahe haiM / [2] evaM jAva vemANiyANaM / [2134-2] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) vaimAnikoM taka (pratyeka daNDaka meM cAra-cAra kaSAyasamudghAta kahe gaye haiM) / 2135. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevaiyA kohasamugdhAyA atItA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [2135-1 pra.] bhagavan ! eka-eka nAraka ke kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? [2135-2 u.] gautama ! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan! (usake) bhAvI (krodhasamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama ! ( bhAvI krodhasamudghAta) kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / [2] evaM jAva vemANiyassa / 1. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 1927 - 1928 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 447 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [263 [chattIsavA~ samudghAtapada] [2135-2] isI prakAra (eka-eka asurakumAra se lekara eka-eka) vaimAnika taka (samajhanA caahie|) 2136. evaM jAva lobhsmugghaae| ete cattAri dNddgaa| [2136] isI prakAra (krodhasamudghAta ke samAna) lobhasamudghAta taka (nAraka se lekara vaimAnika taka pratyeka ke atIta aura anAgata kA kathana karanA caahie|) isa prakAra ye cAra daNDaka hue| 2137. [1] NeraiyANaM bhaMte ! kevatiyA kohasamugghAyA atIyA ? goyamA! annNtaa| kevatiyA purekkhaDA ? goyamA! annNtaa| [2137-1 pra.] bhagavan ! (bahuta) nairayikoM ke kitane krodhasamuddhAta atIta hue haiM ? [2137-2 u.] gautama! ve ananta hue haiN| [pra.] bhagavan ! unake bhAvI krodhasamudghAta kitane hote haiM ? * [u.] gautama! ve bhI ananta hote haiN| [2 ] evaM jAva vemaanniyaannN| [2137-2] isI prakAra vaimAnikoM taka kI vaktavyatA jAnanI cAhie / 2138. evaM jAva lobhsmugghaae| ee vi cattAri dNddgaa| [2138) isI prakAra (krodhasamudghAta ke samAna) lobhasamudghAta taka samajhanA caahie| isa prakAra ye cAra daNDaka hue| 2139. egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevatiyA kohasamugghAyA atIyA ? goyamA! aNaMtA, evaM jahA vedaNAsamugghAo bhaNio (su. 2101-4) tahA kohasamugghAo vi bhANiyavvo NiravasesaMjAva vemaanniytte|maannsmugghaao mAyAsamugghAo ya NiravasesaM jahA mAraNaMtiyasamugdhAo (su. 2116) / lobhasamugghAo jahA kasAyasamugghAo (su. 2105-15) / NavaraM savvajIvA asurAdI Neraiesu lobhakasAeNaM eguttariyA nneyvvaa| [2139 pra.] bhagavan! eka-eka nairayika ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? __ [2139-u.] gautama! ve ananta hue haiN| jisa prakAra (sU. 2101-4 meM) vedanAsamudghAta kA kathana kiyA hai, usI prakAra yahA~ krodhasamudghAta kA bhI samagra rUpa se yAvat vaimAnikaparyAya taka kathana karanA caahie| isI pAkara mAnasamudghAta evaM mAyAsamudghAta ke viSaya meM samagra kathana (sU. 2116 meM ukta) mAraNAntikasamudghAta ke samAna kahanA caahie| lobhasamudghAta kA kathana (sU. 2105-15 meM ukta) kaSAyasamudghAta ke samAna karanA caahie| vizeSa yaha hai ki asurakumAra Adi sabhI jIvoM kA nArakaparyAya meM lobhakaSAyasamudghAta kI prarUpaNA eka se lekara karanI caahie| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] [prajJApanAsUtra] 2140. [1] NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevatiyA kohasamugghAyA atIyA? goyamA! annNtaa| kevatiyA purekkhddaa| goyamA! annNtaa| . [2140-1 pra.] bhagavan ! nArakoM ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? [2140-1 u.] gautama! ve ananta hue haiM / [pra.] bhagavan ! bhAvI (krodhasamudghAta) kitane hote haiM ? [u.] gautama! ve ananta hote haiN| [2] evaM jAva vemaanniytte| [2140-2] isI prakAra vaimAnikaparyAya taka kahanA cAhie / 2141. evaM saTThANa-paraTThANesu savvattha vi bhANiyavvA savvajIvANaM cattAri samugghAyA jAva lobhasamugghAto jAva vemANiyANaM vemaanniytte| ___ [2141] isI prakAra svasthAna-parasthAnoM meM sarvatra (krodhasamudghAta se lekara) lobhasamudghAta taka yAvat vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya meM rahate hue sabhI jIvoM ke cAroM samudghAta kahane cAhie / 2142. etesi NaM bhaMte ! jIvANaM kohasamugghAeNaM mANasamugghAeNaM mAyAsamugghAeNaM lobhasamugdhAraNa ya samohayANaM akasAyasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehito appA vA 4 ? . goyamA! savvatthovA jIvA akasAyasamugyAeNaM samohayA, mANasamugyAeNaM samohayA aNaMtaguNA, kohasamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, mAyAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, lobhasamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA sNkhejgunnaa| [2142 pra.] bhagavan! krodhasamudghAta se, mAnasamudghAta se, mAyAsamudghAta se aura lobhasamudghAta se tathA akaSAyasamudghAta (arthAt-kaSAyasamudghAta se bhinna chaha samudghAtoM meM se kisI bhI samudghAta) se samavahata aura asamavahata jIvoM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2142 u.] gautama! sabase kama akaSAyasamudghAta se samavahata jIva haiM, (unase) mAnakaSAya se samavahata jIva anantaguNe haiM, (unase) krodhasamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM, (unase) mAyAsamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM. (unase) lobhasamadaghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM aura (ina sabase) asamavahata jIva saMkhyAtaguNA haiN| 2143. etesi NaM bhaMte ! NeraiyANaM kohasamugghAeNaM mANasamugghAeNaM mAyAsamugghAeNaM lobhasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA! savvatthovA NeraDyA lobhasamugghAeNaM samohayA, mAyAsamugghAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [265 [ chattIsavA~ samudghAtapada ] mANasamugdhAeNaM samohayA saMkhejjaguNa, kohasamugdhAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, asamohayA saMkhejjaguNA / [2143 pra.] bhagavan! ina krodhasamudghAta se, mAnasamudghAta se, mAyAsamudghAta se aura lobhasamudghAta se samavahata aura asamavahata nArakoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2143 u.] gautama ! sabase kama lobhasamudghAta se samavahata nAraka haiM, unase saMkhyAtaguNA mAyAsamudghAta samavahata nAraka haiM, unase saMkhyAtaguNA mAnasamudghAta se samavahata nAraka haiM, unase saMkhyAtaguNA krodhasamudghAta se samavahata nAraka haiM aura ina sabase saMkhyAtaguNA asamavahata nAraka haiM / 2144. [ 1 ] asurakumArANaM pucchA / goyamA! savvatthovA asurakumArA kohasamugdhAeNaM samohayA, mANasamugdhAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, * mAyAsamugdhAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, lobhasamugdhAeNaM samohayA saMkhejjaguNA, asamohayA saMkhejjaguNA / [2144-1 pra.] bhagavan ! krodhAdisamudghAta se samavahata aura asamavahata asurakumAroM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2144 - 1 u.] gautama! sabase thor3e krodhasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, unase mAnasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM, unase mAyAsamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNa haiM aura unase lobhasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNa haiM tathA ina sabase asamavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiN| [2] evaM savvadevA jAva vemANiyA / [2144-2] isI prakAra vaimAnikoM taka sarvadevoM ke krodhAdisamudghAta ke alpabahutva kA kathana karanA cAhie / 2145. [ 1 ] puDhavikkAiyANaM pucchA / gomA! savvathavA puDhavikkAiyA mANasamugdhAeNaM samohayA, kohasamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, mAyAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, lobhasamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA saMkhejjaguNA / [2145-1 pra.] bhagavan ! krodhAdisamutvAta se samavahata aura asamavahata pRthvIkAyikoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [2145 -1 u.] gautama! sabase kama mAnasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase krodhasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, unase mAyAsamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura unase lobhasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM tathA ina sabase asamavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA haiN| [2] evaM jAva paMcediyatirikkhajoNiyA / [2145-2] isI prakAra paMcendriyatiryaJca taka ke alpabahutva ke viSaya meM samajhanA cAhie / 2146. maNussA jahA jIvA (su. 2142 ) / NavaraM mANasamugghAeNaM samohayA asaMkhejjaguNA / [2146] manuSya kI (alpabahutva-sambandhI vaktavyatA sU. 2142 meM ukta) samuccaya jIvoM ke samAna hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] vizeSa yaha hai ki mAnasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM / vivecana- - niSkarSa - sarvaprathama kaSAyasamudghAta ke cAra prakAra tathA nairayika se lekara vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM meM cAroM prakAra ke kaSAyoM ke astitva kI prarUpaNA kI gaI haiN| tadanantara caubIsa daNDakoM meM ekatva aura bahutva kI apekSA krodhAdi cAroM samudghAtoM ke atIta - anAgata kI prarUpaNA kI gaI haiN| nAraka se lekara vaimAnika taka pratyeka meM ananta atIta krodhAdi samudghAta haiM tathA pratyeka meM bhAvI krodhAdi samudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote haiN| jo nAraka Adi nArakAdi bhava ke antima samaya meM vartamAna haiM aura jo svabhAva se hI mandakaSAyI haiM, vaha kaSAyasamuddhAta kiye binA hI mutyu ko prApta hokara naraka se nikala kara manuSyabhava meM utpanna hone vAlA hai aura kaSAyasamudghAta kiye binA hI siddha ho jAegA, usake bhAvI kaSAyasamudghAta nahIM hotaa| usase bhinna prakAra kA jo nAraka hai, usake bhAvI kaSAyasamudghAta jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiN| saMkhyAtakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke saMkhyAta, asaMkhyAtakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke asaMkhyAta aura anantakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke ananta bhAvI kaSAyasamudghAta hote haiN| bahutva kI apekSA se nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke atIta aura anAgata krodhAdi samudghAta ananta haiM / anAgata ananta isalie haiM ki pRcchA ke samaya bahuta se nArakAdi aise hote haiM, jo anantakAla taka saMsAra meM rheNge| isa prakAra ekavacana aura bahuvacana se sambandhita caubIsa daNDakoM ke pratyeka ke cAra-cAra AlApaka hote haiN| yoM kula milAkara 24x 4 = 96 AlApaka hote haiN| [ prajJApanAsUtra ] isake pazcAt caubIsa daNDakoM saMbaMdhI nairayika Adi sva- paraparyAyoM meM ekatva aura bahutva kI apekSA se atIta anAgata krodhAdi kaSAyasamudghAta kI prarUpaNA kI gaI hai| vizeSa- atyanta tIvra pIr3A meM nirantara udvigna rahane vAle nArakoM meM prAya: lobhasamudghAta hotA nahIM hai| hote haiM to bhI ve alpa hote haiM / isake pazcAt krodha, mAna, mAyA aura lobha samudghAta se samavahata aura asamavahata samuccaya jIva evaM caubIsa daNDakavartI jIvoM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| alpabahutva kI carcA aura spaSTIkaraNa - (1) samuccayajIva - sabase kama akaSAyasamudghAta ke samavahata haiN| kaSAyasamudghAta kA artha hai- kaSAyasamudghAta se bhinna yA rahita chaha samudghAtoM meM se kisI bhI eka samudghAta se smvht| akaSAyasamudghAta se samavahata jIva kadAcit koI-koI hI pAe jAte haiN| ve yadi utkRSTa saMkhyA meM hoM to bhI kaSAyasamudghAta se samavahata jIvoM ke anantaveM bhAga hI hote haiN| unakI apekSA mAnasamudghAtoM se samavahata jIva anantaguNA adhika haiN| kyoMki ananta vanaspatikAyika jIva pUrvabhava ke saMskAroM ke kAraNa mAnasamudghAta meM vartamAna rahate haiN| unakI apekSA krodhasamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki mAnI jIvoM kI apekSA krodhI jIva vizeSAdhika hote haiN| unase mAyAsamudghAta - samavahata jIva vizeSAdhika hote haiN| unase bhI lobhasamudghAta - samavahata jIva vizeSAdhika hote haiM, kyoMki mAyI jIvoM kI apekSA lobhI jIva bahuta adhika 1. (ka) prajJApanA, (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1054 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 452 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada] [267 hote haiN| unase bhI asamavahata jIva saMkhyAtaguNA haiN| kyoMki cAroM gatiyoM meM samudghAta yukta jIvoM kI apekSA samudghAtarahita jIva saMkhyAtaguNA adhika pAye jAte haiM / siddha jIva ekendriyoM ke anantaveM bhAga haiM, kintu yahA~ unakI vivakSA nahIM kI gaI hai| (2) nArakoM meM kaSAyasamudghAtoM kA alpabahutva - nArakoM meM lobhasamudghAta sabase kama hai, kyoMki nArakoM ko priya vastuoM kA saMyoga nahIM miltaa| ataH unameM lobhasamudghAta, hotA bhI hai to bhI anya krodhAdi samudghAtoM se bahuta hI kama hai| usakI apekSA mAyAsamudghAta, mAnasamudghAta, krodhasamudghAta kramazaH uttarottara saMkhyAtaguNA adhika haiN| asamavahata nAraka ina sabase saMkhyAtaguNA haiN| (3) asurakumArAdi meM kaSAyasamudghAtoM kA alpabahutva - devoM meM svabhAvataH lobha kI pracuratA hotI hai| usase mAnakaSAya, krodhakaSAya evaM mAyAkaSAya kI uttarottara alpatA hotI hai| isalie asurakumArAdi bhavanavAsI devoM meM sabase kama krodha samudghAtI, usase uttarottara mAna, mAyA aura lobha se samavahata adhika batAe haiM aura sabase adhika-saMkhyAtaguNe adhika asamavahata asurakumAra haiN| pRthvIkAyikoM meM alpabahutva-mAna, krodha, mAyA aura lobha samudghAta uttarottara adhika haiN| asamavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNa adhika haiN| pRthvIkAyikoM ke samAna anya ekendriya ke tathA vikalendriya evaM paMcendriyatiryaJca kI bhI vaktavyatA samajha lenI caahie| manuSyoM meM kaSAyasamudghAta samavahata saMbaMdhI alpabahutva - samuccayajIvoM ke samAna samajhanA caahie| parantu eka bAta vizeSa hai, ki akaSAyasamudghAta se samavahata manuSyoM kI apekSA mAnasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM / kyoMki manuSyoM meM mAna kI pracuratA pAI jAtI haiN|' cauvIsa daNDakoM meM chAdmasthikasamudghAta prarUpaNA 2147. kati NaM bhaMte! chAumatthiyA samugghAyA paNNattA ? goyamA ! chAumatthiyA cha samugghAyA pnnnnttaa| taM jahA-vedaNAsamugghAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugghAe 3 veuvviyasamugghAe 4 teyagasamugghAe 5 AhAragasamugghAe 6 / [2147 pra.] bhagavan ! chAnasthikasamudghAta kitane kahe gae haiM ? [2147 u.] gautama! chAdmasthikasamudghAta chaha kahe gae haiM, ve isa prakAra - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta, (5) taijasasamudghAta aura (6) AharakasamudghAta / 2148.NeraiyANaM bhaMte! kati chAumatthiyA samugghAyA paNNattA ? goyamA ! cattAri chAumatthiyA samugghAyA pnnnnttaa| taM jahA-vedaNAsamugyAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtiyasamugyAe 3 veuvviyasamugyAe / [2148 pra.] bhagavan! nArakoM meM kitane chAdmasthikasamudghAta kahe gae hai ? Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] [2148 u.] gautama ! chAdmasthikasamudghAta cAra kahe gae haiM, yathA kaSAsayamudghAta (3) mAraNAntikasamudghAta aura (4) vaikriyasamudghAta / 2149. asurakumArANaM pucchA / goyamA! paMca chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA / taM jahA - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3 veDavviyasamugdhAe 4 teyagasamugdhAe 5 / [2149 pra.] asurakumAroM meM chAdmasthikasamudghAtoM kI pUrvavat pRcchA / [ prajJApanAsUtra ] yathA--(1) vedanAsabhudghAta (2) [2149 u.] gautama! asurakumAroM meM pAMca chAdmasthikasamudghAta kahe haiM yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijasasamudghAta / 2150. egiMdiya - vigaliMdiyANaM pucchA / goyamA! tiNNi chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA / taM jahA - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhA 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3 / NavaraM vAukkAiyANaM cattAri samugdhAyA paNNattA / taM jahA - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugghAe 2 mAraNaMtisamugdhAe 3 veDavviyasamugdhAe 4 / [2150 pra.] bhagavan! ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM kitane chAdmasthikasamudghAta kahe hai ? [2150 u. ] gautama! inameM tIna samudghAta kahe haiM, yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta / 2151. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! paMca samugdhAyA paNNattA / taM jahA-vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3 vevviyasamugghA 4 teyagasamugdhAe 5 / [2151 pra.] bhagavan! paMcendriyatiryaJcoM meM kitane chAdmasthikasamudghAta hote haiM ? [2151 u.] gautama! inameM pAMca chAdmasthikasamudghAta kahe haiM, yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijsmudghaat| 2152. maNUsANaM bhaMte! kati chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA ? goyamA! cha chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA / taM jahA - vedaNAsamugdhAe 1 kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3 veDavviyasamugdhAe 4 teyagasamugdhAe 5 AhAragasamugdhAe 6 / [2152 pra.] bhagavan! manuSyoM meM kitane chAsthikasamudghAta kahe haiM ? [2152 u.] gautama! inameM chaha chAdmasthikasamudghAta kahe gae haiM, yathA - (1) vedanAsamudghAta, (2) 1. (ka) prajJApanA, (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1057 se (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 3, pR. 1354 1061 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [269 kaSAyasamudghAta, (3) mAraNAntikasamudghAta, (4) vaikriyasamudghAta aura (5) taijasamudghAta (6) AhArakasamudghAta / vivecana-cauvIsa daNDakoM meM chAdyasthikasamudghAta-chadmastha ko hone vAle yA chadmastha (jise kevalajJAna na huA ho) se sambandhita samudghAta chAdmasthikasamudghAta kahalAte haiN| kevalIsamudghAta ko chor3akara zeSa chahoM chAdmasthikasamudghAta haiN| nArakoM meM tejolabdhi aura ahArakalabidha na hone se taijasa aura AharakasamudghAta ke sivAya zeSa 4 chAdyasthikasamudghAta pAye jAte hai| asurakumArAdi bhavanapatiyoM tathA zeSa tIna prakAra ke devoM meM pAMcapAMca chAdmasthikasamudghAta pAye jAte haiM, kyoMki deva caudaha pUrvo ke jJAna tathA AhArakalabdhi se rahita hote haiM ataeva unameM AhArakasamudghAta nahIM pAyA jaataa| paMcendriyatiryaJcoM meM bhI ye hI pAMca samudghAta pAye jAte haiN| vAyukAyikoM ke sivAya zeSa 4 ekendriyoM aura vikalendriyoM meM vaikriya, taijasa aura AhAraka ko chor3akara zeSa 3 samudghAta pAye jAte haiN| vAyukAyikoM meM vaikriyasamudghAta adhika hotA hai| manuSyoM meM 6 hI chAdyasthikasamudghAta pAe jAte haiN| vedanA evaM kaSAya-samudghAta se samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA 2153. [1] jIve NaM bhaMte! vedaNAsamugghAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhati tehiM NaM bhaMte! poggalehiM kevatie khette aphuNNe? kevatie khette phuDe ? * goyamA! sarIrapamANamette vikkhaMbha-bAhalleNaM NiyamA chaddisiM evaie khette aphuNNe evaie khette phudde| [2153-1 pra.] bhagavan ! vedanAsamudghAta se samavahata huA jIva samavahata hokara jina pudgaloM koM (apane zarIra se bAhara) nikalatA hai, bhaMte ! una pudgaloM se kitanA kSetra paripUrNa hotA hai tathA kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? [2153-1 u.] gautama! vistAra (viSkambha) aura sthUlatA (bAhalya) kI apekSA zarIrapramANa kSetra ko niyama se chahoM dizAoM me vyApta (paripUrNa) karatA hai| itanA kSetra ApUrNa (paripUrNa) aura itanA hI kSetra spRSTa hotA hai| [2] se NaM bhaMte! khette kevaikAlassa aphuNNe kevaikAlassa phuDe? goyamA! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA tiggaheNa vA ebaikAlassa aphuNNe evaikAlassa phudde| [2153-2 pra.] bhagavan! vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura kitane kAla meM spRSTa huA ? [2153-2 u.] gautama! eka samaya, do samaya athavA tIna samaya ke vigraha meM (jitanA kAla hotA hai) itane kAla meM ApUrNa huA aura itane hI kAla meM spRSTa hotA hai| [3] te NaM bhaMte! poggalA kevaikAlassa Nicchubhati ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttassa, ukkoseNa vi aNtomuhuttss| [2153-3 pra.] bhagavan ! (jIva) una pudgaloM ko kitane kAla meM (AtmapradezoM se bAhara) nikAlatA hai ? _[2153-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta meM (vaha una pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] [prajJApanAsUtra] [4] te NaM bhaMte! poggalA NicchUDhA samANA jAI tattha pANAiM bhUyAiM jIvAiM sattAiM abhihaNaMti vatteti leseMti saMghAeMti saMghaTuMti pariyA-ti kilAveMti uddaveMti teMhito NaM bhaMte! se jIve katikirie? goyamA! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| [2153-4 pra.] bhagavan! ve bAhara nikale hue pudgala vahA~ (sthita) jina prANa, bhUta, jIva ora sattvoM kA abhighAta karate haiM, Avartapatita karate (cakkara khilAte) haiM, thor3A-sA chUte haiM, saMghAta (eka jagaha ikaTThA) karate haiM, saMghaTTita karate haiM, paritApa pahu~cAte haiM, mUrcchita karate haiM aura ghAta karate haiM, he bhagavan ! inase vaha jIva kitanI kriyA vAlA hotA hai? __[2153-4 u.] gautama! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai| [5] te NaM bhaMte! jIvA tAo jIvAo katikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi / [2153-5 pra.] bhagavan ! vaha jIva aura ve jIva anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiM? [2153-5 u.] gautama! ve tIna kriyA vAle bhI hote haiM, cAra kriyA vAle bhI hote haiM aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| [6] se NaM bhaMte ! jIve te ya jIvA aNNesiM jIvANaM paraMparAghAeNaM katikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi| [2153-6 pra.] bhagavan ! vaha jIva aura ve jIva anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiM ? [2153-6 u.] gautama! ve tIna kriyA vAle bhI hote haiM, cAra kriyA vAle bhI hote haiM aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| 2154. [1] Neraie NaM bhaMte! vedaNAsamugghAeNaM samohae0 ? evaM jaheva jIve (su. 2153 ) / NavaraM nneriyaabhilaavo| [2154-1 pra.] bhagavan ! vedanAsamudghAta se samavahata huA nAraka samavahata hokara jina pudgaloM ko (apane zarIra se bAhara) nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa hotA hai tathA kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? ityAdi pUrvavat samagra (chahoM) prazna ? [2154-1 u.] gautama! jaisA (sU. 2153/1-2-3-4-5-6 meM) samuccaya jIva ke viSaya meM kahA thA, vaisA 1. (ka) paNNavaNAsuttaM, bhA. 1 (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 439-440 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1068 se 1074 taka 1. vahI, bhAga. 5, pR. 1071 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [271 hI yahA~ kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ 'jIva' ke sthAna meM 'nAraka' zabda kA prayoga karanA caahie| [2] evaM NiravasesaM jAva vemaannie| [2154-2] samuccaya jIva sambandhI vaktavyatA ke samAna hI vaimAnika paryanta (cauvIsa daNDakoM sambandhI) samagra vaktavyatA kahanI caahie| 2155. evaM kasAyasamugghAto vi bhaanniyvvo| [2155] isI prakAra (vedanAsamudghAta ke samAna) kaSAyasamudghAta kA bhI (samagra) kathana karanA caahie| vivecana-vedanA evaM kaSAya samudghAta se sambandhita kSetra-kAla-kriyAdi kI prarUpaNA-prastuta / prakaraNa meM vedanAsamudghAta se sambandhita 6 bAtoM kI carcA kI gaI hai-(1) zarIra se bAhara nikAle jAne vAle pudgaloM se kitanA kSetra paripUrNa aura spRSTa (vyApta) hotA hai ? (2) vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai ? (3) una pudgaloM ko kitane kAla meM jIva AtmapradezoM se bAhara nikAlatA hai ? (4) bAhara nikAle hue ve pudgala usa kSetra me rahe hue prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM kA abhidhAtAdi karate haiM, isase vedanAsamudghAtakartA jIva ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? (5) ve jIva usa jIva ke nimitta se kitanI kriyA vAle hote haiM ? tathA (6) vaha jIva aura ve jIva anya jIvo kA paramparA se ghAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiN| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-Nicchubhati-(zarIra se bAhara) nikalAtA hai| aphuNNe-ApUrNa paripUrNa huaa| phuDe-spRSTa huaa| vikkhaMbha bAhalleNaM-vistAra aura sthUlatA (moTAI) kI apekSA se| abhihaNaMti abhihanana karate haiM-sAmane se Ate hue kA ghAta karate haiM, coTa pahuMcAte haiN| vatteti-Avarta-patita karate haiM-cakkara khilAte haiN| saMghaTeMti-paraspara mardana kara dete haiN| pariyA-ti-paritapta karate hai| kilAveMti-thakA dete haiM, yA mUchita kara dete hai| uddaveMti-bhayabhIta kara dete yA niSprANa kara dete haiN|' chaha praznoM kA samAdhAna-(1) vedanAsamudghAta se samavahata huA jIva jina vedanAyogya pudgaloM ko apane zarIra se bAhara nikAlatA hai, ve pudgala vistAra aura sthUlatA kI apekSA zarIrapramANa hote haiM, ve niyama se chahoM dizAoM ko vyApta karate haiM / arthAt-zarIra kA jitanA vistAra aura jitanI moTAI hotI hai, utanA hI kSetra una pudgaloM se paripUNa aura spRSTa hotA hai| (2) apane zarIra pramANamAtra vistAra aura moTAI vAlA kSetra satata eka samaya, do samaya athavA tIna samaya kI vigrahagati se, jitanA kSetra vyApta kiyA jAtA hai utanI dUra taka vedanA-utpAdaka pudgaloM se ApUrNa aura spRSTa hotA hai| Azaya yaha hai ki adhika se adhika tIna samaya ke vigraha dvArA jitanA kSetra vyApta kiyA jAtA hai, utanA kSetra AtmapradezoM se bAhara nikale hue vedanA utpanna karane yogya pudgaloM dvArA paripUrNa hotA hai| itane hI kAla meM pUrvokta kSetra ApUrNa aura spaSTa hotA hai| (3) jIva una vedanAjanaka pudgaloM ko jaghanya antarmuhUrta ora utkRSTa antarmuhUrta se kucha adhika kAla meM bAhara nikAlatA hai| abhiprAya yaha hai ki jaise tIvratara dAhajvara se pIDita vyakti sUkSma pudgaloM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai, usI prakAra vedanAsamudghAta-samavahata jIva bhI jaghanya aura utkRSTa rUpa se antarmuhUrta kAla meM vedanA se pIDita hokara vedanA utpanna karane yogya zarIravartI pudgaloM ko AtmapradezoM se bAhara nikAlatA hai| (4) bAhara nikAle hue ve pudgala prANa arthAt-dvIndriya, trIndriya, caturindriya Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272] [ prajJApanAsUtra ] jIva, jaise jalauka, cIMTI, makkhI Adi tathA bhUta arthAt - vanaspatikAyika jIva, jIva- arthAt-paMcendriya prANI, jaise-chipakalI, sarpa Adi tathA satva arthAt - pRthvIkAyika apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika prANI ko Ahata Adi karane ke kAraNa vedanA samudghAtakartA jIva ko kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyAeM lagatI haiN| Azaya yaha hai ki jaba vaha kisI jIva ko paritApa nahIM pahuMcAtA, na hI jAna se mAratA hai, taba tIna kriyA vAlA hotA hai| jaba kinhIM jIvoM kA paritApana karatA hai, yA mAratA hai, taba bhI jinheM AbAdhA nahIM pahuMcAtA, unakI apekSA se tIna kriyA vAlA hotA hai| jaba kisI ko paritApa pahu~cAtA hai, taba cAra kriyAoM vAlA hotA hai aura jaba kinhIM jIvoM kA ghAta karatA hai, to unakI apekSA se pAMca kriyAoM vAlA hotA hai / (5) vedanAsamudghAta karane vAle jIva ke pudgaloM se spRSTa jIva vedanA - samudghAtakarttA jIva kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAle, kadAcit cAra kriyAoM vAle aura kadAcit pAMca kriyAoM vAle hote haiN| jaba ve samudghAtakartA jIva ko koI bAdhA utpanna karane meM samartha nahIM hote, taba tIna kriyAoM vAle hote haiN| jaba spRSTa hokara ve usa vedanAsamavahata jIva ko paritApa pahuMcAte haiM, taba cAra kriyAoM vAle hote haiN| zarIra se spRSTa hone vAle bicchU Adi paritApajanaka hote haiM, yaha pratyakSasiddha hai| kintu ve spRSTa hone vAle jIva jaba use prANoM se rahita kara dete haiM, taba pAMca kriyAoM vAle hote haiN| zarIra se spRSTa hone vAle sarpa Adi apane daMza dvArA prANaghAtaka hote haiM, yaha bhI pratyakSasiddha hai| ve pAMca kriyAeM ye haiM-- (1) kAyikI, (2) AdhikaraNikI, (3) prAdveSikI, (4) pAritApanikI aura (5) prANAtipAtikI / (6) vedanAsamudghAta karane vAle jIva ke dvArA mAre jAne vAle jIvoM ke dvArA jo anya jIva mAre jAte haiM aura anya jIvoM dvArA mAre jAne vAle vedanAsamudghAta prApta jIva ke dvArA mAre jAte haiM, una jIvoM kI apekSA se saMkSepa meM - vedanAsamudghAta ko prApta vaha jIva aura vedanAsamudghAta ko prApta jIva sambandhI pudgaloM se spRSTa ve jIva, anya jIvoM ke paramparAgata AghAta se, pUrvoktayukti ke anusAra kadAcit tIna, kadAcit cAra evaM kadAcit pAMca kriyAoM vAle hote haiM / vedanAsamudghAtasambandhI inhIM chaha tathyoM kA samagra kathana nairayika se lekara vaimAnikaparyanta cauvIsa daNDakoM meM karanA cAhie / kaSAyasamudghAtasambandhI kathana bhI vedanAsamudghAta ke pUrvokta kathana ke samAna jAnanA caahie| mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA 2156. [ 1 ] jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhati tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevalie khette aphuNNe kevatie khette phur3e ? goyamA ! sarIrapamANamette vikkhaMbha-bAhalleNaM, AyAmeNaM jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM asaMkhejjAI joyaNAI egadisiM evaie khette aphuNNe evatie khette phuDe / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1068 se 1076 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 453 2. paNNavaNAsuttaM bhA. 1 ( mU. pA. Ti.) pR. 440 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [273 [2156-1 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta ke dvArA samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko AtmapradezoM se pRthak karatA (bAhara nikalatA) hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa hotA hai tathA kitanA kSetra spRSTa (nirantara vyApta) hotA hai? [2156-1 u.] gautama ! vistAra aura bAhalya (moTAI) kI apekSA se zarIrapramANa kSetra tathA lambAI (AyAma) meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga kSetra tathA utkRSTa asaMkhyAta yojana taka kA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura vyApta (spRSTa) hotA hai| itanA kSetra ApUrNa hotA hai tathA itanA kSetra (vyApta) hotA hai| [2] se NaM bhaMte ! khette kevatikAlassa aphuNNe kevatikAlassa phuDe ? goyamA ! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM evatikAlassa aphuNNe evatikAlassa phudde| sesaM taM ceva jAva pNckiriyaa| [2156-2 pra.] bhagavan ! vaha kSetra kitane kAla meM pudgaloM se ApUrNa hotA hai tathA kitane kAla meM spRSTa hotA hai ? [2156-2] gautama ! vaha (utkRSTa asaMkhyAtayojana lambA kSetra) eka samaya, do samaya, tIna samaya aura cAra samaya ke vigraha se itane kAla meM (una pudgaloM se) ApUrNa aura spRSTa ho jAtA hai| tatpazcAt zeSa vahI (pUrvokta pAMca tathyoM se yukta) kathana (kadAcit tIna, kadAcit cAra aura) kadAcit pAMca kriyAeM lagatI haiM; (yahAM taka karanA caahie|). 2157. evaM Neraie vi| NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM sAtiregaM joyaNasahassaM ukkoseNaM asaMkhejAiM joyaNAI egadisiM evatie khette aphuNNe evatie khette phuDe; viggaheNaM egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA, NavaraM causamaieNa Na bhnnnnti| sesaM taM ceva jAva paMcakiriyA vi| [2157] samuccaya jIva ke samAna nairayika kI bhI vaktavyatA samajha lenI caahie| vizeSa yaha hai ki lambAI meM jaghanya kucha adhika hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana eka hI dizA meM ukta pudgaloM se ApUrNa hotA hai tathA itanA hI kSetra spRSTa hotA hai tathA eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se (usa kSetra kA ApUrNa aura vyApta honA) kahanA cAhie, cAra samaya ke vigraha se nahIM kahanA caahie| tatpazcAt zeSa vahI (pUrvokta pA~ca tathyoM se yukta) kathana (kadAcit tIna, kadAcit cAra aura) kadAcit pAMca kriyAeM hotI haiM yahA~ taka karanA caahie| 2158. [1] asurakumArassa jahA jIvapae (su. 2156) / NavaraM viggaho tisamaio jahA Neraiyassa (su. 2157) / sesaM taM cev| [2158-1] asurakumAra kI vaktavyatA bhI (sU. 2156 meM samuccaya) jIvapada ke mAraNAntikasamudghAtasambandhI vaktavyatA ke anusAra samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki asurakumAra kA vigraha (sU. 2157 meM ukta) nAraka ke vigraha ke samAna tIna samaya kA samajha lenA caahie| zeSa saba pUrvavat hai| _[2] jahA asurakumAre evaM jAva vemaannie| NavaraM egidie jahA jIve nnirvsesN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] [prajJApanAsUtra] [2158-2] jisa prakAra asurakumAra ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ (Age kI saba vaktavyatA) vaimAnika deva taka (kahanI caahie|) vizeSa yaha hai ki ekendriya kA (mAraNAntikasamudghAtasambandhI) samagra kathana samuccaya jIva ke samAna (kahanA caahie|) vivecana-niSkarSa-mAraNAntikasamudghAta se samavahata hokara jIva taijasazarIra Adi ke antargata jo pudgala apane AtmapradezoM se pRthak karatA hai (zarIra se nikAlatA hai), una pudgaloM se zarIra kA jitanA viSkambha (vistAra) aura bAhalya (moTAI) hotA hai, utanA kSetra tathA lambAI meM jaghanya apane zarIra se aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa asaMkhyAta yojana taka kA kSetra eka dizA meM paripUrNa aura vyApta hotA hai| yahA~ yaha samajha lenA cAhie ki ukta kSetra eka hI dizA meM ApUrNa aura vyApta hotA hai, vidizA meM nahIM, kyoMki jIva ke pradeza svabhAvataH dizA meM hI gamana karate haiN| jaghanya aura utkRSTa AtmapradezoM dvArA bhI itane hI kSetra kA paripUrita honA sambhava hai| utkRSTataH lambAI meM saMkhyAta yojana jitanA kSetra vigrahagati kI apekSA utkRSTa cAra samayoM meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai| isake pazcAt mAraNAntikasamudghAta se sambandhita zeSa sabhI tathyoM kA kathana vedanAsamudghAta gata kathana ke samAna karanA caahie| ___nAraka se lekara vaimAnika taka sabhI kathana yAvat 'pAMca kriyAeM lagatI haiM', yahA~ taka kahanA caahie| isameM vizeSa antara yaha hai - lambAI meM jaghanya kucha adhika hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura vyApta hotA hai tathA cAra samayoM meM nahIM, kintu adhika se adhika tIna samayoM meM vigrahagati kI apekSA vaha kSetra ApUrNa aura spRSTa hotA hai| asurakumAra se lekara vaimAnika taka samuccaya jIvoM ke samAna vaktavyatA hai, kintu vigrahagati kI apekSA adhika se adhika tIna samayoM meM yaha kSetra ApUrNa aura vyApta ho jAtA hai, yaha kahanA cAhiye / nArakAdi kA vigraha adhika se adhika tIna samaya kA hI hotA hai| jaise koI nAraka vAyavyadizA meM aura bhArata kSetra meM vartamAna ho tathA pUrvadizA meM paMcendriyatiryaJca athavA manuSya ke rUpa meM utpanna hone vAlA ho to vaha prathama samaya meM Upara jAtA hai, dUsare samaya meM vAyavyadizA se pazcimadizA meM jAtA hai aura phira pazcima dizA se pUrva dizA meM jAtA hai| isa taraha tIna samaya kA hI vigraha hotA hai, jise vaimAnika taka samajha lenA caahie|' ____ asurakumAroM se lekara IzAnadevaloka taka ke deva pRthvIkAyika, apkAyika yA vanaspatikAyika ke rUpa meM bhI utpanna hote haiM / jaba koI saMkliSTa adhyavasAya vAlA asurakumAra apane hI kuNDalAdi ke ekadeza meM pRthvIkAyika ke rUpa meM utpanna hone vAlA ho aura vaha mAraNAntikasamudghAta kare to lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-kSetra ko hI vyApta karatA hai| ekendriya kI sArI vaktavyatA samuccaya jIva ke samAna samajhanI caahie| 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1078 se 1079 taka (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 454 2. (ka) vahI, bhA. 7, pR. 455 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1081-82 3. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1083-84 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [275 [chattIsavA~ samudghAtapada] vaikriyasamudghAta se samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA 2159. [1] jIve NaM bhaMte! veuvviyasamugghAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhati tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevatie khette aphuNNe kevatie khette phuDe ? __goyamA! sarIrappamANamette vikkhaMbha-bAhalleNaM, AyAmeNa jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM ukkoseNaM saMkhejAiM joyaNAI egadisiM vidisiM vA evatie aphuNNe evatie khette phudde| __ [2159-1 pra.] bhagavan ! vaikriyasamudghAta se samavahata huA jIva, samavahata hokara (vaikriyayogya zarIra ke andara rahe hue) jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai (AtmapradezoM se pRthak karatA hai), una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa hotA hai, kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? [2159-1 u.] gautama! jitanA zarIra kA vistAra aura bAhalya (sthUlatva) hai, utanA tathA lambAI meM jaghanya 'aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA yA vidizA meM ApUrNa hotA hai aura utanA hI kSetra vyApta hotA hai| [2] se NaM bhaMte! khette kevatikAlassa aphuNNe kevatikAlassa phuDe ? goyamA! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisaieNa vA viggaheNa evatikAlassa aphuNNe evatikAlassa phudde| sesaM taM ceva jAva paMcakiriyA vi| ___[2159-2 pra.] bhagavan ! vaha (pUrvokta) kSetra kitane kAla meM ApUrNa hotA hai aura kitane kAla meM spRSTa hotA [2159-2 u.] gautama! eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se, arthAt itane kAla se (vaha kSetra) ApUrNa aura spRSTa ho jAtA hai| zeSa saba kathana pUrvavat 'pA~ca' kriyAe~ lagatI haiM, yahAM taka kahanA caahie| 2160. evaM Neraie vi| NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM saMkhejAI joyaNAI egadisiM evatie khette0| kevatikAlassa0 taM ceva jahA jIvapae (su. 2159) / __ [2160] isI prakAra nairayikoM kI (vaikriyasamudghAta sambandhI vaktavyatA) bhI kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAtayojana jitanA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai / yaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa evaM spRSTa hotA haiM ?, isake uttara meM (sU. 2159 meM ukta samuccaya) jIvapada ke samAna kathana kiyA gayA hai / 2161. evaM jahA Neraiyassa (su. 2160) tahA asurkumaarss| NavaraM egadisiM vidisiM vaa| evaM jAva thnniykumaarss| ___[2161] jaise nAraka kA vaikriyasamudghAtasambandhI kathana kiyA hai, vaise hI asurakumAra kA samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki eka dizA yA vidizA meM (utanA kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai|) isI prakAra stanitakumAra paryanta aisA hI kathana samajhanA caahie| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] [prajJApanAsUtra] 2162. vAukkAiyassa jahA jIvapade (su. 2159) / NavaraM egdisiN| [2162] vAyukAyika kA (vaikriyasamudghAta sambandhI) kathana samuccaya jIvapada ke samAna (su. 2159 ke anusAra) samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki eka hI dizA meM (ukta kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai|) 2163. paMceMdiyatirikkhajoNiyassa NiravasesaM jahA Neraiyassa (su. 2160) / [2163] jisa prakAra (sU. 2160 meM) nairayika kA (vaikriyasamudghAta sambandhI kathana) kiyA gayA hai, vaise hI paMcendriyatiryaJca kA samagra kathana karanA caahie| 2164.. maNUsa-vANamaMtara-jotisiya-vemANiyassa NiravasesaM jahA asurakumArassa (su. 2161) / __ [2164] manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika kA (vaikriyasamudghAta sambandhI) sappUrNa kathana (sU. 2161 meM ukta) asurakumAra ke samAna kahanA caahie| vivecana - vaikriyasamudghAta kI kSetrasparzanA, kAlaparimANa aura kriyA prarUpaNA - (1) vaikriyasamudghAta se samavahata jIva vaikriyayogya zarIra ke andara rahe hue pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai (apane se pRthak karatA hai), taba una pudgaloM se, zarIra kA jitanA vistAra tathA sthUlatva hai, utanA tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra eka dizA meM athavA vidizA meM ApUrNa evaM vyApta (spRSTa) hotA hai| yahA~ lambAI meM jo utkRSTa saMkhyAta yojana-pramANa kSetra kA vyApta honA kahA gayA hai, vaha vAyukAyikoM ko chor3akara nAraka Adi kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki nAraka Adi jaba vaikriyasamudghAta karate haiM, taba tathAvidha prayatna vizeSa se saMkhyAta yojana-pramANa AtmapradezoM ke daNDa kI racanA karate haiM, asaMkhyAta yojana-pramANa daNDa kI racanA nahIM krte| kintu vAyukAyika jIva vaikriyasamudghAta ke samaya jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hI daNDa racate haiN| itane pramANa vAle daNDa kI racanA karate hue nAraka Adi utane pradeza meM taijasazarIra Adi ke pudgaloM ko AtmapradezoM se bAhara nikAlate haiM, aisI sthiti meM una pudgaloM se ApUrNa aura vyApta vaha kSetra lambAI meM utkRSTa rUpa se saMkhyAta yojana hI hotA hai| kSetra kA yaha pramANa kevala vaikriyasamudghAta se utpanna prayatna kI apekSA se kahA gayA hai| ___ jaba vaikriyasamudghAta prApta koI jIva mAraNAntikasamudghAta ko prApta hotA hai aura phira tIvratara prayatna ke bala se utkRSTa deza meM tIna samaya ke vigraha se utpattisthAna meM AtA hai, usa samaya asaMkhyAta yojana lambA kSetra samajhanA caahie| yaha asaMkhyAta yojana-pramANa kSetra ko ApUrNa karanA mAraNAntikasamudghAta-janya hone se yahA~ vivikSita nahIM hai| isI kAraNa vaikriyasamudghAta-janya kSetra ko saMkhyAta yojana hI kahA gayA hai| isI prakAra nAraka, paMcendriyatiryaJca evaM vAyukAyika kI apekSA se pUrvokta pramANayukta lambe kSetra kA ApUrNa honA niyamataH eka dizA meM hI samajhanA caahie| nAraka jIva parAdhIna aura alpaRddhimAna hote haiN| paMcendriyatiryaJca bhI alpaRddhimAna hote haiM aura vAyukAyika jIva viziSTa cetanA se vikala hote haiN| aisI sthiti meM jaba ve vaikriyasamudghAta kA prArambha karate haiM, taba svabhAvataH hI AtmapradezoM kA daNDa nikalatA hai aura AtmapradezoM se pRthak hokara svabhAvataH pudgaloM kA gamana 1. prajJApanA. 'malayavRtti, abhi.rA.koSa bhA. 7, pR. 456 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada] [277 zreNI ke anusAra hotA hai, vizreNI meM gamana nahIM hotaa| isa kAraNa nArakoM, paMcendriyatiryaJcoM aura vAyukAyikoM kA pUrvokta AyAma kSetra eka dizA meM hI samajhanA cAhie, vidizA meM nahIM, kintu bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva tathA manuSya svecchApUrvaka vihAra karane vAle haiM-svacchanda haiM aura viziSTalabdhi se sampanna bhI hote haiM, ataH ve viziSTa prayatna dvArA vidizA meM bhI AtmapradezoM kA daNDa nikAlate haiN| isI dRSTi se kahA gayA hai - 'NavaraM egadisiM vidisiM vA' arthAt - asurakumArAdi bhavanavAsI Adi cAroM nikAyoM ke deva aura manuSya eka dizA meM bhI pUrvokta kSetra ko ApUrNa aura vyApta karate haiN|' (2) pUrvokta pramANa vAlA kSetra, vigrahagati se utpattideza paryanta eka samaya, do samaya athavA tIna samaya meM vigrahagati se ApUrNa evaM vyApta hoota hai| isa prakAra vigrahagati kI apekSA se maraNasamaya se lekara utpattideza paryanta pUrvokta pramANa kSetra kA ApUraNa adhika se adhika tIna samaya meM ho jAtA hai, usake cauthA samaya nahIM lgtaa| vaikriyasamudghAtagata vAyukAyika bhI prAyaH trasanADI meM utpanna hotA hai aura trasanADI kI vigrahagati adhika se adhika tIna samaya kI hotI hai| isalie yahA~ kahA gayA hai, ki itane (eka, do yA tIna) samaya meM pUrvokta pramANa vAlA kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai|' __ (3-4-5-6) isake pazcAt kriyAsambandhI cAra tathyoM kA prarUpaNa vedanAsamudghAta sambandhI kathana ke samAna hI samajhanA caahie| taijasasamudghAta-samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA 2165. jIve NaM bhaMte ! teyagasamugghAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhai tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevatie khette aphuNNe0? evaM jaheva veubviyasamugghAe (su0 2159-64) thev| NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, sesaM taM cev| evaM jAva vemANiyassa, NavaraM paMceMdiyatirikkhajoNiyassa egadisiM evatie khette aphuNNe0? [2165 pra.]bhagavan ! taijasamudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko (apane zarIra se bAhara) nikAlatA hai, bhagavan ! una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa aura kitanA kSetra spRSTa (vyApta) hotA haiM ? ___ [2165 u.] gautama! jaise (sU. 2159-64 meM) vaikriyasamudghAta ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra taijasamudghAta ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki taijasasamudghAta nirgata pudgaloM meM lambAI meM jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai| (taijasasamudghAtasambandhI) zeSa vaktavyatA vaikriyasamudghAta kI vaktavyatA ke samAna hai| isa prakAra vaimAnika paryanta vaktavyatA samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki paMcendriyatiryaJca eka hI dizA meM 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 452 (kha) prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1093-1094 2. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 441 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] pUrvokta kSetra ko ApUrNa evaM vyApta karate haiM / vivecana - taijasasamudghAta - taijasasamudghAta cAroM prakAra ke devanikAyoM, paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM meM hI hotA hai| isake atirikta nAraka tathA ekendriya, vikalenidraya meM nahIM hotA / devanikAya Adi tInoM atIva prayatnazIla hote haiM / ataH jaba ve taijasamudghAta prArambha karate haiM, taba jaghanyata: lambAI meM aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga kSetra paMcendriyatiryaJcoM ko chor3akara dizA yA vidizA meM ApUrNa hotA hai| paMcendriyatiryaJca dvArA kevala eka dizA meM pUrvokta kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai| zeSa saba kathana vaikriyasamudghAta ke kathana ke samAna samajhanA caahie| AhArakasamudghAta-samavahata jIvAdi ke kSetra, kAla evaM kriyA kI prarUpaNA 2166. [ 1 ] jIve NaM bhaMte! AhAragasamugdhAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhati tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevatie khette aphuNNe kevatie khette phuDe / [ prajJApanAsUtra ] gomA ! sarIrapamANamette vikkhaMbha-bAhalleNaM, AyAmeNaM, jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM ukkoseNaM saMkhejjAI joyaNAI egadisiM evaie khette 0 / egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNaM evatikAlassa aphuNNe evatikAlassa phuDe / [2166-1 pra.] bhagavan! AhArakasamudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina (AhArakayogya) pudgaloM ko (apane zarIra se) bAhara nikAlatA hai, bhagavan ! una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA kitanA kSetra spRSTa (vyApta) hotA hai ? [2166-1 u.] gautama! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANa mAtra (kSetra) tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra eka dizA meM (una pudgaloM se) ApUrNa aura spRSTa hotA hai| [2] te NaM bhaMte ! poggalA kevatikAlassa Nicchubhati ? goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttassa / [2166-2 pra.] bhagavan ! (AhArakasamudghAtI jIva) una pudgaloM ko kitane samaya meM bAhara nikalatA hai ? [2166-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta meM (vaha una pudgaloM ko) bAhara nikAlatA hai| [ 3 ] te NaM bhaMte! poggalA NicchUDhA samANA jAI tattha pANAI bhUyAiM jIvAI sattAiM abhihaNaMti jAva uddaveMti tao NaM bhaMte! jIve katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya paMcakirie / 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1100-1101 (kha) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 456 2. pUraka pATha - 'aphuNNe evaie khette phuDe / [pra.] se NaM bhaMte / kevaikAlassa aphuNNe, kevaikAlassa phuDe ? [u.] goyamA ! Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [279 te NaM bhaMte! jIva tAto jIvAo katikiriyA ? goyamA! evaM cev| [2166-3 pra.] bhagavan ! bAhara nikAle hue ve pudgala vahA~ jina prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM kA abhighAta karate haiM, yAvat unheM prANarahita kara dete haiM, bhagavan ! unase (samudghAtakartA) jIva ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? [2166-3 u.] (aisI sthiti meM) vaha kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| ___ [pra.] bhagavan ! ve AhArakasamudghAta dvArA bAhara nikAle hue pudgaloM se spRSTa hue jIva AhArakasamudghAta karane vAle jIva ke nimitta se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama! isI prakAra samajhanA caahie| [4] se NaM bhaMte! jIve te ya jIvA aNNesiM jIvANaM paraMparAghAeNaM katikiriyA? goyamA! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi| [2166-4 pra.] (AhArakasamudghAtakartA) vaha jIva tathA (AhArakasamudghAtagata pudgaloM se spRSTa) ve jIva, anya jIvoM kA parampara se ghAta karane ke kAraNa kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [2166-4 u.] gautama! (pUrvokta yukti ke anusAra) ve tIna kriyA vAle, cAra kriyA vAle athavA pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| 2167. evaM maNUse vi| [2167] isI prakAra manuSya ke AhArakasamudghAta kI vaktavyatA samajha lenI caahie| vivecana-AhArakasamudghAta sambandhI vaktavyatA-zarIra ke vistAra aura sthaulya jitanA kSetra viSkambha aura bAhalya kI apekSA ApUrNa aura spRSTa hotA hai| lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra una pudgaloM se eka dizA meM ApUrNa spRSTa hotA hai| ve pudgala vidizA meM kSetra ko ApUrNa yA vyApta nahIM krte| vigraha kI apekSA se pUrvokta kSetra eka samaya, do samaya athavA tIna samaya kI vigrahagati se ApUrNa evaM spRSTa hotA hai| ___ AhArakasamudghAta manuSyoM meM hI ho sakatA haiM / manuSyoM meM bhI unhIM ko hotA hai, jo caudahapUrvo kA adhyayana kara cuke hoN| caudaha pUrvo ke adhyetAoM meM bhI unhIM muniyoM ko hotA hai, jo AhArakalabdhi ke dhAraka hoN| ataeva caudaha pUrvo ke pAThaka aura AhArakalabdhi ke dhAraka munivara jaba AhArakasamudghAta karate hai, taba jaghanya aura utkRSTa rUpa se pUrvokta kSetra ko AtmapradezoM se pRthak kiye pudgaloM se eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa karate haiM, vidizA meM nhiiN| vidizA meM jo ApUrNa spRSTa hotA hai, usake lie dUsare prayatna kI AvazyakatA hotI hai, kintu 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, abhi. rA. koSa, bhA. 7, pR. 456 (kha) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1102-1103 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] [prajJApanAsUtra] AhArakalabdhi ke dhAraka tathA AhArakasamudghAta karane vAle muni itane gambhIra hote haiM ki unheM vaisA koI prayojana nahIM hotaa| ata: ve dUsarA prayatna nahIM krte| - isI prakAra AhArakasamudghAtagata koI jIva mRtyu ko prApta hotA hai aura vigrahagati se utpanna hotA hai, aura vaha vigraha adhika se adhika tIna samaya kA hotA hai| anya saba AhArakasamudghAtagata kathana vedanAsamudghAta ke samAna jAnanA caahie| daNDakakrama se AharakasamudghAta kI vaktavyatA kyoM?-yadyapi AhArakasamudghAta manuSyoM ko hI hotA hai, ataeva samuccaya jIvapada meM jo AhArakasamudghAta kI prarUpaNA kI gaI hai, usameM manuSya kA antarbhAva ho hI jAtA hai. tathApi daNDakakrama se vizeSarUpa se prApta manuSya ke AhArakasamadaghAta kA bhI ullekha kiyA gayA hai| isa kAraNa yahA~ punaruktidoSa kI kalpanA nahIM karanA caahie| kevalisamudghAta-samavahata anagAra ke nirjIrNa antima pudgaloM kI lokavyApitA . 2168. aNagArassa NaM bhaMte! bhAviyappaNo kevalisamugghAeNaM samohayassa je carimA NijarApoggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso! savvalogaM pi ya NaM te phusittA NaM ciTThati? .. haMtA goyamA! aNagArassa bhAviyappaNo kevalisamugghAeNaM samohayassa je carimA NijarApoggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso! savvalogaM pi ya NaM te phusittA NaM citttthti| [2168 pra.] bhagavan ! kevalisamudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama (antima) nirjarApudgala haiM, he AyuSman zramaNa ! kyA ve pudgala sUkSma kahe gae hai, kyA ve samasta loka ko sparza karake rahate haiM ? [2168 u.] hA~, gautama! kevalisamudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA-pudgala hote haiM, he AyuSman zramaNa ! ve pudgala sUkSma kahe gae haiM tathA ve samasta loka ko sparza karake rahate haiN| 2169. chaumatthe NaM bhaMte! maNUse tesiM NijarApoggalANaM kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNa vA phAsaM jANati pAsati ? goyamA! No iNaDhe samaDhe / se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati chaumatthe NaM maNUse tesiM NijarApoggalANaM No kiMci vi vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANati pAsati ? goyamA! ayaNNaM jaMbuddIve dIve savvadIva-samuddANaM savvabbhaMtarAe savvakhuDDAe vaTTe tellApUyasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM AyAma-vikkhaMbheNaM, tiNNi ya joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasatte tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusataM terasa ya aMgulAI addhaM ca kiMci visesAhie parikkheveNaM pnnnntte| deve NaM mahiDDhIe jAva mahAsokkhe egaM mahaM savilevaNaM gaMdhasamuggayaM gahAya taM avadAleti, taM mahaM egaM savilevaNaM gaMdhasamuggayaM avadAlettA iNAmeva kaTu kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM 1.(ka) vahI bhA. 7, pR. 1107 (kha) prajJApanA. malayavRtti, a.rA. koSa, bhA. 7, pR. 456 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] [ 281 tiMhi accharANivAtehiM tisattakhutto aNupariyaTTittA NaM havvamAgacchejA se NUNaM goyamA ! se kevalakappe jaMbuddIve dIve tehiM ghANapoggalehiM phuDe ? haMtA phuDe / chaumatthe NaM gotamA ! maNUse tesiM ghANapoggalANaM kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANati pAsati ? bhagavaM! No iNaTThe samaTThe / TThe goyamA ! evaM vuccati chaumatthe NaM maNUse tesiM NijjarApoggalANaM No kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANati pAsati, esuhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso ! savvalogaM pi ya NaM phusittA NaM ciTThati / [2169 pra.] bhagavan! kyA chadmastha manuSya una nirjarA - pudgaloM ke cakSu indriya (varNa) se kiMcit varNa ko, ghrANendriya (gandha) se kiMcit gaMdha ko rasanendriya (rasa) se rasa ko, athavA sparzendriya se sparza ko jAnatA - dekhatA hai ? [2169 u.] gautama ! yaha artha ( bAta) zakya (samartha) nahIM hai| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa aisA kahate haiM ki chadmastha manuSya una nirjarA - pudgaloM ke cakSu-indriya se varNa ko, ghrANendriya se gandha ko, rasanendriya se rasa ko tathA sparzendriya se sparza ko kicit bhI nahIM jAnatA- dekhatA ? [u.] gautama! yaha jambUdIpa nAmaka dvIpa samasta dvIpa-samudroM ke bIca meM hai, sabase choTA hai, vRttAkAra (gola) hai, tela ke pUe ke AkAra kA hai, ratha ke pahiye (cakra) ke AkAra sA gola hai, kamala kI karNikA ke AkAra-sA gola hai, paripUrNa candramA ke AkAra sA gola hai| lambAI aura cauDAI (AyAma evaM viSkambha ) meM eka lAkha yojana hai / tIna lAkha, solaha hajAra do so sattAIsa yojana, tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa, sAr3he teraha aMgula se kucha vizeSAdhika paridhi se yukta kahA hai| eka maharddhika cAvat mahAsaukhyasampanna deva vilepana sahita sugandha kI eka bar3I DiviyA ko (hAtha meM lekara) use kholatA hai| phira vilepanayukta sugandha kI khulI huI usa baDI DibiyA ko, isa prakAra hAtha meM lekara ke sampUrNa jambUdIpa nAmaka dvIpa ko tIna cuTakiyoM me ikkIsa bAra ghUma kara vApasa zIghra jAya, to he gautama! (yaha batAo ki ) kyA vAstava meM una gandha ke pudgaloM se sampUrNa jambUdvIpa spRSTa ho jAtA hai ? [u.] hA~, bhaMte! spRSTa (vyApta) ho jAtA hai| [pra.] bhagavan! kyA chadmastha manuSya (samagra jambUdvIpa meM vyApta) una ghrANako nAsikA se, rasa ko rasendriya se aura sparza ko sparzendriya se kicit jAna -pudagaloM ke varNa ko cakSu se gandha dekha pAtA hai ? [u.] he gautama! yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| (bhagavAn) isI kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya una nirjarA- pudgaloM ke varNa ko netra se, gandha ko nAka se rasa ko jihvA se aura sparza ko sparzendriya se kiMcit bhI nahIM jAna-dekha pAtA / he AyuSman zramaNa ! ve (nirjarA-) pudgala sUkSma kahe gae haiM tathA ve samagra loka ko sparza karake rahe hue haiN| vivecana - ke valisamudghAta - samavahata bhAvitAtmA anagAra ke carama - nirjarA - pud gala - prastuta Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] [ prajJApanAsUtra ] kevalisamudghAta prakaraNa meM do bAtoM ko spaSTa kiyA gayA hai - (1) yaha bAta yathArtha hai ki kevalisamudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke carama (caturtha) samavartI nirjarA- pudgala atyanta sUkSma haiM tathA ve samagra loka ko vyApta karake rahate haiM / (2) chadmastha manuSya una nirjarA- pudgaloM ke varNa, gandha, rasa aura sparza ko kicit bhI nahIM - dekha sakate, kyoMki eka to ve pudgala atyanta sUkSma haiM, dUsare ve pudgala samagra loka me vyApta haiM, kahIM bhI koI aisI jagaha nahIM hai, jahA~ ve na hoM aura samagra loka to bahuta hI baDA hai| loka kA eka bhAga jambUdvIpa se lekara sabhI dvIpa - samudroM kA vistAra dugunA - dugunA hai| arthAt jambUdvIpa se Age ke lavaNasamudra aura dhAtakIkhaNDa Adi dvIpa, apane se pahale vAle dvIpa-samudroM se lambAI-cauDAI meM dugune aura paridhi meM bahuta bar3e haiN| tela meM pakAye hue pUe ke samAna yA ratha ke cakra ke samAna athavA kamalakarNikA ke samAna AkAra kA yA pUrNa candramA ke samAna gola jambUdvIpa bhI lambAI-cauDAI meM eka lAkha yojana kA hai| tIna lAkha, solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa tathA sAr3he teraha aMgula se kucha adhika kI usakI paridhi hai / koI maharddhika evaM yAvat mahAsukhI, mahAvalI deva vilepana dravyoM se AcchAdita evaM gandha dravyoM se paripUrNa eka DibiyA ko lekara use khole ora phira use lekara sAre jambUdvIpa ke, tIna cuTakiyA~ bajAne jitane samaya meM ikkIsa bAra cakkara lagA kara A jAe, itane samaya meM hI sArA jambUdvIpa una gaMdhadravyoM (pudgaloM) se vyApta ho jAtA hai| sAre loka meM vyApta ko to dUra rahA, loka ke eka pradeza - jambUdvIpa me vyApta gandhapudgaloM ko bhI jaise chadmastha manuSya pAMcoM indriyoM se jAna-dekha nahIM sakatA; isI prakAra chadmastha manuSya kevalisamudghAta - samavahata kevalI bhagavAn dvArA nirjIrNa antima pudgaloM ko nahIM jAna- dekha sakatA, kyoMki ve atyanta sUkSma haiM tathA sarvatra phaile hue haiN| kaThina zabdoM kA bhAvArtha - caramA NijjarApoggalA - kevalIsamudghAta ke cauthe samaya ke nirjINa pudgala / vaNNeNaM-varNagrAhaka netrendriya se / ghANeNaM - gandhagrAhaka nAsikA - ghrANendriya-se raseNaM - rasagrAhaka rasanendriya se| phAseNaM - sparzagrAhaka sparzendriya se / savvabdhaMtarAe - saba ke bIca meM / savvakhuDDAe - sabase choTe / telApUyasaMThANaMsaMThie - tela ke mAlapUe ke samAna AkAra kA / rahacakkavAlasaMThANasaMThie - ratha ke cakra ke samAna golaakaar| parikkheveNaM- paridhi se yukta / kevalakappaM- sampUrNa / accharA - NivAtehiM - cuTakiyA~ bajA kara / aNapariyaTTittA - cakkara lagAkara yA ghUmakara / phuDe - spRSTa hai - vyApta hai / Azaya - isa prakaraNa ko isa prakAra se prArambha karane kA Azaya yaha hai ki kevalisamudghAta se samavahata muni ke kevalisamudghAta ke samaya zarIra se bAhara nikAle hue caramanirjarA - pudgaloM ke dvArA samagra loka vyApta hai| jise kevali hI jAna-dekha sakatA hai, chadmastha manuSya nahIM / chadmastha manuSya sAmAnya yA vizeSa kisI bhI rUpa meM unheM jAna-dekha nahIM sakatA / kevalisamudghAta kA prayojana 2170. [ 1 ] kamhA NaM bhaMte! kevalI samugdhAyaM gacchati ? 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1113 se 1116 2. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1914 se 1116 taka 3. paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 443 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] [ 283 - goyamA ! kevalissa cattAri kammaMsA akkhINA avediyA aNijjiNNA bhavaMti / taM jahA - veyaNije 1 Aue 2 NAme 3 goe 4 / savvabahuppaese se vedaNijje kamme bhavati, savvatthove se Aue kamme bhavati / , visamaM sama kareti baMdhaNehiM ThitIhi ya / visamasamIkaraNayAe baMdhaNehiM ThitIhi ya // 228 // evaM khalu kevalI samohaNNati, evaM khalu samugdhAyaM gacchati / [2170-1 pra.] bhagavan ! kisa prayojana se kevalI samudghAta karate haiM ? [2170-1 u.] gautama! kevalI ke cAra karmAMza kSINa nahIM hue hai, vedana nahI kiye (bhoge nahIM gae) hai, nirjarA ko prApta nahIM hue haiM, ( cAra karma ) isa prakAra haiM (1) vedanIya, (2) Ayu, (3) nAma aura (4) gotra / unakA vedanIyakarma sabase adhika pradezoM vAlA hotA hai| unakA sabase kama (pradezoM vAlA) Ayukarma hotA hai / - [gAthArtha - ] ve bandhanoM aura sthitiyoM se viSama (karma) ko sama karate haiN| ( vastutaH ) bandhanoM aura sthitiyoM ke viSama karmoM kA samIkaraNa karane ke lie kevalI kevalisamudghAta karate haiM tathA isI prakAra kevalisamudghAta ko prApta hote haiM / 2] savve viNaM bhaMte! kevalI samohaNNaMti ? savve vi NaM bhaMte! kevalI samugdhAyaM gacchaMti ? goyamA! No iNaTThe samaTThe, jassA''ueNatullAiM baMdhaNehiM ThitIhi ya / bhavovaggahakammAI samugdhAyaM se Na gacchati // 229 // agaMtUNaM samugdhAyaM anaMtA kevalI jiNa / jara - maraNavipyamukkA siddhiM varagatiM gatA // 230 // [2170-2 pra.] bhagavan ! kyA sabhI kevalI bhagavAn samudghAta karate haiM ? tathA kyA saba kevalI samudghAta ko prApta hote haiM ? [2170-2 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [gAthArtha - ] jisake bhavopagrAhI karma bandhana evaM sthiti se AyuSyakarma ke tulya hote haiM, vaha kevalI samudghAta nahIM krtaa| samudghAta kiye binA hI ananta kevalajJAnI jinendra jarA aura maraNa se sarvathA rahita hue haiM tathA zreSTha siddhigati prApta hue haiN| vivecana - kevalI dvArA kevalisamudghAta kyoM aura kyoM nahIM ? - prazna kA Azaya yaha hai ki kevalI to kRtakRtya tathA anantajJAnAdi se paripUrNa hote haiM, unakA prayojana zeSa nahIM rahatA, phira unheM kevalisamudghAta kI kyA AvazyakatA ? Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] [prajJApanAsUtra] isakA samAdhAna svayaM zAstrakAra karate haiM ki kevalI abhI pUrNa rUpa se kRtakRtya, AThoM koM se rahita, siddha-buddha-mukta nahIM hue, unake bhI cAra aghAtIkarma zeSa haiM, jo ki bhavopagrAhI karma hote haiN| ataeva kevalI ke cAra prakAra ke karma kSINa nahIM hue, kyoMki unakA pUrNataH vedanA nahIM huaa| kahA bhI hai-'nAbhuktaM kSIyate krm|' karmoM kA kSaya to niyama se tabhI hotA hai jaba unakA pradezoM se yA vipAka se vedana kara liyA jAe, bhoga liyA jaae| kahA bhI hai-"savvaM ca paesatayA bhujai kammamaNubhAvao bhaiyaM" arthAt sabhI karma pradezoM se bhoge jAte haiM, vipAka se bhogane kI bhajanA hai| kevalI ke 4 karma,jinheM bhoganA bAkI hai, ye haiM- vedanIya, Ayu, nAma aura gotra / cUMki ina cAroM karmoM kA vedana nahIM huA, isalie unakI nirjarA nahIM huii| arthAt ve AtmapradezoM se pRthak nahIM hue| ina cAroM meM vedanIyakarma sarvAdhika pradezoM vAlA hotA hai| nAma aura gotra bhI adhika pradezoM vAle haiM, parantu AyuSyakarma ke barAbara nhiiN| AyuSyakarma sabase kama pradezoM vAlA hotA hai| kevalI ke AyuSyakarma ke barAbara zeSa tIna karma na hoM to ve una viSama sthiti evaM bandha vAle karmoM ko Ayukarma ke barAbara karake sama karate haiN| aise sama karane vAle kevalI kevalIsamudghAta karate haiN| ve viSama karmoM ko, jo ki bandha se aura sthiti se sama nahIM hai, unheM sama karate haiM, tAki cAroM karmoM kA eka sAtha kSaya ho ske| yoga (mana, vacana, kAyA kA vyApAra) ke nimitta se jo karma baMdhate hai, arthAt AtmapradezoM ke sAtha ekameka hote hai, unheM bandhana kahate haiM aura karmo ke vedana ke kAla ko sthiti kahate hai| baMdhana aura sthiti, ina donoM se kevalI vedanIya karmoM ko AyuSyakarma ke barAbara karate haiN| karma dravyabandhana kahalAte haiM, jabaki vedanakAla ko sthiti kahate haiN| yahI kevalisamudghAta kA prayojana haiN| jina kevaliyoM kA AyuSyakarma bandhana aura sthiti se bhavopagrAhI anya karmoM ke tulya hotA hai, ve kevalisamudghAta nahIM karate, ve kevalisamudghAta kiye binA hI sarva karma mukta hokara siddha, buddha evaM sarva jarA-mRtyu se mukta ho jAte haiN| aise ananta siddha hue haiN| samudghAta ve hI kevalI karate haiM, jinakI Ayu kama hotI hai aura vedanIyAdi tIna karmoM kI sthiti evaM pradeza adhika hote haiM taba una sabako samAna karane hetu samudghAta kiyA jAtA hai| samudghAta karane se ukta cAroM karmo ke pradeza aura sthitikAla meM samAnatA A jAtI hai| yadi ve samudghAta na kareM to Ayukarma pahale hI samApta ho jAe aura ukta tIna karma zeSa raha jaaeN| aisI sthiti meM yA to tIna karmoM ke sAtha ve mokSagati meM jAe~ yA navIna Ayukarma kA bandha kareM, kintu ye donoM hI bAteM asambhava haiM / muktadazA meM karma zeSa nahIM raha sakate aura na hI mukta jIva naye Ayukarma kA bandha kara sakate haiN| isI kAraNa kevalisamudghAta ke dvArA vedanIyAdi tIna karmoM ke pradezoM kI viziSTa nirjarA karake tathA unakI lambI sthiti kA ghAta karake unheM AyuSyakarma ke barAbara kara lete haiM, jisaseM cAroM kA kSaya eka sAtha ho ske| gautama svAmI vizeSa parijJAna ke lie punaH prazna karate hai-bhagavan ! kyA sabhI kevalI samudghAta meM pravRtta hote hai ? samAdhAna-na sabhI kevalI samudghAta ke lie pravRtta hote haiM aura na hI sabhI samudghAta karate haiN| kAraNa Upara batAyA jA cukA hai| samasta karmoM kA kSaya ho jAne para AtmA kA apane zuddha svabhAva meM sthita honA siddhi hai| jisake cAroM karma svabhAvataH samAna hote haiM, vaha eka sAtha unakA kSaya karake samudghAta kiye binA hI siddhi prApta kara letA 1. (ka) prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1125 se 1128 (kha) prajJApanA. malayavRtti, a.rA.koSa, bhA. 7, pR. 823 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsavA~ samudghAtapada] [285 kevalisamudghAta ke pazcAt yoganirodha Adi kI prakriyA 2171. katisamaie NaM bhaMte! AujjIkaraNe paNNatte? / goyamA! asaMkhejasamaie aMtomuhuttie AujIkaraNe pnnnntte| [2171 pra.] bhagavan ! AvarjIkaraNa kitane samaya kA kahA gayA hai? [2171 u.] gautama! AvarjIkaraNa asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta kA kahA gayA hai| 2172. katisamaie NaM bhaMte! kevalisamugghAe paNNatte ? goyamA! aTThasamaie pnnnntte| taM jahA-paDhame samae daMDaM kareti, biie samae kavADaM kareti, tatie samae maMthaM kareti, cautthe samae logaM pUrei, paMcame samaye loyaM paDisAharati, chaThe samae maMthaM paDisAharati, sattame samae kavADaM paDisAharati, aTThame samae daMDaM paDisAharati, daMDaM paDisAharittA tato pacchA sarIratthe bhvti| [2172 pra.] bhagavan ! kevalisamudghAta kitane samaya kA kahA gayA hai ? [2172 u.] gautama! vaha ATha samaya kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai-prathama samaya meM daNDa (kI racanA) karatA hai, dvitIya samaya meM kapATa karatA hai, tRtIya samaya meM manthAna karatA hai, cauthe samaya meM loka ko vyApta karatA hai, paMcama samaya meM loka-pUraNa ko sikoDatA hai, chaThe samaya meM manthAna ko sikoDatA hai, sAtaveM samaya meM kapATa ko sikoDatA hai aura AThaveM samaya me daNDa ko sikoDatA hai aura daNDa kA saMkoca karate hI (pUrvavat) zarIrastha ho jAtA hai| 2173. [1] se NaM bhaMte! tahAsamugdhAyagate ki maNajogaM juMjai vaijogaM juMjai kAyajogaM juMjai ? goyamA! No maNajogaM juMjai No vaijogaM juMjai, kAyajogaM juNji| [2173-1 pra.] bhagavan ! tathArUpa se samudghAta prApta kevalI kyA manoyoga kA prayoga karatA hai, vacanayoga kA prayoga karatA hai, athavA kAyayoga kA prayoga karatA hai ? ___ [2173-1 u.] gautama! vaha manoyoga kA prayoga nahIM karatA, vacanayoga kA prayoga nahIM karatA, kintu kAyayoga kA prayoga karatA hai| [2] kAyajogaNaM bhaMte! juMjamANe kiM orAliyasarIrakAyajogaM juMjai orAliyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai ? kiM veubviyasarIrakAyajogaM juMjai ? veubviyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai ? AhAragasarIrakAyajogaM juMjai AhAragamIsAsarIrakAyajogaM juMjai ? kiM kammagasarIrakAyajogaM juMjai ? ___ goyamA! orAliyasarIrakAyajogaM pi jaMjar3a orAliyamIsAsarIrakAyajogaM pi jujai, No veubviyasarIrakAyajogaM juMjai No veuvviyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, No AhAragasarIrakAyajogaM juMjai No Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] [prajJApanAsUtra] AhAragamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, kammagasarIrakAyajogaM pi juMjai, paDhamaTThamesu samaesu orAliyasarIrakAyajogaM juMjai, bitiya-chaTTha-sattamesu orAliyamIsagasarIrakAyajogaM juMjai, tatiya-cauttha-paMcamesu samaesu kammagasarIrakAyajogaM juNji| [2173-2 pra.] bhagavan! kAyayoga kA prayoga karatA huA kevalI kyA audArikazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, audArikamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, vaikriyazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, vaikriyamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, AhArakazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, AhArakamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai athavA kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai? [2173-2 u.] gautama! (kAyayoga kA prayoga karatA huA kevalI) audArikazarIrakAyayoga kA bhI prayoga karatA hai, audArikamizrazarIrakAyayoga kA bhI prayoga karatA hai, kintu na to vaikriyazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, na vaikriyamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai. na AhArakazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai aura na hI AhArakamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, vaha kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai| prathama aura aSTama samaya meM audArikazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, dUsare, chaThe, aura sAtaveM samaya meM audArikamizrazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai tathA tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai| 2174. [1] se NaM bhaMte! tahAsamugghAyagate sinjhai bujhai muccaI pariNivvAi savvadukkhANaM aMtaM karei ? goyamA! No iNaDhe samaDhe, se NaM tao paDiniyattati, tato paDiniyattittA tato pacchA maNajogaM pi juMjai vaijogaM pi juMjai kAyajogaM pi juMjai / ___ [2174-1 pra.] bhagavan ! tathArUpa samudghAta ko prApta kevalI kyA siddha, buddha, mukta aura parinirvANa ko prApta ho jAte haiM, kyA vaha sabhI du:khoM kA anta kara dete haiM ? [2174-1 u.] gautama! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| pahale ve usase (kevalisamudghAta se) pratinivRtta hote haiN| tatpazcAt ve manoyoga kA upayoga karate haiM, vacanayoga aura kAyayoga kA bhI upayoga karate haiN| [2] maNajogaNaM juMjamANe kiM saccamaNajogaM juMjai mosamaNajogaM guMjai saccAmosamaNajogaM juMjai asaccAmosamaNajogaM juMjai? goyamA ! saccamaNajogaM juMjai,No mosamaNajogaM juMjai No saccAmosamaNajogaM juMjai, asaccAmosamaNajogaM pi juNji| [2174-2 pra.] bhagavan ! manoyoga kA upayoga karatA huA kevalisamudghAta karane vAlA kevalI kyA satyamanoyoga kA upayoga karatA hai, mRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai, satyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai, athavA asatyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai? / [2174-2 u.] gautama! vaha satyamanoyoga kA upayoga karatA hai aura asatyAmRSAmanoyoga kA bhI upayoga karatA hai, kintu na to mRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai aura na satyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chattIsavA~ samudghAtapada ] [ 287 [ 3 ] vayajogaM juMz2amANe kiM saccavaijogaM juMjai mosavaijogaM juMjai saccAmosavaijogaM juMjai asaccAmosavaijogaM juMjai ? goyamA! saccavaijogaM juMjai, No mosavaijogaM juMjai No saccAmosavaijogaM juMjai asaccAmosavaijogaM pi juMjai / [2174-3] bhagavan! vacanayoga kA upayoga karatA huA kevalI kyA satyavacanayoga kA upayoga karatA hai, mRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai, satyamRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai, athavA asatyAmRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai ? [2174-3] gautama! vaha satyavacanayoga kA upayoga karatA hai aura asatyAmRSAvacanayoga kA bhI upayoga karatA hai, kintu na to mRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai aura na hI satyamRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai| [4] kAyajogaM juMjamANe Agaccheja vA gaccheja vA ciTTheja vA NisIejja vA tuyaTTeja vA ullaMghejja vA palaMghejja vA pADihAriyaM pIDha - phalaga - sejjA- saMthAragaM paccappiNejjA / [2174-4] kAyayoga kA upayoga karatA huA (kevalisamudghAtakarttA kevalI) AtA hai, jAtA hai, ThaharatA hai, baiThatA hai, karavaTa badalatA hai (yA leTatA hai), lAMghatA hai, athavA vizeSa rUpa se lAMghatA (chalAMga mAratA) hai, yA vApasa lauTAye jAne vAle pITha (caukI), paTTA, zaiyA ( vasati - sthAna), tathA saMstAraka (Adi sAmAna) vApasa lauTatA hai| 2175. se bhaMte! tahA sajogI sijjhati jAva aMtaM kareti ? goyamA! No iNaTThe samaTThe / se NaM puvvAmeva saNNissa paMceMdiyassa pajjattayassa jahaNNajogissa heTThA asaMkhejjaguNaparihINaM paDhamaM maNajogaM NiruMbhai, tao aNaMtaraM ca NaM beiMdiyassa pajjattagassaM jahaNNajogissa TThA asaMkhejjaguNaparihINaM doccaM vaijogaM NiruM bhati, tao aNaMtaraM ca NaM suhumassa paNagajIvassa apajjattayassa jahaNNajogissa heTThA asaMkhejjaguNaparihINaM taccaM kAyajogaM NiruMbhati / se NaM eteNaM uvAeNaM paDhamaM maNajogaM NiruMbhittA va jogaM NiruMbhati, vaijogaM NiruMbhittA kAyajogaM NiruMbhita / se NaM eteNaM uvAeNaM paDhamaM maNajogaM NiruM bhati jogaNirohaM kareti, jogaNirohaM karettA ajogayaM pAuNati, ajogayaM pAuNittA IsIhassapaMcakkharuccAraNadvAe asaMkhejjasamaiyaM aMtomuhuttiyaM selesiM paDivajjai, puvvaraitaguNaseDhIyaM ca NaM tIse selesimaddhAe asaMkhejjAhiM guNaseDhIhiM asaMkhejje OOOOO 00000 OOOO 00000 OOOO kammaM kammakhaMdhe khavayati, khavaittA vedaNijjA''uya - NAma-gotte iccete cattAri kammaMse jugavaM khaveti, jugavaM khavettA orAliyateyA- kammagAIM savvAhi vippajahaNAhi vippajahati, vippajahittA ujuseDhIpaDivaNNe aphusamANagatIe egasamaeNaM aviggaNaM uDDhaM gaMtA sAgArovautte sijjhati bujjhati0 / 00000 [2175 pra.] bhagavan! vaha tathArUpa sayogI (kevalisamudghAtapravRtta kevalI) siddha hote haiM, buddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM ? 1. adhika pATha - ' tattha siddho bhavati' arthAt vaha vahA~ (siddhazilA meM pahu~ca kara ) siddha (mukta) ho jAtA hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [prajJApanAsUtra] [2175 u.] gautama ! vaha vaisA karane meM samartha nahIM hote| vaha sarvaprathama saMjJIpaMcendriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle ke (manoyoga se) bhI nIce (kama) asaMkhyAtaguNahIna manoyoga kA pahale nirodha karate haiM, tadanantara dvIndriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle ke (vacanayoga se) bhI nIce (kama) asaMkhyAtaguNahIna vacanayoga kA nirodha karate haiN| tatpazcAt aparyAptaka sUkSma panakajIva, jo jaghanyayoga vAlA haiM, usake (kAyayoga se) bhI nIce (kama) asaMkhyAtaguNahIna tIsare kAyayoga kA nirodha karate haiN| (isa -prakAra) vaha (kevalI) isa upAya se sarvaprathama manoyoga kA nirodha karate haiM, manoyoga ko roka kara vacanayoga kA nirodha karate haiM, vacanayoganirodha ke pazcAt kAyayoga kA bhI nirodha kara dete haiM / kAyayoganirodha karake ve (sarvathA) yoganirodha kara dete haiN| yoganirodha karake ve ayogatva prApta kara lete haiN| ayogatvaprApti ke anantara hI dhIre-se pAMca hrasva akSaroM (a i u R lu) ke uccAraNa jitane kAla meM asaMkhyAtasAmayika antarmuhUrta taka hone vAle zailezIkaraNa ko aMgIkAra karate haiN| pUrvaracita guNazreNiyoM vAle karma ko usa zailezIkAla meM asaMkhyAta karmaskandhoM kA kSaya kara DAlate haiM / kSaya karake vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra, ina cAra (prakAra ke aghAtI) karmoM kA eka sAtha kSaya kara dete haiM / ina cAra karmoM ko yugapat kSaya karate hI audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra kA pUrNatayA sadA ke lie tyAga kara dete haiN| ina zarIratraya kA pUrNataH tyAga karake RjuzreNI ko prApta hokara aspRzat gati se eka samaya meM avigraha (binA mor3a kI gati) se Urdhvagamana kara sAkAropayoga (jJAnopayoga) se upayukta hokara ve siddha, buddha, mukta aura parinirvRtta ho jAte haiM tathA sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiN| __vivecana-kevalisamudghAta se pUrva aura pazcAt kevalI kI pravRtti-isa prakaraNa meM sarvaprathama AvarjIkaraNa, tatpazcAt ATha samaya kA kevalisamudghAta, tadantara samudghAtagata kevalI ke dvArA yogatraya meM se kAyayogapravRtti kA ullekha aura usakA krama bhI batAyA gayA hai| AvarjIkaraNa ke cAra artha yahA~ abhipreta haiM-(1) AtmA ko mokSa ke abhimukha karanA, (2) mana, vacana, kAyA ke zubha prayoga dvArA mokSa ko Avarjita-abhimukha karanA aura (3) Avarjita arthAt-bhavyatva ke kAraNa mokSagamana ke prati zubha yogoM ko vyApRta-pravRtta karanA AvarjitakaraNa hai tathA (4) A-maryAdA meM kevalI kI dRSTi se zubhayogoM kA prayoga krnaa| kevalisamudghAta karane se pUrva AvarjIkaraNa kiyA jAtA hai, jisameM asaMkhyAta samaya kA antarmuhUrta lagatA hai| AvarjIkaraNa ke pazcAt binA vyavadhAna ke kevalisamudghAta prArambha kara diyA jAta hai, jo ATha samaya kA hotA hai| mUlapATha meM usakA krama diyA gayA hai| isa prakriyA meM prArambha ke cAra samayoM meM AtmapradezoM ko phailAyA jAtA hai, jaba ki pichale cAra samayoM meM unheM sikor3A jAtA hai| kahA bhI hai-kevalI prathama samaya meM Upara aura nIce lokAnta taka tathA vistAra meM apane dehapramANa daNDa karate haiM, dUsare meM kapATa, tIsare meM manathAna aura cauthe samaya meM lokapUraNa karate haiM phira pratiloma rUpa se saMharaNa arthAt viparIta krama se saMkoca karake svadehastha ho jAte haiN| ___ (2) samudghAtakartA kevalI ke dvArA yoganirodha Adi kI prakriyA se siddha hone kA krama-siddha hone se pUrva taka kI kevalI kI carcA - daNDa, kapATa Adi ke krama se samudghAta ko prApta kevalI samudghAta-avasthA meM siddha (niSThitArtha), buddha, mukta, parinirvANa ko prApta (karmasaMtApa se rahita ho jAne ke kAraNa zItIbhUta) aura 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [289 . [ chattIsavA~ samudghAtapada] sarvaduHkharahita nahIM hote| kyoMki usa samaya taka unake yogoM kA nirodha nahIM hotA aura sayogI ko siddhi prApta nahIM hotii| siddhi prApta hone se pUrva taka ve kyA karate hai ? isa viSaya meM kahate hai-samudghAtagata kevalI kevalisamudghAta se nivRtta hote haiM, phira manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kA prayoga karate haiN|' (3) kevalisamudghAtagata kevalI dvArA kAyayoga kA prayoga-samudghAtagata kevalI audArikazarIrakAyayoga, audArikamizrazarIrakAyayoga tathA kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga kamazaH prathama aura aSTama, dvitIya, SaSTha aura saptama, tathA tRtIya, caturtha aura paMcama samaya meM karate hai| zeSa vaikriya-vaikriyamizra, AhAraka-Aharakamizra kAyayoga kA prayoga ve nahIM krte| (4) kevalisamudghAta se nivRtta hone ke pazcAt tInoM yogoM kA prayoga-nivRtta hone ke pazcAt manoyoga aura usameM bhI satyamanoyoga, asatyAmRSAmanoyoga kA hI prayoga karate hai, mRSAmanoyoga aura satyamRSAmanoyoga kA nhiiN| tAtparya yaha hai ki jaba kevalI bhagavAn vacanAgocara mahimA se yukta kevalisamudghAta ke dvArA viSamasthiti vAle nAma, gotra ora vedanIya karma ko Ayukarma ke barAbara sthiti vAlA banA kara kevalisamudghAta se nivRtta ho jAte haiM, taba antarmuhUrta meM hI unheM paramapada kI prApti ho jAtI hai| parantu usa avadhi meM anuttaropapAtika devoM dvArA mana se pUche hue prazna kA samAdhAna karane hetu manovargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake manoyoga kA prayoga karate haiN| vaha manoyoga satyamanoyoga yA asatyAmRSAmanoyoga hotA hai| samudghAta se nivRtta kevalI satyavacanayoga yA asatyAmRSAvacanayoga kA prayoga karate hai, kintu mRSAvacanayoga yA satyamRSAvacanayoga kA nhiiN| isI prakAra samudghAtanivRtta kevalI gamanAgamanAdi kriyAe~ yatanApUrvaka karate haiN| yahAM ullaMghana aura pralaMghana kriyA kA artha kramazaH isa prakAra hai-svAbhAvikacAla se jo Daga bharI jAtI hai, usase kucha lambI Daga bharanA ullaMghana hai aura ativikaTa caraNanyAsa pralaMghana hai| kisI jagaha ur3ate-phirate jIva-jantu hoM aura bhUmi unase vyApta ho, taba unakI rakSA ke lie kevalI ko ullaMghana aura pralaMghana kriyA karanI par3atI hai| (5) samagra yoganirodha ke binA kevalI ko bhI siddhi nahIM-daNDa, kapATa Adi ke krama se samudghAta ko prApta kevalI samudghAta se nivRtta hone para jaba taka sayogI-avasthA hai, taba taka ve siddha, buddha, mukta nahIM ho skte| zAstrakAra ke anusAra antarmuhUrta kAla meM ve ayoga-avasthA ko prApta karake siddha, buddha, mukta ho jAte haiM, kintu antarmuhUrtakAla taka to kevalI yathAyogya tInoM yogoM ke prayoga se yukta hote haiN| sayogI-avasthA meM kevalI siddha-mukta nahIM ho sakate, isake do kAraNa haiM-(1) yogatraya karmabandha ke kAraNa hai tathA (2) sayogI paramanirjarA ke karANabhUta zukladhyAna kA prArambha nahIM kara skte| (6) kevalI dvArA yoganirodha kA krama-yoganirodha ke krama meM kevalI bhagavAn sarvaprathama manoyoganirodha karate haiN| paryAptaka saMjJI paMcendriya jIva ke prathama samaya meM jitane manodravya hote haiM aura jitanA usakA manoyoga 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1147-1155 2. prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 5, 1155-1156 3. prajJApanA (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 1147-1155 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] [prajJApanAsUtra] vyApAra hotA hai, usase bhI asaMkhyAtaguNahIna manoyoga kA prati samaya nirodha karate hue asaMkhyAta samayoM meM manoyoga kA pUrNatayA nirodha kara dete haiN| ___ manoyoga kA nirodha karane ke turaMta bAda hI ve paryAptaka evaM jaghanyayoga vAle dvIndriya ke vacanayoga se kama asaMkhyAtaguNahIna vacanayoga kA pratisamaya nirodha karate hue asaMkhyAta samayoM meM pUrNatayA dvitIya vacanayoga kA nirodha karate haiN| ___ jaba vacanayoga kA bhI nirodha ho jAtA hai, taba aparyAptaka sUkSma panakajIva, jo prathama samaya meM utpanna ho tathA jaghanya yoga vAlA evaM sabakI apekSA alpavIrya vAlA ho, usake kAyayoga se bhI kama asaMkhyAtaguNahIna kAyayoga kA pratisamaya nirodha karate hue asaMkhyAta samayoM meM pUrNarUpa se tRtIya kAyayoga kA bhI nirodha kara dete hai| isa prakAra kAyayoga kA bhI nirodha karake kevalI bhagavAna samucchinna, sUkSmakriya, avinazvara tathA apratipAtI dhyAna meM ArUr3ha hote haiM / isa paramazukladhyAna ke dvArA ve vadana aura udara Adi ke chidroM ko pUrita karake apane deha ke tRtIya bhAga-nyUna AtmapradezoM ko saMkucita kara lete haiN| kAyayoga kI isa nirodhaprakriyA se svazarIra ke tRtIya bhAga kA bhI tyAga kara dete hai| sarvathA yoganirodha karane ke pazcAt-ve ayogidazA prApta kara lete haiN| usake prApta hote hI zailezIkaraNa karate haiN| na atizIghra aura na atimanda, arthAt madhyamarUpa se pAMca hrasva (a, i, u, R, lUM) akSaroM kA uccAraNa karane meM jitanA kAla lagatA hai, utane kAla taka zailezIkaraNa-avasthA meM rahate haiN| zIla kA artha hai-sarvarUpa cAritra, usakA Iza-svAmI zIleza aura zIleza kI avasthA 'zailezI' hai| usa samaya kevalI sUkSmakriyApratipAtI tathA samucchinna kriyApratipAtI nAmaka zukladhyAna meM lIna rahate haiN| usa samaya kevalI kevala zailezIkaraNa ko hI prApta nahIM karate, apitu zailezIkaraNakAla meM pUrvaracita guNazreNI ke anusAra asaMkhyAtaguNa-zreNiyoM dvArA asaMkhyAta vedanIyAdi karmaskandhoM kA vipAka aura pradezarUpa se kSaya bhI karate haiM tathA antima samaya meM vedanIyAdi cAra aghAtikarmoM kA eka sAtha sarvathA kSaya hote hI audArika, taijasa aura kArmaNa ina tInoM zarIroM kA pUrNatayA tyAga kara dete haiN| phira RjuzreNI ko prApta ho kara, eka hI samaya meM binA vigraha (mor3a) ke lokAnta meM jAkara jJAnopayoga se upayukta hokara siddha ho jAte haiN| jitanI bhI labdhiyA~ hai, ve saba sAkAropayoga se upayukta ko hI prApta hotI haiM, anAkAropayogayuktasamaya meM nhiiN| siddhoM ke svarUpa kA nirUpaNa 2176. te NaM tattha siddhA bhavaMti, asarIrA jIvaghaNA daMsaNa-NANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgataddhaM kAlaM citttthti| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati te NaM tattha siddhA bhavaMti asarIrA jIvaghaNA daMsaNa-NANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsatamaNAgayaddhaM kAlaM ciTThati? goyamA! se jahANAmae bIyANaM aggidaDDANaM puNaravi aMkuruppattI na havai evameva siddhANa 2. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhA. 5, pR. 1155-56 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [291 [ chattIsavA~ samudghAtapada ] vi kammabIesu daDDhesu puNaravi jammuppatti na havati, se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccati te NaM tattha siddhA bhavaMti asarIrA jIvaghaNA daMsaNa- NANovauttA niTThiyaTThA NIrayA Nire yaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTThati tti / NicchiNNasavvadukkhA jAti-jarA-maraNa - baMdhaNavimukkA / sAsayamavvAbAhaM ciTTheti suhI suhaM pattA // 231 // [2176] ve siddha vahAM azarIrI (zarIrarahita) saghana AtmapradezoM vAle darzana aura jJAna meM upayukta, kRtArtha (niSThitArtha), nIraja (karmaraja se rahita), niSkampa, ajJAnatimira se rahita aura pUrNa zuddha hote haiM tathA zAzva bhaviSyakAla meM rahate haiM / [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki ve siddha vahAM azarIra saghana Atmapradezayukta, kRtArtha, . darzanajJAnopayukta, nIraja, niSkampa, vitimira evaM vizuddha hote haiM, tathA zAzvata anAgatakAla taka rahate hai ? [u.] gautama! jaise agni meM jale hue bIjoM se phira aMkura kI utpatti nahIM hotI, isI prakAra siddhoM ke bhI karmabIjoM ke jala jAne para punaH janma se utpatti nahIM hotii| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki siddha azarIra saghana AtmapradezoM vAle, darzana aura jJAna se upayukta, niSThitArtha, nIraja, niSkaMpa ajJAnAMdhakAra se rahita, pUrNa vizuddha hokara zAzvata bhaviSyakAla taka rahate haiN| [gAthArtha - ] siddha bhagavAn saba duHkhoM se pAra ho cuke haiM, ve janma, jarA, mRtyu aura bandhana se vimukta ho cuke haiN| sukha ko prApta atyanta sukhI ve siddha zAzvata ora bAdhArahita hokara rahate haiM. // 231 // // paNNavaNAe bhagavatIe chattIsaimaM samugghAyapadaM samattaM // // paNNavaNA samattA // vivecana - siddhoM kA svarUpa-siddha vahAM loka ke agrabhAga meM sthita rahate haiM / ve azarIra, arthAtaudArika Adi zarIroM kA tyAga kara dete haiM, kyoM ki siddhatva ke prathama samaya meM hI ve audArika Adi zarIroM kA tyAga kara dete haiN| ve jIvaghana hote haiM, arthAt unake Atmapradeza saghana ho jAte haiN| bIca meM koI chidra nahIM rahatA, kyoMki sUkSmakriya-apratipAtI dhyAna ke samaya meM hI ukta dhyAna ke prabhAva se mukha, udara Adi chidroM (vivaroM) ko pUrita kara dete haiM / ve darzanopayoga aura jJAnopayoga meM upayukta hote haiM, kyoMki upayoga jIva kA svabhAva hai| siddha kRtArtha (kRtakRtya) hote haiM, nIraja ( vadhyamAna karmaraja se rahita) evaM niSkampa hote haiM, kyoMki kampanakriyA kA vahA~ koI kAraNa nahIM rahatA / ve vitimara arthAt karmarUpI yA ajJAnarUpI timira se rahita hote haiM / vizuddha arthAtvijAtIya dravyoM ke saMyoga se rahita - pUrNa vizuddha hote haiM aura sadA-sarvadA siddhazilA para virAjamanA rahate hai| siddhoM ke ina vizeSaNoM ke kAraNa para vizleSaNa - siddhoM ko azarIra, nIraja, kRtArtha, niSkampa, vitimira eva vizuddha Adi kahA gayA hai| usakA kAraNa yaha hai ki agni meM jale hue bIjoM se jaise aMkura kI utpatti nahIM hotI, kyoMki agni unake aMkurotpatti ke sAmarthya ko naSTa kara detI hai| isI prakAra siddhoM ke karmarUpI bIja jaba kevalajJAnarUpI agni ka dvArA bhasma ho cukate haiM, taba unakI phira se utpatti nahIM hotI, kyoMki janma kA kAraNa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] [prajJApanAsUtra] karma hai aura siddhoM ke karmoM kA samUlanAza ho jAtA hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti nahIM hotI, karmabIja ke kAraNa rAgadveSa haiN| siddhoM ke rAgadveSa Adi samasta vikAroM kA sarvathA abhAva ho jAne se punaH karma kA bandha bhI sambhava nahIM hai| rAgAdi hI Ayu Adi karmoM ke kAraNa haiM unakA to pahale hI kSaya kiyA jA cukA hai| rAgAdi kI punaH utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki nimittakAraNa kA abhAva hai| rAgAdi kI utpatti meM upAdAna kAraNa svayaM AtmA hai| usake vidyamAna hone para bhI sahakArI kAraNa vedanIya-karma Adi vidyamAna na hone se kArya kI utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki donoM kAraNoM se utpanna hone vAlA kArya kisI eka kAraNa se nahIM ho sktaa| .. siddhoM meM rAgAdi vedanIyakarmoM kA abhAva hotA hai, kyoMki ve unheM zukladhyAnarUpI agni se pahale hI bhasma kara cukate haiM aura unake kAraNa saMkleza bhI siddhoM meM saMbhava nahIM hai| rAgAdi vedanIyakarmoM kA abhAva hone se punaH rAgAdi kI utpatti kI saMbhAvanA nahIM hai| karmabandha ke abhAva meM punarjanma na hone ke kAraNa siddha sadaiva siddhadazA meM rahate haiM, kyoMki rAgAdi kA abhAva ho jAne se Ayu Adi karmoM kI puna: utpatti nahIM hotI, isa kAraNa siddhoM kA punarjanma nahI hotaa| antima maMgalAcaraNa-ziSTAcAraparamparAnusAra grantha ke prArambha, madhya aura anta meM maMgalAcaraNa karanA caahie| ataeva yahA~ grantha kI samApti para parama maMgala siddha bhagavAn kA svarUpa batAyA gayA hai, tathA ziSya-praziSyAdi kI zikSA ke lie bhI kahA gayA hai ___ "NicchiNNa-savvadukkhA...suhI suhaM pttaa|' // prajJApanA bhagavatI kA chattIsavAM samudghAtapada samApta // ||prjnyaapnaa sUtra samApta // 1. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 1157 2. prajJApanA. (prameyabodhinI TIkA) bhAga 5, pR. 1159-60 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA-pariziSTa pariziSTa-1 sUtrAGka 1865 1123 .46 211 5 211 1006 sada 187 -- 26 gAthAMza agaMtUNa samugghAyaM acchi pavvaM balimoDao ajjoruha voDANe ajjhayaNamiNaM cittaM aDahuttaraM ca tIsaM aNabhiggahiyakudiTThI aNabhiggahiyA bhAsA . aNaMtarAya AhAre asthiya tiMdu kaviDhe addAya asI ya maNI addhativaNNa sahassA apphoyA aimuttaya ayasI kusuMbha koddava aloe paDihayA siddhA avae paNaMe sevAle asarIrA jIvaghaNA asurA nAga suvaNNA asuresu hoti rattA assaNNI khalu paDhamaM aMdhiya Nettiya macchiya aMbaTThA ya kaliMdA ANaya-pANayakappe AbharaNa-vattha-gaMdhe AmaMtaNi yA''NamaNI AyapaiTThiya khettaM AsItaM battIsaM gAthAnukrama sUtrAGka gAthA 2170[2] AhAra bhaviya saNNI 54[8] AhAra sama sarIrA 49 AhAre uvaoge ikkhU ya ikkhuvADI 174 iya savvakAlatittA 110 iya siddhANaM sokkhaM 866 iMdiyauvacaya NivvattaNA ya 2032 uttattakaNagavaNNA 41 eehi sarIrehiM 972 ekkassa u jaMgahaNaM 174 ekkArasuttaraM heTThimesu egapae'NegAI 50 egassa doNha tiNha va 211 egA ya hoi rayaNI 54[1] egiMdiyasarIrAdI 211 ete ceva u bhAve 177 eraMDe kuruviMde 187 ogAhaNasaMThANe 647 ogAhaNAe avAe 58(1) ogAhaNAe siddhA 103 kaNhe kaMde vajje 206(2) kati pagaDI kaha baMdhati 100 kahiM paDihatA siddhA kaMgUyA kaduiyA 971 kaMdA ya kaMdamUlA ya 174 kaMbU ya kaNhakaDabU .54 . 211 1793 / .. 110 . 1006 211 54 1664 211 54 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294] kAlA asurakumArA kAle ya mahAkAle kiNNara kipurise khalu kimirAsi bhaddamutthA kutthaMbhari pippaliyA kuru-maMdara-AvAsa kevalaNANuvat kohe mANe mAyA gati Thiti bhave ya bhAsA gUDhasirAyaM pattaM gomeja ya carAsI caTThI saTThI khalu 187 192 192 54 42 1003 211 863 829[2] 54 24 206[2] 187 54 211 187 24 41 187 187 674 862 jassa bIyassa bhaggassa hIro jassa mUlassa kaTThAo challI taNuyatarI jassa mUlassa kaTThAo challI bahalatarI jassa mUlassa bhaggassa samo jassa mUlassa bhaggassa hIro jassa sAlassa bhaggassa samo jassa sAlassa bhaggassa hIro sAueNatullA jaha ayagolo dhaMto jaha NAma koi meccho jaha vA tilapappaDiA jaha sagalasarisavANaM havvAla jaMbuddI lavaNe ThANaM tu haM jAI moggara taha juhiyA LE cakkAgaM bhajjamANassa cattAri ya rayaNIo camare dharaNe taha veNudeva caMdaNa geruya haMse caMpagajAtI NavaNoiyA cottIsA coyAlA jAulaga mAla parilI jIva gatiMdiya kAe jase tayAe bhaggA samo jase tayAe bhaggAe hIro jIse sAlAe kaTThAo challI taNuyatarI 54[6] jase sAlAe kaTThAo challI bahalatarI 54[4] chaTTi ca ithiyAo jaNavaya-sammata-ThavaNA jatthaya ego siddho jassa kaMdassa kaTThAo challI taNuyatarI jassa kaMdassa kaTThAo challI bahalatarI 211 je nAliyAbaddhA 54 [5] 54[8] 110 54 jo atthikAyadhammaM 110 54[5] 54[3] 54[4] jassa kaMdassa bhaggassa samo jassa kaMdassa bhaggassa hIro jassa khaMdhassa kaThThAo challI taNuyatarI jassa khaMdhassa kaTThAo challI bahalatarI jo jidiTThe bhAve ebIe joyaNasahassa gAuyapuhatta 54[9] 1512 1512 54[6] joyaNasahassa chaggAuyAI 54[5] jo suttamahijjato jo umayANaMto 110 110 jassa khaMdhassa bhaggassa samo jassa pattassa bhaggassa samo hIro 54[3] 54 [4] 41 53 jassa pavAlassa bhaggassa samo jassa pavAlassa bhaggassa hIro 54[3] 54 [4] goha dikhe ANAviha saMThA NicchiNNasavvadukkhA NicchinnasavvadukkhA 2176 211 jassa pupphassa bhaggassa samo jassa pupphassa bhaggassa hIro 54[3] 54 [4] ddhissa dveiNa duyAhiNaM 948 jassa bIyassa bhaggassa samo 54[3] biMba jaMbu kausaMba 40 [ prajJApanAsUtra ] 54[4] 54 [6] 54 [5] 54[3] 54 [4] 54[3] 54[4] 2170[2] 54[10] 211 53 53 211 1003 211 43 42 1259 54[3] Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 1-gAthAnukrama] [295 54[8] 42 45 211 206[2] 187 102 559 790 790 790 . 212 1259 859 110 NIlANurAgavasaNA NeraiNaya aMtakiriyA NeraiyA-tiriya-maNuyA taNamUla kaMdamUle tattha vi ya te avedA taya challi-pavAlesu ya tAla tamAle takkali tiNNi sayA tetIsA tilae laue chattoha tIsA cattAlIsA tIsA ya paNNavIsA tulasI kaNha urAle damapippalI ya davvI davvANa savvabhAvA dasaNa-nANa-caritte disi gati iMdiya kAe dIva-disA-udahINaM dIhaM vA hassaM vA na vi atthi mANusANaM nissagguvaesaruI nissaMkiya-nikkhaMkiya paumalatA nAgalatA paumuppalanaliNANaM paumuppamala saMghADe paumuppaliNIkaMde paDhamo tatio navamo paDhamo tatio saptama paNNavaNA ThANAI pattaurasIyaurae patteyA pajattA paramatthasaMthavovA pariNAma-vaNNa-rasa-gaMdha palaMDU lahasaNakadaMya pADhA miyavAluMkI puTThIgADha aNaMtara puruvI ya sakkarA vAluyA 187 puttajIvayariTThe 1406 puSphA jalayA thalayA / 1973 pussaphalaM kAligaM 54[2] pUIkaraMja seNhA 211 pUsaphalI kAliMgI 55[3] phusaI aNate siddhe 48 battIsa aTThavIsA 211 bali-bhUyANaMde veNudAlI bAravatI ya suraTThA .187 bArasa cauvIsAI 174 bi cauttha paMca chaTheM bi cauttha paMca chaTheM bi cauttha paMca chaTheM 110 bhAsaga paritta pajjata bhAsaga paritta pajjata 212 bhAsA kao ya pahavati 187 bhAsA sarIra pariNAma . 211 bhuyarukkha higurukkhe 211 bhUattheNadhigayA 110 bheda-visaya-saMThANe mahurA ya sUraseNA mAsapaNNI muggapaNNI 54[8] muddiya appA bhallI 55[3] rAyagiha magaha caMpA 54[8] rukkhA gucchA gummA 790 ruru kaMDuriyA jArU 790 logAgAsapaese NigoyajIvaM logAgAsapaese parittajIvaM vairADa vaccha varaNA 54[11] vavagayajara-maraNabhae vaMsevelU kaNae 1218 vAiMgaNa sallai voDai 54[8] visamaM samaM kareti 54[1] vihi-saMThANa-pamANaM 877[33] viMTa samaMsakaDAhaM 24 veNu Nala ikkhuvADiya 48 110 1981 102 54[1] 110 102 38 54[1] 54[11] 54[11] 102 42 46 2170 1474 54[8] 54[8] Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] [prajJApanAsUtra] 102 2054 50 veyaNa-kasAya-maraNe veTaM vAhirapattA sacittAhAraTThI saNa vANa kAsa maddaga saNNihiyA sAmANA sattaTTa jAtikulakoDilakkha saphAe sajjAe samaNiddhayAe baMdho samayaM vaktANaM . sammattassa abhigame sarIrappahavA bhAsA savvo vikisalao khalu sasavindu gottaphusiyA saMjaya assaMjaya mIsagA saMThANaM bAhalaM 2085 sAeya kosalA gayapura 54[8] sAtamasAtaM savve 1793 sAlI vIhI godhUma 42 sAhAraNamAharo 194 siddha tti ya buddha tti ya 91[4] * siddhassa suho rAsI 54[8] siMghADagassa guccho 948 sItA ya davvasArIra 54[10] suyarayaNanihANaM jiNavareNa 2032 suragaNasuhaM samattaM seDhiya bhattiya hottiya 54[9] seyaviyA vi ya NagarI 45 so hoI ahimaruI 1980 hariyAle hiMgulae 972 hAse hAsaraI viya 54[10] 211 211 54[2] 2054 211 859 47 102 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabda aikAya akaNNa akammabhUmae akasAI akAie akirie akkha akkharapuTThiyA agurulahuaNAma agurulahue aggamahisI aggikumAra aggimANava aggisIha akkhudaMsaNa acarimasamaya aramaMta acarima acittajoNiya acittA accimAli accue accutavaDeMsa accuya deva acchara acchiroDa ajasokittiNAma * ajahaNNamaNukkosaguNakakkhaDa ajIvadavvadesa viziSTa zabdasUcI sUtrAGka zabda 192 95 ajIvapajjava ajIvapaNNavaNA 645 ajIvapariNAma 1334 ajIvamissiyA 1290 1588 197 ajjala 107 1694 1005 199 ajogI ajoNiya ajjhatthavayaNa ajjhavasANa aTTha aTThapiTThaNiTThiyA 140 aTThaphAsa 187 aTThavihabaMdhae 187 aTThavihavedae 445 aTThikacchabha 112 aDA aDilA 775 781 aNagAra 763 aNabhiggahiyakudiTThI 754 aNabhigAhiyA 197 aNavaNNaya 426 anaMtaguNakakkhaDa 206 anaMtaguNakAlae 1551 anaMtaguNatittarasa 188 anaMtaguNalukkha 58 anaMtaguNasIya 1702 anaMtaguNasubbhigaMdha 545 anaMtajIva 1005 aNatapaesie sUtrAGka 438 3 925 865 252 753 98 896 2032 994 1237 877 1581 1788 64 88 87 972 110 866 188 1800 523 877 524 877 877 54 510 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298] [prajJApanAsUtra] 842 273 110 1017 1702 1639 2054 2052 2051 1226 1694 865 1744 107 865 aNaMtamissiyA (bhASAbheda) aNaMtarAgayA AhAra aNaMtarogADha aNaMtarovavannaga aNaMtasamayasiddha aNAejaNAma aNAgArapassI aNAgArovautta aNANugAmie aNNANupuvvI aNAdejaNAma aNAbhogaNivvattiya aNAhArae aNijjiNNA aNitthaMtha aNidA (vedanAbheda) aNiyANa aNutaDiyAbheda aNuttaravimANa aNuttarovavAiya aNubhAvaNAmaNihattAuya aNubhAva aNuvautta aNuvarayaMkAiyA aNuvasaMta aNuvasaMpajjamANagati aNuvAya aNu aNegasiddha aNeraiya aNogADha aNovamA (miSTa khAdyavizeSa) aNNataradvitiya aNNaliMgasiddha aNNANI atitthagarasiddha 865 atitthasiddha 2032 atirAula 877 atthikAya 998 asthikAyadhamma 17 atthoggaha 1702 athiraNAma 1954 adiNNAdANa 262 adukkhamasuha(vedanAbheda) 2027 adUrasAmaMta 877 adevIya 1693 __ addAriTTha 963 addhaNArAyasaMghayaNaNAma 1367 addhaddhamissiya (bhASAbheda) 2170 addhapaviTTha 211 addhamAgaha 2054 addhAmissiya (bhASAbheda) 177 addhAsamaya 881 adhammatthikAya 209 adhesattamapuDhavI 1544 adholoya 684 apaiTThANa 1679 apaccakkhANakiriyA 996 apajjatta 1568 apajjattagaNAma 963 apajjattaya 1105 apajjavasiya 1105 apaDivAI 877 apaDhamasamayasiddha 16 apadesaTTayAe 1199 aparitta 877 apariyAra 1238 apasatthavihAyagatiNAma 1797 appabahu 16 appAbahudaMDaga 82 aphusamANagati 16. abaMdhaya (ka) 342 284 174 1129 353 1702 428 1265 2027 17 330 265 2051 1702 2032 tiya .. 692 1105 1642 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pariziSTa 2 - zabdAnukrama ] abAhA abbhakkhANa abbhavAluyA abbhovaMgamiyA abhavasiddhaya abhigama amAisammaddiuivvaNNaga amUDhadiTThI ayomuha (antarvIpa - manuSya) aravAga (mleccha jAtivizeSa) aruNavara avaNIya-uvaNIyavayaNa avaNIyavayaNa avaravideha avAya aviggaha avirata avedaa avvoyaDA asaccAmosabhAsaga asaMkheSpaddhappaviTTha asaMjayasammaddi asAtAveyaNijja aselesi paDivaNNaga assAtAvedaga ahakkhAya aharmida a ahigamaruI aheloiyagAma aMkalivi aMgAraga aMgulapaDhamavaggamUla aMgulapayara aMto 1697 1580 24 2072 1393 2032 998 110 95 ANaa 98 1003 896 aMdhiya aMba Aillaa Au Agarisa AgAsatthikAya AgAsathiggala AgAsaphalioma 1098 1006 2175 334 ANamaNI ANaya 896 AbharaNa AbhAsiya aNupuvviNAma 195 920 918 976 335 AbhiNibohiyaNANasAgArovaoga AbhogaNivvatia AyatasaMThANa Ayariya 1330 866 900 1744 ArAhaa 1533 Ariya 1690 AlAvaga 867 AvakahiyasAmAiya AyavaNAma AraMbhiyA 325 Avatta 133 207 AsakaNNa 178 Asamuha Avaliya 110 1551 107 Ahacca AhAraa AsAliya asIvisa AhAragasamugdhAa AhArasarIrakAyajoga AhAraga AhArasaNNA [299 58 103 1614 853 559 5 1002 1238 334 834 196 1694 1003 98 1909 963 8 1118 1702 1129 899 102 1258 134 71 918 95 95 77 79 1124 901 1077 2173 263 725 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300] [ prajJApanAsUtra] 863 435 622 434 146 125 111 559 1694 196 2055 .910 1702 70 53 AhikaraNiyA icchANulomA iDDhI ittiriya itthiveya iriyAvahiyabaMdhaga isipAla isibAiya isI iMda. .. iMdiya Isara IsANa IsANakappa IsipabbhArA ukkaDa (trIndriya jIva) ukkaliya ukkAmuha uggaha uccagoa uDDhaloa uttaraveuvvi udadhivalaya udahikumAra uddissapavibhattagati uddehiya uddhakavADa uppaDA uppaNNamissiyA uppaNavigayamissiyA uppAya .. uraparisappa urUluMcaga uvaoga uvaogaddhA uvaghAyaNAma 1619 uvaghAyaNissiya 866 uvarimauvarimagevejaga 1198 uvarimagevejaga 1215 uvarimamajjhimagevejaga 1691 uvarimaheTThimagevejjaga 1699 uvasaMtakasAya 194 uvasaMtakasAyavIyarAgadaMsaNAriya 188 uvvaTTaNa 194 usabhaNArAyasaMghayaNaNAma 198 usabhaMka 2 usiNA. 177 ussappiNI 622 ussAsaNAma 198. ussAsavisa (sarpavizeSa) 211 egaovatta (dvIndriya jIva) 57 egakhura 57 egajIva. 95 egaTriya 104 egiMdiya 1695 egidiyajAiNAma 148 eraNNavaya 983. eravaya oghasaNNA 140 obhaMjaliyA 1105 orAliyA 57 orAliyamIsAsarIrakAyajoga 155 ohidaMsaNa 57 kakkhaDa 865 kacchabha. 865 kaTThapAuyAra 57 kaNaga 381 kaNikkAmaccha . 57 kaNNattiyA 932 kaNNapAuraNa 1006 kappa 1702 kappAtIya 1272 1694 1257 1058 725 1544 2173 1928 5 1003 145 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 2-zabdAnukrama] [301 773 188 1003 98 57 kummuNNayA 105 kulakkha 661 kuhaMDa (vANavyantaradeva jAti) 1667 kUDa 2175 kekaya 1552 kevalakappa 1747 kevalaNANa kevalisamugghAya 1087 koDAkoDI 56 koDigArA kotthalavAhaga 1682 kolAliya 2086 kolAhA 80 koMkaNaga 1245 452 2086 918 khagga kappAsaTThisamijiya kappAsiya kappovaga kamma kammakhaMgha kammagasarIra kammabhUmaya kammAriya kammAsarIrakAyappaogagati kaluya kasAya kasAyaveyaNija kasAyasamugghAya kasAhIya (sarpavizeSa) kaMkA kaMdalagA kaMdila kAulesA kAmaMjugA kAya (mleccha jAtivizeSa) kAyajoga kAla (samaya) kAla (mahAnaraka) kAla (vANavyantarendra) kAloya kiNNara kiNhapatta kirAya kiriyA kiMgiriDa kiMpurisa kukuDa kukkuha kucchikimiyA kucchipuhattiya kucchi 98 1003 1694 98 1693 1484 71 kharabAdarapuDhavikAya 188 khasa 1585 khaMDAbhea 88 khArA 98 khAsiya 2173 khIra (vara) 211 khujjasaThANaNAma 174 gaggara 190 gatiNAma 1003 gabbhavavaMtiya 192 gayakaNNa 58. gaha 98 gaMDIpada 2 gaMdhavva 57 gaMdhAvati (parvata) 141 gAmANiddhamaNa 58 gihiliMgasiddha 58 gItajasa 56 gItarati (vANavyaMtara devendra) 83 guNaseDhI 83 gUDhadaMta 95 142 70 188 1098 192 192 2175 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] [prajJApanAsUtra] 106 geveja gokaNNa (pazuvizeSa) gokaNNa (antarvIpaja manuSya) gojaloyA goNasa (sarpabheda) gomayakIDaga gomuha gomejjaa gomhI goya 849 1098 103 98 1237 115 1824 440 .106 106 1115 135 1694 gorakkhara goloma goMDa godhoDaMba ghaodaa ghaNadaMta ghaNavAya ghaNodadhivalaya ghulA ghosa caujamalapaya cauTThANavaDiya cautthabhatta cauppAiyA (bhujaparisarpavizeSa) cauraMsasaMThANapariNata camara carimaMtapaeNa 196 cittAra 72 cilAya 95 cillala 56 cillalaya cullahimavaMta cuMcaNa 95 cuMcaya 24 coyAsava 57 chaumattha 1587 chaTThabhatta 71 chaTANavaDia chattAra chavviya 98 chAyANuvAtagati 28 chedovaTThAvaNiya chevaTThasaMghayaNaNAma 34 jaNavayasacca 151 jamalapaya 56 jarula .187 jalakaMta 921 jalakaMta (udadhikumArendra) 441 jalacAriya (caturindriya jIva) 1806 jalouya 85 jaloya 9 jaloyA (carmapakSivizeSa) 72 javaNa 779 javaNAliyA 1003 . jasokittiNAma 56 jahaNNaguNakakkhaDa 1237 jahaNNaguNakAla 102, jahaNNaguNasIta 167 jAiNAma 58 jAinAmanihattAuya 74 jAyaNI jAhA jijjhagAra caMda 107 1702 545 caMdaNA caMdappabhA caMpA cikkhalla cittapakkha cittalaga cittaliNa 457 547 1694 688 866 106 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 2-zabdAnukrama] [303 87 2054 1680 1680 1693 1709 1702 1098 684 1003 58 1695 NeDUra 98 1679 jIvaNikAya jIvatthikAya jIvamissiya jIvaMjIva joisiya joga jogasacca jhiMgirA ThavaNAsacca ThitalessA ThitIcarima ThitINAmaNihattAuya DoMba DoMbilaga Nakkhata 'NagaraNiddhamaNa NaggohaparimaMDalasaMThANaNAma NapuMsagaANamaNI NapuMsagapaNNavaNI / Naya NaradAvaNiyA (?) NaMgolI NaMdAvatta NaMdiyAvatta NAga (nAgakumAradeva) NAga (dvIpa samudranAma) NAgaphaDa NANa (jJAna) 455 1574 NidA 270 NiddA 865 NdiANiddA NimmANaNAma 195 NirayagatiNAma 1865 NirayANupuvviNAma 862 NisaDha 57 NihattAu 862 Nihi 195 __NINiya 810 NIyAgoya 685 NettAvaraNa Nettiya 1003 Neraiya 93 NoiMdiyaatthoggaha 1694 NokasAyaveyaNija 834 NopajjattayaNoapajjattaya 835 ka 1113 tausamiMjiya 105 taNaviMdiya 95 taNutaNu 58 taNuyatarI 56 taNuvAya 177 tappAgArasaMThiya 1003 tamatamappabhA 177 tamappabhA 110 tayAvisa 104 . tasakAiya 110 tasaNAma 1702 taMtuvAya 54 taMdulamaccha 157 tAmalitti 31 tijamalapaya 107 titthagara titthagaraNAma 1019 1682 1685 148 87 211 54 2008 774 774 NAta 1289 1693 106 63 NAma NArAyasaMghayaNaNAma NioyajIva NikkhuDa NigghAya NiNhaiyA 102 921 1406 1702 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] titthasiddha titthagarasiddha tiriyagati tiriyagatiNAma tiriyaloya tuNNAga turukka iMdiya iMdiyajAiNAma teduraNamajjiya teyAsamugdhAya to thaNiya thaNiyakumAra thalayara thAvaraNAma thiggala thiraNAma thirIkaraNa thI giddhI thera daNjhapuppha damila darisaNAvaNijja vIra daMtAra dAmilI diThThivAa diThThivisa dilI divasa haTA divvAga disAkumAra dIva dIvakumAra . dusamayasiddha 16 duhaNAma 16 dUbhagaNAma 561 devakurU 1702 devANupuvviNAma 276 doNamuhanivesa 106 dosApuriyA 177 dossiyA 582 dhaNu 1702 57 2086 58 177 1209 1524 1693 972 1693 nadI 110 napuMsagaveda 79 98 1587 dhamAsasAra dhammatthikAya 1680 nAgakumAra 1118 nikkaMkhiya dhammarui dharaNa dhAya dhAyaisaMDa dhUmappabhA nakkhattadevaya nakkhattavimANa 1806 80 140 177 140 17 78 nivvatta 106 nivvattaMNA 107 nivvitigicchA 110 nissaggarui 79 nIlapattA 65 nIlamittiyA nIlalessA pauma (dvIpasamudranAma) paumuttarA pAusa paogagati paccakkha nirayAvaliyA nirayAvAsa niruvakkamAuya [ prajJApanAsUtra ] 1684 1702 1098 1709 82 107 105 83 1228 5 110 181 194 1003 774 195 404 1003 1329 140 110 148 172 679 211 1009 110 110 58 23 1180 196 1238 98 2085 54 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 2-zabdAnukrama] [305 12 2052 2052 1470 98 177 1229 63 80 47 1694 774 1985 102 1746 1702 1548 23 paccakkhavayaNa paccakkhANa pajjatta pajjattagaNAma pajjatti pajjava paTTagAra paDAga (matsyavizeSa) paDAga (sarpavizeSa) paDirUva paDINavAya paDuccasacca paNagajIva paNagamattiyA paNNavaNI pattaviMTiyA pattAhAra patteyajIva patteyabuddhasiddha patteyasarIraNAma padesaNAmaNihattAuya pappaDamodaa pappaDiA pabhaMjaNa pamhalessA payagadeva payata payalAuya payalApayalA parapatiTThiya parapuTTha parabhaviyAuya paramakaNhA paramatthasaMthava paraspara parAghAyaNAma 896 parittajIva 1420 parimaMDalasaMThANapariNaya 353 pariyAraga 1702 pariyAraNA 1865 parivvAyaga 438 palhava 106 pavaNa pavAlaMkura pavvaya 192 pasatthavihAyagatiNAma 34 paMkappamA 862 paMcakirie paMcAlA 23 paMciMdiya 832 paMceMdiyajAiNAma 57 paMDagavaNa 57 paMDumattiyA 40 pAo (do) siyA 16 pAyahaMsa 1702 pArasa 684 pAriggahiyA 1238 pArippavA 53 pAriyAvaNiyA 187 pAsa (mlecchajAti vizeSa) 1116 pAsaNatA 188 pAhuyA 194 pipIliyA piyaMgAlA 1680 'piyAla 960 pisuya 1226 pIbaMdhujIva 559 pukkhara (dvIpa-samudra) 167 pukkharasAriyA 110 pucchaNI 74 puDhavi (dvIpa-samudra) 1702 . puNNa 1608 1621 88 1567 98 1945 33 1230 1003 107 886 1003 187 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306] [prajJApanAsUtra] puNNabhadda puttaMjIva puSphaviMTiyA pupphuttarA pumaANamaNI pumapaNNavaNI pumavayaNa pumavayU purisaligasiddha purisaveya 24 1693 1319 1312 243 244 102 1229 1003 pulaya pulaga pulAkimI puliMda puvvavideha puvveyAlI pehuNa poggalapariyaTTa potthAra poliMdI posahovavAsa phalaviMTiya phAsaNAma phAsiMdiya phusamANagati bausa babbara balAgA bali bahassati bahubIyaga baMdhaNaccheyaNagati baMdhaNavimoyaNagati baMdhujIvaa 192 bAdarakAya 40 bAdaraNAma 57 bAdaraNigoya 1238 bAdaratasakAiya 834 bAdarateukAiya 835 . bAdaranigoda 857 bAdarapuDhavikAiya 833 bAravatI 16 bAliMdagova 1691 bAhirapukkharaddha 24 biDAla '65 buddhabohiya buddhabohiyasiddha beiMdiya 1098 boMdi 1112 bhaDaga 1231 bhatti 1326 bhayaNissiyA 106 bhayasaNNA 107 bharilI 1420 bhavacarima 57 bhavaNavai 1693 bhavadhAraNijja bhavapaccaiya 1105 . bhavasiddha 98 bhaviyadavvadeva 98 bhavovaggahakamma 8 bhavovavAtagati bhaMDaveyAliya 195 bhaMDAra bhAraMDapakkhI 1085 bhAva 1105 bhAvacarima 1226 bhAvasaccA (bhASAprabheda) 201 bhAviMdiya EPEEEEEEEEEEEEE FREEEEEEEE. EFFE 973 812 1097 1529 1982 1392 1470 2170 1099 105 106 87 829 862 1064 baMbhalo Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 2-zabdAnukrama] [307 814 192 189 bhAsAcarima bhAsAriya bhisakaMda bhisamuNAla bhIma bhuyaa 174 187 51 192 bhUya 192 174 bhUyavAiya bhUyANaMda bhogavaIyA (lipibheda) bhoga (kulArya) bhogavisa maiaNNANI mauli (sarpabheda) magamigakIDa 1532 194 1098 102 849 maggaNa - mahAkAya 101 mahAkAla (vyantarendra) 1238 mahAkAla (naraka) mahAghosa 193 mahApurisa 1512 mahApoMDarIya 1003 mahAbhIma 188 mahArorUa 181 mahAvideha 107 mahAvIra 104 mahAsukka 79 mahAseta 488 mahAhimavaMta 78 mahila 58 mahisa 1798 mahesara 197 mahoraga 432 maMkuNahatthI 622 maMgUsa 146 maMDaliyAvAya 146 maMDha . 2173 maMdara 1904 maMdarapavvaya 452 maMsakacchabha 108 mAimicchaddiTThiuvavaNNaga 2052 mAIvAha 1864 mAuligI 1551 mANasamugghAya 102 mANibhadda 88 mAyAsamugghAta mAraNaMtiyasamugghAya 24 mAlava 212 mAlavaMtapariyAya 177 mAliNa 94 mAluya 1003 1098 maghava majjhimauvarimagevejaga majjhimagevejjaga majjhimamajjhimagevejjaga majjhimaheTThimagevejaga maNajoga maNapajatti maNapajjavaNANa maNapajjavaNANAriya maNapariyAraga maNabhakkhaNa maNusakhetta mattiyAvai madaNasalAgA malaya masAragalla mahadaMDaya mahabbalA mahAkaMdiya 4 42 2033 192 2139 2086 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] mAsapurI (nagarI) mAhiMda mAhesarI ( lipivizeSa) micchatta micchattaveyaNijja micchaddiTThi . micchAdaMsaNavattiyA micchAdaMsaNasalla milakkhU muttAlaa muddhayA muruMDa musaM (suM) Dhi muMja pAuyArA mUyali mUsa meccha meya meraa melimida mesarA mehamuha saNA meDhamuha moggara mottiya mosaNajoga mosamaNappaoga mosavaijoga mohaNijja taNavaDeMsaya ratabaMdhujIvaa rammagavAsa rayaNa rayaNavaDeMsaya 102 roma 196 rosaga 107 rohiNIya 1667 rohiyamaccha 1682 lausa 998 laTThadaMta 1129 laddhi 1580 lavaNasamudda 97 laMtaa 211 laMtagadeva 65 lADha 98 lAbhaMtarAa 177 lAlAvisa 106 lAvaga 98 leppAra 85 lesA 211 lesAgata 98 1237 79 loa lesApariNAma lessANuvAyagati 88 logaNAlI 95 loganikhuDa 725 lobhasamugghAya 95 lohiyakkhamaNi 188 lohiyapatta 56 lohiyamattiyA 2174 lohiyavaNNaNAma 1068 lahasiya 2174 vaiula 1682 vaijoga 198 vaijogapariNAma 1229 vairADa 96 vairoyaNarAya vairosa bhaNArAyasaMghayaNaNAma 1003 206 vaisuhayA [ prajJApanAsUtra ] 98 98 I ^ M E A 57 63 98 95 1006 1003 202 202 102 . 1686 79 88 . 106 2 1105 926 1105 149 2007 157 2133 1229 58 23 1702 98 80 2173 931 102 180 1702 1681 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 2 - zabdAnukrama ] vakkhAra vaga vagga vaggaNA vagghamuha vajjakaMdaa vajjhAra vaTTaga vaDagara aNapphaikAiya vaNapphaikAla vaNayara vattha joga varaNa varADa varuNa varellaga vavahArasacca vasabhavAhaNa vasiTTha vaMkagati vaMjaNovaggaha vaMjulA vaMsIpattA (yonibheda) vasImuha vAraMgaNa vAukAiya vAukumAra vAukaliyA vAubbhAma vANAmantara vANArasI vAmaNasaMThANaNAma vAruNodaa 1003 849 921 1245 1233 106 88 63 95. vAsudeva 447 1272 1973 1003 2174 106 56 vAluyappabhA vAsa vAsaharapavvaya vAsa (trIndriya jIva) 773 56 42 238 140 viupphesa 1003 vitatapakkhI 88 vitthArarui 862 videha 198 vibhaMgaNANa 187 viyaDajoNiyA 34 34 vigayamissiyA (bhASAbheda) vigaliMdiya vicittapakkha vijaya vijayavejayaMtIpaDAga vijayA vijjAharaseDhi vijjukumAra vijjudaMta viDima 1105 viDAvati 1006 vilaMba 88 visAla vihANamaggaNA vihAyagatiNAma veDavviya veDavviyasamugdhAya vejayaMta veDhalA veNaiyA ( lipi vizeSa) veNudAi 650 102 vedaga 1694 vedaNAsamugghAya 28 vemANiya [309 774 1289 148 56 82. 177 865 891 58 622 195 1003 1551 140 95 196 90 110 103 440 772 1098 187 194 1798 1693 901 2086 426 65 107 187 103 2126 808 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] [prajJApanAsUtra] 212 1737 862 1732 1345 92 115 1551 85 vesANiya vokkANa voyaDa (bhASA bheda) sakkarappabhA sakkulikaNNa sakka saga saccamaNajoga saccavaijoga sajogikevalI saNaMkumAra saNicchara saNNA saNNI saNNibhUya saNNihiya saNhabAdara-puDhavikAiya sahamaccha satavaccha satavAiya satta sattavihabaMdha sattavihaveda 1693 1905 1694 1694 1502 95 samuddavAyasa 98 sammatta 866 sammattavedaNijja 774 sammatasacca 95 sammAmicchatta 197 sammAmicchaddiTThi '98 sammucchimamaNussa 2174 sayapuphiMdIvara 2174 sayaMbuddha 118 sayaMbhuramaNasamudda 196 saraDa 195 sarIraNAma 2 sarIrapajjatti-apajjattaya 2 sarIrasaMghAtaNAma 996 sarIraMgovaMgaNAma 194 sarIrogAhaNA 22 saliMgasiddha sallA savvaTThagasiddhadeva 57 savaNiruddha 211 savvaddhA 1581 sahasammuiyA 1788 sahassakkha 188 sahassapatta 1108 saMkha 2052 saMkhAra 193 saMkhAvattA (yonibheda) 192 saMkhejajIviya 98 saMghayaNaNAma 1694 saMThANa 17 saMthAraga 1550 saMparAiyabaMdhaga 54 saMbhinna 86 saMvara 2 saMvukka 85 673 1744 1260 110 197 satti 51 satthavAha saddapariyAraga sannihiya sappurisa sabara samacauraMsasaMThANaNAma samaya samayakhetta samaMsa samugrapakkhI samugghAya samuddalikkhA 773 54 1702 8 2174 1699 2007 72 56 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pariziSTa 2 - zabdAnukrama ] saMvuDoNiya saMsayakariNI saMsAra aparitta saMsAraparitta sAiyAra sAta sAtAvedaNijja sAmAiya sAmANa sAraMga sArA sAhAraNa siddha siddhatthiya sippAriya sippisaMys sirikaMdalaga siMgiriDa siMdhusovIra siMhala sItA (yonibheda) sImAgAra sIhakaNNa sIhamuha sukka sukkalesA suvilapatta sukkilavaNNaNAma suta (ya) aNNANa sutaNANa sAgArapAsaNatA suttaveyAliya suttImaI suddhadaMta subhagaMdhaNA subhaa subhagaNAma 773 suyaNANa 886 suyaviMTa 1379 suraThTha 1376 135 2054 1690 133 194 58 suhumaNioya 85 suhumaNioya 54 suhumateukAiya 15 suhumapajjattaya 1238 suhumapuDhavikAiya 101 suhumavaNapphaikAiya suhumavAukAiya 56 71 suMsumAra 58 sUImuha 102 sUraseNa 98 sUrA 738 sUlapANi 68 95 95 surabhigaMdhaNAma surUva suvaccha suvaNNakumAra suhA (vedanAbheda) suhuma AukkAiya 210 1156 58 1702 448 1948 seDi (romapakSIvizeSa) ta seyakaNavIra seyabaMdhujIvaya seyaviyA (nagarI) seyAsoa selesi 'sellagAra sevaTThasaMghayaNa 105 seha 102 soiMdiya 95 soiMdiyavaMjaNoggaha 1702 1702 sottiya 51 somaMgalaga soriya [311 1216 qb 103 1694 192 194 140 2069 1301 1693 239 239 25.1 650 1301 159 62 56 102 142 198 88 194 1231 1231 102 1231 2175 106 1702 88 973 1018 56 56 102 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra] 98 312] sokkkamAuyaH sovacchiya sohammakappa hatmimaha 679 hArosa 57 hAlAhalA 589 hAsaraI 95 hiraNNavaya hilliya ...95 huMDasaMThANaNAma 103 hUNa 1098 heTThimauvarimagevejaga 187 heTimamajjhimagevejjaga 58 heTimaheTThimagevejjaga 63 hemavaya 1694 95 429 hariyA hari 428 1842 1098 halimaccha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 zabda aimuttaya aimuttayalatA akka akkaboMdI agaghADaya ajjae ajjuNa (bahu-bIjavizeSa) ajjuNa (tRNavizeSa) aTTaI. . appA apphoyA alisaMda avaa asa (ssa) kaNNI asADhaa aMkolla aMjaNaI aMtarakaMda Ae AlUgA ikkaDa ikkhuvADiya udaa urAla uvvehaliyA uMvebhariyA eraMDa erAvaNa vanaspati- nAmAnukrama sUtrAGka 45 44 42 maMda 42 49 41 47 45 45 45 50 54 54 47 40 45 54 52 54 54 54 46 49 54 40 47 42 zabda vAluM kakkoDa kakkhaDa kaccha kacchA kacchurI kacchula kaNaya kaNaga kaNNiyA kaNha kaNhakaDavu kaNhakaMdaa kaduiyA karaMja karIra kalaMbuyA kallANa kaseruya kaMkAvaMsa kaMgU kaMgUyA kaMThAvelU kaMDukka kaMDuriyA kaMda kaMdalI kaMdukka kaMbU sUtrAGka 45 45 47 55 5.1 42 43 46 187 54 49 51 1233 45 40 42 51 46 51 46 50 45 46 53 54 194 54 54 54 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] [prajJApanAsUtra] kAuMbarI va kAolI kAgaNI kAyamAI kAriyallaI kriTTi kiTTIyA kiNhaa kriNhe krimirAsi kuccakAriyA kuNjaya kaMDaa kutyuMbhari kuraa kuvadhA (yA) jAsumaNa jAsuvaNa jiyaMta ji (ja)yaMti jUhiyA Nala NavaNIiyA NahiyA NahI oo oo oonnnnnn NaMgalai NAgarUkkha NAgalayA NAlIyA NirUhA oo Nihu NiMba 54 1233 1227 kodUsA kosaMba khallUDa khIrakAolI gayamAriNI NIlakaNavIraa NomAliyA tausa takkali talaUDA tAla timira tila tiMDuya tiMdu tiMdUya 18 girikaNNai gottaphusiyA ghosADai khavitA 1233 1234 tulasI 42 coraga corANa kintu chIravirAlI javajavA jAvai jAvati 1122 54 45 teyali teMdUsa davvahaliyA davvI dahaphullaI dahivanna daMtI 42 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTa 3-vanaspati-nAmAnukrama] [315 42 dAsi devadAru devadAlI (vanaspativizeSa) devadAlI (vRkSa vizeSa) 1233 dhava 48 50 42 nAlierI nipphAva nIlI pauma (kaMda) paumalatA pauma paumA paula 44 853 54 42 pattaura parilI palaMDU (kanda) palugA pADhA pAraga pAlakkA pAvavalli pilukkharukkha pIIya pIyAsoga pIla pussaphala biMbaphala bhaTTha bhaddamutthA bhamAsa (mASa) bhallI bhaMgI bhaMDI (DA) bhANI bhuyarUkkha bhUyaNaya magadaMtiya majjAra maNojja maddaga maruyaga malliyA masamA mahittha mahurataNa mahurarasA mahusiMgI maMDukkI mADharI mAla mAluya mAsapaNNI mAsAvallI miyavaluMkI mihu muragapaNNI musuMDhI mUla 666666666gssssss 1230 puyaphalI pokkhalatthibha (bhu)ya poDailA phaNasa phaNijjaya baula badara bAuccA billI (gucchavanaspati) 1233 mogalI moggara moyai Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] billI (harivanaspati) rattacaMdaNa lauya lavaMgarukkha luNaya loddha loyANI lohiNI vacchANI vatthula laI vAgalI. vANa vAluMka vAsaMtI vAsaMtIlayA vimaa vihaMgu, voDANa saNa satINa saMttivaNNa sappasugaMdhA sapphAsa samAsaikkhu sayarI sarala sallai biMdu saMghaTTa sAma 49 177 41 48 47 41 rra cai nai rra co te rrarra 45 43 54 45 42 54 43 44 46 54 49 42 50 41 54 52 54 41 53 40 45 45 42 rattakaNavIraa sAmalatA sArakallANa sAra siuMDhi sittAa sippiya siliMpuppha siMgabera sIyauraya sIvaNi sIhaNI sugaMdhiya subhagA sumaNasA suyaveya saMkalitaNa suMTha suMThi suMba sUraNakaMda sUravallI seDiya seriyaya selU sotthiyasAa haDa haraDaya harataNuyA haritaga hiMgurukkha hottiya [ prajJApanAsUtra ] 1229 44 48 48 54 52 47 Dhe te ce rra va ce va coM ne ne rra le ne be ne ne le le PS N 178 54 42 54 51 45 45 47 47 46 54 45 47 49. 54 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [ sva0 AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma0 dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta ] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA haiM, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie / anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai / manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki -ukkakAvAte, disidAghe, gajjite, vijjute, nigghAte, juvate, dasavidhe aMtalikhite asajjhAe paNNatte, taM jahA - kkhAlitte, dhUmitA, mahitA, uyaugghAte / dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA- aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sarIrage / - sthAnAGga sUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA, niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA - AsADhapADivae, iMdamahApADivara, kattaapADivae sugimhapADivae / no kappai niggaMthANa vA niggaMdhINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA - paDimAte, pacchimAte majjhaNhe, aDDharatte / kappai niggaMthANaM vA niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA - puvvaNhe avaraNhe, paose, paccUse / - sthAnAGga sUtra, sthAna 4, uddezaka 2 uparyukta sUtrapATha ke 'anusAra, isa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaise AkAza sambandhI isa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana - yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstrasvAdhyAya nahIM karanA cAhie / 2. digdAha - jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. garjita - bAdaloM ke garjana para do prahara paryanta svAdhyAya na kare / 4. vidyuta - bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kare / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] [ prajJApanAsUtra] kintu garjana aura vidyut kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyut prAyaH Rtu-svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 6. nirghAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjanA hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kaDakane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 7. yUpaka-zuklapakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8. yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8. dhUmikA-kRSNa- kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA gabhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svadhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta-zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarupa dhudha mihikA kahalAtI hai| 10. raja-udghAta- vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArikazarIra sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se yaha vastue~ uThAI na jAe~ taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| ___ isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rUdhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAyaH tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci- mAla-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa-canadragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa-sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ anadhyAyakAla ] [319 18. patana - kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapurUSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho, taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA cAhie / 19. rAjavyudgraha - samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka aura usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArikazarIra sambandhI kahe gaye haiM / 21 - 28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA - ASADha- 1 Da- pUrNimA, Azvina pUrNimA, kArtika pUrNimA aura caitra pUrNimA ye cAra mahotsava hai| ina pUrNimAoM ke pazcA Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiM / inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH, sAyaM, madhyAnha aura ardharAtri- prAta: sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I piiche| madhyAnha arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Agama prakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha saMrakSaka 1. zrI seTha mohanamalajI coraDiyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, sikandarAbAda 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora 4. zrI zA0 jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, bAgalakoTa 5.zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcanda lalavANI, cAMgATolA 7. zrI kaMvaralAlajI betAlA, gohATI 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI suganacandajI 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa __jhAmar3a, madurAntakam / 11. zrI je.dulIcandajI coraDiyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 13. zrI je. annArAjajI coraDiyA, madrAsa 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 13. zrI khUbacandajI gadiyA, byAvara 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI coraDiyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara 16. zrI siremalajI hIrAcandajI coraDiyA, madrAsa 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 17. zrI je.hukmIcandajI coraDiyA, madrAsa 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, bAlAghATa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA stambha sadasya 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 1. zrI agaracandajI phatecanjI pArakha, jodhapura 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 2. zra jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, cAMgATolA 3. zrI tilokacaMdajI, sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 5. zrI Ara. prasannacandajI bokar3iyA, madrAsa 6. zrI dIpacandajI bokar3iyA, madrAsa 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI 8. zrI vardhamAna iNDasTrIja, kAnapura 9. zrI mAMgIlAla mizrIlAla cesatI, durga' Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [sadasya-nAmAvalI] [321 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, ahamadAbAda 9. zrI ke.pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10.zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11.zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, rAyapura 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA 12.zrI nathamalajI mohanalAla jI lUNiyA, caNDAvala 27. zrI chogamalajI hemarAjajI lor3hA, DoMDIlohArA 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, kuzalapurA 28. zrI guNacaMdajI dalIlacaMdajI kaTAriyA, bellArI 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 30. zrI sA0 amaracandajI botharA, madrAsa 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacaMdajI surANA, madrAsa 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 20. zrImatI sundarabAI goThI W/o zrI tArAcandajI goThI, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, baiMgalora 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI amaracandajI surANA, madrAsa 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 24. zrI jaMvarIlAla amaracandajI koThArI, byAvara 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 25. zrI mANakacandajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, jodhapura 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 29. zrI nemIcandajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mehatA, koppala 31. zrI AsUmala eNDa kaM., jodhapura sahayogI sadasya 32. zrI pukharAjajI lor3hA, jodhapura . 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 33. zrImatI suganIbAI w/o zrI mizrIlAlajI sAMDa, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 35. zrI harakacaMdajI mehatA, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, villIpuram 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara 38. zrI ghevaracaMdajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 7. zrI bI. gajarAjajI bokar3iyA, selama 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] [prajJApanAsUtra] 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, bhilAI 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga 70. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, dallI-rAjaharA 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 44. zrI pukharAjajI boharA, (jaina TrAMsaporTa kaM.), jodhapura 73. zrI phateharAjajI nemIcaMda karNAvaTa, kalakattA 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 74. zrI bAlacaMdajI thAnacaMdajI bhuraTa, kalakattA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa saMsa, jayapura 76. zrI jaMvarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAMdiyA, baiMgalora 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, meTTapAliyama 78. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI lor3hA, byAvara 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIraMcadajI kamalacaMdajI zrIzrImAla. kacerA 55. zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 84. zrI mAMgIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, bhairuMdA 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI koThArI, goThana 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atAsiTI 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, jodhapura 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacaMdajI rUNavAla, maisUra 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 90. zrI indracaMdajI mukandacandajI, indaura 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 63. zrI caMdanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 92. zrI jeThamalajI modI, indaura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 93. zrI bAlacaMdajI amaracaMdajI modI, byAvara 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 94. zrI kuMdanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA, 95. zrI zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI zrI ___ rAjanAMdagA~va ___sva. pArasamalajI lalavANI, goThana 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 96. zrI akhecaMdajI lUNakaraNajI bhaNDArI, kalakattA : 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, bhilAI 97. zrI sugacaMdajI saMcetI, rAjanAMdagA~va Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ sadasya nAmAvalI ] 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, bharatapura 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacaMdajI, surANA, bolArama 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla kucerA 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 103. sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA madrAsa 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalAdevI, madrAsa 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAlapurA 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, harasolAva 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atAsiTI 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI [ 323 116. zrImatI rAmakaMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI loDhA, ba 117. zrI mAMgIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda 119. zrI bhIkamacaMdajI mANakacaMdajI khAbiyA, (kuDAkora), madrAsa 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI saMghavI, kucerA 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA 123. zrI bhIkamacaMdajI gaNezamalajI caudharI, dhUliyA 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, sikandarAbAda 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, sikandarAbAda 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, bagar3Inagara 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, bilAr3A 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa kaM., baiMgalora 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #339 -------------------------------------------------------------------------- Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' muni kA | jIvana paricaya janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) mAtA zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM. 2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM. 2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM. 2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna: 1. gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| 2. prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa uccakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2,2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka / upanyAsa : 1. piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza, 4. chAyA, 5. Ana para blidaan| anya pustakeM :1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~, 3.jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM- 1. muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'