Book Title: Apbhramsa Vyakarana Gujarati
Author(s): H C Bhayani
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001466/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhahemagata apabhraMza vyAkaraNa vistRta bhUmikA, zabdArtha, chAyA, bhASAMtara, TippaNa ane zabdasUcI sahita saMpAdaka harivallabha bhAyANI **' As zrI hemacaMdrAcArya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi amadAvAda 1993 J o riemational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhahemagata apabhraMza vyAkaraNa vistRta bhUmikA, zabdArtha, chAyA, bhASAMtara, TippaNa ane zabdasUcI sahita saMpAdaka harivallabha bhAyANI It it ! S zrI hemacaMdrAcArya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi amadAvAda 1993 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APABHRAMSA VYAKARAN (Apabhramsa Grammar) Text and Gujarati Translation of the Apabbramsa Section from Hemacandracarya's Siddhahema-Sabdanusasana by H. C. Bhayani 1 L C/o. H. C. Bhayani zodhitavardhita trIjI AvRtti 1993 kiMmata : rU. 50-00 , prakAzaka : kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, amadAvAda C/o. paMkaje sudhAkara zeTha 278, mANekabAga sosAyaTI, mANekabAga hela pAse, AMbAvADI, amadAvAda-380015 prAptisthAna: sarasvatI pustaka bhaMDAra 115, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380001 mudraka: harajIbhAI ena. paTela kriznA prinTarI 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-13 * phona : 484393 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama zrI hemacandrAcArye racela prAkRta vyAkaraNa (siddhahemacandra-zabdAnuzAsanane AThamo adhyAya) gata "apabhraMza vyAkaraNa" te gujarAtI vageranA aitihAsika adhyayana ane vikAsanI dRSTie tathA apabhraMza kA vagere rU5 sAhityanA adhyayanamAM ghaNuM upayogI che. saMskRta ane prAkRtanI sarakhAmaNImAM apabhraMzanuM adhyayana karanAro varga ghaNe virala che, ane apabhraMza kilaSTa tathA na samajAya tevuM-AvI dhAraNA sAmAnya abhyAsI vargamAM ghaNI vAra jovA maLe che. A sthitimAM, A dhAraNuM brAnta che ane asthAne che tevuM puravAra kare te eka majAne graMtha prakAzita karatAM amane ghaNo AnaMda thAya che. A graMthanI prathama AvRtti I. 1960mAM phArbasa gujarAtI sabhA-muMbaI taraphathI pragaTa thaI, tyAre prAkathana'mAM te sabhAne mAnArha maMtrI zrI jatIndra ha. davee naidhelI vAtanuM punarAvartana ahIM ucita gaNAze: prAcIna sAhitya ne bhASAzAstranA suprasiddha vidvAna zrI bhAyANIe khUba parizrama laI vidyArthIone temaja itara abhyAsIone upayogI bane e daSTie A pustaka taiyAra karI ApyuM che. khAsa karIne bhUmikAmAM ApelI apabhraMza sAhitya ane bhASA vizenI mUlyavAna sAmagrI ATalA vyavasthita rUpamAM gujarAtImAM pahelI ja vAra apAI che." ghaNA samayathI sAva aprApya banelA A abhyAsagraMthanuM A saMvadhita trIju saMskaraNa che. AnuM mudraNa karavAnI saMmati ApavA badala haiM. harivallabha bhAyANunA ame atyaMta AbhArI chIe. A graMthanA mudraNanI javAbadArI, DaoN. bhAyANInI dRSTi heThaLa zrI harajIbhAI paTele (kriznA prinTarI) saMbhALI che, te badala temanA paNa ame AbhArI chIe. A graMthano lAbha abhyAsIo vadhu ne vadhu le tevI zubhecchA, tema ja AvAM uttama prakAzane karavAno lAbha amArI saMsthAne vAraMvAra maLato rahe tevI bhAvanA. li. tA. 28-8-93 amadAvAda kalikAla savajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhine TrasTIgaNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 1918 sudhI apabhraMza sAhitya khAsa prakAzamAM AvyuM na hovAthI tyAM sudhI mAtra vyAkaraNaviSayaka ane bhASAdaSTie mAhitI ApavA pUratA ja prayatna thayA hatA. e pachI hastapratanI yAdIonuM ane mahattvanI kRtionuM saMpAdana vadhatI jhaDape thavA lAgyuM, ane bhASA tathA sAhityanI dRSTie paNa adhyayana vistRta ane sUkSma banatuM gayuM. apabhraMzasaMbaMdhI prAcIna vyAkaraNanA saMpAdana vagerenA viSayamAM hele, pizela, paMDita, griana, trivedI, gulerI, desAI, vaidya, nItI-dotrI, gheSa vageree; vyAkaraNanA viSayamAM pizela, yAkobI, ADepha, ejana, gre, tagAre, nItI-detrI, sena, bhAyANI, svAtsazITa, vyAsa vageree bhASAsvarUpanI dRSTie hele, bhAMDArakara, bImsa, griana, blekha, Tarnara, tessirI, ceTa, Tarnara, narasiMharAva, dezI vageree; zabdakozanA viSayamAM pizela, khulara, benajI, rAmanujasvAmI, zeTha, ejana, ApTe, yAkebI, bhAyANI vageree; sAhityakRtionA saMpAdananA viSayamAM paMDita, yAkobI, zahIdullA, modI, gAMdhI, zAstrI, AsTepha, zeSa, velaNakara, jaina, vaidya, upAdhe, jinavijayajI, sAMkRtyAyana, bhAyANI, zAha vageree; sAhityane lagatI mAhitI, itihAsa ane itara carcAno viSayamAM dalAla, yAkebI, gAMdhI, premI, guNe, AsTepha, jaina, desAI, jinavijayajI, zAstrI, bhAyANI, kAchaDa, ghoSAla, kAtre, da trIsa vageree kAma karyuM che. apabhraMzanA prAcIna vyAkaraNasAhityamAMthI je chUTakaTaka ApaNI pAse jaLavAI rahyuM che, temAM hemacaMdrAcAryanA siddhahema' vyAkaraNane apabhraMza vibhAga sauthI vadhu vistRta ane mahattva che, gujarAtI, hiMdI vagerenA uddagamanI daSTie jema tenuM ghaNuM mUlya che, tema temAM ApavAmAM AvelAM udAharaNa padyonI sAhityika guNavattA paNa jevI tevI nathI. hemacaMdrAcAryanA vyAkaraNanA apabhraMzavibhAga (ke khAlI udAharaNa)nuM, alaga svarUpe ke prAkRtavibhAga sAthe, udayasaubhAgyagaNie saMskRtamAM, pizele jamanamAM, vaidya aMgrejImAM, gulorIe hindImAM ane mo. 6. desAI, hI. 2. kApaDiyA, ke. kA. zAstrI tathA ja. paTela ane ha. bUce gujarAtImAM bhASAMtara kareluM che. keTalAka padyane artha carcAtA ke ghaTAvatA chUTaka prayAsa paNa AOopha, becaradAsa, da Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIsa vageree karyA che. vyAse hastaprato vagerene AdhAre pAThazuddhi ane udAharaNanI artha carcA karI che. prastuta prayAsa paNa e ja dizAmAM che. sUtra, vRtti, udAharaNa, saMskRta zabdArtha tathA chAyA, gujarAtI bhASAMtara, TipaNa; apabhraMza bhASA, sAhitya ane hemacaMdrIya apabhraMzane lagatI bhUmikA, uddhata padyonAM samAtara pavo ane zabdasUcI : eTalI sAmagrI ApI che. pahelI be AvRttionuM prakAzana karanAra phArbasa gujarAtI sabhAno ane A trIjI AvRttinA prakAzana mATe kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhine tathA tenA preraka munizro zIlacaMdravijayajIno huM RNI chuM. gAMdhI jayaMtI harivallabha bhAyANI 1993 WWW.jainelibrary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama pRSTha.upakrama prAstAvika anukrama zuddhipatraka bhUmikA 1-53 1. apabhraMza sAhitya - : 1-19 AraMbha ane mukhya sAhityasvarUpa. saMdhibaMdha. svayaMbhUdeva. paumacariya. rimicariya. puSpadanta. mahApurANuM. caritakAvya. pupadanta pachInAM caritakAvya. caritakAvyonI yAdI. kathAkaze. rAsAbaMdha. saLaMga mahAkAvya. dhArmika tathA AdhyAtmika kRtio. prakIrNa kRtio ane uttarakAlIna valaNo. saMdhi. 1-15 saMdezarAsaka. prAstAvika. kartA. vastu. svarUpa .... ... 16-18 2. apabhraMza bhASA .. ... ... 20-29 apabhraMzanA svarUpaviSayaka prAcIna ulekho. apabhraMzanA svarUpanI vicAraNA 24-29 pariziSTa .. 29-31 3. hemacaMdrIya apabhraMza .. 31-53 dhvanivikAsa. apabhraMzanAM keTalAMka lAkSaNika dhvanivalaNe. chaMdomUlaka parivartana. AkhyAtika aMga. sojaka svara. nirdezAthe vartamAna. nirdezArtha bhaviSya. AjJArtha vartamAna. AjJArtha bhaviSya. kudarato. zabdasiddhi. kRtapratya. taddhita pratyayo. nAmika upataMtra. akArAMta puliMga, napuMsakaliga. IkorAMta-ukArAMta. strIliMga. sAvanAmika rUpo. anuge. prayoga. upasaMhAra *** sUtro, vRtti, zabdArtha, chAyA, bhASAMtara ... TippaNa pariziSTa zabdasUcI *** .. 1-131 132-171 17-188 189-213 ... Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka 20 akkhaNaha~ akkhaNaha~ vRtti pakSe (4) - sumarine 53 57 chollijjaMtu 57 lahaMtu bhuhaDI bhuMhaDI huMne (de.) 365/1 pachI umero : 366/1 : sarakhA : tradrajadAca (munisuMdarasUrikRta " upadeza-rabhAkara mAM; rayanAsamaya vikramanI 15mI zatAbdI) 183 4 umero : 443. sarakhA : vA vAyaNau, jana belaNa, suNaha bhasaNau, sasau nAsaNa, rANa leu, strIsvabhAva lADaNa, sAMDa trADaNa, kumitra phaDaNau, jihAM gayA tihAM gAjaNa, jihAM kulIna tihAM khAMpaNa.... ('varNakasamuccaya', pR. 109) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A prakAzanamAM saMpUrNa udAra Arthika sahAya zrI mahAvIra jaina . mU. pU. saMgha, zeTha ke. mU. jaina upAzraya navA vikAsagRha reDa, pAlaDI, amadAvAda-38 taraphathI maLela che, te badala temane AbhAra mAnIe chIe. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 1. apabhraMza sAhitya apabhraMza sAhityanI eka tarata ja UDIne AMkhe vaLage tevI viziSTatA tene saMskRta ane prAkRta sAhityathI nokhuM tAravI Ape che. upalabdha apabhraMza jika eTale jenenuM ja sAhitya ema kahIe to paNa cAle, kema ke temanuM emAM je samartha ane vividhatAvALuM nirmANa che, tenI tulanAmAM bauddha ane brAhmiNIya (e te hajI zodhavAnuM rahyuM-maLe che te chUTAchavAyA ullekhe ne thaDAMka TAMcaNe ja mAtra) paraMparAnuM pradAna apavAdarUpa, ane tenuM mUlya paNa maryAdita. atyAre to ema ja kahevAya ke apabhraMza sAhitya eTale jenenuM AgavuM kSetra-je ke ApaNane maLI che teTalI ja apabhraMza kRtio hoya, te ja uparanuM vidhAna sthira svarUpanuM gaNAya. paNa apabhraMza sAhityanI khejanI itizrI nathI thaI gaI--e dizAmAM hajI ghaNuM karavAnuM bAkI che. eTale bhaviSyamAM mahattvanI ke gaNanApAtra saMkhyAmAM jainetara kRtio hovAnuM jANavAmAM Ave e ghaNuM zakya che. pradhAnapaNe jena ane dharmaprANita hovA uparAMta apabhraMza sAhityanI bIjI eka AgaLa paDatI lAkSaNiktA te tenuM ekAtika padyasvarU5. apabhraMza gadya nagaNya che. tene samagra sAhityapravAha chaMdamAM ja vahe che. paNa bhAmaha, daMDI, vagere spaSTapaNe apabhraMza gadyakathAne ullekha kare che, e uparathI gadyasAhitya paNa hevAnuM anumAna thAya che. chatAM e jovAnuM rahe che ke apabhraMzamAM sAhityika gadyanI kaI baliSTha praNAlI vikaselI kharI ? kaI jAtanI paristhiti vacce apabhraMza bhASA ane sAhityane ugama thayo ? A bAbata hajI sudhI te ghaNuMkharuM aMdhakAramAM daTAyelI che. AraMbhanuM sAhitya sAva lupta thayuM che. apabhraza sAhityavikAsanA prathama pAna kayAM te jANavAnI kazI sAdhanasAmagrI upalabdha nathI. apabhraMzanA AgavA ne AkarSaka sAhityaprakAro tathA chaMdane ubhava kyAMthI thaye te koIpaNa rIte spaSTapaNe samajAvI zakavAnI atyAre ApaNuM sthiti nathI. AraMbha ane mukhya sAhityasvarUpo sAhityamAM tathA utkIrNa lekhamAM maLatA ullekho parathI samajAya che ke Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa IsavI chakI zatAbdImAM te apabhraMze eka svataMtra sAhityabhASAnuM sthAna prApta karI lIdhuM hatuM. saMskRta ane prAkRtanI sAthe sAthe te paNa eka sAhityabhASA tarIke ullekhAha gaNAtI. Ama chatAM ApaNane maLatI prAcInatama apabhraMza kRti IsavI navamI zatAbdIthI bahu vahelI nathI. ene artha e thayo ke te pahelAMnuM badhuM sAhitya lupta thayuM che. navamI zatAbdI pUrve paNa apabhraMza sAhitya sArI rIte kheDAtuM rahyuM hovAnA puSkaLa purAvA maLe che. navamI zatAbdI pUrvenA caturmukhAdi navadasa kavionAM nAma ane thoDAMka uddharaNo ApaNI pAse che, jemAM jaina tema ja brAhmaNIya paraMparAnI kRtionAM sUcana maLe che. ane upalabdha prAcInatama namUnAomAM paNa sAhityasvarUpa, zailI ane bhASAnI je suvikasita kakSA jovA maLe che te uparathI e vAta samarthita thAya che. navamI zatAbdI pUrvenA be' piMgalakAronA pratipAdana parathI spaSTa samajAya che ke pUrva kAlIna sAhityamAM ajANyAM evAM ochAmAM ochAM be navAM sAhityasvarUpa-saMdhibaMdha ane rAsAbaMdha-tathA saMkhyAbaMdha prAsabaddha navatara mAtrAvRtto apabhraMzakALamAM astitvamAM AvyAM hatAM. sa dhibaMdha AmAM sadhiba dha sauthI vadhu pracalita racanAprakAra hato. ene upayoga bhAtabhAtanI kathAvastu mATe thayelo che. paurANika mahAkAvya, caritakAvya, dharma kathA-pachI te eka ja hoya ke AkhuM kathAcaka hoya--A badhA viSe mATe aucityapUrvaka saMdhibaMdha jAya che. upala dhamAM prAcInatama sa dhibaMdha navamI zatAbadI lagabhagane che, paNa tenI pUrve lAMbI paraMparA rahelI hevAnuM saheje joI zakAya che svayaMbhUnI pahelAM bhadra (ke datibhadra), govida ane catumukhe rAmAyaNa ane kRSNakathAnA viSaya para racanA karI hovAnuM sAhityika ullekha parathI anumAna thaI zake che. AmAMthI caturmukhane nirdeza pachInI aneka zatAbdIo sudhA mAnapUrvaka thate rahyo che. ukata vizenuM dhibaMdhamAM nirUpaNa karanAra e agraNI ane kadAca vaidika paraMparAno kavi hatA. tenA dikara namaka saMdhiba dha kAvyane bhoje ane hemacaMde ulekha karyo che. devAsure kareluM samudramaMthana ene viSaya haze evI aTakaLathI vizeSa kazuM tenI vize kahI zakAya tema nathI. 1. "traNa' nathI kahyA kema ke janATayanI "daviciti 'vo ullekha prAkRtaparaka che ke apabhraMza para tene nirNaya thatuM nathI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vayaMbhUdeva uparyukta prAcIna kaviomAMthI koInI kRti upalabdha na hovAthI kavirAja -svayaM bhUdeva (IsavI navamI zatAbdI)nAM mahAkAvyo e saMdhibaMdha vizenI mAhitI mATe ApaNe prAcInatama AdhAra che. caturmukha, svayaMbhU ane puSpadaMta traNe apabhraMzanA prathama paMktinA kavio che, ane temAMye paheluM sthAna svayaMbhUne A pavA paNa koI prerAya. kAvyapravRtti svayaMbhUnI kuLaparaMparAmAM ja hatI. teNe nAsika ane khAnadezanI samIpanA pradezamAM judAjudA jaina zreSThIonA Aye rahI kAvyaracanA karI hovAnuM jaNAya che. svayaMbhU yApinIyanAmaka jaina paMthane heya e ghaNuM saMbhavita che. e paMthane tenA samaya AsapAsa ukta pradezamAM ghaNA pracAra hate. svayaMbhUnI mAtra traNa kRtio jaLavAI rahI cheH 13mA3i ane rinivari nAme be paurANika mahAkAvya ane svamUchanara nAmane prAkRta ane apabhraMza chaMdone lagata graMtha. paumariya gha3maNi (saM. pawvarita) e rAmAyApurANa evA bIjA nAme paNa jANItuM che. emAM padma eTale rAmanA carita para mahAkAvya racavAnI saMskRta tathA prAkRta sAhityanI paraMparAne svayaMbhU anusare che. 13manvarita mAM rajU thayeluM rAmakathAnuM jaina svarUpa vAlamIki rAmAyaNamAM maLatA brAhmaNa paraMparA pramANenA svarUpathI prerita hovA chatAM te tenAthI aneka agatyanI bAbatamAM judu paDe che. svayaMbhUrAmAyaNane vistAra purANanI spardhA kare teTalo che. te vikAra (saM. vicAra), 3s#aa (saM. ayodavA), suMdara, gujJa (saM. yuddha) ane uttara ema pAMca kAMDamAM vibhakta che. A dareka kAMDa maryAdita saMkhyAnA "saMdhi' nAmanA khaMDomAM vahecAyeluM che. pAMce kAMDanA badhA maLIne nevuM saMdhi che. A dareka saMdhi paNa bArathI vIsa jeTalA "kaDavaka nAmanAM nAnAM sugrathita ekamone banela che. A kaDavaka ( =prAcIna gujarAtI sAhityanuM "kaDavuM') nAma dharAvato padyapariccheda apabhraMzanI ane arvAcIna bhAratIya-ArthanA pUrvakAlIna sAhityanI viziSTatA che. 2. mAdhyamika bhAratIya-Arya chaMde mATe eka pra cIna ane pramANabhUta sAdhana lebanI tenI agatya uparAMta dAmUchandranuM maha va temAM apAyelAM pUrvakAlIna prAkRta ane apabhraMza sAhityanAM TAMcaNene aMge che. AthI ApaNane e sAhityanI lata samRddhine sa re khyAla Ave che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa kathApradhAna varatu gUthavA mATe te ghaNuM ja anukULa che. kaDavadeha kaI mAtrA chaMdamAM racelA sAmAnyataH ATha prAsabaddha caraNayugmane baneluM hoya che. kaDavakanA A mukhya kalevaramAM varSa viSayane vistAra thAya che, jyAre jarA TUMkA chaMdamAM bAMdhele cAra caraNane aMtima TukaDo vaNyaviSayane upasaMhAra kare che ke vadhAremAM pachInA viSayanuM sUcana kare che. AvA viziSTa baMdhAraNane lIdhe, tathA pravAhI caraNane mokaLAza ApatA mAtrA chaMdone lIdhe apabhraMza saMdhi, svayaMparyApta lekinAM ekamathI baMdhAtA saMskRta mahAkAvyanA saga karatAM vizeSa pramANamAM kathApradhAna viSayanA nirvahaNa mATe anukULa hato. uparAMta apabhraMza saMdhi zrotAo samakSa layabaddha rIte paThana karAvAnI ke gIta rUpe gavAvAnI paNa ghaNI kSamatA dharAvato. 13mariyanA nevuM saMdhimAMthI cheDalA ATha ravayaMbhUnA jarA vadhAre paDatA AtmabhAnavALA putra tribhuvananI canA che. kema ke kaI ajJAta kAraNe svayaMbhU e mahAkAvya adhUruM mUkeluM. A ja pramANe potAnA pitAnuM bIju mahAkAvya rithi pUruM karavAne yaza paNa tribhuvanane phALe jAya che. ane teNe daizmacarika (saMqnIvarita) nAme eka svataMtra kAvya rayuM hovAne paNa ullekha che. svayaMbhUe pitAnA purogAmIonA RNane spaSTa zabdomAM svIkAra karyo. che. mahAkAvyanA saMdhibaMdha mATe te caturmukhathI anugrahIta hovAnuM jaNAve che, jyAre vastu ane tenA kAvyAtmaka nirupaNu mATe te acAya raviNane AbhAra mAne che. paramariyanA kathAnaka pUrato te raviNane saMskRta padmavarita ke udmapurANa (I. sa. 677-78) ne pagale pagale cAle che te eTale sudhI ke pa3gharine vanavaritane mukta ane saMkSipta apabhraMza avatAra kahevo hoya te kahI zakAya 4 ne chatAM e svayaMbhUnI maulikatA ane ucca pratinI kavitvazaktinAM pramANa gha3mariyamAM ochAM nathI. eka niyama tarIke te viSeNe ApelA kathAnakanA darane vaLagI rahe che ane Ameya e kathAnaka tenI nAnImoTI vigato sAthe paraMparAthI rUDha thayeluM hevAthI kathAvastu pUrato te maulika kalpanA mATe ke saMvidhAnanI daSTie parivartana 3. apabhraMza kaDavakanuM svarUpa prAcIna avadhI sAhityanAM sUphI premAkhyAnaka kAvyomAM ane tulasIdAsakRta rAmararitamAnasa jevI kRtiomAM utarI AvyuM che, 4. raviNanuM vakravarita pote paNa jenamahArATrImAM racAyelA vimalasUkRita 13naritra (saMbhavataH isavI cothI-pAMcamI zatAbdI)nA paheladita sa rakRta chAyAnuvAdathI bhAgye ja vizeSa che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ke rUpAMtara mATe bhAgye ja kaze avakAza rahe. paNa zailInI daSTie, kathAvastune zaNagAravAnI bAbatamAM, vaNane ne rasanirUpaNanI bAbatamAM, tema ja managamatA prasaMgane bahelAvavAnI bAbatamAM, kavine joIe teTalI chUTa maLatI. AvI maryAdAthI baMdhAyelI hovA chatAM svayaMbhUnI sUkSma kalAdaTie prazasya siddhi meLavI che. potAnI aucityabuddhine anusarIne AdhArabhUta sAmagrImAM te kApakUpa kare che, tene na ghATa Ape che ke kadIka nirALo ja bhAga grahaNa kare che. g3 jUriyanA caudamA saMdhinuM vasaMtanAM dazyonI mohaka pRSThabhUmi para ale. khAyeluM tAdaza, gatimAna, IdriyasaMtarpaka jalakrIDA varNana eka utkRSTa sarjana tarIke pahelethI ja paMkAtuM AvyuM che. judAM judAM yuddhada, aMjanAnA upAkhyAna (saMdhi 17-18 nA keTalAka bhAdrakavALA prasaMge, rAvaNanA agnidAhanA cittahArI prasaMgamAMthI nItarate vedhaka vivAda (77mo saMdhi) -AvA AvA hRdayaMgama khaMDamAM svayaMbhUnI kavipratibhAnA prabaLa umeSanAM ApaNe darzana karI zakIe. mAjika svayaMnu bhu bIju mahAkAya mahAkAvya rinivarita (saM. mariSTanivarita) athavA rivaMtapurA (saM. rivaMzapurA) paNa prasiddha viSayane lagatuM che. temAM bAvAzamAM tIrthaMkara ariSTaneminuM jIvanacarita tathA kRSNa ane pAMDanI, jaina paraMparA pramANenI kathA apAyelI che. tenA mAtra pahelA be kAMDa prakAzita thayA che. tenA eka se bAra saMdhi(jenA badhAM maLIne 1937 kaDavaka ane 18000 batrIza. akSarI ekamo-'graMthA-che)ne cAra kAMDamAM samAveza thAya che? vAyara (saM. vAva), ku, (saM. yuddha) ane uttara A viSayamAM paNa svayaMbhUnI pAse keTalIka Adarza bhUta pUrvakRtio hatI. navamI zatAbdI pahelAM vidAdhe prAkRtamAM, jinasene (I. sa. 783-84) saMskRtamAM ane bhadra ke daktibhaThe? bhadrA ?), govinda tathA caturmukhe apabhraMzamAM harivaMzanA viSaya para mahAkAvya lakhyAM hovAnuM jaNAya che. ripiriyane navANumAM saMdhi pachI aMza svayaMbhUnA putra tribhuvanane racele che, ane pAchaLathI 1mI zatAbdImAM temAM gopAcala(=vAlIara nA eka apabhraMza kavi yazakIti bhaTTArake keTalAka umerA karelA che. rAma ane kRSNanA carita para svayaMbhU pachI racAyelAM apabhraMza saMdhibaddha kAvyomAMthI keTalAMkane ulalekha ahIM ja karI laIeA badhI kRtio hajI aprasiddha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa che : dhavale (IsavI agIAramI zatAbdI pahelAM 122 saMdhimAM rivrapurAna racyuM. upayukta yazakIrti bhaTTArake 34 saMdhimAM gidupurANa (saM. pAMDupurA) (I. sa. 1para 3) tathA tenA samakAlIna paMDita radhu aparanAma siMhasene 11 saMdhimAM rAmAyaNa viSayaka vadapurANa (saM. rAmapurA) tema ja vinAriya (saM. neminAthavarita) racyAM. e ja samaya lagabhaga zrutakIrtie 40 saMdhimAM ) harivaMtapurANa saM. harivarapurA) (I. sa. 1551) purU karyuM. A kRtio svayaMbhU pachI sAta so jeTalAM varase paNa rAmAyaNa ane harivaMzanA viSayonI jIvatA jaina paraMparA ane kapriyatAnA purAvArUpa che. puSpadaMta puSpadanta (apa. puNavaMta) aparanA mammaya (I. sa. 9pa7 97ramAM vidyamAnanI kRtiomAMthI ApaNane saMdhibaMdhamAM gUMthAtA bIjA be prakAranI jANa thAya che. puSpadaMtanAM mAtApitA brAhmaNa hatAM. temaNe pAchaLathI digaMbara jaina dharma svIkArele. puSpadaMtanAM traNeya apabhraMza kAvyanI racanA mAnyakheTa ( = hAlanA AMdhrapradezamAM AveluM mAla kheDa)mAM rAjya karatA rASTraphiTa rAjA kRSNa trIjA (I. sa. 939-968) ane digadeva (I. sa. 968-972)nA pradhAne anukrame bharata ane tenA putra nannanA Azraya nIce thaI hatI. svayaMbhU ane tene puregAmIoe rAma ane kRSNapAMDavanAM kathAnakane ThIkaThIka kasa kADhavyo hato. puSpadantanI kavipratibhAe jene purANakathAnA judA-ane vizALatara-pradezomAM viharavAnuM pasaMda karyuM. jaina paurANika mAnyatA pramANe pUrvAnA samayamAM tresaTha mahApuruSo (ke zalAkA puruSA) thaI gayA. temAM vIza tIrthakara, bAra cakravatI, nava vAsudeva (=ardhacakravatI) nava baladeva (te te vAsudevanA bhAI) ane nava prativAsudeva (eTale ke te te vAsudevanA virodhIne samAveza thAya che. lakSmaNa, padma (= rAma). ane rAvaNa e AThamA baladeva, vAsudeva ne prativAsudeva, tathA kRSNa, balabhadra ane ane jarAsaMdha e navamAM gaNAya che. A gesaTha mahApuruSone jIvanavRttAMta ApatI racanAo "mahApurANa" athavA "triSTimahApuruSA ke zalAkA puruSa-carita'ne nAme oLakhAya che. AmAM pahelA tIrthakara RSabha ane pahelA cakravatI bharatanAM caritane varNavato AraMbhane aMza "AdipurANa, ane bAkInA mahApuruSonAM caritavALo aMza "uttarapurANuM kahevAya che. mahApurANa puSpadanta pahelAM paNa A viSaya para saMskRta ane prAkRtamAM keTalIka pagha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kRtio racAyelI paNa apabhraMzamAM pahelavahelAM e viSayanuM mahAkAvya banAvanAra puSadanta hevAnuM jaNAya che. mahApurANa ke tirasTamahApurisapura (saM. triSTi mahApuruSa[LAsara) nAma dharAvatI tenI e mahAkRtimAM 102 saMdhi che, jemAMthI pahelA sADatrIsa saMdhi AdipurANane ane bAkInA uttapurANane phALe jAya che. puSpadanta kathAnaka pura jinamena-guNabhadrakRta saMskRta triSaSiTapradApuruSaIntaging (I. sa. 888mAM samApta)ne ane kavi parameSThInI lupta kRtine AdhAra lIdhe jaNAya che A viSayamAM paNa prasaMge ane vigate sahita kathAnakonuM samagra kalevara paraMparAthI rUDha thayeluM hatuM, eTale nirUpaNamAM nAvinya ane cArutA lAvavA kavine mAtra pitAnI varNananI ane zailI sajAvaTanI zaktio para ja AdhAra rAkhavAne rahete viSaye kathAnAtmaka svarUpanA ne paurANika hovA chatAM jaina apabhraMza kavio temanA nirUpaNamAM praziSTa saMskRtanA AlaMkArika mahAkAvyanI para parA apanAve che ane AchApataLA kathAnakakalevarane, alaMkAra, chaMda ane pAMDityanA ThaTherAthI caDhAve batAve che tenuM eka kAraNa e paNa che. riTTonicariyamAM svayaMbhU ApaNane spaSTa kahe che ke kAvyaracanA karavA mATe tene vyAkaraNa I dIdhuM, rasa bharate, vistAra vyAse. chaMda piMgale, alaMkAra bhAmaha ane daMDIe, akSaraDa bara bANe, nipuNatva zrIharSa ane chaNI dvipadI ne vakathI maMDita paddhaDikA catumukhe ApyAM. puSpadanta paNa parokSa rIte AvuM kahe che, vidyAnAM bIjAM keTalAMka kSetramAM pratiSThita evAM zeDAMka nAma umere che ane evI gheSaNa kare che ke pitAnA mahApurAmAM prAkRtalakSaNe, sakala nIti, chaMdabhaMgI, alaMkAre, vividha raso tathA tasvArthane nirNaya maLaze saMskRta mahAkAvyone Adarza sAme rAkhI tenI preraNAthI racAyelAM apabhraMza mahAkAvyonuM sAcuM baLa vastunA vaiciya ke saMvidhAna karatAM vizeSa te tenA varNana ke nirUpaNamAM raheluM che. svayaMbhUnI tulanAmAM pupadata alaMkAranI samRddhi, cha devaividhya ane patti upara vizeSa AdhAra rAkhe che. cha de bhedanI vipulatA tathA saMdhi ane kaDavakanI dIghatA puSpadantanA samaya sudhImAM saMdhisaMbaMdhanuM svarUpa kAMIka vadhu saMkula thayuM hovAnI sUcaka che. mahApurAnanA cethA, bAramA, sattaramAM, beMtALIsamA, bAvanamA ityAdi saMdhionA keTalAka aMze puSpadAnI asAmAnya kavitvazaktinAM uttama udAharaNa tarIke TAMkI zakAya. mahApurANanA 69thI 79 saMdhimAM rAmAyaNanI sthAne saMkSepa apAve che, 81thI 2 saMdhi jaina harivaMza Ape che. jyAre aMtima aMzamAM grevIzamAM tathA vIsamA tIrthaMkara pAzva ane mahAvIranAM carita che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhrA vyAkaraNa catikAvya puSpadantanAM bIjAM e kAvya, nayakumAriya (sa.. nALamArita) ane nasaphariya (mAM, yazodhararita) parathI joI zakAya che ke vizALa paurANika viSayA uparAMta jaina purANa, anuzruti ke para MparAgata RtihAsanI prasiddha vyaktionAM medhaka jIvanacarita ApavA mATe paNa sadhibaMdha vaparAtA. vistAra ane nirUpaNanI dRSTie A caritakAvya ke thAkAvyA saMskRta mahAkAvyonI pratikRti jevAM gAya. AmAM paNa puSpadanta pAse keTalAMka pUrva'dRSTAMta hAvAM joIe. achaDatA ullekha parathI ApaNe puSpadantanI pahelAMnA echAmAM ochAM e caritakAvyenA nAma jANIe chIe eka te svayaMbhUkRta sudyaya ane bIjuM tenA putra tribhuvanakRta 5 camIrariya. gAyamAttariya nava saMdhimAM tenA nAyaka nAgakumAra( jaina purANakyA pramANe cAvIza kAmadevamAM ekanAM parAkramA vaNuve che ane sAthe te phrAgaNu zuddhi pAMcamane divase zrIpa McamInuM vrata karavAthI thatI phaLaprAptinuM udAharaNa pUruM pADe che. = puSpadantanuM trIju kALye jJasahaSariya cAra saMdhimAM ujjayinInA rAjA cazeAdharanI kathA Ape che ane te dvArA prANivadhanA pApanAM kaDavAM phaLe! udAhata kare che. puSpadaMtanI pahelAM ane pachI A ja sthAnakane gU thatI prAkRta, saMskRta, apabhraMza ane arvAcIna bhASAemAM maLatI aneka racanAe e viSaya jemAM atizaya lAkapriya hovAnI sUcaka che. puSpada tanuM praziSTa kAvyarIti paranuM prabhutva, apabhraMza bhASAmAM ananya pAra'gatatA, tema ja bahumukhI pAMDitya tene bhAratanA kaviomAM mAnavaMtu sthAna aAve che. eka sthaLe kAvyanA potAnA AdarzonA Ache khyAla ApatAM te kahe che ke uttama kAvya zabda ane arthanA alaMkArathI tathA lIlAyukta padAvalithI maMDita, rasabhAvaniraMtara, athanI cArutAvALuM, sarva vighAkalAthI samRddha, vyAkaraNu ane chedI puSTa ane AgamathI prerita hAvu joIe, ucca kaeNTinuM apabhraMza sAhitya A AdanA sAkSAtkAra karavAmAM prayatnazIla rahyu che, paNa temAM sauthI vadhu saphLatA puSpadantane maLI che ema kahevAmAM kazI atyuti nathI. puSpadaMta pachInAM caritakAvya puSpadanta pachI ApaNane saMdhibaddha caritakAvyA ke kathAkAvyeAnA puSkaLa namUnA maLe che. paNa temAMnA baNAMkharA hajI mAtra hastapratarUpe ja rahyAM che. je kAMI theADAM prakAzita thayAM che, temAM sauthI mahatvanI dhanapAlakRta matti da Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA (aviSyavRtta thAya che. dhanapAla digaMbara dhakeTa vaNika hatA ane saMbhavataH IsavI bAramI zatAbdI pahelAM thaI gaye. bAvIza saMdhinA vistAravALuM tenuM kAvya pramANamAM saraLa zailImAM bhaviSyadattanI kautukaraMgI kyA kahe che ane sAthe sAthe kArtika sudi pAMcamane divase AvatuM zrutapaMcamInuM vrata karavAthI maLatA phaLanuM udAharaNa ApavAne uddeza paNa pAra pADe che tenuM kathAnaka evuM che ke eka vepArI niSkAraNa aNagame AvatAM putra bhaviSyadatta sahita pitAnI patnIne tyAga kare che ane bIjI patnI kare che bhaviSyadatta moTe thatAM koI prasaMge paradeza kheDavA jAya che tyAre tene oramAna nA bhAI be vAra kapaTa karI tene eka nijana dvIpa para ekaloaTUle choDI jAya che. paNa mAtAe karelA zrutapaMcamI vratane pariNAme che. tenI badhI muzkelIone aMta Ave che, tene ghaNe udaya thAya che ane zatrune parAjaya karavAmAM rAjAne sahAya karavA badala te rAjyAuMne adhikArI bane che. maraNa pachI cothA bhAvamAM zrutapaMcamInuM vrata karavAthI tene kevalajJAna prApta thAya che dhanapAla pahelAM A ja viSaya para apabhraMzamAM tribhuvananuM jaMtravira tathA prAkRtamAM maheparanI naLasaMrakIbo rAM navagrothA) maLe che. dhana pAlanI samIpanA samayamAM zIdhare cAra saMdhimAM apabhraMza visaravariya (saM. mavizvarita) I. sa. 174mAM raceluM che, je hajI aprasiddha che. kanakAmaranuM varadArira (saM. vAirati dasa saMdhimAM eka pratyekabuddha (eTale ke svayaMprabuddha saMta)no jIvanavRttAMta Ape che. bauddha sAhityamAM paNa karakaMDanI vAta Ave che. dhAdilakRta 13masirirara ( saM. zrIvarita ) ( IsavI agiyAramI zatAbdI lagabhaga) kapaTabhAvayukta AcaraNanAM mAThAM phaLa udAhata karavA cAra saMdhimAM padmazrIne traNa bhavane vRttAMta Ape che. vastu haribhadranI prasiddha prApta kathA samAraMcadAnI eka avAMtarakathA uparathI lIdheluM che. paNa pahelAM kahyuM tema saMdhi baddha caritakAvyanA ghaNA moTA bhAgane hajI mudraNanuM sadbhAgya nathI sAMpaDayuM. ahI ApaNe tevAM kAvyonI eka yAdI-ane te paNa saMpUrNa nahIM--ApIne ja saMtoSa mAnazuM. sAmAnya rIte A kAvyo amuka jena siddhAMta ke dhArmika-naitika mAnyatAnA daSTAMta lekhe keIka tIrthaMkaranuM ke jaina purANukyA, anuzruti ke ItihAsanA keIka yazasvI pAtranuM carita varNave che Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 canda pahacariya sammaijigacariya meheracariya dhaNakumAracariya vaDDhamANakava nAma apabhraMza vyAkaraNa ritakALyeAnI yAdI pAsapurANa ( sa, pArzvapurA ) nampUmAmiriya (saM. nambUzrvAmittarita jambUsAmicariya ( u'. arqeaifkafa ) sudaMsaNacariya ( sa, murArita ) vilAsavaikahA pAsacariya ( saM. pArzva carita ) sukumAlavariya (saM. sukumAjInnati ) sumAtAmitrayi( sa'. sukkumASTavAmizvarita ) pajjuNNakahA (saM. pravruzrvayA ) jiNadattacariya ( sa . prinattarita ) vayarasAmicariya (sa', vastrasvAmiti ) vAhuhiphevariya (sa'. nAduTiphevaparita ) seNiyacariya padmakIrti sAgaradatta vIra 11 nayanaMdI 11 (sa'. viSTAsavatIjayA) sAdhAraNa ke siddhasena 11 zrIdhara kara (sa'. sammatininarita ) (saM. meghezvara-rita ) dhanapAla ( saM. eziSThajjarita ) jayamitra hulla ( sa. apramattarita ) yaza:kIrti raIdhU (sa, dhanakumArannati ) ( saM. varSamAnAz ) amara seNacAriya ( sa. amarakSenannati ) gAyakumAracarita (saM. nAgakumAracarita ) suloyaNAcariya (saM. musToranApati ) kavi ,, .. jayamitra halla mANikayarAja "" devasena kathAkAzA zrIdhara pUrNa bhadra siddha ke siddha 15 12 mI zatAbdI lakhaNa 11 1219 varadatta saMdhi racanAsamaya saMkhya, isavIsanamAM 18 11 . 13 4 r 18 1398 01 15 mI zatAbdI 11 11 T 1020 1020 1040 tze 1133 1152 "" 28 ... .... .. "" ,, ddy ,'' ahI sudhImAM gaNAvyA te uparAMta bIjo eka viSayaprakAra paNa sadhi dharmA maLe che. te che koI viziSTa jaina graMthamAM pratipAdita thayelA amuka dhAmika vA naitika viSayane udAhata karatI kyAvalI. 'thAkAza' nAme jANItA A sAhityanI saMkhyAbaM dha kRtie sa MskRta ane prAkRtamAM maLe che. apabhraMzamAM 16: ',' Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA tathA 58 saMdhinA be bhAgamAM racAyeluM nayanaMdIkRta kayaRvidhivihAra vAva (saM. 14vidhividhAna vAkya) I. sa 1044) tathA 53 saMdhimAM nibaddha zrI caMdrakRta hoya (saM. thAkora ) (IsavI agiyAramI sadI) e bane, zramaNajIvanane lagatA ane jaina zaurasenImAM racAyelA Agamakalpa prasiddha digaMbara graMtha mAvatI-mArAghanAnI . sAthe saMkaLAyelI kathAo varNave che. nayanadI ane zrIcaMde pitAnI kRtio purogAmI saskRta ane prAkRta ArAdhanAthAkezane AdhAre racI hovAnuM . jaNAvyuM che 21 saMdhine zrI caMdrakRta saMsaLavaLaas ( saM. nakathA najas) (Isa. 1064, 11 saMdhinI harikRta dhamU viva (saM. gharmA ) ( I. sa. 888), 14 saMdhinuM amarakIrtikRta chammavAta (saM. deza) ane saMbhavata: 7 sa dhinuM zrutakItikRta pariviyAkAra (saM parameSiagyArAvAra) ( I. sa. 1497) vagerene paNa A ja prakAramAM samAveza thAya che. AmAMnI be kRtio ja hajI sudhImAM prakAzita thaI che. AmAM hariganI dhamaga tenA vastunI viziSTatAne kAraNe khAsa : rasaprada che. temAM mukhyatve brAhmaNapurANo keTalAM visaMgata ane arthahIna che. te saceTa yuktithI puravAra karIne manovega pitAnA mitra pavanavega pAse jenA dharmane svIkAra karAve che tenI vAta che mane vega pavanaveganI hAjarImAM ekabrAhmaNasabhA samakSa potAne vize sAva asaMbhavita ane uTapaTAMga joDI kADhelI vAto kahe che. ane jayAre pilA brAhmaNe tene mAnavAnI nA pADe che, tyAre te 2 mAyaNa, mahAbhArata ane purANomAMthI evA ja asaMbhavita prasa go ne banAvo samarthanamAM TAMkI pitAnA zabdone pramANabhUta TharAve che. harirSaNanI A kRtine AdhAra koIka prAkRta racanA hatI. parikavane anusarIne pachIthI saMskRta tema ja bIjI bhASAomAM keTalAMka kAvyo racAyAM che. haribhadrakRti prAkRta pUrvAdAna ( IsavI AThamI zatAbdI mAM A ja kathAvukti ane prajana che. A viSayanI sarvaprathama kRti enAthI paNa AgaLanI che. A saMkSipta vRttAMta parathI apabhraMza sAhityamAM saMdhibaMdhanuM keTaluM mahattva'. che tene ghaTate khyAla maLI raheze. rAsAbaMdha saMdhibaMdhanI jema apabhraMze svataMtrapaNe vikasAveluM ane ThIkaThIka pracalita Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : apabhraMza vyAkaraNa khIjuM sAhityasvarUpa te rAsAba Mdha. te Umi pradhAna kAvyanA prakAranI, madhyama mApanI (e rIte saMskRta khaMDakAvyanuM smamaNu karAvatI ) racanA hovAnI aTakaLa thaI zake che. temAM kAvyanA kalevara mATe sAmAnya rIte amuka eka para parArUDha mAtrAchaMda prayeAjAtA, jyAre vaividhya mATe vacce vacce bhAtabhAtanA rucira chaMdo vaparAtA. rAsAbane pracAra ane leAkapriyatA ApaNane upalabdha prAcInatama prAkRta-apabhraMzanA pioNMgalakAroe ApelI rAsakanI vyAkhyAthI sama thita thatAM hovA chatAM ( svayaMbhU te tene paDitageSThIemAM rasAAyaNarUpa kahIne vakhANe che), eka paNa prAcIna rAsAne namUne te! ThIka, nAme ya nathI jaLavAI rahyuM e AzcaryanI vAta che. ane pAchaLanA samayamAM paNa A mahattvanA apabhraMza kAvyaprakAra vizenuM ApaNuM ajJAna ghaTADe tevI sAmagrI svalpa che. satata ane dharamULanuM parivartana pAmIne rAsA arvAcIna bhAratIya-Aya sAhityamAM egaNI. zamI zatAbdInA aMta sudhI cAlu rahyA che. prAcIna rAjasthAnI sAhityamAM ghaNu'khara'. jaina lekhakonA racelA rasAe sekaDonI sakhyAmAM maLe che. paNa apabhraMzamAM TheTha teramI zatAbdI lagabhaganA suMDheArASTra ane bAramI zatAbdI lagabhaganA sAhityadaSTie mUlyahIna eka upadezAtmaka jaina rAsa sivAya khIju` zu` maLatuM nathI. AmAM pAchalI kRti parezarasAyanAsa ezI padomAM sadRguru ane saddama'nI praza'sA ane kruguru ane dudhanI niMdA kare che. e rAsakakAvya eka pratinidhirUpa kRti nahIM, paNa lokapriya sAhityaprakArane dhama pracAra arthe upayeAga thavAnuM uttarakAlIna udAharaNa mAtra che. keI aArevayAyanA ullekha agiyAramI zatAbdInI ane mALiya-prastAAi-pratiSaddha-rAsanA bAramI zatAbdInI kRtimAM maLe che. 12 saMveArAsanA viziSTa mahattvane kAraNe tene lagatI mAhitI saheja vistArathI pariziSTamAM ApI che. vasa te!tsava sAthe saMkaLAyelI carcorInAmaka geya racanAe paNa apabhraMzamAM racAyelI jaNAya che. paNa agiyAramI zatAbdInI zAntinAcarsarInA ullekha sivAya ane teramI zatAbdInI eka edhAtmaka jaita racanA sivAya kazu jaLavAyuM nathI. saLaga mahAkAvya viziSTa ba dhavALA sa MdhikAvya uparAMta apabhra MzamAM saLa Mga cha dAbaddha mahAkAvyA paNa racAyAM che. apabhraMza sthAAvya mATe sa`dhibaMdha ja niyata hatA evuM nathI. kema ke Ara MbhathI aMta sudhI nirapavA Ne eka ja chaMda yAjAyA DhAya ane Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 13' baMdhAraNu ke viSayAdita avala khIne koI paNa jAtanA vibhAga ke khaMDa pADavAmAM na AvyA hAya tevA kathAkAvyonAM ApaNane ekrame namUnA maLe che. I. sa. 1150mAM samApta thayelA haribhadranA naimittariya ( saM. neminAthapati nuM pramANa 8012 bleka jeTalu che, ane te saLaMga ra}A nAmanA eka mitra chaMdamAM racAyuM che, haribhadra pahelAM echAmAM ochI traNu zatAbdI pUrve' thayelAM gAviMda nAme apabhraMza kavie paNa ra}Acha MdanA vividha prakArAmAM eka kRSNakAvya racyuM hAvAnuM ApaNe svayaMmUjImAM ApelAM DhAMcA parathI anumAna karI zakAe chIe. 134vaho jevI prAkRtaracanAkhe paNu A dhATInI che. dhArmika tathA AdhyAtmika kRtio apabhraMzamAM kathAkAvyanI (ane saMbhavataH Urmi pradhAna kAvyAnI) vipulatA hatI, enA atha' eveA nathI ke te khIA kAvyaprakArothI sAva ajJAta hatA. dhArmika-edhaka viSayanI keTalIka nAnI nAnI racanAe uparAMta theADIka AdhyAtmika ke ceAgaviSayaka racanA paNa maLe che AmAM yogIndvade( pa. goraMtu )ne paramanvaSayAsa ( sa. paramAramaprArA ) ane yonAra sauthI vizeSa mahattvanA che varamavvAsanA e adhikAramAMthI pahelAmAM 123 dehA che, jemAM bAhyAtmA, aMtarAtmA ane ane paramAtmAnu mukta, rasavatI zailImAM pratipAdana karelu che. 214 padyo( ghaNAkharA dehA )nA bIjo adhikAra meAkSatattva ane meAkSasAdhana upara che. yAgIndu sAdhaka yogIne AtmasAkSAtkAranuM sarvocca mahattva samajAve che, ane te mATenA mArga tarIke viSaye pabhega tajavAne, dhamA~nA mAtra bAhyAcArane nahIM, paNa AMtarika tattvane vaLagI rahevAnA, AMtarika zuddhinA ane AtmAnA sAcA svarUpanuM dhyAna dharavAne upadeza Ape che. thoLakAmAM 108 padyo( ghaNAkharA dehA )mAM saMsArabhramaNuthI virakta mumukSune prabuddha karavA mATe upadeza apAyelA che. svarUpa, zailI ane sAmagrInI dRSTie tenuM vamaLvavAsa sAthe ghaNuM sAmya che. A ja zabdo rAmasi MhakRtoddAvAdura ( saM. yoddApravRta)ne lAgu paDe che, tenAM 212 dehAbahula padyomAM e ja adhyAtmika-naitika daSTi para bhAra muka ceA che. temAM zarIra ane AtmAne tAttvika bheda nirUpI, paramAtmAnI sAthe AtmAnI abheddAnubhUtine sAdhaka megInuM sarvocca sAdhya gaNyu che. vicAramAM tema ja paribhASAmAM A traNe kRtie brAhmaNu ane bauddhaparaparAnI adhyAtmaviSayaka . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 14 apabhraMza vyAkaraNa - keTalIka kRtio sAthe gaNanApAtra sAmya dharAve che. temanI bhASA ane zailI saraLa, saceTa, lekagamya ane alaMkAranA tathA pAMDityanA bhArathI mukta che. temane - bhAratIya adhyAmarahasyavAdI sAhityamAM jaina paraMparAnA mUlyavAna pradAna tarIke gaNAvI zakAya jenenI jema bauddhonuM adhyAtmarahasyavAdI sAhitya paNa keTaluMka apabhraMzamAM racAyuM che. enA racanArAo mahAyAna saMpradAyanI vajIyAna ne sahajAna e tAMtrika zAkhAonA siddhAM hatAM. temAMthI saraha ane kAnA detAkoSo (Azare 10mI zatAbdI) vyavasthita rUpamAM maLe che. karmakAMDane ne bAhyAcArane virodha, gurunuM mahattva, cittazuddhi, zUnyatAprApti vagere viSaya para sIdhI, vedhaka taLapadA jamavALI vANImAM thayelI A racanAomAM pAchaLanA saMtasAhityanI rIti, bhASA ne bhAvanAonA mULastrota jaNAze. bauddha apabhraMza sAhityanI virala upalabdha - kRtio lekhe paNa temanuM mUlya ghaNuM che. nAnI dhArmika kRtiomAM lakSmIcaMdrakRta lAvavadhaaohA (saM. zrAvaNamaMdodA) aparanA navA AvajAnAra (16 mI zatAbdI pahelAM ) ullekha che. temAM nAma pramANe zrAvakenuM kartavya lekabhogya zailImAM jaNAvyuM che. e uparAMta 25 dehAnA mahedharakRta saMyamaviSayaka nAmaMjarI ( saMbhavataH 11mI zatAbdI lagabhaga)no, jinadatta (I. sa. 1706-17para)kRta varjarI ane krAhyavasurane, ane dhanapAlakRta satyapuramainamaddAvosAthuM ( IsavI 11mI zatAbdI), abhayadevakRta jAtigaLa Adi stavana vagerene ullekha karI zakAya. prakIrNa kRtio ane uttarakAlIna valaNo svata - kRtio uparAMta jene prAkRta tathA saMrakRta graMthamAM ane TIkAsAhityamAM nAnA moTA saMkhyAbaMdha apabhra za khaMDa maLe che. udAharaNa lekhe ceDAMka ja nAma gaNavIe : vardhamAnakRta mavarita ( Isa. 110 4), devaca kakRta zAnitanAthavaritra ( I. sa. 11 04), hemacaMdrakRta siddhaphrena vyAkaraNa tathA kumArapArita apanAma TUMthAzraya (IsavI 1ramI zatAbdI ), manaprabhakRta rUparAmArAva ghaTTIvrutti (I. sa. 1182 ), somaprabhakRta kumArapAtrapratiyodha (I. sa 1185), hemahaMsaziSyavRti maMjharIvRtti ( IsavI 15mI zatAbdI pahelAM ) vagere A uparAMta alakArasAhityamAM uddhata padyomAM je jetanera apabhra za racanAonAM sUcaka che temanuM vizeSa mUlya che. AmAMthI sidgamanAM dadAharaNo khAsa ullekha mAgI le che. e paNa base jeTalAM 6 mukhyatve dehAbaddha ) padyoma thI ghaNuMkharAM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 15 hemacaMdra upalabdha apabhraMza sAhityamAMthI ke pUrvenAM vyAkaraNamAMthI ekaThAM karyA jaNAya che. kRtrima ke ghaDI kADhelAM hoya tevAMnI saMkhyA najIvI che. udAharaNonI 'bhASA vividha samaya ne sthaLanI chAyA dharAve che. viSayanI vividhatA, anAyAsasiddha lAgatA alaMkAro, bhAvonI tINatA ane temanI sarala paNa sadyodhaka abhivyakita ane anubhUtine khare raNakAra-AvA guNone kAraNe hemacaMdrIya "udAharaNe eka tAjagI ne uSmAthI dhabakatA sAhitya tarapha AMgaLI cIMdhe che. saMdhi teramI zatAbdI AsapAsa TUMkAM apabhraMza kAvyo mATe "saMdhi nAme (AgalA "saMdhibaMdha'thI A bhinna che) eka navo racanAprakAra vikase che temAM keIka dhArmika, upadezAtmaka ke kathApradhAna viSayanuM thoDAMka kaDavAMmAM nirUpaNa kareluM hoya che, ane temane mULa AdhAra ghaNI vAra Agamika ke bhASAsAhityamAMne-- athavA to pUrvakAlIna dharmakathAsAhityamAM -koIka prasaMga ke upadezavacane hoya che. ratnaprabhakRta aMtaraMni ( IsavI 13mI zatAbdI), jayadevakRta mAvanAsaMdhi jinaprabha (IsavI 13mI zatAbdI) kRta rasaraMneidha, mavahAroMpi (I. sa. 1241). tathA anya saMdhio, vagere. teramI zatAbdImAM ane te pachI cAyelI kRtionA uttarakAlIna apabhraMzamAM tatkAlIna bolIone vadhato jato prabhAva chato thAya che. A bolIomAM paNa kyAranIye sAhityaracanA thavA lAgI hatI-je ke prAraMbhamAM A apabhraMza sAhityakAro ne sAhityavalaNonA vistArarUpa hatuM. bolacAlanI bhASAmAM A prabhAva AchArUpamAM te TheTha hemacaMdrIya apabhraMza udAharamAM paNa che. UlaTapakSe sAhityamAM apabhraMzaparaMparA TheTha paMdaramI zatAbdI sudhI laMbAya che ane vacita pachI paNa cAlu rahelI jovA maLe che. vastunirmANanI ane kSetranI maryAdA chatAM nUtana sAhityasvarUpa ane chaMdavarUpanuM sajana, paraMparApunita kAvyarItinuM prabhutva, varNananipuNatA ane rasa nipattinI zakita-A badhAM dvArA apabhraMza sAhityanAM je sAmarthya ane siddhi pragaTa thAya che tethI bhAratIya sAhityanA ItihAsamAM saheje tene UMcuM ne gauravavaMtuM sthAna prApta thAya che prAcIna gujarAtI, vraja, avadhI, marAThI vagerenAM sAhitya chaMda, kAvyarIti ane sAhityasvarUpe para apabhraMzanI ja paraMparA cAlu rAkhe che, athavA te temAMthI navatara vikAsa sAdhe che, te dRSTie paNa apabhraMza sAhityanAM sthAna ne mahattva nirALAM che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdezarAsaka atyAra lagImAM jaNamAM AvelI bIjI apabhraMza sAhityakRtiothI sa dezarAsaka' keTalIka tenI apUrva viziSTatAone laIne ThIkaThIka judu paDI Ave che. kAvya te savA base eka padomAM ja pUruM thAya che. chatAM enI viziSTatAone kAraNe te ghaNuM agatyanuM banI rahe che. prathama te zuddha sAhityanI daSTie "saMdezarAsa eka sArI rIte mUlyavAna kRti gaNAya. prasiddha thayelI prazaSTi apabhraMzanI kRtiomAM eke evI nathI ke jene sAva zuddha sAhityanI kRti kahI zakIe. dharmakathAo, carita, purANa vagere bodhalakSI ke dhArmika racanAo ja apabhraMzamAM atyAra sudhImAM maLI che. paNa svayaMbhU, caMdra vageree ApelAM apabhraMza TAMcaNe parathI je anumAna karavAnuM hoya che e vAta paNa niHzaMka che ke zRMgArika ne vIrarasanA sAhityanA tema ja subhASitanA kheDANanI paraMparA prAkRta pachI apabhraMze paNa cAlu rAkhelI. paNa AvAM hAla to phuTakaLa kahevavAne lAyaka paghone bAju para rAkhatAM zRMgArarasanI ke itara prakArano zuddha lalita vA mayanI kahI zakAya evI eke apabhraMza kRti hAtha lAgI na hatI "saMdezarAsaka' A prakAranI pahelI kRti che. rasAna da ja tenI racanAnuM pramukha pravRttinimitta : sIdhuM uddabodhana nahIM, kAMtAsaMmita upadeza paNa nahI, paNa vAMcanAra ke sAMbhaLanArane sagha ne para evI nivRttine lAbha thAya e ja saMdezarAsakanI racanAnuM prayojana. pitAnuM A kAvya rasikone saMjIvanIrUpa ne anurAgIne pathadIparUpa hovAnAM veNa kavie prastAvanAmAM ja uccAryA che. kartA saMdezAsakanI bIjI viziSTatA e ke tene racanAra kavi muslima hato. enuM nAma addhamANu ke abdula rahamAna. pazcimadezamAM AvelA prakhyAta ple dezanA rahIza mIrasena nAme koIka vaNakarane te putra hato. pite prAkRta kAvya ne gIte racavAmAM prasiddhi meLavelI ema paNa te kahe che. ane AkhA kAvyamAM kyAM ke te eka paradezI--ApeMtara kavine hAthe racAyuM hovAnI gaMdha sarakhI ye bhAgye ja maLe, e vastu dekhADI Ape che ke saMdezarAsakakAre atratya kAvyarIti ane saMskRti keTalA pramANamAM AtmasAta karI hatI. e kharuM ke kAvyanuM AdimaMgaLa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 17. tema ja samApana amuka viziSTatA dharAve che. kAvya zarU karatAM kavie kareluM ISTadevanuM stavana juo : "samudra, pRthvI, girio, vRkSe, nakSatra vagere jeNe sarajyAM te tamane kayANanuM dAna kare; manuSya, deva, vidAdhara tema ja sUryacaMdra jene name che te kiratArane, he nAgarike, tame namana kare. tema ja kAvyanI aMtima paMktimAM "jene Adi ke ata nathI tevA paramezvaranI jaya bolAvI che. paNa kAvyanA A prakAranA Adi ane ati, pahelethI jANa hoya ke A eka muslimanA hAthanI kRti che, to ja khAsa sUcaka lAge. kAvyaviSayanuM je rIte nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, aneka sthaLe je hadya ane subhaga alaMkAre prayojAyA che, virahiNInI karuNa avasthAnuM hRdayadrAvaka citra je rIte rajU karavAmAM AvyuM che, tathA samagra kAvyamAM bhASA ane chaMdaparano je sAhajika kAbU vyakta thAya che te sau paNa evI UMDI chApa mUkI jAya che ke sa skRta, prAkRta tema ja apabhraMzanA khAsa karIne zRMgArika sAhityanuM kavie AkaMTha pAna kareluM hovuM joIe. ane "gAthAsaptazatI', "vajajAla', lIlAvaI jevA prAkRta gAthAsaMgrahe ke kAvyonI keTalIka gAthAonA apaza anuvAda ke pratidhvani "sa dezarAsakamAM maLe che, tethI A vAta samarpita thAya che. vastu sa dezarAsakanI trIjI viziSTatA tenA svarUpamAM rahelI che. kaI jAtanI e viziSTatA che te tapAsavA mATe pahelAM kAvyanA vastu para eka najara nAkhI laIe. katinA nAma uparathI ja e eka vipralaMbhaprANita saMdezakAvya hovAnuM samajAya che. paNuM meghadUta'nI racanA pachI tenA anukaNamAM je aneka sAmAnya ke utaratI keTinAM dUtakAvyo phUTI nIkaLyAM temanI ane "saMdezarAsakanI vacce jejanenuM aMtara lAge. kAvyanA AraMbhe kavie Atmaparicaya Ape che, ane sAcuM dhruvapada pAmelA aneka utkaTa kAvya pUrvasUrionAM racelAM vidyamAna hovA chatAM potAnA jevA pAmara jananA AvA namra prayanane paNa rasika hRdayane rIjhavavAno thoDoka adhikAra ane avakAza che e vAta pUrvaparicita paNa rocaka nidazanenI eka AkhI mALA dvArA prakaTa karI che. kAvyanA A prAvezika khaMDa pachI kharuM kAvyavahu AraMbhAya che.. rAjapUtAnAmAM koI sthaLe AvelA vijayanagaramAM rahetI koI praSitabhartRkA keIka pravAsIne mAga para thaIne ja joI jarA pUchaparacha kare che. pathika mUlatAnathI nIkaLI keInA saMdezavAhaka tarIke khaMbhAta jaI rahyo hate. e prasaMge a5-2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 apabhraMza vyAkaraNa pathika mUlatAnanI samRddhinuM dhaNuM hRdayaMgama vastuna kare che. ahIM tema ja bIjA vaNuM nasthaLeAe kAMye kaSTasAdhyatA nahI lAge bhASA, chaMda, alaMkArA ane vaktavyanI anekavidha lalitabha'gIenI kavine sahaja phAvaTa hovAnI ja pratIti thaze. virahiNAtA pati paNa keTalAya vakhatathI vepAravANijyane arthe khabhAta gayelA. eTale te pathikane vInave che ke mAre thADeAka sa MdezA tene paheoMcADa. pathikanA samabhAva jANI virrahaNI saMdezA kahe che. temAM sthULa sAmagrI tarIke teA virahane lIdhe thayelI peAtAnI kraruNu, du:khI, yatIya avasthAnu varSoMna ATalA samaya yatIta thaI gayA chatAM paradezathI pAchA na pharavA mATe upAlaMbha, virahanA tIvra dAhanA ane milananI AzAnA amIte vArApharatI anubhava letA pAtAnA hRdayanI trizaMkuvat sthiti ane e saune laIne asahya jevuM banI gayelu peAtAnu jIvita--ATalu che. paNa apUtA abhivyaktinI rItamAM ja vizeSa che. judA judA bhAvAnukULa chaMdonA Azraya laI, pahelAM becAra veNu kahe, vaLI kahetAM kahetAM haiyuM bhAMgI paDe, vaLI becAra veNu kahe, eTalAmAM pathikanuM hRdaya samabhAvathI bhInuM thatAM, je kahevu heAya te niHsa Mkoca kahevA te Agraha kare : Ama uparanI aviziSTa sAmagrI aneka ramya bhaMgIenA ragabera MgI paTakULa paherI kAvyarasanu vAhana bane che. pachI pathika meADu thavAne! bhaya AgaLa dharI rajA mAge che. eTale sudarI chevaTanA mecAra zabdo sAMbhaLI levAnu kahe che. Ama kAvya ardhe sudhI Ave che. daramiyAna pathikanA hRdayamAM samabhAvapreya kutUhala thAya che ane te virahiNIne pUche che ke keTalA vakhatathI tuM AvI Ata' dazA bhAgavI rahI che? eTale Ama lAMbA samayathI hRdayamAM bhaMDArI rAkhelAM du:khamaya saMvedanAne eka sauhArda bharI vyakti AgaLa vAcAmaha karavAnI sagavaDa maLatAM, ramaNI potAnI thanI mAMDe che. ahIM kAvyane bIjo khaMDa pUrA thAya che. AraMbhanA bhAga bAda karatAM, A khaMDa svataMtra rIte ja vijogaNunA AtA, karuNAdherA sUre| vahAvatAM vilApagItAnI eka mALA jeve banI rahe che. trIjA kha`DamAM SaDURtuonuM manArama ane tAdRza vana che. pati paradeza sidhAvyA tyAre kevA grISma tapatA hatA tyAMthI mAMDIne eka pachI eka Rtu ane te veLAnI pAtAMnodazA--e prakAre vaNuna AgaLa calAvI chevaTamAM vasaMtane vaNuvI virahiNI aTake che. ane a Mte pathikane vidAya karI pote hajI teA pAchI phare che, tyAM ja dakSiNa dizAmAM najara paDatAM, te dUra rastA para peAtAnA patine paradezathI pAchA AvatA jue che, ane te sAthe ja kavi jema te virahiNInuM kAya. ociMtu ja sIdhyuM tema zretA ane pAThekanuM paNa siddha thAe' evI prAthanA uccArI anAddi-anaMtanA jaya melAvI kAjyanI samApti kare che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA varUpa A kAvyasAmagrIne je kalevaramAM goThavavAmAM AvI che te have joIe. prathama te e ke kRtinuM nAma kAvya prakAra jaNAvI de che. jUnI gujarAtImAM ane hiMdImAM saMkhyAbaMdha rAsAkAvya jANatAM che. apabhraMzamAM e ja kag sAthaLanAra A pahelAM prasiddha thayelo che. paNa svarUpa ane saMvidhAnanI daSTie sauthI nakha paDI Avate A pahele ja apabhraMza rAse prasiddhimAM Avyo che. kavie kAvyane vijyAnukULa evA traNa vibhAgomAM vaheMcI nAMkhyuM che. e darekane kan evuM pAma ApyuM che. vaLI pahelA prakramamAM prAstAvika vAte ApavAmAM AvI che. AthI tenI bhASA paNa prAkRta che, apabhraMza nahIM. kAvyamAM vaccevacce jyAM jyAM gAthA Ave che te dareka sthaLe prAkRtane ja upayoga karAya che ane je becAra varNavRtto vAparavAmAM AvyA che temanI bhASA paNa prAkRtapracura che. virahAMkanA "vRttajAti-samuccaya" ke svayaMbhUnA "svayaMbhUda jevA chagra e rAsAnuM evuM lakSaNa bAMdhyuM che ke jenI aDilA, rAsA, caupaI, dohA vagere chaMdamAM racanA karavAmAM Ave te rAse. e vyAkhyA "saMdezarAsakane barobara lAgu paDe che. ane "saMdezarAsakamAM paNa bahu rUpakamAM (=IdamAM) nibaddha evo rAsaka" -evuM rAsakanuM lakSaNa apAyuM che. kAvyanI bhASA apabhraMza che kharI paNa te laukika bolIonA ThIkaThIka saMparkamAM AvelI uttarakAlIna apabhraMza che. AmAM hemacaMdranA ziSTamAnya apabhraMzanAM keTalAMka lakSaNo to che ja, paNa ethI AgaLa cAlatAM keTalIka evI viziSTatAe ApaNe joIe chIe ke je koI eka prAMtanI bhASAnI AgavI nahIM, paNa badhAM uttarakAlIna apabhraMzabhede vacce sAmAna che, ane A sau uparAMta paNa "saMdezarAka'nI bhASAmAM keTalAMka zabda ane rUpa evAM che-jema ke sinehaya', "nivehiya" jevAmAM huM ne , "saMhayamAM ra6 ne "caMbAmAM nA ja, kAlaguli' (sarakhA hindI kAnI ugalI') jevA zabdo-je paMjAbI belI mATe lAkSaNika che. AthI tene paMjAbI ane prAcIna gaurjaranI chAMTavALI uttarakAlIna apabhraMza kahI zakAya. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 (alaMkAra, vyAkaraNa vagere viSayanA prAcIna graMthA vageremAMthI apabhra zane lagatA ullekhAnuM bhASAMtara ahIM Apyu che. mULa ullekhe| A vibhAganA pariziSTamAM mUkyA che.) 1. 'apabhraMzanA' ardhAM 1. iSTa ke mAnya sthAnathI--dhAraNathI kruta thavu, nA paDavu te.1 A patana eTale lAkSaNika atha mAM 'skhalana', 'bhraSTatA' ke 'vikRti' (AcAra vicAranA pradezamAM) : (1) 'meTAe mATe paNa bahu caDavAnuM pariNAma apabhraMzamAM Ave che.' (kAlidAsa). apabhraMza jyAkaraNa 2. apabhraMza bhASA apabhraMzanA svarUpaviSayaka prAcIna ullekheA. (ra) dvAranI ANI pAsanI sAMkaLa udhADavI enA hAthamAM hatI. pelI pAsanI sAMkaLa kRSNakalikAe udhADI hatI--vAsI na hatI; A tenuM sakhIkRtya kumudasuMdarInA apabhraMzane ati anukULa...lAgyuM' A sevakabhAva navInacaMdrane pavitra cittanA annazakara lAgyA.' A apabhraMza ane pAtakatAnA hetu ubhaya bhAvanA svabhAvabhUta--prakRtistha lAgyA.' (gAvadhanarAma). 2. bhASAno 'bhraSTatA' ke 'vikRti'. 'bhaSTa', 'vikRta', 'aziSTa' rUpa ke zabda prayAga (sarakhAveA, 'apabhASA', 'apazabda', 'apaprAga' vagere)2 : 1. 2. (3) '(dareka) apabhraMzanI prakRti sAdhu (= vyAkaraNuzuddha) zabda hoya che' (nADi). bharata 'samAna zabda', 'vibhraSTa' ane 'dezIgata' ema trividha prAkRta gaNAve che, ane 'je anAdya varNA, sayeAga, svara ke varNanu parivatana ke lepa pAme temane vibhraSTa kahe che,' evI vyAkhyA khAMdhe che. ('nATyazAstra', 17-3, 5, 6). apazabda' mATe paNa Avu ja kahevAyu che : ta va saaiyaMtramAMzArusattAvimiyoSAritA: rAnkA bavA naitiH / / (bhartR'hira). 'azakti, pramAda, ALasa vagere kAraNe judI rIte uccArelA zabdo te ja apaza kahevAya che.' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA (4) apazabdo (ja) ghaNuM hoya che, (jyAre) zabdo (tA) thoDA hoya che. kema ke ekaeka zabdanA aneka apabhraMza hoya che. jema ke jo e zabdanA bAvI, noLI, jorA, norosTiA vagere aneka apabhraza che.' (pataMjali). (5) (zuddha zabda) jenI prakRti na hoya evo koI svataMtra apabhraMza (apabhraSTa zabda) nathI. badhA apabhraMzAnI sAdhu zabda ja prakRti hoya che. paNa prasiddhine laIne rUDha banI jatA keTalAka apabhraMze svataMtra pratiSThA prApta kare che. tethI nau: ema prayoga karavAno hoya tyAM azakti ke pramAda vagerene kAraNe tenA javo vagere apajaze prayojAya che." (bhartuhari). 3. bhraSTa, vikRta belI ke bhASA-te te samayanI dezabhASA (A arthamAM "apabhraSTa'-'avahaTha' paNa vaparAya che) : (7) "zAstromAM, saMskRtathI juduM hoya tene apabhraMza kahyuM che." (daMDI). (8) "bhASA" eTale saMskRtane apabhraMza; "bhASAne apabhraMza te "vibhASA". e te te dezamAM gavaravAsIonI ane prAkRta jananI"..... (abhinavagupta). "paNa apabhraMzane ze niyama che" enA uttaramAM kahe che ke... (prAkRta pAThazvanuM vivaraNa karatAM abhinavagupta). (9) "ane trIju te apabhraSTa. he rAjana, dezabhASAnA bhede anusAra te anaMta che." ("viSNudharmottara'). (10) "te te dezamAM je zuddha bolAtuM hoya te apabhraMza' (vAgabhaTa, 11mI zatAbdI). je te te dezamAM, eTale ke karNATa, pAMcAla vageremAM zuddha, eTale ke bIjI bhASAonA mizraNa vinA balAtuM hoya te apabhraMza che, ema artha che. (sihadevagaNi). (11) "dezI vacane so lokone mIThAM lAge che, tethI te avahaTaTha huM kahuM chuM. (maithila kavi vidyApati, 14mI zatAbdone aMtabhAga). (12) "kathA mAtra e naIpadharAnI apabhraMza e dAkhI' (bhAlaNa, soLamI zatAbdIne AraMbha). 1. sAthe padmanAbha (I.sa. 1456) bhAlaNa, akhe, premAnaMda, zAmaLa vagere prAkRta", "gujarabhASA', "gujarAtI bhASA' evI saMjJAo paNu gujarAtI mATe je che. "sarasa baMdha-prAkRta kava" (kAnhaDade-prabaMdha, 1-1); prAkRtabaMdha kavitamati karI' (kA. pra., 4/35ra); "gujarabhASAe naLarAjAnA guNa manohara Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza vyAkaraNa (13) apabhraSTazabdaprakAza (= 1880 mAM prakAzita, prabhAkara rAmacaMdrapaMDitakRta gurAtInA yupatidarzaka kezanuM nAma). (14) "AmAM chaThTho te dezavizeSa pramANe aneka bheda dharAvate apabhraMza (rudraTa, 9mI zatAbdI), (15) "A tathA dezabolI prAyaH apabhraMza nIce Ave che. (rAmacaMdra 12mI zatAbdI). (16) gIta dvividha kahevAya che; saMskRta ane prAkRta. he nara pati, trIju apabhraSTa che, te anaMta che. dezabhASAnA bheda anusAra tene ahIM aMta nathI." (viSNudharmottara). 4. e nAmano sAhityabhASA : (17) (kAvyanA) saMskRta, prAkRta ane uparAMta apabhraMza--ema traNa prakAra che." (bhAmaha, A. chaThThI zatAbdI). (18) e pramANe Aryoe A vizALa vAkaya saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane mizra-ema caturvidha hovAnuM kahyuM che. AbhIra vagerenI bhASAone kAvyamAM apabhraMza kahevAnI rUDhi che, paNa zAstramAM saMskRtathI juduM hoya te apabhraMza kahevAya che (daDI, A sAtamI zatAbdI). ' (19) "saMskRta, prAkRta, ne apabhraMza e traNa bhASAmAM nibaddha evA prabaMdhonI racanAmAM jenuM aMta:karaNa nipuNatara hatuM.' (valabhInA dharasena dvitIyanuM batAvaTI dAnapatra, A. sAtamI zatAbdI), (20) (saMskRta, prAkRta ane apabhradezanA ullekha pachI)-"are, eka cothI bhASA paizAcI paNa che. te A e ja haze'. (udyotanasuri, I.sa. 778). (21) (he kAvyapuruSa,) zabdArtha tAruM zarIra che, saMskRta mukha, prAkRta bAhu, apabhraMza jaghana, pazAca caraNuM, mizra vakSa:sthaLa (rAjazekhara, navamI zatAbdI), gAuM' ("nalAkhyAna', 1-1); "saMskRta bele zuM thayuM, kAMI prAkRtamAMthI nAzI gayuM" (akhAnA chapa', 247); "bAMdhuM nAgadamaNa gujarAtI bhASA (dazamaskaMdha', 16-54); saMvAda zurikSatarAjAne, kahuM prAkRta padabaMdha ("dazamaskaMdha', 1-7(: "mehanasuta rakhIdAsa kahe: prAkRtamAM e purANI karo ('siMhAsanabatrIzI', "vahANanI vArtA, 8). Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 23 (22) "mahAkAvya, padyAtmaka ane ghaNuM kharuM saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane grAmya bhASAnibaddha...(hemacaMdra, bAramI zatAbdI). (2) "avahaTTa (=apabhraSTaka), saMskRta, prAkRta ane paizAcika bhASAmAM jemaNe lakSaNa ane chaMdanAM AbharaNu vaDe kavitvane bhUSita karyuM (abdula rahamAna, A. 13mI zatAbdI), (24) "saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane bhUtabhASA e cAreya bhASAo kAvyazarIra tarIke praryo jAya che." (vAgabhaTa, 12 mI zatAbdI). (25) bhASAbheda anusAra (kAvya)nA cha bheda saMbhave che. prAkRta, saMskRta, mAgadha, pizAcabhASA, ane zaurasenI, tathA chaThTho dezavizeSa anusAra aneka bhedavALe apabhraMza' (rudraTa, navamI zatAbdI). (26) "amuka artha saMskRta dvArA race zakaya che, bIje prAkRta dvArA te keI apabhraMza dvArA; tema kaI pizAcI, zaurasenI ke mAgadhImAM gUMthI zakAya che. (A rAjazekharane anusarIne ApeluM che.) (bheja, dasamI zatAbdI). (27) "jagatanA sakaLa prANIone vyAkaraNa vagere saMskArathI rahita evo sahaja vArNavyApAra te prakRti. temAMthI ubhava pAmeluM ke te ja, prAkRta, te ja dezavizeSa pramANe, ane saMskaraNathI viziSTatA prApta karIne saMskRta vagere pachInA svarUpabhedane pAme che. vaLI prAkata te ja apabhraMza che tene bIjAoe upanAgara, AbhIra ane grAmya ema trividha kahyo che, tenA nirasana mATe sUtrakAre) bhUribheda ema kahyuM che. kaI rIte : "dezavizeSane kAraNe. tenAM lakSaNane yogya nirNaya leke pAsethI karo." (namisAdhu, agiyAramI zatAbdI). (28) "saMskRta vagere cha bhASA-saMskRta, prAkRta, mAgadhI, zaurasenI, paizAcI ane apabhraMza e prakAranI bhASA kahevAya che." (hemaca 8, bAramI zatAbdI), (29) "gauDa vagere saMskRtasthita che, lATadezanA kavio prAkRtamAM daDha rucivALA che, sakaLa marUbhUmi, Takka ane bhAdAnakanA kavio apabhra zavALA prAga kare che, avantI, pAriyAnna ane dazapuranA kavio vizAcIne Azraya le che, jyAre madhyadezavAsI kavi sarvabhASAsevI che" (rAjazekhara, I.sa. 900 AsapAsa). (30) (rAjAsananI) pazcime apabhraMza kavio" (rAjazekhara).1 1. rAjazekharamAM bIjA paNa A prakAranA traNacAra ulekha "kAvyamImAMsAmAM ane eka bAlarAmAyaNamAM che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa (31) "saMskRtaSI lATavAsIe manejha prAkRtane sAMbhaLavAnuM pasaMda kare che. gujare anyanA nahIM paNa pitAnA ja apabhraMzathI saMtuSTa thAya che. (bheja, dasamI zatAbdI). (32) "apabhraMza bhASAmAM gUMthAyela saMdhibaMdhavALAM mahAkAvya te abdhimathana vagere-grAmya apabhraMza bhASAmAM gUMthAyela avaska dhakabaMdhavALAM mahAkAvya te "bhImakAvya vagere (hemacaMdra). aSabhraMzanA svarUpanI vicAraNA jyAre koI saMzA zatAbdIo sudhI vaparAtI rahe, tyAre tenA athavatuLamAM samaye samaye parivartana paNa thatuM rahe e svAbhAvika che. "prAkRta' eTale (1) sAhitya ane ziSTa vyavahAranI saMskRta bhASAthI judI tarI AvatI janasAdhAraNanI bhASA, (2) mahArASTranI prAkRta, (3) mahArASTrI, zaurasenI ane mAgadhI, e bhASAo, (4) mahArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, ardhamAgadhI, pizAcI ne apabhraMza e bhASAo (5) eka tarapha saMskRta ane bIjI tarapha gujarAtI, hiMdI vagere uttarabhAratIya bhASAonI vaccenI bhASAo, (6) lekabhASA gujarAtI, avadhI, braja, vagere. A uparAMta paNa betraNa artha noMdhI zakAya. "apabhraMza' e saMjJAnuM paNa evuM ja che. Isu pahelAnI bIjIthI mAMDIne IsunI vIzamI zatAbdI sudhI ekanA eka arthamAM "apabhraMza' zabdano prayoga thayo che ema mAnI besanAra pitAne mATe pAra vagarane gUcavADe Ubho karavAne. hakIkatamAM e ThIkaThIka gUMcavADe Ubho thaphle ja che; apabhraMzane lagatAM prAcInanAM samaye samaye ane alaga alaga saMdarbhamAM karAyelAM kathane e zabdanA amuka eka niyata arthane anulakSIne che, ema pahelethI svIkArI laIne keTalAka arvAcIna vidvAnoe apabhraMza vize bramabharelA mata bAMdhyA che, ane ethI emane keTalIka AdhArabhUta sAmagrIne e matanA cokaThAmAM mArImacaDIne besADavI paDI che. apabhra zanA artho vize upara TakelAM pramANe uparathI joI zakAze ke apabhra za"ne sAdhAraNa yaMgika artha che, "ISTa ke mAnya sthAnathI-dhoraNathI mRta thavuM" nIcA paDavuM te. lAkSaNika arthamAM A patana eTale "khalana', bhaSTatA." "vikRti : 5chI e AcAravicAranA pradezamAM hoya ke bhASAvyavahAranA pradezamAM. TheTha ApaNu samaya sudhI A arthamAM "apabhraMza' saMjJA vaparAtI rahI che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 25 zabda ane apazabda-eTale ke sAdhu athavA vyAkaraNazuddha. ziSTa zabda ane asAdhu athavA azuddha, aziSTa zabdo vizenI carcAmAM, pataMjali (A. IpU. 150)nI paNa pahelAMthI ziSTa, saMskArI varganA "saMskRtanA virodhamAM janasamUhanI saMskArahIna bhASA te "prAkata ane tenA bhraSTa", "grAmya" prayAge te "apabhra za" kahevAtA. ane pachIthI samaye mamaye lekabhASAnuM svarUpa palaTAtuM rahyuM te anusAra apabhraMza' e eka sAmAnya saMjJA tarIke judI judI bolIone lAgI che. prAkRta, prAkRtanuM ziSTa rUpa ke rUpaviSe, madhyakAlIna dezabhASAo ane arvAcIna maithilI, gujarAta Adi bhASAo, samayabhede ke sa dabhabhede "bhASA', prAkRta" "apabhraMza" ane "apabhraSTa" evA nAmanirdeza pAmI che. tema ja "dezI' ane sAmAnya bhASA" evI sattAo paNa dazamI zatAbdI pahelAM lekabelIo mATe vaparAtI. zarUAtamAM saMskRtanA virodhamAM grAmya, a-ziSTa gaNAtI prAkRta belIo mATe "apa za" zabdane vyavahAra thato, paNa pachIthI sAhityika prAkRto vadhu ne vadhu rUDha svarUpa pAmIne vyavahAranI bolIothI dUra thavA lAgI, te arasAmAM apabhraMza' sAmAnya nAmamAMthI vizeSa nAma banyuM. koIpaNa grAmya, vikRta' bhASA mATe nahIM, paNa bhASAvizeSa mATe "apabhraMza zabda vaparAvA lAgyo. bhAmaha (I. chaThThI zatAbdI) tathA daMDI (A. I. sAtamI zatAbdI) sAhityanI traNa bhASA tarIke saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanAM nAma Ape che. Azare sAtamI zatAbdInA eka tAmrapatramAM, valabhIrAja guhasena saMskRta, prAkRta ane apabhraMza e traNa bhASAomAM gUMthAyelA sAhityaprabaMdha racavAmAM nipuNa hatuM e dharasena (bIjA)ne nAme ulekha che. A ullekhamAM apaza e amuka eka viziSTa sAhityabhASA tarIke nirdiSTa thayelI che. AgaLa jatAM udyatana (AThamI za.), svayaMbhU navamI za ), pudata (dasamI za.) vagere aneka apabhraza kavio, rAjazekhara (navamI zI) hemaca dra ane bIjuM ghaNuM apabhraMzane eka sAhityabhASA tarIke oLakhatA hovAnuM temanA ullekha, vyavahAra, nirUpaNa Adi dvArA ApaNe jANIe chIe. paNa bIje pakSe rudraTa (navamA .) namisAdhu (agiyAramo za.) tathA puruSottama (1112mI za.) ? rAmazarmAne mAkaDeya jevA prAkRta vyAkaraNakAre apatra za eka nahI', paNa aneka hovAnuM jaNAve che. te apabhraMzanI ekatA ane anekatAne lagatA nideze ane pramANenI A visaMgatine khulAse che? AmAM eka vastu te spaSTa che ke sAhityazAstrIo ane vaiyAkaraNone apabhraMzanI vAta karavAnuM eTalA mATe prApta thAya che ke te sAhityamAM vaparAya che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 apabhraMza vyAkaraNa janasAdhAraNamAM kevaLa bolacAlanA vyavahAramAM ja vaparAtI bolIo sAthe emane kazI nisbata na hatI. prAcIna samayamAM saMskRtinuM jJAna dharAvatA ziSTajana rAjasabhAmA ke vidagdhageDachImAM kaviyaza meLavavA je kAvyaracanA karato tenA upayoga mATe-tenA zikSaNa mATe kAvyazAstra ane vyAkaraNa racAtAM. nATakanA viSayamAM evI prathA paDI gayelI ke temAM ucca pAnI bhASA saMskRta hoya, bIjuMnI prAkRta, raMgabhUmi upara rajU thatAM, samAjanA saMskAravaMcita vargomAMthI ane bhinna bhi na prAdezika vistAromAMthI lIdhelAM pAtrone saheja vAstavikatAno puTa ApavA temanI uktiomAM, lekadaSTie caDelI uccAraNonI tathA prayogonI becAra lAkSaNikatAone chaMTakAva thato. AmAM vAstavika jIvanamAM jevI belIo vaparAtI, te ja rUpe te pAktiomAM mUkavAne koI prazna nahota- vAsta. vikatAmAM rAcatAM arvAcIna yugamAM paNa eTale sudhI koI nathI jatuM-javuM zakaya paNa nathI prAkRtamAM saMskRtathI bhinna evo thoDoka vyApaka lakSaNe tAravI temAM balI vizeSa pramANe sahejasAja pheraphAra karI levA te. bharatanATayazAstramAM AvI prAkRta bolIomAM mAgadhI, AvaMtI, zaurasenI vagere sAta bhASAo" ane zAbarI, AbhIrI vagere aneka vibhASAo gaNAvelI che, tathA amuka pradezanI ukAravALI belI, amuka pradezanI takAravALI-ema prAdezika viziSTatAnI yAdI ApI che. kayA pAtranI bhASA kevI banAvavI te aMgenA, nATakakArane dhyAnamAM rAkhavAnA niyamo lekhe e mAhitIne sthAna maLyuM che, ane AvA ja hetuthI saMskRtamAM uccAraNAdimAM kevA kevA pheraphAra karavA, jethI naTonuM saMskRta prekSaka janatAne prAkRta bolIo jevuM lAge, te mATenA niyamo tAtkAlIna prAkRta vyAkaraNe ApatAM. bharatanI para parAne anusAranArA puruSottama, rAmazarmA, mAkaDeya vagere prAcya vaiyAkaraNo vistArapUrvaka bhASAo" ane "vibhASAo'nAM lakSaNa Ape che. bhASAonAM nAma mukhya pradezamUlaka tathA vibhASAonAM jAtimUlaka che te uparathI keTalAka abhyAsIoe ema mAnI lIdhuM ke vaiyAkaraNae te te pradeza ane jAtanI vAstavika belInuM nirUpaNa karyuM che. paNa uparanI carcAthI spaSTa thaze ke vastutaH to temaNe te te belInA lekadASTae UThIne AMkhe vaLage tevAM ceDAMka sthULa, kAmacalAu lakSaNe ja raMgabhUmi AdinA upayoga athe nodhyAM che. eTaluM ja nahIM, samaya jatAM e lakSaNo rUDha ane paraMparAgata banatAM gayAM, eTale pachI to ghaNI bAbatamAM temane tatkAlIna vAstavika paristhiti sAthe kazIye levAdevA na rahI. pAtra-prakAronI yAdI badalAtI gaI tema tema bolIonAM nAmamAM ane lakSaNomAM vadhaghaTa ane pheraphAra thatAM rahyAM, paNa projana ane nirUpaNanI dRSTi eno e ja rahyAM. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 27 pazu A khelIone nATaka uparAMta sAhityamAM anyatra pazu upayoga thatA. bharate jemane 'vibhAA'e ane dezabhASAe kahI ane abhinavagupte je vibhASAenI 'bhASAnA apabhraMza te vibhASA' evI vyAkhyA ApI, temAMthI jemanA nATaka bahAra prayAga thatA temane tyAre 'apabhraMza' nAma ApavAnI prathA prAcya vyAkarakAramAM sthapAI. chaThThI-sAtamI zatAbdIthI apabhraMza kathAe--gadyamaya tema ja pathamaya--nA ane prAdhAnA ullekhA maLe che, ane kAvyazarIra tarIke vaparAtI eka bhASA tarIke apabhraMzanA viziSTa badhA ne chaMdonI vAta sAhityazAstrIe kare che. A prakAranI saMskRta ane prAkRtanI eka samakakSa sAhityabhASA lekhe vyAkaraNakAre tenuM nirUpaNu kare che, ane apabhraMzamAM racanA karavA icchanAra vidagdha mATe saMskRtamAMthI apabhraMza kema banAvavuM tenA niyameA Ape che. paNa mahAkAvya, kathA, AkhyAyikA, sadhAta vagere jevA viziSTa prazna dheA uparAMta sAhitya-vinAda athe apabhraMza anyatra paNa vaparAtuM. prAMtaprAMtanA leAkeAnI bhASA ane vezabhUSAne lagatI kautukamaya racanA karavAnI rUDhi sAtamI zatAbdIthI cAlu thayelI. krIDA, gAThI vageremAM vineAda mATe thatI bhASAcitraracanAomAM paNa bhASAe nuM mizraSNu vaparAtuM. bhAjanA 'sarasvatIkaThAbharagu' vagere jevA graMtheAmAM AnuM vigate nirUpaNa thayu che.. AvI racanAomAM jyAre prAdezika elIonI chAMTavALI bhASA vaparAtI, tyAre te paNa keTalIka vAra apabhraMza ke apabhraSTa kahevAtI. A dRSTie apabhraMzanA aneka bhede gaNAtA. 'viSNudharmAMttara' ane vAgbhaTanI ' apabhraMza'nI vyAkhyA A ja rIte ghaTAvI zakAya. tema ja upanAgara, AbhIra ane grAmya evA namisAdhue taiAMdhelA bheda ke nAgara, trAcaDha ane upanAgara (tathA pAMcAla, mAgadha, vaida vagere khIjA vIza) e prAcya vaiyAkaraNAe ApalA bhedde, athavA teA rudraDhe kahelA dezavizeSa pramANenA bhUribhedo ukta prakAranI racanAone anulakSIne hAya e ghaNuM sa bhavita che. paNa A prakAre samaye samaye judAjudA arthAMmAM 'apanna za' e saMjJA pracalita banavAne kAraNe apabhraMzanA svarUpa vize sAre eve gUMcavADe Ubhe thate rahyo che. saMskRta, prAkRta, apabhraza ane paizAyika e prakAranuM vargIkaraNu daDI, udyotanasara, rAjazekhara ane prAcya vaiyAkarAmAM svIkArAyuM che, te bIje pakSe sa MskRta, prAkRta, mAgadhI, zaurasenI, paizAcI ane apabhraMza e jAtanI bhASA vyavasthA paNa rudraTa, bheja, hemacaMdra, amaracaMdra vageremAM maLe che daDI apabhraMzane AbhIra vagerenI bhASA tarIke oLakhAve che. ane pachIthI pazu vihAMka vagere AbhIrI bhASA ke AlAre|kti tarIke je namUnA Ape che te Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 28 apabhraMza vyAkaraNa apabhraMzanA ja he ya che. AbhIrI sAthe apabhraMzane gADha saMbaMdha hovAnA bIjA paNa aneka pramANe che. aitihAsika daSTie jotAM bIjI zatAbdImAM saurASTramAM AbhIrarAja IzvarasenanuM zAsana hevAne ullekha maLe che. purANamAM uttaranA, vaktavya ke pazcimanA pradeze sAthe AbhIrane saMbaMdha batAvyo che. mahAbhArata" (sabhAparva) ane "brahmAMDapurANa AbhIrane siMdhupradezamAM mUke che. AbhIronA vasAhata krame karIne dakSiNa tarapha khasI hovAnA paNa purAvA maLe che. bRhatasaMhitA'mAM AbhIra Anarta ane saurASTramAM hovAnuM tema ja koMkaNamAM hovAnuM kahyuM che. Ama siMdha, - rAjasthAna, vrajabhUmi, mALavA, gujarAta, saurASTra, khAnadeza ane varADa sudhIno pradeza samaye samaye AbhAre sAthe saMkaLAyele jaNAya che. apabhra zanA vistRta mahAkAbe vidarbha AsapAsanA digabara jaina kavionAM ane rAjasthAnanA zvetAMbara jaina kavionAM, apabhraMza sAhityaracanAne zilAlekhagata prAcIna ulekha saurASTranA valabhIne, upalabdha savistara nirUpaNuM gujarAtanA hemacaMdranuM vagere hakIkato jotAM tema ja arvAcIna hi dI, rAjasthAna ane gujarAtIne apabhraMza sAthene ghaniSTha saMbaMdha jotAM upayukta kathana samarthita thAya che. bhASAvikAsanI dRSTie apabhraMzanuM sthAna prAkRta pachI ane arvAcIna uttara bhAratIya bhASAonI pahelAM che. bhAratIya bhASAone-bhAratIya-Aya" bhASAne vedathI laIne Aja sudhIne ItihAsa abhyAsanI sagavaDa khAtara traNa bhUmikAmAM vaheMcI nakhAve che. prAcIna bhAratIya-Arya (vaidika bhASA praziSTa saMskRta), madhyama bhAratIya-Arya (pAli. prAkRta, apabhraMza', navya bhAratIya-Arya (hiMdI, gujarAtI, marAThI, baMgALI vagere. AmAMthI madhyama chAratIya-Aya sUmikAnA prAcIna (azokakAlIna bolIo, pAli vagere). madhyamAM sAhitya, nATaka vagerenI prAkRta) ane atima (apabhraMza) evA piTAvibhAga pADI zakAya. e rIte jotAM apabhraza madhyama ane arvAcIna bhUmikA vaccenI saMkramaNadazA rajU kare che. apabhraza amuka aMze prAkRta hovA chatAM tenI pitAnI AgavI viziSTatAo ghaNI che, je AgaLa jatAM arvAca na bhUmikAmAM UtarI Ave che. apabhraMzanuM uccAraNa mukhya vigatomAM prAkRta bhUmikAnuM cAlu rahyuM hovAnuM kahI zakAya. aMtya svarone hrasva uccAravAnuM prabaLA valaNa anAdya sthAne rahelA "e-"onuM paNa hasva uccAraNa, anunAsika svaronI bahulatA, nAsikya vakAra, be svara vaccenA "sUne "huM, "-~~->(pUrvasvaradaIva+ 'va"--evI prakiyA, pradezabhede arepha vALA sa yukta vyaMjano jALavI rAkhavA ane kavacit (AdyAkSaramAM) rakAranI prakSepa-vagere vigatomAM apabhraMza prAkRtathI judI paDe che. rUpAkhyAnamAM sArvanAmika Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 29: prAyomAMthI UtarI AvelA pratya nAmika rUpAkhyAnamAM paNa sadazyabaLe vaparAtA thaI gayA che. ane akArota aMgeno prabhAva sarvagrAhI che. prathamA-dvitIyA, tu yA saptamI ane paMcamI-SaSThInI bheLaseLa thatAM cAreka vibhakti alaga pADI zakAya che ane pariNAme anugone pracAra vadhe che. A uparAMta je pheraphAra khAsa dhyAna kheMce che te vibhaktinA viziSTa prAge, ane rUDhaktio. e daSTie apabhraMza prAkRta karatAM arvAcIna bhASAonI vadhu nikaTa che. zabdabhaMDaLanA viSayamAM paNa Aja vastu jaNAI Ave che. prAkRtanI tulanAmAM apabhra zamAM dezya zabdone vaparAza vadhe che ane temAMthI keTalAye arvAcIna bhASAomAM UtarI AvyA che. - apabhraza sAhityanI upalabdha kRtiomAM je bhASA maLe che, te sthULa daSTie ekarUpa gaNI zakAya tevI che. paNa arvAcIna pRthakkaraNanI dRSTie jotAM samaya ane pradeza anusAra temAM keTalIka bhinnatA tarata ja tarI Ave che. digaMbaro ane zvetAMbaronI apabhraza kRtionI bhASA-mULe to prAdezika bhedane kAraNe- keTalIka pitApitAnI viziSTatA dharAve che tema svayaMbhU, pukhapadaMta, haribhadra vagerenA ziSTa, ucca, pAMDityapracura apabhraMzanI tulanAmAM hemacaMdramAM udhUta thayelA keTalAka dohAo kAMIka A tarapha ane laukika apabhraza judo paDe che. pariziSTa (1) bharayArmita mahattAmagakhaMniSThA. (zAkuntala, 4, 5). (2) sarasvatIcaMdra 1 (navamI AvRtti, 1934), 30, 219. (3) sAdaprakRtipa pA rUsa saMghagvAra: | bhatRharikRta vAkayapadIya, 1, 148 vArtika) (4) bhUyAMso'pazabdA alpIyAMsaH zabdA iti / ekaikasya zabdasya bahavo'bhraMzAH / tathA zaunitya pAvI ja jotA roposTivevAyo volapamrATa (mahAbhASya, 2-1-1). (5) nApratipaza: vasaMtra: chatte ! sarvasyaiva hi sAdhurevApabhrazasya prakRtiH / prasiddhastu rUDhitAmApadyamAnAH svAtaMtryameva kecidapabhraMzA labhante / tatra gaurrAita prayoktavye azaktyA prmaatAmi nA thAyacaratawyosqkhaMzA yuthane (vAkayapadIya, 1, 148, vArtika). 6) zAtre tu saMsthAo pawtavohitam (daDI, kAvyalakSaNa, 1, 36). (7) mApa saMtAI jazaH. mANAvadrazara, vimASA sA tattarA pa vavAninAM vAtavAhinA (bhAratanATayazAstra 17-49, 50 uparanI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa abhinavabhAratI). (8) apabhraSTaM tRtIyaM ca tadanantaM narAdhipa / dezabhASAvizeSeNa // ( vidhattara, 3, 3). (2) apabhraMzantu yacchaddha tattadezeSu bhASitam / (vAmA 2, 2, 3); yatteSu teSu karNATapAJcAlAdiSu dezeSu zuddhaH maparabhASAbhiramizritaM bhASitaM so'pabhraMzoH bhavatItyarthaH / (652nA sodha panI sivilinI 201). (10) desila vaanA sava jana miTThA / taM taisana jaMpao avahaTThA (tiyatA, 1, 13). (11) naerwyAna, 1-11. (12) SaSTho'tra bhUribhedo dezavizeSAdabhraMzaH // (38, 0yA 2, 2-12). (13) iyaM ca dezagIzca prAyo'bhraze nipatatIti / (rAbhanya-zudra, nATaya65, 185 25). (14) saMskRta prAkRtaM caiva gItaM dvividhamucyate // apabhraSTaM tRtIya ca tadanantaM narAdhipa / dezabhASAvizepaNa tasyAnto neha vidyate // ( vidharmottara 3, 3). (15) saMskRtaM prAkRtaM cAmyadapabhraMza iti tridhA (lAbha, avyA 2 1-16). (16) tadetadvAGmayaM bhUyaH saMskRta prAkRtaM tathA / apabhraMzazca mizraM cetyAhurAryAzcatuvidham // (194ii, vyasakSa! (= vyAza') 1-32); AbhIrAdigiraH kAvyeSvabhraMza iti smRtAH / zAstreSu saMskRtAdanyada bhrazatayoditam / / (vyAkSaNa 1-38). (17) saMskRtaprAkRtApabhraMzabhASAtrayapratibaddha-prabandharacanAnipuNatarAntaHkaraNaH / (gharasenanA savata 400 nA manAvaTI tAmrapatramA gubsenanu vizeSa, yina menTiyarI. 10-284). (18) krayamAlA, pR. 16). (18) zabdArthoM te zarIraM, saMskRtaM mukhaM, prAkRtaM bAhaH, jaghanamapabhraMzaH, paizAcaM pAdI, uro mizram / (2 ze52, avyamImAMsA, 5. 8). (20) padyaM prAyaH saMskRta-prAkRtApabhraMza-grAmyabhASAnibaddha...mahAkAvyam / (hemanyAdra, 70yAnuzAsana 1-330). (21) avahaTTayasakkayapAiyaMmi pesaiyami bhAsAe / lakkhaNa - chaMdA. haraNe sukaitta bhUsiya jehiM // ( 27mAna, sazasa 1, 1). (22) saMskRtaM prAkRta tasyApabhraMzo bhUtabhASitam / iti bhASAcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm / ( vATa, vATA'2, 2-1) (23) bhASAbhedanimittaH SoDhA bhedo'sya sambhavati prAkRtasaMskRtamAgadhapizAcabhASAzca zUrasenI ca / SaSTo'tra bhUribhedo dezavizeSAdapabhraMzaH // (35, 0yA 12, 2 / 11-12). (24) saMskRtenaiva ko'pyarthaH prAkRtanaiva cAparaH zakyo racayituM kazcidapabhraMzena vA punaH // paizAcyA zaurasenyA ca mAgadhyA'nyo nibadhyate / ( mora, sa22vatI. hAma291, 2010-11). (25) sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAra sahajo vacanavyApAraH prakRtiH / tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / ...... tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAcca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdhuttaravibhedAnApnoti.. tathA prAkRtamevApabhraMzaH / sa cAnyairupanAgarAbhIranAmyatvabhedena tridhoktaH Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 31 tannirAsArthamukta bhUribheda iti / kuto dezabizeSAt kAraNAt / tasya ca rakSa sToreva sabhyaTyasegam ! (namisAdhu, kAvyAlaMkAravRtta, 2-12). (26) bhASA SaT saMskRtAdikAH / bhASyante bhASAH saMskRta-prAkRta-mAgadhI- zaurasenI vaijJAthaparaMvADhakSA (hemacaMdra, abhidhAnaciMtAmaNi, rA18 9). (27) lAvADa saMkRtasyAH paricitarUcayaH prAkRte lATadezyaH / sApabhraMzaprayogAH sakalamaru. bhuvatRSThakkabhAdAnakAzca / / AvantyAH pariyAtrAH saha dazapurabhUtabhASA bhajante / co anartharAM nivasatti sa va: sarvamAnaSao |rAjazekhara, kAvya mAMsA, pU. 51) (28) pazcimanAibrazana vacaH | (kAvyamImAMsA, 5 5455). (29) zugara maM TATA: prAkRtaM saMzatadriSA apajhazena suSyamita vera nAna kuvaMraH | (bheja, sarasvatIkaThAbharaNa, 2-13). (30) apabhraMzamA nibaddhasandhibandhamabthimathanAdi / grAmyApabhraMzabhASAnibaddhAvaskandhakabandha bhIma vyArA (hemacaMdra, kAvyAnuzAsana, 8-337). 3. hemacaMdrIya apabhraMza puruSottama, rAmazarmA, mArka Deya, trivikrama, lakSmIdhara vagerenA prAkRta vyAkaraNamAM apabhraMza vize vadhatIochI mAhitI ApelI che, paNa kAM te teo hemacaMdra karatAM arvAcIna ke tenA upajIvI che, athavA te temanI mAhitI TUMkI ane avyavasthita che. prAcInatAnI tema ja vistAra ane vyavasthAnI daSTie hemacaMdranuM apabhra zanuM nirUpaNa saumAM AgaLa paDatuM ane uddadhRta udAharaNone lIdhe prAmANikatAnI spaSTa chApavALuM che. upara jaNAvyuM tema hemacaMdra apabhraMza ekarUpa hoya tevI rIte tenuM pratipAdana karyuM che. temaNe kayAMya apabhraMzanA vividha bhedono ullekha sarakhoye nathI karyo. teo apabhraMzane eka sAhityabhASA gaNavAnI paraMparAne anusare che. jema zaurasenI, mAgadhI, paizAcI vagere prAkRta prakAranI ane temanAM vyAvaka lakSanI temaNe spaSTapaNe noMdha lIdhI che, tevI rIte apabhraMzaprakAro vize kazeye IzAre nathI karyo. temanA kAvyAnuzAsanamAM eka sthaLe grAmya apabhraMzane ane temAM racAyelA kAvyanA nAmane nirdeza (bhajane anusarIne) che khare, paNa te te ziSTa sarvasAdhAraNa sAhityabhASAnA sthAnika aMzavALA bheLaseLiyA rUpane uddezIne hevAnuM samajAya che. eTale e spaSTa che ke hemacaMdrane "apabhraMza' nAma nIce eka pratiSThita sAhityabhASA ja abhipreta hatI. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza vyAkaraNa paNa judAjudA samayanAM pUrvaracita vyAkaraNa ane sAhityaracanAo para AdhArita hovAthI hemacaMdranirUpita apabhraMzamAM bhASAkIya pRthakkaraNanI dRSTie bhinnabhinna dezakALanI vividha bhASAsAmagrIne zaMbhumeLe hevo anivArya che. pahelAM ApaNe hemacaMde ApelAM udAharaNa parathI hemacaMdrathI svataMtra rIte vyAkaraNanI rUparekhA tAravIe. vyAkaraNanI rUparekhA A rUparekhA dhvanivikAsa, AkhyAtika rU pataMtra, zabdasiddhi, nAmika rUpataMtra ane prayoga evA vibhAgomAM vaheMcI che. 1. davanavikAsaH mukhyatve prAkRtanI paristhiti apabhraMzamAM cAlu rahI che. prAcIna bhAratIyaAmAMthI madhyama bhAratIya-AryamAM thayelA ivani parivartanane TUMka sAra (apabrazanI raDI khaDI viziSTatAo sAthe) A pramANe che : svara. 1. mULanA ekavaDA svare sAmAnya niyama tarIke sarvatra ema ne ema jaLavAI rahe che. apavAde : (1) Adya "R" > ri'; anAra "R' > "a", "i", eya saMdarbhamAM) "u". (2) saMyukata vyaMjanane, ke anusvArane pUrvavatI (eTale ke baMdha" akSaramAM rahelo) dIrdha svara hasva thAya che. kavacita nasikya vyaMjana pUrvenA "e", "e" hasva thAya che. (3) "ssa" ne vuM" ekavaThA banatAM. pUva svara dIgha thAya che. (4) kavacit Adya svara (vAkaSasaMdhinA pariNAme) lupta thAya che. 2. saMyukta savAramAM "ai> "eka "AI', ane ' > "" ke "a" evI prakriyA che. 3. apabhraMzamAM aMtya svara hasva hoya che, eTale mULanA anya dIdha svara hasva bane che, ane ene harava "e" ke "I'; "o'ne hasva "o" ke "u" thAya che. kavacita aMtya "ane "u" thAya che. yaMjane. vyaMjanenA parivartanane AdhAra temanA zabdagata sthAna ane saMdarbha upara che. 4. ekavaDA Adya vyaMjana jaLavAI rahe che. apavAda : (1) apabhra za hastapratomAM Adya "na'ne sthAne "NuM" lakhavAnuM prabaLa valache, (2) " > Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 33 "'. (3) "', ' > sU' (kavacita "'). (4) kavacita alpaprANa mahAprANa thAya che. 5. ekavaDA aMtya vyaMjana lupta thAya che. 6. ekavaDA madhyavatI vyaMjanamAM nIce pramANe parivartana thAya che. (1) "pha", "', "ce', "ja', "ta', "du', ' ghaNuMkharuM lupta thAya che. pAchaLanA ke AgaLanA tema ja pAchaLanA) svara "a" ke "A" hoya tyAre lupta vyaMjanane sthAne yakRti Ave che. pUrvasvara "u", "e" hoya te kavacita vadhRti Ave che. hastapratomAM yazruti ane vasRti aMge ghaNI avasthA che. (2) kavacit upayukta vyaMjane lupta na thatAM, temAMthI ghoSa hoya te ema ne ema jaLavAI rahe che, aSa hoya te ghoSa bane che. (3) "', dhU', "yU', ', pha, "bha" ne "huM" thAya che. (4) kavacita (3)mAM gaNavelAne "huM' na thatAM, temAMthI ghoSa hoya te jaLavAI rahe che, aghoSa hoya te ghoSa bane che. (5) '' > "'; "" - "TUM'. (6) nA >Na. (7) "" - vU'; "ba jaLavAI rahe che, paNa kavacita tene 'va' thAya che. (8) "mane kavacita thAya che. (9) "a", "A" sivAyanA svaranI pU' 'va' kavacita lupta thAya che. (10) "za', '> "sa'. (11) kavacit "sa" "zuM, "6 > '. A valaNa apabhraMzamAM prabaLa banyuM che. 'diaha" (divasa), "pAhA" (pASANu"sAdu' (zAsU), luha () vagere tathA hakAravALA vibhaktipratya tathA AkhyAtika pratye AnAM udAharaNa che. (12) kavacit (sakAranA sAnidhyamAM vizeSe) alpaprANa mahAprANa thAya che. (13) kavacit (" nA sAnidhyamAM vizeSe) daityane mUrdhanya thAya che. (14) kavacita "', "" no '' thAya che(15) kavacita ekavaDe vyaMjana bevaDo thAya che. 8. apabhraMzamAM kavacita Adya ke madhyavartI evaThA "du' '' vageremAM rakAne prakSepa karavAnuM valaNa che. - prAkRtamAM ", "huM' ane kavacita uttaravatI rakAravALA saMyukta vyaMjanane bAda karatAM, bIjA koI saMyukta vyaMjana zabdAraMbhe nathI vaparAtA. 9. saMyukta mayavatI vyaMjane kAM te sArUya pAme che, kAM to svarAma thatAM vizleSa pAme che. 10. sArUptanA niyamo A pramANe che; (1) saMyukta rUpe rahelA vyaMjano atulyabaLa hoya te nibaLa vyaMjana a -3 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa sabaLane maLatuM thaI jAya che. vyaMjane tulyabaLa hoya te Agale pAchalAne maLato thaI jAya che. (2) baLanI UtaratI mAtrAmAM vyaMjane A pramANe goThavI zakAya H 1. spaze. 2. nAsikaya vyaMjane. 3. kramazaH "lU', "ma" va', ', rU. AmAM Agale Agale pAchalA pAchalA karatAM sabaLa che. (3) be mahAprANane badale "apaprANa mahAprANa" thAya che. (4) mULane ke sAdhita bevaDA "na ane Nu" ("", "NuM") hastapratomAM "gU" ke "na' rUpe maLe che. (5) "1" > "nna" ke "jaja'. (6) daMtya + yu" ke " > tAlavya. (7) uttaravatI rakAravALA saMyukta vyaMjanone kavacit ema ne ema jALavI rAkhavAnuM apabhraMzamAM prAdezika valaNa hatuM. (8). datya + rakAra > mUrdhanya (kavacit ). (9) "' sU' - "chuM". (10) "I" - "ka", "chuM" ke ja. (11) USNavyaMjana + pa > alpaprANu + mahAprANa, (12) uSNavyaMjana + nAsikaya vyaMjana >> nAsikatha vyaMjana + ". (13). " + nAsikatha vyaMjana > nAsikya vyaMjana + 6, paNa kavacit nAsikaya vyaMjana + tenA vargane gheSa mahAprANa. (14). "', '> "ja'. (15) va> "ja'; "ha" > "bhuM (16). uparanA niyama anusAra niSpanna thatA saMyukta vyaMjanane sthAne-khAsa karIne mULanA vyaMjanemAMne eka rakAra ke USmavyaMjana hoya tyAre huM 4 anusvAra + ekavaDa bhaMjana >>banavAnuM valaNuM. 11. (1) USNavyaMjana +nAsikatha vyaMjana, ke "yu', ', "lU', vU; (2) rakAra + uSNavyaMjana ke "', "vuM', 'huM'; (3) "vuM' + ; (4) sparza + nAsikatha vyaMjana, ke "rU'; (5). daMtyasvakAra - e saMgane svaraprakSepathI vizleSa thAya che. prakSita svara 'I' ke "a" athavA (eya saMdarbhamAM) "u" hoya che. 12. bevaDA "sa' (= "ssa') ne "vuM' (= "vuM) keTalIka vAra evaDe ane che, ane tyAre pUrvavatI' hasva svara dIrdha thAya che. 13. vyaMjanalopane lIdhe pAse pAse AvelA samAna svara maLIne eka dIrdha svara bane che. 14. "ayU > "e", "ava> "o'. bIje paNa paravartI "', " " > "i", "u". 15. sArUpyanA uparyukta niyamo pramANe niSpanna thatA saMyukta vyaMjanemAMthI, zabdAraMbhe, mAtra pAchane vyaMjana ja jaLavAI rahe che. AnA apavAda mAM niyamamAM ApyA che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 bhUmikA apabhraMzanAM keTalAMka lAkSaNika ivanivalaNe 1. ene "e" ke "e" ane "one "o ke "u" (A aMtya svara apabhraMzamAM hasva uccAravAnA valaNane ja eka phaNago che.) udAharaNo : akArAMta pR. 4. ekava.nA "eNa", "IzuM", "I pratya tathA bahuva.nA "aihi, Ihi, pratya; saptamI eka va ne "I; strIliMga 4. eka va. ne "I tathA saMbodhana eka va. ne "I', sarvanAmanA puM. prathama bahuva. ne "e" (je, te, ane ke "dha" (eI, I); AjJAthe bIjA pu. eka va.ne "i"; kiva, jive. tiva che. pra. di. ekava.ne "6: pachI ekava. ne "hu'; strIliMga pra. di. bahuva. ne "e", "u'. 2. sakAranI jALavaNI (uccAramAM ra). udAharaNeH kRdaMta, mRdu (cAra vAra), ga, dhRNa, tRNa (be vAra), sukRda. sUtra 394 khAsa "guNane lagatuM che. 3. rakAranI jALavaNI. udAharaNo : aMtra. kamma, dava, kaha, kaeNhi, dhruva, pragaNa, pramANio, prayAvadI, pramsa, prAIva, prAInDa, prAu, prima (cha vAra), bruva, bre, bhratI, dhaMtri, vrata. satra 391, 394, 398, 414, 418 rakAra jALavI rAkhatA zabdone lagatAM che. prAkRtamAM paNa ' e saMyoga jALavI rAkhavAnuM prAdezika valaNa hatuM. 4 rakArane prakSepa. udAharaNa tuvra (be vAra), tra, kuM () (be vAra), bratri, trAsa (sarakhAva kramadIzvaramAM "brAsa'<'bhASya'). sutra 399 rakAraprakSepane lagatuM che. mAtra "vu' (392)mAM "ba" che. upayukta 2. thI 4. valaNa apabhraMzamAM prAdezikatA tathA prAcInatAnA ghAtaka che. 5. 'tuM' ne ' ke ' nI jALavaNI) e gheSabhAvanA valaNane ja eka phaNago che. udAharaNoH gada, Aga, kiMda, sukRda, sukida, kRdaMta, kadhida, Thida, vihida, viNimmavida (badhAmAM bhUtakRdaMtane 'I' nuM "ita" pratyaya), kIladi, edi, praspadi (vartamAna trI. pu. ekava. ne di' < "ti" pratyaya), tirasa, madi, radi. sUtra 396 gheSabhAvane lagatuM che. A valaNa prAcInatAnuM dyotaka che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 6. " ne huM (ke " ). udAharaNaH jAe, tADaeN (jAu, tAu), e (evaii, evahi), kea, jie, tivai); prAva, pagithai (likhita rUpa "prAIsva', pagisva'); navuM, nAuM, ThAe, kaala, bhavaira, pafNa, sAla, nIsAraNa, ravaNa, satra 397 A valaNane lagatuM che. apabhraMzamAM A eka prAdezika valaNa hatuM. 7. vakArane lepa. udAharaNa (aMgata) diaha, nibatta, paIsa, paITha, payaTTa, pariatta, pisa, bai, rUa, lAyasaNa, aDI, sAhu, suiyuM; (pratyaya pUve) AIA, cha, tala, pAuM, jAuM, tAuM, nAuM, ThAuM. apabhraMzamAM A valaNa prAdezika hatuM. - 8 sU" ne "huM". AnAM udAharaNa upara "vanivikAsamAM 7 (11)mAM ApyAM che. 9. saMyukta vyaMjananuM ekatva. pUrvasvaradIdhatva vinA : upAMtya akSara pachI-navI; (pratyayamAM) evaTha, kevaDa, jevaDa, tevaDa; enula, kesula, tela: bapIkI; karata (chaMdamUlaka ?) Adya akSara pachI-anu, kaTari, kaTAya, kaNiora, paThAva, lekhAya. akArAMta muM. SaSThI ekava. ne "sa" pratyaya, bhaviSyane "Iha" pratyaya. pUrvasvaradI tva sAthe nIsAvaraNa; akArAMta pu. vaThI ekavacanane "AMsu" pratyaya, bhaviSyane "Im' pratyaya; "sAva." apabhraMzamAM A valaNa arvAcInatAnuM ghAtaka hatuM. chaMdamUlaka parivartana addhi, vinnAsia, la, uddhabhue; ki, karaMta, te kaI ('kAine badale) e chaMda jALavavA lIdhelI chUTanAM udAharaNa che. TippaNamAM keTaleka sthaLe A bAbata dhyAna kheMceluM che. AkhyAtika aMga apabhraMzamAM AkhyAtika rUpa AkhyAtika aMga ane pratyenuM baneluM che. AkhyAtika aMga (1) AkhyAtika dhAtumUlaka, (2) yogika ke (3) nAmamUlaka hoya che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yaugika ~(4). upasaga' ane khyAtiH dhAtunA sayeAgavALAM : aNuha, pavasa, paDhipeka, parihar, vihasa, (tathA nijji, pRzvasa, pasar, vicheADu, viSNuDu, viNimmavu, vinnAsa, saMpadma, sa Mspesa, saMvala, vagere). (gha). nAmAdi ane AkhyAtika dhAtu ('ka, 'DhA')nA saMcAgavALAM : khalikar (vizvakar), khasasihA, cuNDIDhA, lahuIDA. nAmamUlaka--eTale ke mULe nAma, vizeSaNa vagere hoya tevuM : tikrU', pallav, mauli, dhaNA. AkhyAtika dhAtumUlaka----bAkInA : kar, AvuM, mar, laD, mila, pi, jA, khA, de, hA, mua vagere. 37 A maulika aMge parathI agasAdhaka pratyaya vagere dvArA nIce pramANe sASita agA thayAM che : preraka aMga-pratyayasAdhita prakAra : 'Ava' pratyayavALAM uDDAva, karAva, ghaDAva, nayyAva, paDAva, harAva. 'ava' pratyayavALAM : uhava, va, viNimmava. (ane pratyaya mULe saskRta 'Ap' prayamAMthI thayA che) --vikArasAdhita prakAra : kevaLa svaravikAravALAM (a>A) pADu, bAlU, mAr, vAla, vAda, vinAsa; (U>e) teAsa. svaranA tathA vyaMjananA vikAravALAM : pheDU, (mULa 'ddhi'), viA (mU 'viSNudra'), phreD (mULa 'ku'). krama*Ni aMga-pratyayasAdhita prakAra : 'ea' pratyayavALAM : AN, jAN, pAvU, lU, mAr, vaN, paThAnU. '(4)jju' pratyayavALAM : kapu, gila, cap, cheAlU, dasU, phuMpha, mil, la, viSNu, suma, jA, jo, ki, chi, di, pi: ('' pratyayavALAM) khA. (baMne pratyaya mULe saMskRta kamaNinA 'yU'mAMthI thayA che). aMganuM dhvaniparivartita rUpa) : siddha prakAra : (sIdhuM saskRta kama' Ap, Da', lakhkhu, samap ka*Ni aMga maulika athavA preraka aMga uparathI sAdhita hoya che, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa bhaviSya aMga-IsU ("e", "Isa), "su" (svarAMta pachI) vALAM : karIsa', 5isIsa, pAvIsa , buTTIyuM, kIsa; rUsesa , sahe; phudigsa , heIsa, esa, hos. "ha' ke "hu' (svarAMta pachI) vALAM ? gami, he, (bhaviSyanA aMgasAdhaka pratye saMskRta (I)Sya'mAMthI AvyA che.) bhaviSya AjJAtha aMga-ejaju' (Ijaju) ke "jU" (svarAMta pachI) vALAM ? raphakhejaju, lajejaja; caIjU, dijaja, bhamiju, haju. (aMgasAdhaka pratye vidhyarthanA "emAMthI AvyA che.) saMjaka svara keTalAMka rUpomAM aMga ane rUpasAdhaka pratyaya lagolaga che, to keTalAMkamAM temanI vacce saMyojaka svara che. (1) svarAMta aMga pachI, (2) AjJAthe bIjA puruSa ekavacananA svarAdi pratye pahelAM, ane (3) bhaviSyakALanA pahelA puruSa ekavacanane pratyaya pahelAM saMyojaka svara nathI, anyatra che. saM jaka svara ghaNuM kharuM "a", te kavacita "A", "i", "e ke e che. kALa nirdezAthamAM (1) vartamAnakALa ane (2) bhaviSya; tathA AjJAthamAM (3) vartamAna ane (4) bhaviSya-eTalAM rUpa che. A rUpa kartari tathA karmaNi prayoganAM maulika tathA preraka aMga uparathI sadhAyelAM che. bhaviSya mATe khAsa aMga che. hemacaMdra ApelAM udAharaNa svarUpa ane pramANanI daSTie mukAbale maryAdita hovAthI temAM AmAMnA amuka ja rUpa prakAranA namUnAo che. A sivAyanA kALa vagerenA bhAva ukta kALanAM rUpa dvArA, kRdaMta dvArA ke bIjI kaI rIte vyakta thayA che. temane mATe viziSTa rUpa nathI. nirdezAthe vartamAna saMyojaka vara : yaMjanAMta aMga ane pratyutha vacce saMjaka "a" hoya che. davaza vaparAyelAM AgalI bhUmikAnAM keTalAMka rUpAmAM saMyojaka e ke 'A' che. pratyayo ane rUpaH lAkSaNika apabhraMza rUpo uparAMta kavacit AgalI bhUmikAnA (ghaNuM kharuM chaMda, prAsa vagere khAtara) te kavacit vadhu vikasita bhUmikAnAM rUpe paNa prayukta thayelAM che. evAM kAMThenAM rUpo ane pratyaya kauMsamAM mUkyAM che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 leA pu. ekava. bahuva ekava. 2 je jo . 3 jo b .. rajo 10 LP . 10 1.P U bahuva. ekava. .. bahuva. G hiM, (si) hu, (hu). i, (6) e ja pramANe khIjA' rUpe nIce pramANenAM aMgeA parathI sadhAyelAM che H 1lA pu. ekava. : kardU, jAN, jhijju,dekh; (kama*Ni) kir, joqhaj bahuva. : ('A' saMyojakavALAM) marA, valA ekava. : Avu, gajju, nIsar, la, visar bahuva. : ('hu' pratyayavALAM jANuM, pu. 20 3o ekava. : Avu, uttar, ummila, karM, khaMdra, garam, gRd, gegAv, dhala, tA, Tekakhkhu, dhar, nizrva , paDipekakhkhu, parihar, payaphrUT, payAsa, kri, mil, Tuccu, rU, la, vis; (svarAMta aMga) ceJa, pia, khA, jA, ThA, dhA, mA, paDihA, aNu, e, de, ho; (preraka aMga) mAr, vAlU, pheDa; ThavuM, ulheva, (kama*Ni aMga) mANia, naNi, mellima, pAli, mAai, vaSNui, kapi', gilijjU, cAMpind, DjjU, milijju, rUsijju, viSNuDijjU, sumarijju, khajU, kijja, chind, pijjU, dhem, Da', labh; (preraka kamaNui) pAvi; (e'sayeAjakavALAM) kare, takke, tikSme, thalke, dhare, mAre, va, samANe, siTrUkhe. bhUmikA kara u lakhyuM, jAha, (caDA marahi, ruahi, jAhi, (rascyusi) iccha', (479) karai, piai, jAo, (karei); (phIladi, joedi) lei hiM, ('nti'=anu- karrAddha, suhi, svAra + 'ti') gaNuMti, deti, jati 39 3 jo pu. bahuva. : '(hi' pratyayavALAM). har, dhar, nava, padma, parAvU, la, saph, suk, mauli, (kama'Ni) dijju, ('nti' pratyayavALAM) gRha, bhuja, majU, mA~, laThThuM. vas, vihas; khA, na, thA, de, heA; (preraka) phADU: (kama Na) Ai. karaOM' uparathI 'karu', ane hakAra lupta thatAM 'kaha' uparathI 'kare'; 'karahu' uparathI 'karA'; ane 'karahi' uparathI 'kare': ema arvAcIna rUpa thayAM che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa nizArtha bhaviSya bhaviSya-aMga + (sayAjaka svara) + pratyaya bhaviya rU5. pahelA pu. ekava. nA rUpamAM saMyojaka svara nathI. trIjA pu. ekava. mAM kavacit "i" saMyojaka che. 1le pu. ekava. "u" (aMgasAdhaka "Isa) karIsu, paIsIsa, pAvIsa, buTTI; (kamaNi) balikIsu; (aMgasAdhaka esa) rUsesu; (aMgasAdhaka "Isa) phadisa. raje pu. ekava. "hi' (aMgasAdhaka "esa) saphesahi. 3je pu. ekava 'I' (a gasAdhaka "is) curaNaheIsaI; (saM jaka "i") esI; (aMgasAdhaka i. saMjaka I) mihI; (aMgasAdhaka "huM', saMjaka i) hehiI. je pu. bahuva. "hi" (aMgasAdhaka "sa) he sahi. bIjAM rUpanAM udAharaNa nathI. "esI" - "esiI'; "gamihI' < "gami. hiI emAM "+ = I evI saMdhi che. hemacaMdra "kI'ne karmaNi vartamAnanuM rUpa gaNe che (sU. 389), paNa kamaNi aMga ki (kijauM, vageremAM che te) + bhaviSya aMgasAdhaka Isa' + pahele pu. eka. va. ne pratyaya "u" ema spaSTa pRthakkaraNa karI zakAya che. AjJAthe vartamAna svarathI zarU thatA pratyaya sIdhA ja aMgane lAgyA che. vyaMjanathI zarU thatA pratye ane vyaMjanAMta aMga vacce saMyojaka "a" hoya che. rUpa 2 pu. ekava. I achi, cari, japi, joI, phudi, meli, rUNajhuNi, reI, saMci, sumari e kare u karu, gajaju, dekhu, phikhu, vilaMbu paccha, bhaNuM ANahi, karahi, chahi, dharahi, sumarahi, khAhi pratyaya a 7 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 41 2 je pu. bahuva. ha karahuM, namahu, piaha, magahu, deha ha pahelavaha, puchaha, dhruva jo pu. ekava. u achaG, vinaDa, (karmaNi, samaMu: jAuM, heu 3 je pu. bahuva, tu (=anusvAra+ 'tu') pIDaMtu AmAM "a' (bIjo pu ekava), "hiM' (bIjo pu. ekava.), "ha' (bIje pu. bahuva,) pratyayavALAM rUpa prAkRtamAMthI lIdhelAM che. "e" pratyaya "InI pUrvabhUmikA che. cari', 'joI uparathI "cara', 'jo; "karahu uparathI "ka" ane "karau" (trIjo pu. ekava.) jevAM uparathI "kara' (1bhagavAna tamAruM bhaluM kare', jevA prayogamAM) H ema arvAcIna rUpa thayAM che. ("I', "e"--saMskRta viyartha parame. bIja pu. ekavacananA e pratyayamAMthI; "u" < "a"; "huM', "ha" vartamAnanA: "u" Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa strIliMgamAM e ja, ane nitIne vistArita nita che. chaMdavaza kavacita anusvArane anunAsika thayo che. arvAcIna vatamAna kRdaMtamAM nAsikayatA lupta thaI, mAtra "ta' pratyaya rahyo che ("karata", "ka", "kartA", "kastuM"). udAharaNa-jujugata, dAra ta, nivasaMta, vasaMta, mela ta, lahaMta, valata; eMta, deta; Trilajajata, daMsijajata, phakkijajata; nAsataya, raDataya, jaya, hoMtaya, ciMtatA, navatA. (strIliMga) karaMta, nirmAta, gaNuMti, di ti, melaMti, aMti; uThThAvaMtia, lavaMti. kamaNa bhUtakRdaMta. pratyaya "Ie (kavacita "Ida'). keTalIka vAra svArthika a'thI vistArita banI "iaya' (ke "i") rUpe paNa te vaparAya che. traNe ligamAM sarakhe rUpe pratyaya che. pratyayasAdhita prakAra uparAMta kamaNi bhUta kRda tene bIjo prakAra te siddha prakAra-jemAM sIdhu saMskRta karmaNi "aniTa' bhUta kudatanuM vaniparivatita rUpa hoya che. emAM aMga ane pratyaya judA nathI paDatAM. AmAM paNa keTalIka vAra svArthika "a" dvArA vistAra thayela che. strIliMga kavacita "I (ke "I), 'I' pratyayathI. udAharaNa-(pratyayasAdhita prakAra): 'galie' ane te ja pramANe ulAlu, ciMta, 4, DoDhu, tosa, nijija, pa,pI, bAluM, bhaNuM , mit, muNa , lidU, saMpaDa, saMpesa, saMva-e aMge uparathI; dhaDiaya" ane te ja pramANe uTa, ca, nivaDa, pasa, belU, vAhU-e aMge uparathI; vAriA ane te ja pramANe vinnAsiA', "mAriA'; ('ida' pratyayavALAM) kadhida, viNimmavida, vihida. (siddha prakAra) : gaya, jAya, nigama, muA, sua phuda, niva; iTa, diDha, paThuM, pabhadra; da6; uvvANu, chiNa, vii; patta, samatta, tiMta; kiya, muaya, diya, padya, baIya, viNaThaya: juya, vidvattaya, vRttaya; vunnA; muA, huA, bhagA, tu paludA, daDhA, dipaNuM, uvattA; Agada, gada, kida. (strIliMga) paITiMTha, diThi, rUDhi, diNaNI, ruddhI; gaIe, muIe: ratti. vidhyartha kRdaMta : pratyaya "envaye, evA" ke "evuM". keTalAMka rUpamAM saMyojaka svara "i che, keTalAMkamAM saMyojaka svara nathI. udAharaNaH sahevaya, karienvaya, marie ya; jagevA, evA devuM. hemacaMdra devane hetvatha kRdaMtanuM rUpa gaNe che, paNa e vidhyartha kRdaMta jaNAya che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA saMbaMdhaka bhUta kRdaMta : pratyaya vi', 'i, "viNa', 'piNuM", "I', "Iu". vyaMjanathI zarU thatA pratye pUrva saMyojaka svara "i", "e" ke "a". (sepasarga dhAtune saMskRtamAM lAgatA saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA 2 pratyayamAMthI rU, ane vizleSa dvArA rU, athavA te prA. TUi uparathI ()La ane pachI rU>rUSa tathA vaidika pratyaye ravI ne vInamAMthI bAkInA UtarI AvyA che). udAharaNaH "vi'-suMbivi, dekhivi, buDivi, lagivi, jhAivi, lAivi; karevi, pAlevi, piphavi, levika phidavi, melavi, melavi, vichoDavi. pi'--gameui, jipi, saMpi, jempi. 'viNa'-chaDeviNa, jhAeviNuM, phiviNa, leviNu. mpiNuM-karepaNu, gamepiNu, gRhaspiNu cae piNu, melepiNuM, gaMpiNuM, depaNuM, lepiNu. i" kari, joI, mAri. A uparAMta 'I' pratyaya paNa che, ane hemacaMdra te dhyo che. paNa tenA udAharaNa tarIke TAMkeluM rU5 judI rIte ghaTAvI zakAya tema che (juo 395/pa paranuM TipaNuM). paNa anyatra "I9'vALA saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanAM rUpe maLe che. 'I'pALAM rUpamAMthI arvAcIna hiMdInAM rUpa (kara ke'bola kara'), ane "IuvALAM rUpamAMthI arvAcIna gujarAtInAM rUpa ('karI', "bolIne') UtarI AvyAM che. vaikalpika "pi, "gapiNamAM vyaMjanAdi pratyaya chatAM saMyojaka svara nathI. "caepiNuM, "pAlevi ane leviNu te hemacaMdra hetUthanAM rU5 gaNyAM che (jue sU. 441 paranI vRtti tathA bIju udAharaNa), paNa e rUpane saM. bhU. . nAM rUpathI judAM gaNavAnI jarUra nathI. arvAcIna guja. nI jema apabhraMzamAM paNa zatru sAthe saM. bhU. kanuM rU5 prayojAtuM ema gaNavuM ja yukta che. paNa anyatra vi, pi", "viSNu ane pipaNuM" pratya hetvartha kRdaMta mATe vaparAyelA maLe che. A uparAMta hemacaMdra "eva", "aNa', "aNuha" ne "aNahi e pratya paNa hetvanA gaNyA che (sU. 44 ane vRtti). paNa "eva, mULe vidhyartha kudatane pratyaya che, ane bAkInAM kiyAvAcaka "NuM" pratyaya ('karaNa" vageremAM che te) tathA tenAM vibhakti rUpa che, ane hetvartha kRdAMta tarIke paNa vaparAya che. " vALA rUpe uparathI mAravADInuM "kara', hiMdI "karanA", marAThI "karaNe" vagere prakAranAM sAmAnya kRdaMta AvyAM che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 3. zabdasiddhi A vibhAga nIce mukhya nAmika AMga sAdhatA t ane tahita pratya tAravyA che. kRta-pratya AkhyAtika aMgane kRta-pratyaya lAgIne nAma ke vizeSaNa bane che. badhA kRta-pratye parapratyayo che ane te nIce pramANe che : a. A pratyaya kiyAvAcaka nAma sAdhe che. strIliMgamAM "ane badale 'I ('I') paNa hoya che. 'udAharaNe: (. na) ghuMTa, cUra, vaMca, siphakha. (strI,) uTha, ghara, dhara, bAIsa, mambhIsaDI, suhacacha-DI (suhachie). cheTalAM be udAharaNamAM svArthika "Da" ane "a" pratyaya paNa che. ira. tAchIyAvAcaka : jaMpira, mira. u. kavAcaka : pavAsua. zuM. aMga ane pratyaya vacce sejaka "a" heya che. kriyAvAcakaH abhathaNa, asthamaNa, asaNa, abaNa, AlavaNa, echag, karaNa, gilaNa, nivaDaNa, parihaNa, sumaraNa, aphakhaNa. kartavAcaka : ammuharaNa, agraNa. tAjhIlyavAcaka (svArSika "a" sAthe) phudaNaya, belaNaya, bhasaNaya, mAraNa, rUsaNaya. taddhita pratye parapratya : (ka) vizeSaNa-sAdhakaH (1) nAma uparathI vizeSaNa -(svAmitvavAcaka) "Aya': parAya: "Ika': bapI kI (trI.); matvathIya) "Ala' : muMjAla; "mA": vajajamAM. (2) vizeSaNa uparathI vizeSaNa-(adhikatAvAcaka) yara': tuchayara. (3) sarvanAma uparathI vize zu-svAmitvavAcaka "Ara' (svAthi ke "a" sAthe) : mahAya, luhAra, ahAraya, tumahAraya, (sAdazyavAcaka) "ha" (eTale ke svArSika "e" sAthe): jehaya, tehaya, keya; "isa : aIsa, jasa, taIsa, kaisa; (iyattAvAcaka) : erAla, kerala, jela, tela; (mahattAvAcaka) evaDa, jevaDa, tevaDa, kevaDa. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 45 (kha) nAma-sAdhaka : vizeSaNa ke nAma uparathI bhAvavAcaka nAma-"Ima : gahIrima, vaMkima, sarisima, muNasima "raNa (vikalpa thI viratArita)H uhANa, tuMgANa, vaDuttaNu; virANaya, vaDuttaNaya; pattaraNa, tilattaNuM "paNa"--vaDupaNa puliMga uparathI strIliga nAma-" (svArthika pratyaya "a" thI vistArita Ie ke "I) vizeSaNane (caMpAraNuM, gari, kumArI, taI jaja, vaMkI, sakaNI), kRdaMtane (diNaNI, rUThI, gaI, muI, jeaMti, gaNuMti, uThThAvaMtia-pratyayane "Ie', Di lAge che.) ga) kriyAvizeSaNa-sAdhaka : sarvanAma uparathI kriyAvizeSaNa--(rItivAcaka) ma (ke vaM) H emA(e), ima, je, ji, teva, tiva, ve, kema ke, ki; ha H jiha, tiha, kiha: "dha": jidha, tidhaH (sthaLavArA) artha : elyu, jeltha, teltha, ketyuH "ta'; jata, tatta; (maryAdAvAcaka) "ma': jAma, tAma, 'uM jAuM, tAu "mahaii: mahitAmahiM (9) svArthika : a" (trI. "Ie)H ghaNe ja vyApaka che. nIcenAM aMgone lAgyA che : vizeSaNa--agala, apUra, ujaju, uNaha, garu, turacha, nia. baha vahila, aNu, Itta, eha, jeha, teha, tevaDu, mahAra, kera, taNuM; kRdaMta-pratyayaH vatamAnano "ta', bhUtakRdaMtane "i", vidhyakRdaMtane eva', tAchiyavAcaka "zuM'. savanAma-apa, ekkame. nAma-agna, agiTha, aMdhAra, kasavada, kuDIra, kuTuMba, daDavaTha, dravakka, paMgaNa, bhaM, mAha, rUa, veria. pratyaya--Tha', raNa. strIliMga-ajIraria, kaNia, geria, muNAli, muMDamAlie, sahie, (bhUtakRdaMta) gaI, muIe; vatamAna kRdaMtane "tia" pratyaya. ie : avarahie. "u" : bahiSNue (strI.) "uDara (athI vistArita) : bappaya, vaMkaDaya. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza vyAkaraNa ulla" ("a"thI vistArita) kuDuhalI (strI), cUDallaya; balullaDamAM "ula" + Da" "a" e sAthe che. Da: svArthika "a" nI sAthe joDAIne A pratyaya ghaNuM kharuM 'ya' ke 'aa') rUpe maLe che. strIliMga ', "Diya" (prAkRta 'DiyA") ke "DI'. nIcenA aMgAne te lAgelo che: kanna, goTha, diaha, dUca, desa, neha, pacchAyAva, pAraka. maNia, mitta, makkala, rana, rUe, saMdeza, hatya, hia, huMkAra; (strIliMga) amma, aMtra, gora, dhUli, nidda, parihAsa, buddhi, bhrati, mambhosa, muddha, ratti, varU, suha7i. AmAM "maNiaDAmAM "aDaya pratyaya che. "balullaDomAM ullaDaya'. pUrva pratyaya : a. nakhakaH agalie, aciMti, ahie, ampisa, alahatie, sa, hArthaka : sakAraNa, sarasa, salajaja, sasaNahI. su. prAzayavAcaka : suaNa, supurisa, subhicca, suvaMsa. liMga parivartana tadabhavonuM mULa saMskRtamAM hatuM te liMga prAkRtamAM ane vizeSe apabhraMzamAM badalAtuM rahyuM che. aMtya svaranuM sAdazya ke paryAyane prabhAva AmAM pradhAnapaNe kAraNabhUta hoya che. 445mA sUtramAM hemacaMdra liMga parivartananI neMdha lIdhI che. tyAM puliMganuM napuM. (kuMbhaO'), napuM. nuM puMliMga ('abhA lagA'), napuM. nuM strIliMga (aMtrI') ane strIliMganuM napu. ('DAla) e udAharaNa ApelAM le. teva' (375), khalA (3 44)mAM puliMgane badale napuMsakaliMga, evA jagevA", "vAriA" (438.3)mAM, tema ja "la', lihi" (335), nayaNa" (422-6), "vA (364) vageremAM napuM ne badale pu hilaMga rUpa che. guNi (432) aMtya svarane kAraNe strIliMga banyuM che. hiMdImAM puliMganapuMsakaliMgane bheda lupta thayela che. ane hiMdI tema ja gujarAtI aneka tabhonAM liMga mULa saMskRtathI judAM che te A valaNanuM ja pariNAma pachIthI strIliMga ladhutAnA bhAvanuM vAcaka banI gayuM che. tenI zarUAta "aMtraDI' (nAnuM AMtaraDuM) jevAmAM joI zakAya che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 bhUmikA 4. nAmika rUpAMtra pahelA ane bIjA puruSa sarvanAmane bAda karatAM bAkInA sarvanAmenAM rUpAkhyAna paNa koIka apavAde saMjJAna rUpAkhyAna jevAM ja che. eTale saMjJA, vizeSaNa ane sarvanAma saunAM rUpAkhyAnanuM A vibhAgamAM ja nirUpaNa karyuM che. akArAnta puMlliMga 12. 1. "" pratyaya : aharu (ahara-), saMkara (saMkara-), nignau (nijhmaya-); ghaDiau (ghaDiaya-); te ja pramANe mANa, vihANa, lakRkha, milia, patta, kamala, taNa, sAyara. jaya, jaya, sanna, cUra, ghAMya, kaMta vagere uparathI. A" pratyaya : ahArA, kacuA, garuA, jhupaDA, DhAlA, daDUDhA, mahArA, mAriA, vaDA, vAriA, veggalA, sAmalA, sIalA, huA. 1.2, 2. apratyaya : khaga, pallava, guNa, kara, visama, thaNa, desa, phuTa, sama, ghara, maraha, bhoga. 'A' pratyayaH addhA, apUNA, goThaDA, ghaNu, ghoDA, caDiA, jAya, taNa, diahA, diahaDA, diThA, dipaNuM, nisiA, payaDA, muA, valayA, ravaNa, saMta, siddhaOA. 3.1, "e" pratyaya : aNe, are, deguThThANe, kajaje, "phakhe, te, daIe, daIveM, moM, vAe, hathe; ke , kie', saMdeseja, huMkAraDae. "" pratyaya : nichaI (58.1). "e" ("e ", "Izu) pratyaya : khaNaNa (khaNa-); te ja pramANe kavaNa, jaNa, naha, vasaMta, phudaNue, mokalaDa vAsa, saya, sira : e aMge uparathI. ke huM, tuhANa, pANie paNa khagniNa, vasiNu, sariNa. 'I' pratyaya. jali (382.2), kamali (395.1), 'jali", "valahI' (383.1). 3.ra. e hi('Ihi', ehi*) pratyayaH calehi, payArehi, lakhahi, le aNahi, sahi, saravarehira, asthihiM, saWihiMga, hathihi; kasarekiMga, kasaraphesiMga, ghu Tehi, nahi, vahiMga, sahi, suaNahi. 'hi" pratyayaH aMgahi", karahi", kesahi, guNahi". pa.1. he" pratyaya : " vahe'; "huM" pratyaya : "vachachuM, "javahu'. 52. huM pratyaya : muhahuM, siMgarha. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 apabhraMza vyAkaraNa 4,6/1. hai" pratyaya : apahedeg, Ayahe, kalevarahoto, dulahe. loaho, sAmiaha , sesaho. su" pratyaya : kaMtassa ("kaMta' uparathI); ane te ja pramANe baMdha, jANa, jaya, tatta, para, pica, suaNu e aMge uparathI. apratyaya : pia (332. 2). 4.62. 'huM' pratyaya : taNuThuM ('taNuM" uparathI); ane te ja pramANe anna, catta kusa, thaNa, mA, mayagala, mANasa, aNa, samatta, sekakha e aMge uparathI. Ahe' pratyaya : ciMtatAha, navaMtA, nivadAha, mukkA, sauNAha. apratyaya : gaya (7) (345), 7.1. 'I' pratyaya : ucchagi, kari, kha bhi, jagi, tala, degnivahi, pathari, paMka, Di, rahevari, vaNi, vioI, vicci, hiaI; aMdhAraI, kasavadaI. kuDIraI, tehaI, diI, paNa, viDiaI, raNuDaI. "e ("e") pratyayaH apie, tale, tyale', pie, vihave; diThe. (396), dare (349.1), bhuvaNe (441.2), majajhe (406.3), "hi"pratyaya : gharahi (422.15), desahira (386.1), anahiM, eRhi, kavaNahi,kahi, jahira, tahi. 2. "ehiba (hi", "ehi) pratyaya : magehira, DuMgarehi, aMgihi, gavakhehi. 8.1. apratyaya : khala, meha, pica, bhamara, sArasa. A pratyaya : DholA, paDiA, mittaDA, hiaDA, hiA. 8.2 "ha' pratyaya : taruNo , ahe. akArAnta napusakaliMga prathamA dilIyA sivAya puliMgathI judA pratyaya nathI. pra. 4i. ekavAmAM paNa sAduM aMga hoya tyAM puligamAM che te ja pratyo che. paNa svArthika "a" pratyayavALa aMga hoya tyAre vikape "uM" pratyaya lAgyo che. bahuvacanamAM paNa puMliganI jema thatAM rUpa uparAMta che. pratyayavALA rUpa paNa che. "inA pUrvavatI ane vika "A" thAya che. 1/2. ekavacana : "agalae ane e pramANe nIcenAM aMgomAMthI apAya, uhaya. ekrameya, ehaya, kiaya, kuTuMba, "chaMdaya, taNuya, tukya, tevaya, thirataNuya, ditha, paricaya, beliya, bhagaya, valaya, vidvataya, vattaya, hiaya, hiaDaya. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vAriA", "jagevA" "evA puliMga pramANe che. "saMvali prAkRta rUpa che. - 1/2. bahuvacana : kamala' ane e ja pramANe nIcenAM aMgamAMthI : ali-ula, kuMbha, khaMDa, uMbara, nizcita, panna, la, maNAraha, aNu, sara, phalA che ane e ja pramANe nIcenAM aMgamAMthI : khala, gaMDa, rAyaNa, vaDuM, valaNa, vigutta, samaya, harizu. "phalI, "nayaNuM vagere tathA "liDiA," "vaThThA vagere puMliMganI jema. ikAnta/ukArAnta puliMga nAme 12. 1. ane 2. apratyayaH sAmi, kesari, muNi, kaDuM. 3.1. e pratyaya : agnie"; " pratyayaH agiNa; anusvAra; agjhi "saMta" (441.2)mAM pratyaya pahelAM aMgane aMtya svara lupta thayo che. 3. 2. hi" pratyaya : bihi". pa. 1. "he " pratyaya : giri, tahe. 5. 2. "huM pratyayaH sAmiha, taruha 46. 2. "huM" pratyaya : taruhuM sauNihu. 7 1. hi" pratyayaH kalihi. 7, 2. "hi" pratyaH tihi"; "huM pratyayaH 6uM. sIliMga 12. 1. apratyaya : dhaNa, reha, muddha, sila, mahila, kitti, paI, diNaNI, vaMkI.. 12. 2. apratyaya : udAhata padmomAM AvatuM nathI athavA maLe che. u" "o) pratyaya-jarjariAu, jaja jariAe, aMguliu vRghiu, salaIG, vilAsiNao. "bhajiu' mAM pUrvavatI lupta thayela che. 31. "e" pratyaya--caMdimae, jAThioe, nidrae, kaMtie. 3.2. 'hi" pratyaya--ditihi, sarihiche. 5.1. "he' pratyaya-bAlahe. apa-4 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 52. "huM pratyaya-vayaMsiaha 46. 1. he" pratyaya--alahaMtiahera, jaMpirahe, tahe, tisahe, dhaNahe, majhahe, muhaDahe, "hAsa; aMtiye, melaMti, rAmAvalihe; guhe. "gaNuMtie" (333) prAkRta che. 46. 2. "hu prakhyaya : vayaMsiahu; "hapratyayaH mA hai. 7.1 "hi" pratyayaH ekjhahi, ujeNihi, riddhihiya, vArANasihi", sala Ihi, saMdhihi; hi" pratyayaH mahihi. 7.2. ahi pratyaya : disihi. 81. apratyaya : 6I, ghaNi, putti, bahiNi, sahi, gari: "e pratyayaH azmie, bahiSNue, biTTIe; I" pratyaya : asmi, muddhi. 82. "ho prapratyayaH tiruNiho. saMbaMdhana ekavacanane "e biTTIe mAM chaMda khAtara dIdha karAya che. pahelA ane bIjo puruSa sarvanAma ekavacana bahuvacana pahelo puruSa bIjo purUSa pahelo bIjo puruSa 1. hau ge* ahe, ahaI tuma, tumahaI* 2. mAI taI, pacha* . . ahi * he"i 4/5/6 mahu, ma, vaDa, tala, ahAha tumhaha" tujha, tuddha taI', paI amahAsu tumhAsa chaMdane kAraNe "aha" nuM "ahAha thayuM che. anya viziSTa sArvanAmika rUpa pratyaya aMga rUpa prathama/dvitIyA ekava. ja; ta (napu.) chuM, tra , , bahuva. e (a,I). ta; e. e. te te,ti; eI, AI paMcamI ekava. ja, ta, ka jahAja, tahA, kahA ja, ta, ka, anna jahi, nahi, kahi, eka anahi , ekkahi. 7. maI" satanI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'e' nuM. pu. 1/2 ekava. mAM 'eDre';napu. 1/2 ekava. mAM 'e' ane SaSThI ekava.mAM 'A' aMgasvaravALAM 'jAsu', 'tAsu', 'kAsu' evAM rUpa thAya che. uparAMta prAkRta samayathI pracalita rUpe paNa vaparAya che. strIliMga aMgeA akArAMta ke AkArAMta hAya che--'ja', 'jA', 'ta', 'tA' vagere. anugA vibhaktipratyaye)thI darzAvAtA atha' badhAnA koI chAyAvizeSa, athavA tA judA ja a`sa MbaMdha darzAvavA saMskRtamAM amuka rUpe! khAsa vaparAtAM, evAM rUpAnA vaparAza madhyama bhAratIya-AyamAM vadhatA gayA. aya dRSTie tevA zabda mULathI dUra khasatA gayA, ane vyaktitvanI dRSTie bIjA zabdone paDa che gauNu banatA gayA, dhIme dhIme vibhaktipratyayeAtu kAya ane sthAna A anugA letA gayA. bhinnabhinna vibhaktinA alaga alaga pratyayeA dhvaniparivatanane pariNAme ekarUpa banatAM jyAre athagU cavADA thavA lAgyA, tyAre anugA dvArA temAMthI rastA kaDhAtAM temanA vaparAza vadhatA gayA. prAkRta karatAM apabhraMzamAM navanavA anugA calaNI banyA. hemacaMdranAM udAharaNeAmAM te baMne rIte vaparAyA che; nAmika aMga sAthe samasta rUpe, tema ja vibhaktipratyayane yAge. temanI yAdI nIce pramANe : pA 'sAthe' aThThamAM : samANu (saM. samAna; sa. samam 'sAthe' ne anusarIne)(samasta) 'payaraEkhasamANu' 418.3; (tRtIyAne yeAge) 'puIddhi samANu'438-3 sahu (= sa'. sa) 419.5, 356. 'vinA' athaCmAM : viSNu. jue sUryo. tRtIyAne yege. 'mAMthI' atha'mAM : hAMtau (='hA'nu' vata, kuM.), paMcamIne yege. udAharaNA sUtra 355, 372 (1), 373 (1), 379 (1) ane 380 (1) nIce. ki (saM. cita), samatA--'hiadghiu jai nIsarahi' 4394 = 'te hRdayathI --hRdayamAMthI nIsare'. 'amhAsa dia' (381) ane 'tumhAru philma' (374) emAM 'philma" anugarUpe che ke raheluM' athe, te saMdarbha" vinA nakkI na thAya. 'mATe' arthAMmAM : keddhi" (sa. te, prA. RNa, Ei ), tehi, resi, resi (*resa (?) nuM 1. ekava.) ane 'taNeNu' (1R>7LanuM tu. ekava.), SaSThIne yege. jue sUtra 425. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para apabhraMza vyAkaraNa "saMbaMdhI" arthamAM kerau (na. keraurja, strI, kerI, saM. zorya (3)) ane "taNa9 - (na. taNuurja, strI. taNI; saM. "tana ?), SaSThIne ge. juo sUtra 4rara (20, 21) tathA 361 (1), 373 (2), 379 (4). arvA gujarAtI kAvyabhASAmAM "keruM', 'taNuM jIvatA che. - pa. prayoga 1. vartamAna kRda ta prathama ekavacananuM rUpa kriyAtipatyarthe vaparAya che. ghaTTa mA gharu tu 351 je bhAgIne ghare Avata." kazuM nahi chorUkatu to muhU-hamaTi sahima yahUMtu 395. 1 "je caMdra cholavAno Avyo hota, te mukhakamaLanI sAthe samAnatA pAmata." vartamAna kRdaMtane Avo artha prAkRta bhUmikAthI ja vikasI cuke hate. hemacaMdra prAkRta vibhAgamAM (sUtra 8.3.180) A vAta noMdhI che. arvAcIna gujarAtImAM A prayoga jIvaMta che. 2. "NuM" pratyayathI sAdhita kriyAnA hetvartha kRdaMta tarIke vaparAya che. eRNa 353, karaNa 441,1. 3. 'va' pratyayathI sAdhita vidhyartha kRdaMta hetvartha kRdaMta tarIke vaparAya che. deva 441.1. vibhakti pratyege. 4. tRtIyA. nirapekSa (absolute) racanAmAM purve jJAI vaju guju 395.6 "putra janampa zo lAbha?" purva mue a[ sary . "putra maye zuM nuksAna ? pi hi su rI phorU 423.2 "priya dIThe (=dekhe) sukhazAtA thAya che.' 5. catuthI/SaSThI. (1) nirapekSa racanAmAM? jikaNo poravada" nihI 417.1 "priyatama AMkhathI dUra hote chate nidrA kevI ?' (2), vartamAna kRdaMtavALI nirapekSa racanAmAM : jisa aMtarthe muM-vAsu 332.2 "priyatamanuM mukhakamaLa jotAM.' pdara vitaMtai362e ciMtavatAM." sighvarogha kogaMtA 40 jemane arasaparasa jotAM," to zuM karavariza, gsaro javAsu 379 2 "detAM huM UgarI, yuddha karatAM talavAra." Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 53. arvAcIna gujarAtImAM bolatAM, karatAM, pharatAM" vageremAM dekhAtI racanAmAM A prayoga UtarI Avyo che. 3) "pratye", "tarapha" athe: zaMkara carana saroja ghu 422.9 'hAthI bIjA taruvara tarapha te kutuhaLathI sUDha pheke che." tiruM sara palsa 445.3 "zira khAMdha tarapha DhaLyuM che. " sAdu vi Dhora sasthAvathag a[ re 422.2 "svastha avasthAvALA pratye (tranI sAthe) to sau leka bole'. (4) " pratyayathI sAdhita kriyA nAmanuM SaSThInuM rUpa hetvartha kRdaMta tarIke vaparAya che. nava 350.1 muMjha 441.1. (5) nIcenAM kriyApadone yoge ? tulanA ane anukaraNavAcaka : "uvamia' - zrI umiza 418.3 'siMha sAthe sarakhAvAya che." "aNahara'-supunita vadhu anukU367.4 sapuruSa kAMgane maLatA Ave che. sara viga rU 418.8 caMdra priyatamane maLatuM Ave che". "jhA' -tattaratu jJAviSNu 440 'tattvanuM dhyAna dharIne'. paNa Immada jJAvi 331mAM jJAhitIyAne vege vaparAya che. "ga" -tALa Ita 333 "temane gaNatAM." 6. saptamI. (1) nirapekSa racanAmAM : varSAra niyamarU 358.2 ane evI ja rIte 370.3, 383.2, 396.2, 406 2, 418.8 422.12 ane 4ra7.1 e udAharaNemAM. (2) "NuM" pratyayathI banelA kriyAnAmanuM saptamInuM rUpa hetvartha kRdaMta tarIke vaparAya che : muManNa 441.1. 7. itara viziSTa proge. hetvartha kRdaMta sAthe ra ane kAnAM rUpa mULa kriyAnI atiduSkaratA ke karavAnI azaktinAM vAcaka che. te makaar kArU 350. "te kahyuM jatuM nathI': sudu muMkaLa nAr 441.1 sukha bhogavyuM jatuM nathI" (= bhegavI zakAtuM nathI'). arvA. gujarAtI tathA hiMdImAM A prayoga jIvata che, ane 7 vinAnI racanA hiMdImAM karmaNi racanA tarIke sthira thaI che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra A pRthakkaraNathI prApta sAmagrImAM prAcIna" ane "arvAcIna tathA bhinnadezIya lakSaNonI seLabheLa varatAI Ave che. enuM kAraNa e che ke AdhArabhUta udAharaNanAM mULa sthaLakALanI daSTie vividha hatAM. vyaMjananA lopane badale ghaSatvanuM valaNa tathA kAra ane saMyukta parivatI rakAra tathA bakAra jALavI rAkhavAnuM valaNa prAcInatAsUcaka che. bIje pakSe saMyukta vyaMjananA ekavanuM valaNa arvAcInatA sUcaka che. svaramadhyavatI ne nI tathA saMyukta paravatI 1 nI jALavaNI, sakAravALuM bhaviSya-aMga, sqvALuM bhaviSyaAjJArtha aMga, AjJAthe bIjA pu. ekava ne rU, bhUtakRdaMtanI rUbaya, saMbaMdhaka bhUta ne rU, hetvarthane ghauM, vidhyartha. ne gya ane puliMga prathama ekava.ne 3-e pratya tathA napuMsakaliMganAM rUpa : A lakSaNa pAchaLathI gujarAtInI viziSTatA banyAM che. to sAme pakSesvaramayavata ne hai ke lepa tathA ya no lopa, saMyukta paravata nuM sArUpa, sUkAravALuM bhaviSya-aMga, saMbaMdhaka bhUtakR ne rU, hetvartha tarIke vaparAtAM "" pratyayavALAM rUpa, puliMga prathama ekava.ne tathA puMliga ane napuMsakaliMgane abheda; A lakSaNe pAchaLathI vraja, khaDI balI vagere pazcimI hiMdI bhASAjUthanI viziSTatA banyAM che. hemacaMdranA udAharaNomAM keTalAMka mizrA lakSaNe dharAvatAM padyo paNa che, jemAM chuM. prathama ekava. nA kara ne vALA bhinnadezIya rUpa sAthosAtha vaparAyAM che. lIlakSaNonI daSTie hemacaMdrIya udAharaNonI bhASAne vadhu sUkSmatAthI tapAsavI joIe. paNa upara tAravelI hakIkato parathI eTaluM to joI zakAze ke hemacaMdrIya udAharaNonA apabhraMzane prAcIna gujarAtI, prAcIna mAravADI ke prAcIna hindI kahevI e ekAMgI ane azAstrIya che. e udAharaNomAM ukta traNe bhASAonI keTalIka lAkSaNiktA bIjarUpamAM dharAvatAM paDyo che evuM vidhAna karIe to ja te vastusthitine anurUpa gaNAze. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhahemagata apabhraMza vyAkaraNa adhyAya 8, pAka 4 329 svarANAM svarAH prAyo'pabhraMze / / apabhraMzamAM sAdhAraNa rIte svAnA svare. vRtti apabhraMze svarANAM sthAne prAyaH svarA bhavanti / (prakRtirUpa saMskRta zabdanA) svAnA sthAne apabhraMzamAM sAdhAraNa zate (anya) 212 / Ave che. G0 (1) kaccu, kacca; (1) veNa, cINa; (3) bAha, bAhA, bAhu; (4) paTThi, piTTi puSTi;(5) taNu, tiNu, tRNu;(6) sukidu, sakiu, sakRdu; (7) kinnau, kilinnau; (8) liha, lIha, leha; (9) gaurI, gorI. chAyA (1) kaccita; (2) vINA; (3) bAhuH; (4) pRSTham ; (5) tRNam ; (6) sukRtam ; (7) klRnakaH ath| klanakam ; ( 8 ) lekhAH; (9) gaurI. vRtti prAyograhaNAta yasyApabhraMze vizeSo vakSyate tasyApi kacita prAkRtavata zaurasenIvacca kArya bhavati / (sUtramai) prAya: za4 bhUzyo che tethI (mema samapAnu cha ) jene vize apabhraMzamAM viziSTa (parivartana thatuM hovAnuM kahevAmAM Avaze, tenI bAbatamAM paNa kavacit prAkRta pramANe tema ja zaurasenI pramANe 41ya'(= paripatana) thAya che. 330 syAdau dIrgha-hasvau // si vagere sAta hI ane 21. vRtti apabhraMze nAmno'ntya-svarasya dIrgha-hakhau syAdau prAyo bhavataH / sau| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa sapana zamA si ( = prathamA savayananI s ) vagaire vitipratyaya ) lAgatAM, nAmane aMtya svara, sAdhAraNa rIte, (mULamAM hava DAya to) dIna (bhUgamA 'DAya tova (thAya cha ). (ma ) si (= prathamA savayananA sU pratyaya) anti : St0 (1) DhollA sAmalA dhaNa caMpA-vaNNIM / nAi suvaNNa-reha kasavaTTai diNNI / / zAya DhollA (de.) nAyakaH, priyaH / sAmalA-zyAmalaH / dhaNa ( de.) ___ -nAyikA, priyA / caMpA-vaNNI-campakavarNI / nAi-iva, yathA / suvaNNa-reha-suvarNa-rekhA / kasavaTTai-kaSa-paTTake / diNNI-dattA / / chAyA nAyakaH zyAmalaH / nAyikA campakavarNI / ( dRzyete ) yathA ___ kaSapaTTake suvarNa-rekhA dattA priyatama zAmaNe (che, cyA3) preyasI ( 2 ) 22541. (ne) jANe ke kaTInA patthara para suvarNanI rekhA dIdhI ( = paDI) hoya (mevI zate zAle cha). vRtti Amantrye / samAdhana ( vayana) mAM : G0 (2) DhollA, mai~ tuha~ vAriA 'mA kara dIhA mANu / niddaeN gamihI rattaDI daDavaDa hAi vihANu' / / zArtha DhollA ( de.)-nAyaka / mai~-mayA / tuhu~-tvam / vAriA vaaritH| mA--mA / karu-kuru / dIhA-dIrgham / mANu-mAnam / nidae~-nidrayA / gamihI-gamiSyati / rattaDI--rAtriH / daDavaDa (de.) zIghram / hoi-bhavati ( bhaviSyati ) / vihANu ( de.)-prabhAtam // chAyA nAyaka, mayA tvam vAritaH dIrgham mAnam mA kuru / ( yataH ) rAtriH nidrayA gamiSyati / zIghram prabhAtam bhavati (= bhaviSyati)' (iti)| priyatama, meM tane vAryo (te khare ke) bahu mAna na kara ( =mAnane bahu pakaDI na rAkha); (kema ke ) nidrAmAM ( ja ghaNuMkharI) rAta vahI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 330 4 ( ane) 64.5 42tu vA thaze (hoTa hetune savAra thaI ze). vRtti striyAm / sInigama : 0 (3) bidhira, mai~ bhaNi tuhu~ 'mA karu vaMkI dihi' / putti, sakaNNI bhalli jiva mArai hiMai paihi // zAya biTTIe (he.)-putrike / maI-mayA / bhaNia-bhaNitA / tuhu~ tvam / mA-mA / karu-kuru / vaMkI-vakrAm / diTThi-dRSTim / putti-putri / sakaNNI-sakarNA / bhalli-bhallI / jiva-yathA, iva / mArai-mArayati / hiai-hRdaye / paiTThi-praviSTA // chAyA putrike, mayA tvam bhaNitA 'vakrAm dRSTim mA kuru' ( iti)| putri, hRdaye praviSTA ( sA) sakarNA bhallI iva mArayati / / meTI, meM tane yu (te! 52. tu / zraSTa na 42 (= nAma). putrI, AMkaDAvALI barachInI jema, ( te keInA ) hRdayamAM pesI gaI (to tene) bhArI (1) nANe. vRtti jasi / jas (= prathabhA pahuvayananA asa pratyaya) anti : 10 (4) ei ti ghoDA eha thali ei ti nisiA khagga / etthu muNIsima jANiai jo na-vi vAlai vagga / / zahAtha ei-ete / ti-te / ghoDA-coTakAH, azvAH / eha-eSA / thali-sthalI / ei-ete / ti-te / nisiA-nizitAH / khagga-khaGgaH / etthu-atra / muNIsima ---manuSyatvam , pauruSam / jANiai-jJAyate / jo-yaH / Na-vi-na api / vAlai-vAlayati / vagga-valgAm / / chAyA ete te azvAH / eSA ( raNa- sthalI / ete te nizitAH khaGgaH / yaH valgAm na api vAlayati ( sa vIraH iti ) atra pauruSam jJAyate / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa e rahyA) te gheADA, e (raNu sthaLI, ( ane ) e ( che) te tIkSNa khaDgA. ahIM ja manuSyatva( = pauruSa ) jaNAI Ave che--( ke) je (yuddho) lagAma pAchI na vALe (= kheMce ) ( te ja sAcA vIra). vRtti evaM vibhaktyantareSvapyudAhAryam || e pramANe anya vibhaktione lagatAM udAharaNa paNa ApavAM ( = samajavAM ). 331 camorota // tti ane mU lAgatAM -1 no -3 vRtti Japanna roLAya tyamo: yoddAro mati || apabhraMzamAM tti ( = prathamA ekavacananA skrU pratyaya ) ane gam (= dvitIyA ekavacananA m pratyaya) lAgatAM ( nAmanA aMtya svara tarIke rahelA ) trakAranA OMkAra thAya che. Get0 dahamuhu bhuvaNa bhayaMkaru tosia - saMkaru niggau rahavari caDiau / caumuhu chammuhu jhAivi ekkahi lAivi nAvai daiveM ghaDiau | zabdArtha hamuda dvAmula: / muLa-mayaM-mutrana-mayara: / tositrasaMAha--toSita-rASTrara: | nimna3-niita: | rari-rathavare ! hinnara ( ke, )-bADha: [ 13mu caturmulam / immada-vamulam / jJAtriyAtrA | hi --smin, tra | hAnAi-nivA, cA / nAvar [ zAyate ]--zrva, yathA | phlaeN-atena / hira-ghaTita:, nirmita: || chAyA mutrana-mayAra: DharAmula: toSita-rAvAra thavare bArUDha: nita: I ( dRzyate ) yathA daivena caturmukham SaNmukham dhyAtvA ekatra kRtvA ( saH ) nirmitaH / ( tri)bhuvanane bhayapreraka dazamukha ( rAvaNa ), zaMkarane tuSTa karyAM che. teve( = tuSTa karI ke, uttama tha para caDayo ane ( = caDIne ) nIkaLyeA--jANe ke catumu kha (= brahmA ane) Sasmukha ( = kArttikeya )nu dhyAna dharI, temane ) ekatra lAvIne (= ekasAthe joDI daIne ) (tene) dhruve ghaDaco hAya (= ghaDayo na hAya ! '. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. nivRttAma / hA artha-zatena / satra 332 332 sauM pusyod vA // si endi Ya mA vi -o. vRtti apabhraMze puMlliGge vartamAnasya nAmno'kArasya sau pare okAro vA bhavati / apabhraMzamAM puliMgamAM rahelA nAmanA aMtya kArane, si (= prathama ekavacanane 3 pratyaya) lAgatAM vikalpa zokAra thAya che. uhA0 (1) agalia-neha-nivaDAhaM joaNa-lakkhu vi jAu / varisa-saeNa vi jo milai sahi, sokkhaha~ so ThAu / zahAtha agalia-neha-nivaTTAhaM-agalita-sneha nivRttAm / joaNa-lakkhu yojana-lakSam / vi-api / jAu-yAtu / varisa-saeNa-varSa-zatena / vi-api / jo-yaH / milai-milati / sahi-sakhi / sokkhaha~ saukhyAnAm / so-saH / ThAu-sthAnam // chAyA agalita-sneha-nivRttAnAm ( anyataraH janaH ) yojana-lakSam api yAtu / varSa-zatena api yaH milati, sakhi, saH saukhyAnAm sthAnam / / asmalita nehavALAM (rahIne) jemane judAM paDavAnuM thayuM DAya, tebhAnu ( 3 ) madene (vi) ein yona (62) jaya; 3 sabhI, (temAMnu) 2 se 12se pA] (1) bhagene, (to ya) te sumArnu ma (21 pane ). vRtti puMsIti kim / (sUtramA ) puMsi ( 'mii') ye ubha 1 ( 3 ) : pratyuhA0 (2) aMgahi aMgu na miliu, hali ahareM aharu na patta / pia joaMtihe muha-kamalu evaMi surau samattu / zahAtha aMgahi -aGgaiH / aMgu-aGgam / na-na / miliu--militam / hali-halA / ahareM--adhareNa | aharu-adharaH / na-na / patta -prAptaH / pia-priyasya / joaMtihe-pazyantyAH / muha-kamalu-mukha-kamalam / evaMi-evam eva / surau-suratam / samattu-samAptam / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa chAyA halA, aGgaiH aGgam na militam , na adhareNa adharaH prAptaH / priyasya mukha-kamalam pazyantyAH evam eva suratam samAptam / sI, na AnA 25o / sAthe / mA) // bhajyu, na to ( menA) adhare (bhA) a52 5DAMcyA. priyatamanu bhubha (sITaze) tai ( di) bhAra surata sama 4 ( = nevAnI. jiyAmAM ) samApta thayu eTTi // TA satai -e. vRtti apabhraMze'kArasya TAyAmakAro bhavati / / 55zamA TA (= tRtIyA savayananI A pratyaya ) anti (nAmanA satya ) Aphno e412 thAya che. Gl0 je mahu diNNA diahaDA daieM pavasaMteNa / tANa gaNaMtieN aMguliu jajjariAu naheNa / / zahA je-ye / mahu---mahyam / diNNA-dattAH / diahaDA-divasAH / daie-dayitena / pavasaMteNa-pravasatA / tANa-teSAm ( =tAn ) / gaNatie~-gaNayantyAH / aMguliu-agulyaH / jajjariAu jrjritaaH| naheNa-nakhena // chAyA dayitena pravasatA ye divasA: mahyam dattAH teSAm ( = tAn ) gaNayantyAH ( mama ) aGgulyaH nakhena jarjaritAH / / pravAse jatA priyatame mane (avadhinA) je divase dIdhelA, te yutai ( tai, bhArI) maanii| naje 4zana rita tha6 7. Dinecca // Gi sAthe -i 54. vRtti apabhraze'kArasya DinA saha ikAra ekArazca bhavataH // apabhraMzamAM nAmanA aMtya) kArane Ti (= saptamI ekavacananA huM pratyaya) sahita rUkAra tathA kAra thAya che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 334 G0 (1) sAyaru uppari taNu dharai tali ghallai rayaNA' / sAmi su-bhiccu vi pariharai sammANei khalAI // zahAtha sAyaru-sAgaraH / umpari-upari / taNu-tRNam / dharai-dharati / tali-tale / ghallai ( de.)-kSipati / rayaNAi-ratnAni / sAmisvAmI / su-bhiccu-su-bhRtyam / vi-api / pariharai-pariharati / sammANei-samAnayati / khalAI-khalAn / / chAyA sAgaraH tRNam upari dharati, ratnAni (tu) tale kSipati / svAmI api su-bhRtyam pariharati, khalAn (tu) saMmAnayati // saa||2 tRNune (sapATI) 52 dhAraNa 42 cha ( = rAme cha), (jyAre ratnane taLiye nAkhe che, svAmI paNa sArA sevakano tyAga 4re che, (5) masAtu samAna 42 che. Sl0 (2) tale ghallai / tijiye nA cha.' 335 bhisyed vA // bhis anti vi48 e. vRtti apabhraMze'kArasya bhisi pare ekAro vA bhavati / apabhraMzama (nAmanA aMtya) kArane, pAchaLa misa (= tRtIyA bahuvacanane pratyaya lAgatAM, kAra vika9pe thAya che. udA0 guNahi na saMpaya, kitti para phala lihiA bhujaMti / kesari na lahai boDDia vi gaya lakkhe hi gheppati / / zahAtha gugahi-guNaiH / na-na / saMpaya-sampat / kitti-kIrtiH / para param, kevalam / phala-phalAni / lihiA-likhitAni / bhuMjatibhuJjanti / kesari kesarI / na-na / lahai labhate / boDDia ( de.)kAkiNIm / vi-api / gaya-gajAH / lakkhe hi-lakSaiH / gheppaMti ( de. )-gRhyante / chAyA guNaiH sampat na, kevalam kIrtiH ( labhyate) / phalAni (tu.) janAH likhitAni bhuJjanti / kesarI kAkiNIm api na labhate. gajAH (tu ) lakSaiH gRhyante / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa guNeA vaDe sa`patti nahI, mAtra kAti prApta thAya che. (sa'patti vagere jevAM ) phaLa (tA leAke bhAgyamAM ) lakhyAM ( heAya te ) bhegave. ( jema ke) kesarIne 'eDI'ce maLatI nathI ( =kesarInI eDIdhe nathI UpajatI ), (jyAre) hAthIe lAkhAe levAya che. 336 ohaiM / tti nA hai ane OM. vRtta asyeti paJcamyantaM vipariNamyate / apabhraMze'kArAt parasya eser 'he', ''tyAreau mavataH / / eTale ke baeNMkAra pachInA paMcamInA pratyayanuM parivartana have pratipAndrita karAya che. apabhra'zamAM (nAmanA atya) baeNMkAra pachI AvatA tti ( = 5*camI ekavacananA basa pratyaya )nA -de" ane "du evA Adeza thAya che. vakhter | kaDu pallava te ucchaMgi gharei 11 dA. ( 2 ) vacchaDhe gRjarlR jaD nanu to vi mahaddumu suaNu jiva~ zabdArtha vacchaMde vRkSAt | gujr gRhAti | he?--pAni | nathu nanaH | g-rTUna | patra--pavAn / vapne varnati | to tri--sata: ravi, tathA kavi | mahadumu--mahAbhramaH| suaNu-sunanaH | nivaeN-yazA, na / te tAn| 3-ni--sajja | dhare--dhati / chAyA gana: vRkSAta ni vRddhAti, sTUna vavAnuM (tu) naiti / tathA api mahAdrumaH sujanaH iva tAn utsaGge dharati // mANasa vRkSa pAsethI phLe| svIkAre che,( jyAre) kaDavAM pAna tajI de che. te paNa mahAna vRkSa, sajjananI jema, temane =mANasAne ) utsaMgamAM dhAraNa kare che. udA. vacchaThThuM gujr | vRkSa pAsethI svIkAre che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 337 337 bhyaso hu~ // bhysne| -hu~. -vRtti apabhraMze'kArAt parasyaH bhyasaH paJcamI-bahuvacanasya hu~' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM nAmanA aMtya) kAra pachI AvatA paMcamI bahu vacananA khyasa( pratyaya ) -zuM evo Adeza thAya che. Si0 dUruDDANe paDiu khalu appaNu jaNu mArei / jiha giri-siMgahu~ paDia sila aNNu vi cUru karei / / zahAtha dUruDDANe-dUroDDAnena / paDiu-patitaH / khala-khalaH / appaNu AtmAnam / jaNu-janam / mArei-mArayati / jiha-yathA / girisiMgahu~-giri-zRGgabhyaH / paDia-patitA / sila-zilA / aNNu anyad / vi-api / cUra karei-cUrNIkaroti // chAyA dUroDDAnena patitaH khalaH Atmanam janam ( ca api ) mArayati / yathA girizRGgebhyaH patitA zilA anyad api cUrNIkaroti / / dUra sudhI uDANa karavAne ( = khUba UMce caDavAne) kAraNe paDele huna pAtAnA (tema 4 mI) mANusane ( 5 ) mAre cha-ma girizaMgo parathI paDelI zilA anyane (= anyane) paNa cUro kare che. 338 usaH su-ho-ssavaH // Das n| -su, -ho bhane -ssu. vRtti apabhraMze'kArAt parasya DasaH sthAne 'su', 'ho', 'ssu' iti traya AdezA bhavanti / / a5 zamAM (nAmanA atya) a42 5chI mApatA Da-s ( = 104ii. meyananA asa pratyaya)ne sthAne -su, -ho, -ssu sama trae Adeza thAya che. 0 jo guNa govai appaNA payaDA karai parassu / ___ tasu hau~ kali-jugi dullahahA~ bali kijau suaNassu / / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 apabhraMza vyAkaraNa zahAtha jo-yaH / guNAn / govai-gopayati / appaNA-AtmIyAn / payaDA-prakaTAn / karai-karoti / parassu-parasya / tasu-tasmai / hau~-aham / kali-jugi-kali-yuge / dullahaho-durlabhasya / bali kijjau~-balIkriye / suaNassu-sujanAya // chAyA yaH AtmIyAn guNAn gopayati, parasya (tu) prakaTAn karoti tasmai kali-yuge durlabhAya sujanAya aham balIkriye / / je potAnA guNa chupAve che, (paNa) pArakAnA pragaTa kare che, tevA kaliyugamAM durlabha sajajana para huM balidAna tarIke apAuM chuM (=bhArI tanu malihAna 3 69 dhu, pArI 16 chu'. 330 Amo hU~ // ___ aamn| -ha~. vRtti apabhraMze'kArAt parasyAmo hamityAdezo bhavati / sapana zamA (nAmanA matya ) a42 5chI mApatA Am ( = 54ii bahuvacanane pratyaya ne huM e Adeza thAya che. Sl0 taNaha~ taijjI bhaMgi navi te avaDa-yaDi vasaMti / . aha jaNu laggivi uttarai aha saha sai~ majjati / / zahAtha taNaha~-tRNAnAm / tijjii-tRtiiyaa| bhaMgi-bhaGgI / na-vi-nApi, naiv| te-tAni / avaDa-yaDi-avaTa-taTe / vasati-vasanti / aha-atha / jaNu-janaH / laggivi-lagitvA / uttarai-uttarati / aha-atha / saha-saha / sai-svayam / majjati-majjanti / / chAyA tRNAnAm tRtIyA bhaGgInaiva / ( yataH ) tAni avaTa-taTe vasanti / atha janaH lagitvA uttarati, atha (tAni) svayaM (tena) saha majjanti / / tRNunI zrI gati ( bhaMgi ) 4 nathI, (bha3) te gharAne he 2 cha-zi to mANusa ( tena) 10na (sAbhe ) pA2 saya cha, i to (te) 5 ( mANusanI ) sAthe me che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 340 340 hu~ cedubhyAm // i bhane u 5chI hu~' 55. vRtti apabhraMze ikaa|kaaraabhyaaN parasyAmo - 'hu~' - 'haM' cAdezau bhavataH / apabhraMzamAM ( nAmanA aMtya ) rUkAra ane 3kAra pachI AvatA Ama( = SaSThI vayanA pratyaya nA hu~ bhane ha~ sabha ge mAheza thAya che. S0 (1) daivu ghaDAvai vaNi taruhu~ sauNihu~ pakka-phalAI / so vari sukkhu, paiTTha na-vi kaNNahi khala-vayaNA / / zahAtha daivu-daivaH / ghaDAvai-ghaTayati / vaNi-bane / taruhu~-tarUNAm ( = taruSu ) / sauNiha~-zakunInAm / pakka-phalAni-pakkaphalAni / so--sa: (=td)| vari-varam / sukkhu-saukhyam / paiTTapraviSTAni / na-vi-nApi, naiva / kaNNahi -karNayoH / khala-vayaNAi khala-vacanAni / / chAyA vane daivaH zakunInAm ( kRte) tarUNAm (= taruSu ) pakva-phalAni ghaTayati / tad varam saukhyam , naiva karNayoH praviSTAni khala-vacanAni / / vanamAM deva pakSIo mATe vRkSa upara pAkAM phaLa nimita kare (ja) che. uttama to e (vanavAsanuM phaLabhakSaNanuM) sukha, nahIM ke kAnamAM peThelAM durjanonAM veNu. vRtti prAyo'dhikArAt kvacit supo'pi hu~' / ( paDela, sUtra 328 mA ) adhikRta 428 / prAyaH 154thI, pathit sup (saptabhI bahupayananI su pratyaya)no 56 -hu~ mAheza (thAya cha). Gl0 ( 2 ) dhavalu visUrai sAmiaho garuA bharu pekkhevi / ___ 'hau~ ki na juttau duhu~ disihi khaMDai~ doNNi karevi' / / zahAtha dhavalu-dhavalaH / visUrai ( de.)-khidyati / sAmiaho -svAminaH garuA-gurum / bharu-bhAram / pekkhevi-prekSya / hau~-aham / kikim / na-na / juttau-yuktaH / duhu~-dvayo:-disihi -dizoH / khNdd-khnnddaani| doNi--dve / karevi kRtvA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa chAyA svAminaH gurum bhAram prekSya dhavalaH khidyati-'dvau khaNDau kRtvA aham ( eva ) kim dvayoH ( api ) dizoH na yuktaH ?' (iti)| mAlikane bhAre je joIne dhavala (= jAtavAna vRSabha) kheda kare che, '( jAtanA) be TukaDA karIne huM (ja) baMne dizAmAM kAM na bhUtyA ?' 341 si-bhyas-DInAM -he-hu~-hayaH // Gasi, bhyas bhane Gi nA -he, hu~ ne -hi. vRtti apabhraMze idudbhyAM pareSAM 'Gasi', 'bhyasU', 'Di' ityeSAM yathAsakhyaM 'he' 'hu~', 'hi', ityete traya AdezA bhavanti / Ga ser 'he' // 55 zamAM (nAmanA ma tya) i bhane u pachI aavt| Dasi ( =5yabhI vynn| as pratyaya ), bhyasa (=yaturthI ne 5 yamI bahuvacanane pratyaya) ane phi.(=saptamI ekavacanane rR pratyaya nA anubhe -he, -hu~ mane -hi obhatraNa mAheza thAya che. (bha 3) Da sine| -he : "S0 (1) girihe silAyalu taruhe phalu gheppai nIsAvaeNNNu / gharu melleppiNu mANusaha~ to vi na ruccai raNNu / / zahAtha girihe--gireH / silAyalu-zilAtalam / taruhe -taroH / phala phalam / gheppai-gRhyate / nIsAvaNNu-niHsAmAnyam , sarvasAmAnyena / ghara-gRham / melleppiNu ( de. ) muktvA / mANusaha-mAnuSANAm (= mAnuSebhyaH ) / to vi-tataH api, tathA api / na-na / ruccai rocate / raNNu-araNyam // chAyA gireH zilAtalam taroH phalam (ca ) sarvasAmAnyam ( araNye) gRhyate / tathA apiM gRhaM muktvA mAnuSebhyaH araNyam na rocate / / (sUvA mATe) 51 pAsethI zisAtata, (sane mArA mATa) taru pAsethI phaLa ( kazA ) bhedabhAva vagara + araNyamAM) laI zakAya che. tema chatAM ye manuSyane ghara cheDIne araNya mAM vasavuM ) ruyatu nathI ! -vRtti bhyaso hu~' / bhyasa nA hu~ : Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13: sutra 342 70 (2) taruhu~ vi vakkala phala muNi vi parihaNu asaNu lahaMti / sAmihu~ ettiu aggalau~ Ayaru bhicca gRhati / / zahA taruhu~-tarubhyaH / vi-api / vakkalu-valkalam / phala-phalam / muNi-munayaH / vi-api / parihaNu-parighAnam / asaNu-azanam / lahaMti-labhante / sAmihu~-svAmibhyaH / ettiu-iyat / aggalau~ adhikam / Ayaru-Adaram / bhicca-bhRtyAH / gRhaMti-gRhNanti / / chAyA tarubhyaH api munayaH valkalam paridhAnam phalam api bhojanam labhante / svAmibhyaH (tu) bhatyAH Adaram gRhNanti iyat adhikam // taruo pAsethI paNa munione paridhAna ( tarIke) valkala (ne) bhajana (tarIke) phaLa paNa maLe che. (paNa) svAmIo pAsethI sevake Adara grahaNa kare che eTaluM vadhAre (= sevakone Adara paNa maLe che eTale vizeSa). vRtti Der 'hi' // Dina -hi. Sto ( 3 ) aha virala-pahAu ji kalihi dhammu / / zahAtha aha-atha / virala-pahAu-virala-prabhAvaH / ji-eva / klihi--klau| dhammu-dharmaH // chaay|| atha kalau dharmaH virala-prabhAvaH eva / / have ( athavA, je ) kaliyugamAM dharma virala prabhAva vALe ja cha to-. 342 Aho NAnuvArau // a 5chInA TAnA -Na bhane anusvAra. vRtti apabhra ze'kArAt parasya TA.vacanasya NAnusvArAvAdezau bhavataH // 255zamA (nAmanA 25tya ) a412 5chI AvatA TA (= tRtIyA svynn| A) prtyyn| -Na bhane anusvAra (sama me) Adeza thAya che. 6.0 daieM pavasanteNa (numA 5. 333) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "14 apabhraMza vyAkaraNa 343 eM cedutaH // i mana:u pachI - e 54. vRtti apabhraMze ikArokArAbhyAM parasya TAvacanasya -- 'eM', cakArAt NAnu svArau ca bhavanti / -eM' / apabhraMzamAM (nAmanA aMtyakAra ane kAra pachI AvatA TA ( = tRtIyA savayanamA A) pratyayanA -eM, mane (sUtramA mAtA! ca4ArathI, -Na tema 4 anusvAra thAya che. (ma ) *eM : 610 (1) aggie~ uhau~ hoi jagu vAeM sIalu teva~ / jo puNu aggi sIalA tasu uNhattaNu keva' / / zahAtha aggie~--agninA / uhau~-uSNam / hoi-bhavati / jagu-jagat vAeM-vAtena / sIalu-zItalam / tava-tathA / jo yaH / puNu punaH / aggiM agninA / sIalA--zItalaH / tasu-tasya / uNhattaNu uSNatvam / keva-katham / / chAyA jagat agninA uSNam bhavati, tathA vAtena zItalam / yaH punaH agninA zItalaH ( bhavati ), tasya uSNatvam katham // jagata (AkhuM) agnie karIne uSNa thAya che, tema ja pavane karIne zItaLa. paNa je agnie karIne zItaLa (thatuM hoya che, tenuM utpa zata (sAdhayu ) ? vRtti NAnusvArau / -Na mane anusvAra : S0 (2) vippiayArau jai vi piu to vi ta ANahi ajju / aggiNa daDDhA jai vi gharu to te aggi kanju / / zamdArtha vippiayArau-vipriya kArakaH / jai vi-yadi api / piu-priyaH / to vi-tataH api, tathA api / ta~-tam / ANahi-Anaya / ajjuadya / aggiNa--agginA / daTA-dagdham / jai vi-yadyapi / gharugRham / to-tataH, tadapi / te-tena / aggi-agninA / kajju-kAyam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 344 15. chaay| yadi api priyaH vipraya kArakaH, tathA api tam adya Anaya / ___ yadyapi agninA gRham dagdham , tadapi, tena agninA kAryam / / piyunne aparAdhI (DAya), to 59 tene mArI bApare. agnie ghara bALyuM hoya, te ye te agni sAthe (ja) kAma pAvAnu che ( = PAni vinA yAsatu nathI ). vRtti evamukArAdapyudAhAryAH / / me pramANe (nAbhanA tya) u42 pachI (bhAvatA -eM vagerenai) paNuM udAharaNa ApavAM. u44 syam jam-zasAM luk / / si, am , jasa, zasanA sopa. vRtti apabhraMze 'si', 'am '. 'jasU', 'zas' ityeteSAM lopo bhavati / apabhrazamA si (= prathamA 45-ynne| s pratyaya), am (= dvitIyA . 24vayananI m pratyaya ), jasa (= prathamA pahupayananaas pratyaya ) bhane zasa (= dvitIyA pddkynne| asa pratyaya ) bhanI so5 thAya che. ui0 (1) ei ti ghoDA, eha thali' ityAdi / (s| 33014). vRtti atra syam-jasAM lopaH / DI. ( = upayuta hAramA) si, am ne jsn| so5 thayo che. Gue (2) jiva jiva baMkima loaNaha~ niru sAvali sikkhei / ti tiva vammahu niyaya-sara khara-patthari tikkhei // zahAtha jiva jiva-yathA yathA / vakima-bakrimANam / loaNaha~-locanayoH / niru-nitarAm / sAvali-zyAmalA / sikkhei-zikSate / ti tiva tathA tathA / vammahu-manmathaH / niyaya-nijakAn / sara-zarAn / khr-ptthri--khr-prstre| tikkhei-tIkSNayati / / chAyA yathA yathA zyAmalA locanayo: nitarAm vakrimANam zikSate, tathA tathA manmathaH nijakAn zarAn khara prastare tIkSNayati / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa jema jema (te) zyAmA lecananI atizaya vakratA (=kaTAkSapAta ke zI cha, tama (ond ) manmatha potAnAM za2 (sarAnA) kaThora pathara para ( ghasIne) tIkSaNa banAvato jAya che. vRtti atra syam-zasAm / / mAhI (= upayuta uhAbhAM ) si, am ne shsn| ( 5 thayo che). 345 SaSThayAH // SaSThInA. vRtti apanaze SaSThayA vibhaktyAH prAyo lug bhavati / apabhraMzamAM SaSThI vibhakti(nA pravyaya ne ghaNIvAra lepa thAya che. Stl0 saMgara-saeNhi ju-vaNNiai dekhu amhArA kaMtu / ai-mattaha~ cattakusaha~ gaa kuMbhai~ dAraMtu // zahA saMgara-saeNhi-saGgara-zataiH / ju-yaH / vaNNiai-varNyate / dekkhu pazya / aeNmhArA-asmadIyam / kaMtu-kAntam / ai-mattaha~-atimattAnAm / cattaMkusaha~-tyaktA DkuzAnAm / gaya-gajAnAm / kubha kumbhAn / dAraMtu-dArayantam // chAyA yaH saGgara-zataiH vayete ( tam ) asmadIyam kAntam atimattAnAm tyaktA DkuzAnAm gajAnAm kumbhAn dArayantam pazya // - seMkaDe saMgrAma dvArA je varNavAya che, (te) amArA kaMthane, aMkuzane nahI 42 vA ati bht| na ma(sthA) virata ne. vRtti pRthagyogo lakSyAnusArArthaH / / (anvayamA gaja bhane kumbha) bhinna bhinna (asamasta) sIdhA che, te pratipAdyane anusaravA mATe. AmaMtrye jaso haoNH // samAdhanamA jasanA ho 346 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 347 17 vRtti apabhraMze Amantrye'rthe vartamAnAnnAmnaH parasya jaso 'ho, ___ ityAdezo bhavati / lopApavAdaH / / apabhraMzamAM saMbaMdhananA arthamAM rahelA nAmanI pachI AvatA jasa ( =samAdhana savayananA pratyaya asa na ho ske| mAheza thAya che. (2) pana 2054 che. St0 taruNaho taruNiho muNiu mai~ 'karahu ma appaho ghAu' / zahA taruNaho -( he ) taruNAH / taruNiho -( he ) taruNyaH / muNiu jJAtam / ma-mayA / karahu-kuruta / ma-mA / appaho-AtmanaH / ghAu-ghAtam / / chAyA (he) taruNAH, (he) taruNyaH, mayA jJAtam , (yUyam ) Atmana: ghAtam mA kuruta ( iti ) / se taruNI, mo taruNA , bhAnu (yu) sabhA cha (3) tame potAne ghAta na kare (ApaghAta na karo ). 347 bhissupora hi // bhis ne supano hi. vRtti apabhraMze bhissupoH sthAne 'hiM' ityAdezo bhavati / / 55 zamA bhis ( =tRtIyA makyananA pratyaya) mane sup (saptamI bahuvacanane mu pratyaya ne sthAne -hiM e Adeza thAya che. S0 ( 1) guNahi~ na saMpaya, kitti para / / (yo 335). SN (2) bhAIrahiM jiva bhArahi maggahi tihi vi pytttti| zahAtha bhaaiirhi-bhaagiirthii| jiva-yathA, iva / bhaarhi-bhaartii| maggahi maargessu| tihi -trissu| vi-api / payaTTai-pravartate // chAyA bhAgIrathI iva bhAratI triSuH mArgeSu pravartate // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 348 apabhraMza vyAkaraNa bhAgIrathInI jema bhAratI( =vANI ) traNeya mAge pravarte che. striyAM jas-zasorudot // strIliMgamAM s ne hranA 3, ane o. vRtti apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya jasa: zasazca prtyekmudotaatrAvezo matrata: | chorApATo | nasa: | apabhraMzamAM strIli'gamAM rahelA nAmanI pachI AvatA nak ( = prathamA bahuvacanane pra yaya ! ane ram ( = dvitIyA bahuvacananA pratyaya ) e pratyekanA 3, sro ema e Adeza thAya che. ( A ) . lepanA apavAda che. (jemake nasanA : udA. ( 2 ) kuhika nizriyo naDheLa !! (sara0 3969), zabdA amuhika-apuya:| gAtro --'ritA: | maheLa-nasena / / chAyA gusya: nahena naritA: || AMgaLIe nakhe karIne jarjarita thaI gaI. vRtti zaH / racanA : udA. ( 2 ) nuM-satraMbo vAsina vechaMtAna zabdA sura sayaMgAtro -sundra-sarvAMnA:| TvisTAlinAka-vilAsinIH / pecchatANa-prekSamANAnAm || chAyA sundara so: viSTAsirna: prekSamALAnAm || sarvAMgasuMdara vilAsinIene jotAM......... vRtti. vacana-maikAnta thayAsaNyam || ( satramAM Adezanu` ) vacana ( mULathI bhinna raDavAthI mULanA anukrame levAnA ) nathI. deza Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 348 . 348 Tae / TAnI e. tti apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasyASTAyAH sthAne 'e' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM strIliMgamAM rahelA nAmanI pachI AvatA TA ( = tRtIyA ekavacanane A pratyaya ne sthAne evo Adeza thAya che. 0 (1) nia-muha-karahi vi muddha kira aMdhArai paDipakkhai / sasi-maMDala-caMdima' puNu kAi~ na dUre dekkhai / / hArtha nia-muha karahiM-nija-mukha-karaiH / vi-api / mudra-mugdhA / kira-kila / aMdhArai-andhakAre / paDipakkhai pratiprekSate / sasi-maMDala caMdimaeN--zazi-maDaNla- candrikayA / puNu--punaH / kAi~-kim / na-na / dUra-dUre / devasva i-pazyati // chAyA nija-mukha-kara : api mugdhA kila andhakAre pratiprekSate / zazi maNDala-candrikayA punaH kim na dUre pazyati / / kahe che ke (e) mugdhA potAnA mukha' nI kAti nAM kiraNo vaDe aMdhArAmAM paNa bhALI zake che. te pachI caMdrabiMbanI caMdrikAmAM kAM dUra sudhI nathI jotI ( =joI zakatI ? Sr. (2) jahi maragaya-kaMtieN-saMvaliaM / / hAtha jahi-yatra / mrgy-kNtir-mrkt-kaantyaa| saMvaliaM--saMcalitama / / chAya! yatra marakata-kAntyA saMbali tam / yAM bha24ta bhanI tithI vATAye.... usa zyor he / / DasU ne Dasi no he patti apanaze striyAM vartamAnAnAmnaH parayo rDas' 'Gasi' ityetayo, ityAdezo bhavati / saH / 350 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa bhAvatA Gas apabhraMzamAM strIligamAM rahelA nAmanI pachI ( = SaSThI zre'vayanano as pratyaya ) ane Gasi vyn| 'as pratyaya ) nA he yevo maheza thAya che. (prema } ) ( pacamI eka isa nu Gelo (?) chAyA ---- tuccha - majjhahe J tuccha-jaMpirahe / tucchaccha-romAvalihe tuccha-rAya, tucchayara - hAsahe / tuccha kAya - vammaha - nivAsahe / / V pia-vayaNu alahaMtiahe dhaNa he taM akkhaNau~ na jAi / aNu ju tucchau~ he kaTari taru muddhaDa he maNu vizcina mAi || V V je zabdArtha tuccha - majjhahe - tuccha - madhyAyAH / tuccha-jaMpirahe - tuccha - jalpanazIlAyAH (= tuccham vadantyAH) / tucchaccha - romAvali he - tucchAccharomAvalyAH / tuccha* rAya - ( he ) tuccha- rAga / tucchayara-hAsa - tucchatara- hAsAyAH / pia - vayaNu - priya vacanam / alahaMtiahe alabhamAnAyAH / tuccha - kAya vammaha - nivAsa he tuccha - kAya - manmatha nivAsAyAH / aSNu-anyad / ju yad / tucchau~-tucchakam / tahe - tasyAH / ghaNahe ( de. ) - priyAyA: / taM tad | akkhaNau~AkhyAtum / na-na | jAi - yAti / kaTari-kaTari (= Azcaryam ) / thaNataru - stanAntaram / muddhahe - mugdhAyAH | jai-yena / maNu- manaH / vicci - madhye | na-na / mAi - mAti // / = (he ) tuccha - rAga, tuccha - mavyAyAH tuccha jalpanazIlAyAH (= tuccham vadantyAH ) tucchAccha- romAvalyA : tucchatara hAsAyAH priya-vacanam alabhamAnAyAH tucchA-kAya manmatha-nivAsAyAH tasyAH priyAH yad anyad tucchakam tad AkhyAtum na yAti ( = zakyam ) / mugdhAyAH stanAntaram Azcaryam, yena ( kAraNena ) manaH madhye na mAti // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 351 ( he ) tuccha premavALA, jenI kiTa sUkSma che, je sUkSma meAlanArI che, jenI rAmAvali sUkSma ne suMdara che, priya vacanathI vaMcita banavAthI jenu' hAsya sUkSmatara che, tema jenI manmathanA nivAsarUpa kAcA paNa sUkSma che, evI te preyasInuM khIju` ( eka vAnu... evu' ) sUma che ( De ) te hyu' laya tebha nathI : ( me ) bhugdhAnA stana varayenu a Mtara ! Azcarya ! ( the to bheTa sUkSma che ) vasthe bhana ( vo sUkSmatama padArtha paNa) mAya nahIM ! vRtti useH / 21 Gasinu : u0 ( 2 ) phorDeti je hiyaDau~ appaNau tAha~ parAI kavaNa ghaNa / rakkhejjahu loaho appaNA bAlahe jAyA visama thaNa || zabdArtha phoDeMti-sphoTayataH / jeM - yau / hiyaDau~ - hRdayam / appaNau~ AtmIyam / tAha~- tayoH / parAI - parakIyA ( = parakRte ) | kavaNa-kA / ghaNa-ghRNA / rakkhejjahu - rakSata / loaho - ( hai ) lokAH / appaNA - AtmAnam / bAlahe - bAlAyAH / jAyA- jAtau / visama-viSama thaNA - stanau / chAyA yo AtmIyam (eva) hRdayam sphoTayataH, tayoH parakRte kA ghRNA / (he ) lokAH AtmAnam bAlAyAH rakSata, ( yataH ) ( tasyAH ) stanau viSabhau jAtau // ? potAnu ( 4 ) Daiyu choDe che, tene pArAnI yA devI ? ( De) bojhe, (tame) (bhA) mAsAthI latane manyAvale, ( Debha } ) ( tenA ) stana viSabha manyA che. bhyasAmohuH #: 11 || bhyas sane Amne hu. 351 vRtti apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya bhyasa Amazca 'hu' ityAdezo bhavati / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa AvatA apabhraMzamAM strIli'gamAM rahelA nAmanI pachI "bhyas (= payabhI aDuvayanano pratyaya ) ne 'Am (= SaSThI aDuvayananA pratyaya )no -hu maheza thAya che. udA. bhallA huA ju mAriA / bahiNi mahArA kaMtu / jai bhaggA gharu eMtu / / lajjejjaM tu vayaMsiahu zabdArtha bhallA - sAdhu / huA-bhUtam / ju yat / mAriA -- mAritaH / bahiNa - (he ) bhagini / mahArA-madIyaH | kaMtu kAntaH / lajjejja-lajjeya | ( = alajjiSyam ) / tu-tataH / vayaMsiahuvayasyAbhyaH, vayasyAnAm / jai - yadi / bhaggA - bhagnaH / gharugRham / eMtu aiSyat / ( he ) bhagini, sAdhu bhUtam yad madIyaH kAnta : mArita: / ( yataH ) yadi bhagnaH gRham aiSyat, tataH aham vayasyAbhyaH [ vayasyAnAm, vA ] lajjeya ( = alajjiSyam ) // ( De ) mahena, sAru thayu hai bhArI utha bharAyo / Debha De ) le lAgIne (te) ghare bhAvata, (to) hu~ to (bhArI) sabhIgothI (De, sIo varaye ) sAgu (= sAlu bharata ). vRtti vayasyAbhyo vayasyAnAM vetyarthaH // 22 chAyA (udhADuraeNunA vyNsiahun| ) artha vayasyAbhyaH ( 'sabhIgothI' ) athavA vayasyAnAm ( 'sIo vasye' ) che, rUpara DerhiH // Dino * hi. vRtti apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya De: saptamyekavacanasya 'hi ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM strIliMgamAM rahelA nAmanI pachI AvatA hi ( eTale } ) saptabhI tho'vayana nA 'i pratyaya no - hi yevo maheza thAya che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sUtra 353 . chAyA Geto vAyasu uTThAvaMtiaeM piMu diTThau sahasa-tti / addhA valayA mahihi gaya addhA phuTa taDa-tti / / sAtha vAyasu--vAyasam / uDDAvaMtiaeN-uDDApayantyA / piu-priyaH / diu-dRSTaH / sahasa tti-sahasA iti ( = sahasA) addhA-ardhAni / valayA-valayAni / mahihi-mahyAm / gaya-gatAni / advA--ardhAni / phuTa-sphuTitAni / taDa-tti-traT iti / / vAyasaM uDDApayantyA (preyasyA) priyaH sahasA dRSTa: / (tasmAt tasyAH ) ardhAni valayAni mahyAm gatAni ardhAni (tu ) traT iti sphuTitAni / Agane 3tI preyasI meM sahasA piyune (sAvate! ) yo. ( tethI ) 12 saya sAMya 52 gayA ( =57yAM), 12vAM ta dhana TayAM (= tUyA). 353 klIve jasa-zasori / / / strIvi mA jasa ne zasane i. vRtti apabhraMze klIve vartamAnAnnAmnaH parayorjas-zasoH 'I' ityAdezo bhavati / / apabhraMzamAM napuMsakaliMgamAM rahelA nAmanI pachI AvatA ( = prathamA pahukyananA pratyaya ) mane zasa = dvitIyA mhuvynn| pratyaya na I meyo mAheza thAya che. Gl0 kamalai~ mellavi ali-ulai~ kari-gaMDAi~ mahaMti / asulahamecchaNa jAha~ bhali te na-vi dUru gaNaMti // Avi kamalai~-kamalAni / mellavi ( de.)-muktvA / ali-ula-ali. kulAni / kari-gaMDAi~-kari-gaNDAn / mahaMti-kAGkSanti / asulahamecchaNa-asulabham eSTum / jAha~-yeSAm / bhali ( de.)-nibandhaH / te-te / navi-na api / dUra-dUram / gaNaMti-gaNayanti / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa chAyA ali-kulAni kamalAni muktvA kari-gaNDAn kAkSanti / yeSAm asulabham eSTum nirbandhaH, te dUram na api gaNayanti / bhramara-samUho kamaLAne cheDI daIne hAthIonAM gaMDasthaLanI abhilASA rAkhe che. durlabhane (ja) IcchavuM e jemane Agraha rahe che, te dara(aMtara ne nathI gaNatA. 354 kAntasyAta u syamoH / mate kadeg vANAnA ane| sisane am bhApatai degu~. vRtti apabhraMze klIbe vartamAnasya kakArAntasya nAmno yo'kArastasya syamoH parayoH 'u~' ityAdezo bhavati // apabhraMzamAM napuMsakaliMgamAM rahelA (ne) jene aMte (mULamAM svAthi ) degkAra cha tevA nAbhanA (tya) a||2 che. tenI 57 si ( = prathamA savayanano s pratyaya) bhane am (= dvitIyA ekavacanane pratyaya ) AvatAM, (tene) -3 e Adeza thAya che. St0 (1) annu ju tucchau~ tahe dhaNahe // (jumme 350). 6.0 (2) bhaggau~ deksivi niaya-balu balu pasariau~ parassu / ummillai sasi-reha jivaM kari karavAlu piassu // sAtha bhaggau~-bhagnakam , bhagnam / dekkhivi-dRSTvA / niaya-balu-nijaka balam / balu-balam / pasariau~-prasRtakam , prasRtam / parassu-parasya / ummillai unmIlati / sasi-reha-zazi-rekhA / jiva-yathA, iva / kari-kare / karavAlu-karavAlaH / piMassu-priyasya / / chAyA nijaka-balam bhagnam , parasya balam ( ca ) prasRtam dRSTvA ( mama ) priyasya kare karavAlaH zazi-rekhA iva unmIlati // pitAnA sainyamAM bhaMgANa paDeluM (ane ) zatrunuM sainya prasareluM ( = Aga padhe) nene ( bhaa2|) piyunA 42mA ta2pAra shshilekhAnI jema ullase che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '25 rUpa sUtra 355 sarvAderDasera hA~ / sAhinA ddsine| -hA. "tti apabhra'ze sarvAderakArAntAt parasya Gaser hA~' ityAdezo bhavati // azamA asanta sarvanAmanI pachI sAvatA Gasi ( = 5'bhI payananI pratyaya asanA -hA~ the| Adeza thAya che. 60 ( 1 ) jahA~ hotau Agado / -zahAtha jahA~ yasmAt / hotau -bhavAn / Agado-AgataH / / chAyA yasmAt bhavAn ( = yataH) AgataH / / nyAMthI (te) mAvyA. 30 (2) tahA~ hotau Agado // chAyA tasmAt bhavAn ( = tataH) AgataH // tyAMtho (te) bhAvyA. Get0 (3) kahA~ hontau agado / chAyA kasmAt bhavAn ( = kutaH) AgataH / / 4yAMthI (te) mA0yo ? 356 kimo Dihe vA // kimn| pi48 Dihe" (= ihe). 'vRtti apabhraMze kimo'kArAntAt parasya Gaser 'Dihe' ityAdezo vA bhavati / / a5zamA anta ( sarvanAma) kimnA a42 pachI mAtA Gasi( =5yabhI mevayananI prtyy)ne| Dit ihe vo mAheza vikalpa thAya che. 'ul0 jai taho tuTTau nehaDA mai~ sahu~ na-vi tila-tAra / taM kihe vaMkehi loaNe hi joijjau saya-vAra / / -Attha jai-yadi / taho-tasya / tuTTau-truTitaH / nehaDA-snehaH / mai~-mayA / sahu~-saha / na-vi-na api / tila-tAra-(1) / taM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza vyAkaraNa tad / kiha-kasmAt ke hi-vakrAbhyAm / loaNe hi - locanAbhyAm / joijjau-dRzye / saya-vAra--zata-vAram / / chAyA yadi tasya snehaH truTitaH, yadi mayA saha tila-tArA (?) api na, ( tarhi ) kasmAt ( aham ) (tasyAH) vakrAbhyAm locanAbhyAm zata-vAram dRzye ? satanA (maa| anyenaa| sneha ( 5252) naSTa thayo .ya,. (nene) mA sAthe tasatAra ( ? ) 5 na DAya, to (57) zA mATe seMkaDo vAra tenI) katarAtI AMkhe vaDe (huM) jevAuM. chu ? ( = sAMye te bhArI ta23 me cha ? . 3pa7 DehiM / / Dino hi". vRtti apabhraze sarvAderakArAntaraya De: saptamyekavacanasya hi ityAdezo bhavati // apabhraMzamAM kArAnta sarvanAmanA Dei eTale ke saptamI ekavacananA pratyaya ne -hiM e Adeza thAya che. DA0 (1) jahiM kappijjai sariNa saru chijjai khaggiNa khaggu / tahi tehai bhaDa-ghaDa-nivahi kaMtu payAsai maggu / zArtha jahi-yasmin , yatra / kapijja i-kRtyate / sariNa-zareNa / saru zaraH / chijjai-chidyate / khaggiNa-khagena / khaggu-khaDgaH / tahi - tasmin , tatra / tehai-tAdRze / bhaDa-ghaDa-nivahi-bhaTa-ghaTA-nivahe / kaMtu-kAntaH / payAsai-prakAzayati / maggu-mArgam / / chAyA yatra zareNa zaraH kRtyate, khaDgena khaDgaH chidyate, tatra tAdRze bhaTa-.. ghaTA-nivahe (mama) kAntaH mArgam prakAzayati // . jyAM zarathI zara kapAya che, khaDjha vaDe khaga chedAya che, tyAM tevA (52||bhii) subhaTonA bhUyAna lUthomA (tha ne bhaa3|| 4tha bhAga 48 42 cha (= bhAga 3 cha). Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 357 27. 60 (2) ekkAhi akkhihi sAvaNu aNNahi bhaddavau / mAha u mahiala-satthari gaMDa-sthale sarau / / aMgihi gimhu suhacchI tilavaNi maggasiru / tahe mudbhahe muha-paMkai AvAsiu sisiru / / zahAtha ekahi -ekasmin / akkhihi -akSiNa / sAvaNu-zrAvaNaH / aNNahi --anyasmin / bhaddavau-bhAdrapadaH / mAhau-mAghakaH, mAghaH / mahiala-satthari-mahItala-srastare / gaMDa-tthale ---gaNDa-sthale / sarau-zarat / aMgihi -aGgeSu / gimhu-grISmaH / suhacchItilavaNi-sukhAsikA tilavane / maggasiru-mArgazIrSaH / tahetasyAH / muddhahe-mugdhAyAH / muha-paMkai-mukha paGkaje / AvAsiu. -AvAsitaH / sisiru-ziziraH / / chAyA tasyAH mugdhAyA: ekasmin akSiNa zrAvaNa:, anyasmin bhAdrapadaH, mahItala-strastare mAghaH, gaNDa-sthale zarat , aGgeSu grISmaH, sukhAsikAtilavane mArgazIrSaH, mukha-paGkaje (ca) ziziraH AvAsitaH / / te mugdhAnI eka AMkhamAM zrAvaNe (ne bIjImAM bhAdaravAe, bheMya pathArImAM mAghe, kapilapradeza para zarade, aMgomAM grIme, sukhazAtArUpI talanA vanamAM mAgazare (ane) mukha paMkaja para zizire hamaNAM) AvAsa karyo che. 6.0 (3) hiaDA, phuTTi taDa-tti kari kAla-kkheveM kAi~ / dekkhau~ haya vihi kahi Thavai pai~ viNu dukkha sayAi~ / / zahA hi aDA-( he ) hRdaya / phuTTi-sphuTa / taDa-tti kari-traT iti kRtvA / kAla-kkheveM-kAla-kSepena / kAi~-kim / dekkhau - pazyAmi / haya vihi-hata vidhiH / kahi -kasmin , kutra / Thavai-sthApayati / pai~-tvayA / viNu-vinA / dukkha-sayAduHkha-zatAni / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 apabhraMza vyAkaraNa "chAyA (he) hRdaya, traT iti kRtvA sphuTa / kAla-kSepena kim / pazyAmi, tvayA vinA hata-vidhiH duHkha-zatAni kutra sthApayati iti / / (3) dhya, (tuM ) ta hune chUTa (=chUTarI on ). pisa' 4211 )thI zuM lAbha ? jevuM te kharI ke anya vidhAtA tArA vinA seMkaDo dukhene kyAM rAkhe che? 358 yattatkimbhyo uso DAsuna vA / / yad , tad ne kim 5chInA Gasno DAsu (= Asu ), athavA zu nahI: - vRtti apabhraMze yattatkim ityetebhyo'kArAntebhyaH parasya Gaso 'DAsu' ityAdezo vA bhavati // a5,zamA yad, tad ne kim se anta ( sarvanAmI) 5ch| AtA Gasa ( = 54ii savayananA pratyaya)nI DAsu (= Asu) e Adeza vikape thAya che. GEt0 (1) kaMtu mahArau, hali, sahie~, nicchai~ rUsai jAsu // athihi satthihi hathihi vi ThAu~ vi pheDai tAsu / / zahA kaMtu-kAntaH / mahArau-madIyakaH, madIyaH / hali-halA / sahie~ sakhike / nicchai~-nizcayena / rUsai-rupyati / jAsu-yasya ( = yasmai ) / asthihi --astraiH / sasthihi-zastraiH / hasthihi - hastAbhyAm / vi-api / ThAu~-sthAnam / vi-api / pheDai spheTa yati / tAsu-tasya / / chAyA halA sakhike, madIyaH kAntaH nizcayena yasmai ruSyati tasya sthAnam api astraiH, zastraiH, hastAbhyAm api spheTayati / / alI e sakhI, mAre kathe jenA para nakkI rUkyo ja hoya, tenuM ThAmaThekANuM ye astro vaDe, zastro vaDe, (are kAMI na hoya to) hAyo 53 55 ( 2 ) naSTa 42 cha. "30 ( 2 ) jIviu kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na ichu / doNi vi avasari nivaDiai tiNa-sama gaNai visiThu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 359 Avtha jIviu--jIvitam / kAsu-kasya / na na / vallahau-vallabhakam , vallabham / dhaNu-dhanam / puNu-punaH / kAsu-kAsya / na-na / iTThu-iSTam / doNi-dve / vi-api / avasari-avasare / niviDiai-nipatitake, nipatite / tiNa-sama-tRNa-same / gaNai gaNayati / visiThTha-viziSTaH / / chAyA jIvitam kasya na vallabham ? dhanam punaH kasya na iSTam ? avasare nipatite (tu) viziSTaH ( te ) dve api tRNa-same gaNayati / / jIvatara kene vahAluM nathI? dhana paNa kene ISTa nathI? (paNa) avasara AvI paDya, ziSTa jana ( e baMnene tRNa samAna gaNe che. 359 striyAM Dahe // strIlimA Dahe ( = ahe). / vRtti apabhraze strIliGge vartamAnebhyaH yattatkimbhyaH parasya Gasor 'Dahe, ityAdezo vA bhavati / a5zamA strIlimA 29sA yad , tad ne kimnI 5ch| sAvatA Gasa( = 14ii savayananA pratyaya ,n| Dahe ( = ahe) evo Adeza vikalpa thAya che. uhA. ( 1) jahe kerau / (2) tahe keru| ( 3 ) kahe kerau / / chAyA (1) yasyAH sambandhI / (2) tasyAH sambandhI / (3) kasyAH sambandhI / ( 1 ) 2 (strI.) 2 . ( 2 ) te (strI.) 2. (3) 4421 yattadaH syamA, traM / / sine am anti yad ne tdn| dhru bhane tra'. vRtti apabhraMze yattadoH sthAne syamoH parayoryathAsaGkhyaM 'dhru' '' itiH Adezau vA bhavataH / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa apabhraMzamAM yad ne tadnA sthAne, si ( = prathamA ekavacanane s pratyaya) ne am ( = dvitIyA ekavacananA pratyaya ) lAgatAM anukrame zuM ane tre evA Adeza vikalpe thAya che. ha0 ( 1 ) pragaNi ciTThadi nAhu dhuM traM raNi karadi na bhratri || zabdArtha pragaNi- prAGgaNe / ciTThadi - tiSThati / nAhu - nAtha: / zruM yad / traM tad / raNi-raNe / karadi karoti / na-na | tri-bhrAmitam, bhramaNam // chAyA yad nAthaH prAGgaNe tiSThati, tad raNe bhramaNam na karoti / [ aratha De ] / bhArI ) pati prAMgazubhAM alo che, bheTale sama ke te raNa sthaLI mAM bhramaNa nathI karatA. vRtti pakSe // jIne pakSe : .30 70 (2) taM bolliai ju nivvahai || zabdArtha taM tad / bolliai-brayate / ju yad / nivvahai - nirvahati // kAyA tad yate yad nirvahati || te gotrI ne paNe idam imuH klIve // imnu namAjibhAM imu. vRtti apabhraMze napuMsakaliGge vartamAnasyedamaH syamoH parayoH 'ima' : ityAdezo bhavati || C apabhrazamAM napuMsAnimA rahelA idamne / si (= prathamA - vayanano prathama ) ane am ( dvitIyA ekavacanane prayaya ) lAgatAM Trme eve 760 ( 1 ) imu kucha tu Adeza thAya che. zabdArtha ibhu- im | kucha kuchan / tuha taNau - tava imu - im / kuru-kuchan / dekha- - pazya 11 361 3 gahu~ / ( 2 ) imu kucha dekha || 6 sambandhi || Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 312 31. chAyA (1) idam kulam tava sambandhi / / (2) idam kulam pazva / / ( 1 ) 2 Na tu tA / =tAra . (.) PAL ne ne. 262 etadaH strI-puM-klIve 'eha' 'eho' 'ehu' / etadnA strIliyunibhane nasanii eha, eho, ehu. vRtti apabhraMze striyAM, puMsi, napuMsake vartamAnasyaitada : sthAne syamoH parayoryathA-saGkhyam 'eha' 'eho' 'ehu' ityAdezA bhavanti / / apabhraMzamAM strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMgamAM rahelA etadna sthAne, si = prathamA svynn| pratyaya) bhane am ( = dvitIyA apayananA pratyaya , anti anubhe eha, eho, ehu evA Adeza thAya che. Ct2 'eha kumArI, eho naru, ehu maNoraha-ThANu' / ehau, vaDha ciMtatAha~ pacchai hoi vihANu / / zahAtha eha-eSA / kumArI kumArI / eho ---eSaH / naru-naraH / ehu-- etad / maNoraha-ThANu-manoratha-sthAnam / ehau~-etad / vaDha (de.) -(he) mUrkha / citaMtAha~-cintamAnAnAm / pacchai-pazcAt / hoi-bhavati / vihANu--prabhAtam / / chAyA (he) mUrkha, 'eSA kumArI, epa: ( ahamU ) naraH, etad manoratha sthAnam' etad cintamAnAnAm pazcAta prabhAtam bhavati / / (hai) bhUga, "pelI yubhArI ne PAN 'dupuruSa, mA ( bhaa2| ) bhanArayanu sthAna ( = mAna) cha'-- = me) bhittA titai to 54 prabhAta thAya cha / 25 se ). 313 eijas-zamoH / / jam bhane zas anni ei. vRtti apabhraMze etado jasa-zasoH parayoH 'ei' ityAdazo bhavati / / a5zamA etdne| jasa (= prathamA phuvynne| pratyaya bhane Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 apabhraMza vyAkaraNa __zas ( = dvitIyA mAyananA pratyaya) aunti ei vo mA thAya che. So (1) ei ti ghoDA, eha thali / / (dumA 3304) 3. (2) ei peccha / chAyA etAn prekSasva / / mA( ) ne. adasa oi // adsuune| oI. vRtti apabhraMze adasaH sthAne jas-zasoH parayoH 'oi' ityAdezo bhavati / 15 zamA adasUne sthAne, jas ( = prathamA pahupayananA pratyaya ) bhane zas ( = dvitIya pahupayananA pratyaya) dAgatai, Ai sevA Adeza thAya che. ul0 jai pucchai ghara vaDDAi to vaDDA ghara oi / / vihalia-jaNa-abbhuddharaNu katu kuDIrai joi // zahAtha jai-yadi / pucchaha-pRcchatha / ghara-gRhANi / vaDDA (de.) -mahanti / , to tataH / vaDDA-mahanti / ghara-gRhANi / oiamUni / vihalia-jaNa-abbhudbharaNu-viphalita-janAbhyuddharaNam / kaMtu-kAntam / kuDIrai-kuTIrake / joi-pazya / / chAyA yadi mahanti gRhANi pRcchatha, tataH mahanti gRhANi amUni / viphalita-janAbhyuddharaNam kAntam kuTIrake pazya / je meTAM ghara pUchatAM che, te o (rahyAM) meTAM ghara. nirAza nAnA dvA24 ( bhArA) 4thane (tyA) jhUpamA ne. vRtti amUni vartante pRccha vA // (SURYbhI Aine prathamA mahuvayana tai) 'yo 2', (ane dvitIyA bahuvacana letAM) "elAMone pUcha' (ema artha ghaTAvI. zaya. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 365 36 // idam AyaH // idamno Aya. vRtti apabhraMze 'idam'-zabdasya syAdau 'Aya' ityAdezo bhavati / ___ a5zamA idam zaNno si ( = prathamA savayanano) mere (vita-pratyaya) aunti Aya. va mAheza thAya che. Gao (1) Ayai~ loaho loaNai jAI-sarai, na bhati / ___a-ppie~ diTTai mauliahi pie~ didai vihasati // A54' Ayai-imAni / loaho-lokasya / loaNa-locanAni / jAI-sarai-jAti-smarANi / na-na / bhati-bhAntiH / a-ppie~ -apriye / / dii-dRSTake, dRSTe / mauliahi-mukulanti / pie~ priye / dii-dRSTake, dRSTe / vihasaMti-vikasanti / / chAyA lokasya imAni locanAni jAti-smarANi, na bhrAntiH / ( yataH tAni ) apriye dRSTe mukulanti, priye dRSTe (tu) vikasanti / lenAM A locanane pUrvajanmanuM smaraNa hoya che emAM ) sh| nathI. (bha) apriya netA milaya cha, ( nyAre ) priyane netA vise che ( = visI he che ). St0 (2) sosau ma sosau ccia, uahI vaDavAnalassa kiM teNa / ___ jaM jalai jale jalaNo, AeNa vi kiM na pajjattaM / / zahAtha sosau-zupyatu / ma mA / sosau-zuSyatu / ccia-eva / uahI-udadhiH / vaDavAnalassa-vaDavAnalasya / kiM-kim / teNatena / jaM-yad / jalai-jvalati / jale-jale / jalaNo-jvalanaH / AeNa-anena / vi-api / kiM-kim / na-na / pajjattaM-paryAptam / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa chAyA udadhiH zuSyatu, mA (vA) zuSyatu eva / vaDavAnalassa tena kim / yad jale jvalanaH jvalati, anena api kim na paryAptam // samudra zeSAI jAo ke na ja zeSAo-temAM vaDavAnalanuM zuM jAya che ? zuM jaLamAM agni baLe che enAthI ( - meTa) HY: 52tu nathI ? 310 (3) AyahI daDaDha-kalevarahoM jaM vAhiu taM sAru / - jai uTThabhai to kuhai aha Dajjhai to chAru / / zanArtha Ayaho-asya / daDDha-kalevaraho-dagdha kalevarasya / jaM-yad / vAhiu-vAhitam ( = labdham ) / taM-tad / sAru-sAram / jaiyadi / uTThabhai-uttabhyate / to-tataH / kuha i-kuthyati / aha-atha / Dajjhai-dahyate / to-tataH / chAru-kSAraH / chAyA asya dagdha-kalevarasya yad labdham , tat sAram / ( yataH) yadi ( tad ) uttabhyate, tataH kuthyati / atha dahyate, tataH kSAraH // A banyA kalevarane je (kAMI) lAbha levAya, te uttama. (kema ke jIva UDI gayA pachI te) je (tene) paDayuM rahevA de te kehI jAya nana (tene) pANI nANe to rA (25 gaya). sarvasya sAho vA / / sarvana 146 sAha-. vRtti apabhraMze 'sarva' zabdasya 'sAha' ityAdezo vA bhavati / 2057zabhA sarva zane sAha meyo sAheza vi85 thAya che. 1. sAhu vi lou taDapphaDai vaDDattaNaho taNeNa / vaDDappaNu para pAviai hatthe mokkalaDeNa // zahAtha sAhu-sarvaH / vi-api / lou-lokaH / taDapphaDai (he.) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 397 35 praspandate / vaDattaNaho (he.)--mahattvasya / tnnenn_smbndhinaa| vaDDappaNu-~mahatvam |pr--prm / pAviai--prApyate / hatthe hastena / mokkalaDeNa-muktena // chAyA sarvaH lokaH mahattvasya sambandhinA ( kAraNena ) prspndte| param mahatvam muktena hastena prApyate / sahuye leka meTAI (meLavavAne mATe taDaphaDiyAM mAre che paNa meTAI (ta) mekaLA hAtha dvArA ja meLavAya (meLavI zakAya). vRtti pakSe / / mAre 52 (sarva-nu savva thAya. te zate 52nu. 4) St0 (2) savvu vi (mema vAya) chAyA sarvaH api // sahuye. kimaH kAi-kavaNau vA / / kimnevixepe kAi ane kavaNa / / vRtti apabhra'ze kimaH sthAne 'kAi' 'kavaNa' ityAdezau vA bhavataH / / a5zamA kimne sthAne kAi~, kavaNa se vidathe thAya che. u0 (1) jai na su Avai, dUi, ghara kAi~ aho muhu tujhu / vayaNu ju khaMDai tau, sahie~, so piu hoi na majjhu // zahAtha jai-yadi / na-na / su-saH / Avai (he.)-AyAti / dUi-dUti / gharu-gRham / kAi~-kim / aho-adhH| muhu-mukham / tujhutava / vayaNu-(1) vacanam , (2) vadanam / ju-yaH / khaMDaikhaNDayati / tau-tava / sahie-sakhike / so-saH / piu-priyaH / hoi-bhavati / na-na / majjhu-mama / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 aprabhraMza vyAkaraNa chAyA dUti, yadi saH gRham va AyAti ta mukham adhaH kim ?' (he ) sakhi, yaH tava vacanam ( pakSe vadanam ) khaNDayati, so mama priyaH na bhavati / itI, le te ghare nathI bhAvato, to ( temAM ) tAru bhula i nIyu che ? he sabhI, netA vacana ( 3, bahana ) maMDita re. te mAre priya ( ja ) na hAya. 760 (2) kAi~ na dUre dekha | ( 34881 ) u0 ( 3 ) phorDeti je hiaDau~ appaNau~ taha~ parAI kavaNa ghaNa / (so 35012 ) Stto (4) supurisa kaMguhe" aNuharahi N bhaNa, kajje kacaNeNa' / 'jiva~ jiva~ vattaNu lahahi tiva~ tiva~ navahi~ sireNa' || zabdArtha supurisa - supuruSAH / kaMguhe - kaGgo: / aNuharahi N - anuharanti / bhaNabhaNa / kajjeM - kAryeNa / kavaNeNa-kena / jiva~ jiva~--yathA yathA / vattaNu (he. ) - mahattvam / lahahiM - labhante / tiva~ tiatathA tathA / navahiM namanti | sireNa zirasA / chAyA 'bhaNa, supuruSAH kena kAryeNa kaGgo: anuharanti ?" "yathA yathA ( te ) mahattvam labhante, tathA tathA ( te ) zirasA namanti || ( prazna : ) ''De, satpuruSo yA arage ( = 35 rIte ) aMga ( nA choDa ) ne bhaNatA Ave che ? ' jema jema mahattva prA ta kare che, tema tema ( uttara : ) ' ( teo mastakathI name che.' vRtti pakSe // ( jIne) pakSe udA. ( 5 ) jai sasanehI, to muia aha jIvai, niha / vihiM vipayA hi dhaNa gaia kiM gajjahi, khala meha ? || Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 18 chAyA zahAtha ji-ydi| sasaMNehI-saMsnehA / to-tataH / muia-mRtA / aha atha / jIvai-jIvati / niNNeha-ni snehA / vihi vi-dvAbhyAm api / payAre hi-prakArAbhyAm / dhaNa (he.)-priyaa| gaiagatA / kiM kim / gajjahi-garjasi / khala meha-khala megha / yadi sasnehA, tataH mRtA / atha jIvati, tadA nisnehA / dvAbhyAm api prakArAbhyAm ( mama ) priyA gatA / ( tataH) khela megha, kiM ( vRthA ) garjasi ? // ne ( bhAsa pratye) sasneha (2hI za), to (matyAre te) bharI 13 ( ); ana le (te) tI DAya, (to bhaa2| pratye) ni:sneha (ithe '; ( 2Ama ) ne prAre priyA (4 cha; to ) he duSTa bhedha, (ve vyatha ) 2. bhATe gale cha ? 398 yuSmadaH sau tuhu~ / yuSmadnA, si sAtai, tuhu~ vRtti apabhraMze yuSmadaH sau pare 'tuhu~' ityAdezo bhavati / / a5 zabhA yuSmadnA, si ( = prathamA savayanamA pratyaya) andi, tuhu~ sevA Aheza thAya che. 60 bhamara, ma ruNajhuNi raNaDai sA disi joi ma roi / / sA mAlai desaMtarikSa jasu tuhu~ bharahi bioi // zamA bhamara-(he) bhramara / ma mA / ruNajhuNi-ruNujhuNu-zabdaM kuru / raNNaDai-araNye / sA-tAm / disi-dizam / joi-dRSTvA / ma-mA roi-rudihi / sA-sA / mAlai-mAlatI / desaMtariya-dezAntaritA / jasu-yasyAH / tuhu~-tvam / marahi-mriyase / vioi-viyoge / / chAyA (he ) bhramara, araNye ruNujhuNu-zabdam mA kuru / tAm dizam dRSTvA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. apabhraMza vyAkaraNa (ca) mA rudihi / yasyAH viyoge tvam mriyase, sA mAlatI (tu) dezAntaritA / / he bhramara, araNyamAM guNaguNa kara mApha (ne) te dizA tarapha jaIne 23 mA. jenA viyogamAM tuM marI rahyo che, e mAlatI (te) dezAntaramA (yAdI 4) che. jas-zasostumhe tumhai~ // jas bhane zas anti tumhe, tumha.. vRtti apabhraze yuSmado jasi zasi ca pratyekaM 'tumhe' 'tumhai~' ityAdezau bhavataH / ___205zamA yussmdn| jas (= prathamA mahuvayananA pratyaya ) bhane zas (= dvitIyA mhupynn| pratyaya) anti, pratyebhAM tumhe (ane) tumhai~ mevA Aheza thAya che. 6.0 (1) tumhe (3) tumhai~ jANaha / / chAyA yUyameM jAnItha // tame jANe che. GE10 (2) tumhe (3) tumhai~ pecchai / / chAyA yuSmAn prekSate / / tamane jue che. vRtti vacanabhedo yathAsaMkhya-nivRtyarthaH / / / (sUtramA Azinu) kyana cha te, ( mAheza) anubha cha (sevI sabhA ) nivaa21| mATe. 370 TADyamA pai~ tara // ____TA, Di, am sAthai pai~, ta.. vRtti apabhraMze TA, Gi, am ityetaiH saha 'paI' 'taI' ityAdezau bhavataH / TA / 555 zamA TA ( - tRtIyA savayananI pratyaya', Di ( = saptamI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 370 . . 36 savayananA pratyaya ) ane am ( - dvitIyA meSayananA pratyaya) manA sahita (yuSmadnA) pai~, taI mevA AziyAya che. (ma hai) TA sAthe..GEL0 (1) pai~ mukkAha~ vi vara-taru phiTTai pattattaNaM na pattANaM / tuha puNu chAyA jai hojja kaha-vi tA toha pattehi // zahAtha pai~-tvayA / mukkAha~-muktAnAm / vi-api / vara-taru-vara-taru / phiTai (he.;-vinazyati / pattattaNa-patratvam / na-na / pattANaMpatrANAm / tuha-tava / puNu-punaH / chAyA-chAyA / jai-yadi / hojja-bhavet / kaha-vi-katham api / tA-tAvat , / tehi-tH| pattehi-patraiH // chAyA (he) vara-taru, tvayA muktAnAm api patrANAm patratvam na vinazyati / tava punaH yadi chAyA bhavet, tahi (sA) katham api taiH patrai : (eva) / / he taruvara, tArAthI tyajAyelAM ( hoya) te ye pAMdaDAMnuM pAMdaDAM pA (sis) nAza pAmata nathI, nyAre netArI chAyA DAyatA (d) . game tema 55 2 5iine sIdhe (24). 5. (2) mahu hiu~ taha, tAe~ tuhu~ sa vi aNe viNaDijjai / pia, kAi~ karau~ hau~, kAi~ tuhu~ macche macchu gilijjai / Avi mahu-mama / hiau~-hRdayam / tai~-lyA / tAeN tayA / tuhu~-tvam / sa-sA / vi-api / aNNe -anyena / viNaDijjai-(he.)-vyAkulIkriyate / pia-priya / kAi~-kim / karau*-karomi / hau*-aham kAi~-kim / tuhu~-tvam / macche-marayena / macchu-matsyaH / gilijjai-gilyate / / yA mama hRdavam tvayA, tvam tayA, sA api anyena vyAkulIkriyate / priya, kim aham karomi, kim tvam , (yatra) matsyena matsyaH gilyate / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 apabhraMza vyAkaraNa bhAsa yaM tArA 43, tu peTI 1, bhana ta mAna 1 vyApa rAya cha. (sAbha nyA) bhAbhI / 43 gagIya cha, ( tyai), 8 priya, zuM hu 42, (3) zutu. 42 ? vRtti kinaa| Gi sAtha: 81. (3) pai mai behi vi raNa-gayahi ko jaya-siri takkei / kesahi leppiNu jama-ghariNi bhaNa, suhu ko thakkei // zahAtha paI-tvayi / mai~--mayi / behi -dvayoH / vi-api / raNa-gayahiM -- raNa-gatayoH / ko-kaH / jaya-siri-jaya-zriyam / takkei-tarkayati / kesahi-kezaiH / leppiNu-gRhItvA / jama-ghariNi-yama-gRhiNIm / bhnn-bhnn| suhu-sukham / ko-kaH / thakkei (he.)-tiSThati / / 7 // tvathi mayi / ca ) dvayoH api raNa-gatayoH kaH jaya-zriyam tarkayati ? bhaNa, yama-gRhiNIm kezaiH gRhItvA kaH sukham tiSThati ? tuM ane huM baMneya raNamAM UtaryA eTale pachI vijayazrIne (bhI) A tA (= dista ) 14 yahiNIna ze sIna (5chI) BY sume 2hI ? vRtti evaM t| amaa| __ * prabhArI taI (nuhAra 2ii za14 ). am sAthehI ( 4 ) paI maillatihe mahu maraNu maI mellaMtahI tujjhu / ___sArasa, jasu jo vegalA sovi kRdaMtahI sajjhu // zAya' pai~-tvAm / mella tihe (he.) muJcantyAH / mahu-mama / maraNu maraNam / mai-mAm / mellaMtaho (he.-muJcataH / tuDa-tava / sArasa (hai) sArasa / jasu-yasya / jo-yaH / veggalA (he.)-dUrasthaH / so-vi-sa: api / kRdaMtahA~-kRtAntasyaM / sajhu-sAdhyaH / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra che ki tvAm muJcantyAH mama maraNam , mAm muJcataH tava / (hai) sArasa yasya .. yaH dUrasthaH, saH api kRtAntasya sAdhyaH / / tane choDalardi bhAra bharaya (thAya ', (tema ) bhane choDI ordi tAruM. he sArasa, je jenAthI dUra rahe, te kRtAMtane sAdhya thAya (tAtanA mAga bhane.) vRtti evaM tai // se () pramANe ta ( 38 // 24 // 4). 371 bhisA tumhehi // bhis sAthe tumhehi. vRtti apabhraMze yuSmado bhisA saha 'tumhehi ' ityAdezo bhavati / / a5zamA yuSmad no bhis ( = tRtIyA pahupayananA pratyaya) saDita tumhe hi savA mAheza thAya che. GE tumhe hi amhe hi jaM kiau diTTa bahua-jeNeNa / taM tevahuu samara-bharu nijjiu ekka-khaNeNa // samhA tumhe hiM-yuSmAbhiH / amhe hi-asmAbhiH / jaM - yat / kiau - kRtam / diTTha-dRSTam / bahua-jaNeNa-bahu-janena / taM-tat , tadA tevddddu-taavnmaatrH| samara-bharu-samara-bharaH / nijjiu-nirjitaH / ekka-khaNena-eka-kSaNena / chAyA yuSmAbhiH asmAbhiH yat kRtam , (tat) bahu-janena dRSTam / tathA tAvanmAtraH samaraH-bharaH eka-kSaNena nirjitaH / / tame ? ane ame je karyuM, (te) ghaNuM jeNe joyuM. te veLA tevo basa grAma (bhA) meM kSamA tI sIdhI. 376 sisbhyAM tau tujjha tunna / / Dasi ra Das sahita tau, tujha, tuMdhra. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa vRtti apabhraMze yuSmado GasiGasbhyAM saha 'tau' 'tujjJa' 'tughra' ityete traya AdezA bhavanti // 42 apabhra MzabhAM yuSmadnA Gasi ( = pathabhI zeDavacananA pratyaya ) ane Gas ( SaSThI vayanano pratyaya ) sahita tau, tujjha, tughra bha e traNa Adeza thAya che, (zia ulga --) 760 ( 1 ) tau hoMtau Agado / hotau Agado || chAyA tvat bhavAn ( tvattaH ) AgataH / / tArI pAsethI Avye. vRtti GasA / / Gas sahita - 0 (2) tau guNa-saMpai, tujjha madi jai uppatti aNNa jaNa tujjha hotau aagdo| tu tudha aNuttara khaMti / mahi-maMDala sikkhati // zabdArtha u-tava / guNa-sampai - guNa sampadam / tujjha tava / madi- matim / tughra - tava / aNuttara - anuttarAm / khaMti - kSAntim / jai - yadi / upapatti - utpadya ( ? ) / aNNa - anye / jaNa-janAH / mahi-maMDali mahI- maNDale / sikkhati - zikSante / " chAyA yadi mahI-maNDale utpadya ( 1 ) anye janAH tava guNa-saMmpadam tava matim, tava anuttarAm kSAntim (ca ) zikSante ( tarhi varam ) // jo mahImaMDaLamAM utpanna thaI ne ?, anya nA tArI guNasNptti, tArI muddhi ane tArI asAdhAraNa kSamAzIce (to ! -- Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 bhyAmbhyAM tumhaha~ / bhyasne Am sahita tumhaha. vRtti apabhraMze yuSmado bhyas Am ityetAbhyAm saha 'tumhaha~' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM yussmdne|, bhyas (= paMcamI maDuvayananA pratyaya) ane Am (=SaSThI mdduvthnn| pratyaya) yebha the me pratyayo sahita, tumhaha~ mevA Adeza thAya che. ( 1 ) tumhA~ hoMtara Agado || udA chAyA 760 tumhaha~ kerau Nu // chAyA 374 yuSmabhyam bhavAn ( = yuSmattaH ) AgataH || tamArI pAsethI AvyeA. yuSmAkam sambandhi dhanam ( dhanuH ) tabha ? (= tabhA ) dhana ( De dhanuSya ). tumhAsu supA || sup sahita tumhAsu. vRtti apabhraMze yuSmadaH supA saha 'tumhAsu' ityAdezo bhavati || sUtra 373 375 uhA0 tumhAsu ThiaM // bhAM yuSmad no, sup (= saptabhI mahuvayananA pratyaya ) sahita tumhAmu evA Adeza thAya che. yuSmAsu sthitam // tamArAmAM raheluM, 43= sAsmado u / asmad nu, si bAgatAM, hau . vRtti apabhraMze asmadaH sau pare 'hau" ityAdezo bhavati / / apabhraMzabhAM asmad na!, si (= prathamA svynn| pratyaya) lAgata Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abraza vyAkaraNa hau / mAheza thAya che. * 60 tasu hau kali-jugi dulahaho / / (agma 33831) 76 jasa-zasoramhe amhai // .. . jasaM 2 zas khaindi amhe, amhai~. vRtti apabhaze asmaMdo jasi zasiM ca pare pratyekam 'amhe' 'amhai~' ityAdezau bhavataH / apabhrazamA asmanA, jasa ( = prathamA gahuvacananA pratyaya ) bhane zas (dvitIyA huyanA pratyaya ) Anti, pratyebhA amhe, amhai~ ema be Adeza thAya che. u0 (1) 'amhe thovA riu bahua' kAyara evaM bhaNeti / muddhi nihAlahi gayaNa-yalu kai jaNa joNha karaMti / - Avattha amhe-vayam / thovA-stokA: / riu-ripavaH / bahua-vahavaH / kAyara-kAtarAH / evaM-evam / bhaNati-bhaNanti / muddhi-mugdhe / nihAlahi-nibhAlaya, vilokaya / gayaNa-yala-gagana-talam / kai kati / jaNa-janAH / joNha -jyotsnAm / karaMti-kurvanti / : chAyA 'vayam stokAH, riparvaH bahavaH' evam kAtarAH bhaNanti / mugdhe, gagana talam vilokaya / kati janAH jyotsnAm kurvanti ! 'abhe thodd| ( chIme, nyAre) zatru (to) maI (cha) ama aay| kahe che. mugdhA, gaganatala nihALa-keTalA jaNa jesmA utpanna "GE. (2) aMbaNu lAivi je gayA pahia parAyA ke-vi / avasu na suahi suhacchiahi jiva amhai tiva te-vi / / -zahA abaNu-amlanam / laaivi-laagyitvaa| je-ye| gayA-gatAH phinn-pthikaaH| parAyA-parakIyAH / ke-vi-ke api / avasu Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 37. 45 AR . avazyam / na-na / ahi-svapanti / suiciahi-sukhAsikAyAm jiva-yathA / amhai~-vRyam / tiva-tathA / te-vi-te apti / / chAyA ye ke-api parakIyAH pathikAH amlanam lAgayitvA gatAH (te) avazyam sukhAsikAyAm na svapanti / yathA vayam , tathA te api / / je keTalAka parAyA pathike sanehane khaTasavAda lagADIne gayA che, (te) avazya nIti sUtA nahI hoya. yA abhe (= revI samArI 6), te|| te 55 (= tevI tebhanI 555 125.) uhA0 (3) amhe dekkhai / abhhai dekkhai / / chAyA asmAn pazyati / amane jue che. vRtti vacana-bhedo yathAsaMkhya-nivRtyarthaH / (sUtramA Adezanu) payana pu che te, ( Adeza ) anu cha (savI sabha04 ) nivAravA mATe. . TA-yamA ma / / __TA, Ti, am sahita ma.. vRtti apabhaze asmadaH, TA, Di, am ityetaiH saha 'mai 'ityAdezo bhavati / ttaa| 255 zabhA asmdn| TA ( - tRtIyA savayananI pratyaya), Gi ( = satabhI savayananI pratyaya) bhane am / = dvitIyA savayananA pratyaya ) emanA sahita evo Adeza thAya che. (jema ke) TA sahitaS0 ( 1 ) maha jANiu~, pria-virahiaha~ kavi dhara hoi viAli / ___navara miaMku-vi tiha tavai jiha diNayaha khaya-gAli / / zahA mai-mayA / jANiu~-jJAtam / pria-virahiaha-priya-virahitAnAm / ka-vi-kA api / ghara-dhRtiH, avalambanam / hoi-bhavati / 377 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 chAyA " viAli - vikAle sandhyA - kAle | navara-parantu / miaMku - mRgAGkaH / vi-api / tiha tathA / tabai-tapati / jiha-yathA / diNayaru - / dinakaraH / khaya-gAli-kSaya-kAle / mayA jJAtam (yad ) priya virahitAnAm saMdhyAkAle kA-api dhRtiH bhavati / parantu mRgAGkaH api tathA tapati, yathA kSayakAle dinakaraH // meM jANyuM ke priyathI virahita thayelAne sAMje (=sAMja paDaye) te 6 dhAraNa (vaNatI) (ze. pazu avaTu (tyAre to ) dra mevA tape che, jevA pralayakALe sUrya! vRtti GinA // apabhraMza vyAkaraNa Gi sahita - (40 (2) pai mai behi viraNa- gahi || ( 370/3 ) vRtti amA / / am sahita 60 (3) maha mellataho tujjhu || (guye| 370 / 4 ) amhehi bhisA | 378 bhis sahita amhehi N. vRtti apabhraMze asmado misA saha 'amhehi" ityAdezo bhavati / / apabhraMzamAM asmdn| bhis (= tRtIyA bahuSayananA pratyaya ) sahita amhehiM meve Adeza thAya che. '40 tujhhe hi amhe hi jaM kiau~ / / (bheo 371 ) 379 mahu majjhu GasiGa bhyAm || usi bhane ma sahita mahu, majjhu. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 378 vRtti apabhraMze asmado GasinA usA ca saha pratyekaM 'mahu' 'majju' ityAdezau bhavataH / apabhraMzamAM asmad nA Gasi (= pa'camI ekavacananA pratyaya) ane Gas (=SaSThI she}vynn| pratyaya) sahita pratye mAM mahu, mujju evA e Adeza thAya che, Gasi sahita - ) ( 40 ( 1 ) mahu hoMtau gado / majJa hoMtau gado || chAyA mat bhavAn ( = mattaH ) gataH // mArI pAsethI gayA. vRtti GasA // Gas sahita : * ( 2 ) mahu kaMtahoM be dosaDA, detaho hau~ para ubvaria helli, majhauM khahi Alu / juho karavAlu || V zabdArtha mahu-mama | kaMtahI~ - kAntasya / be - dvau / dosaDA - doSau / helli - he sakhi / ma mA / jha khahi (he.) -vada / Alu (he.) - anarthakam / deM to dadataH / hau~ - aham / para-param, kevalam | ubvaria - (he.) avaziSTA / jujjhataho - yudhyamAnasya / karavAlu -karavAlaH / he sakhi, ( tvam ) anarthakam mA vada / mama kAntasya (tu) dvau doSau / dadataH (tasya) aham kevalam avaziSTA, yudhyamAnasya ( tasya ) karavAla : ( avaziSTa: ) / chAyA V (mArA kaMthanI prazaMsA karIne ) he sakhI, (tuM) artha vagaranu mosabhA ( Debha } ) bhArA thamAM (to) meM hoSa che. ( zarazu ) dAna detAM kevaLa Du' (hula) jADI rahI gaI ( chu ), (ne) yuddha uratAM ( bheu ) taravAra ( gADI rahI gaI che ). 50 (3) jai bhaggA pArakaDA aha bhaggA amhA~ taNA 47 to sahi, majlu priraNa / to te mAriaDeNa || Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa APER jui-yadi / bhaggA-bhagnAH / pArakkar3A-parakIyAH / vo-tataH / / sahi-(he) sakhi / majmu-mama / prieNa-priyeNa / ada-atha / bharagA-bhagnAH / amhaha~ taNA-asmAkam saMbandhinaH / to-tataH / teM-tena / mAriaDeNa-mAritena / chAyA (he) sakhi, yadi parakIyAH (subhaTAH) bhagnAH, tataH (te) mama priyeNa ( bhgnaaH)| atha asmAkam saMbaMdhina: bhagnAH, tataH tena mArina / hai sabhI, MY ne zatrunA ( subhaTI)mA 57yu (DAya), te| () bhaa2|| piyune sIdhe (04 ), 5Aug (subhaTo . bhAM 55yu (DAya), to te ( = maare| piyu) bharAyAne sIdhe ( 4 ). ahamha~ bhyasAmbhyAm / / bhyas bhane Am sahita ahamha: vRtti apabhaze asmado bhyasA AmA saha 'amhaha~' ityAdezo bhavati / 245zamA asmd|| bhyasa (= 5'yabhImahuvayananA pratyaya) bhane Am ( = 48. hupayananI pratyaya ) sahita amhaha~ mevI mAheza thAya che. (ma bhyas sahita -) SEl0 (1) amhaha~ hotau Agado / chAyA asmat bhavAn (= asmattaH ) AgataH / / amArI pAsethI AvyuM. Gl. (2) aha bhaggA ahamha~ taNA / / (sumo 37813 ) 381 supA amhAsu // ____sup sahita amhAsu. vRtti apabhaze asmadaH supA saha 'amhAsu' ityAdezo bhavati / / a5, zamAM asmad ne supU ( = saptamI mhuvynn| pratyaya) sahita vAsu evo Adeza thAya che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 382 Su0 amhAsu ThiaM // chAyA asmAsu sthitam // bhabhArAma 2 382 tyAderAdha-trayasya bahutve hi na pA // tyAdinA sAdha mAthI pahuyanamA qiEthe hi / vRtti tyAdInAmAdyatrayasya saMbaMdhino bahuSvartheSu vartamAnasya vacanasyApabhraMze 'hi' ityAdezo vA bhavati / / (vartamAnakALa) vagerenA ti Adi (pratyamAM AraMbhanA traNamAMthI bahuvacanAtha pratyayane apabhraMzamAM hiMe Adeza vikalpa thAya che. St0 muha-kabari-baMdha tahe soha dharahiM naM malla-jujjhu sasi-rAhu krhi| tahe sahahi kurala bhamara-ula-tulia naM timira-DiMbha khellaMti milia / / zAya' muha-kabari-baMdha-mukha-kavarI-bandhau / tahe-tasyAH / soha-zobhAm / gharahi-dharataH / naM-nanu, yathA / malla-jujjhu-malla-yuddham / sasi-rAhuzazi-rAhU / karahi -kurutaH / tahe-tasyAH / sahahi (he.)zobhante / kurala-kuralAH / bhamara-ula-tulia-bhramara-kula-tulitAH / naM-nanu, yathA / timira-DiMbha-timira-DimbhAH / khellaMti (he.)-kriiddnti| milia-militAH / / chAyA tasyAH mukha-kabarI-bandhau zobhAm dharataH, yathA zazi-rAhU malla-yuddham kurutaH tasyAH / bhramara-kula-tulitAH kuralAH zobhante, yathA timiraDimbhAH militAH krIDanti / / tenuM mukha ane veNubaMdha (evI) zebha dhAraNa kare che, jANe caMdra ane rAhu mallayuddha karI rahyA che ! bhramara-samUha sAthe tulanA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa karAya tevI tenI vAMkaDI laTo (evI) zobhe che, jANe timiranAM baccAM maLIne ramI rahyAM che! 383 madhya-trayasyAghasya hiH // yakSau at AdhA hi. vRtti tyAdInAM madhya-trayasya yadAdya vacanaM tapasyApabhraMze 'hi' ityAdezo vA bhavati / ti Adi (pratyamAM )nA vacalA traNanuM je Adya vacana tenA ( prtyyn|) 255 zamAM hi me| Adeza vi485 thAya che. Sl0 (1) bappIhA, 'piu piu' bhaNaviM kittiu ruahi hayAsa / tuha jali mahu puNu vallahai bihu~ vi na pUria Asa / / zahAtha bappIhA-cAtaka / 'piu' 'piu'-pibAmi, pibAmi (pakSe, priyaH priyH)| bhaNavi-bhaNitvA / kittiu--kiyad / ruahi-rodiSi / hayAsa-hatAza / tuha-tava / jali-jale / mahu-mama / puNu-punaH / vallahai-ballabhake, vallabhe / bihu~-dvayoH / vi-api / na-na / puuria-puuritaa| Asa-AzA / chAyA (he) cAtaka, pibAmi pibAmi' ( pakSe, 'priyaH priyaH' ) (iti) bhagitvA, hatAza, kiMthad rodipi / tava jale, mama punaH vallabhe, dvayoH api AzA na pUritA / / / / ayA, 'pI3 45' ('piyu, piyu' ) ( oma ) mobIna (tu) 89 ru cha ! tAza ! .in tamA, tArI tema vAlamanI bAbatamAM mArI (ema) baMneyanI AzA pUrI na thaI. vRtti Atmanepade / mAtmanepadama -- Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 383 51 'u0 (2) bappIhA, kAi~ bollieNNa nigghiNa vAra-i-vAra / . sAyari bhariai vimala-jali lahahi na ekka-i dhAra / / zAya bapIhA-cAtaka / kAI-kim / bolilaeNNa (de. )-vratena / nigdhiNa-nighRNa / vAra-i-vAra-vAraMvAram / sAyari-sAgare / bhriai| bharite / vimala-jali-vimala-jalena / lahahi-labhase / na-na / ekka-i-ekAm api / dhAra-dhArAm // chAyA (he) cAtaka, (he) nipuNa, vAraMvAram atena kim / vimala-jalena bhRte (api ) sAgare, (tvam ) ekAm api dhArAm na labhase / / he bapaiyA, nirlaja, vAre vAre bolavAthI lAbha ? sAgara nirmaLa jaLa bharyo hovA chatAM tene eke dhAra maLavAnI nathI. vRtti saptamyAm / vidhyarthamAM - uhA0 ( 3 ) Ayahi janmahi , aNNahi vi gori su dijjahi kaMtu / gaya mattaha~ catta'kusahai jo abhiDai hasaMtu / / zahAtha Ayahi-asmin / jammahi-janmani / aNNahi --anyasmin / vi-api / gori-(he) gauri / su-tan / dijjhi-ddyaaH| kaMtukAntam / gaya-gajAnAm / mattaha~-mattAnAm / catta kusahatyaktAGkuzAnAm / jo yH| abhiDai (he.)-saMgacchate / hasaMtu hasan / / chAyA (he) gauri, asmin janmani anyasmin api, tam kAntam dadyAH, yaH tyaktAMkuzAnAm mattAnAm-gajAnAm hasan saMgacchate // he gaurI, A jame tema ja anya janmamAM (mane e vara deje, je aMkuzane na gaNakAratA evA matta gajo sAthe hasatAM ( = st|) lI. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa vRtti pakSe ' ruasi' ityAdi / Gal0( 4 ) dhAre para, ( ruahi porene mahale ) asi pore (thAya). 384 bahutve huH // bahuvacanamAM 6. vRtti tyAdInAM madhyatrayasya sambadhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasyApabhraMze 'hu' ityAdezo vA bhavati / ti Adi pratyayenA vacalA traNa (pratya)ne lagatA bahatvanA artha mAM raheluM je vacana che tenA pratyaya)ne apabhraMzamAM huM e Adeza vikalpa thAya che. 5t0 bali-abbhatthaNi mahumahaNu lahuIhuA so-i / __ jai icchahu vaDDattaNau~ dehu ma maggahu ko-i / / zahA vali-abbhatthaNi-balyamyarthane / mahumahaNu-madhumathanaH / lahuIhUA laghukI bhUtaH / so-i--saH api / jai-yadi / icchahu-icchatha / vaDDattaNau~ ( de. }-mahatvam / dehu-datta / ma-mA / maggahu-mArgayata ( yAcadhvam ) / ko-i-kam api / / chAyA saH api madhumathanaH, balyabhyarthane laghukIbhUtaH / yadi mahattvam icchatha, (tarhi ) datta, mA kam api yAcadhvam // evA mahAna) viSNune paNa balinI (pAse) abhyarthanA 42pAmA badhu thaj 5.yu. ( 2 ) ne bharapa 42chatA DI, (to) (hAna) Apo, anI pAse bhAgI mA. vRtti pakSe 'icchaha' ityAdi / S0( 2 ) mI? 52, (icchahu vagerene pahale ) icchaha pore ( thAya). 385 antya-trayasyAdyasya u|| anya trayanA Adyane hai. vRtti tyAdInAmantya-trayasya yadAcaM vacanaM tasyApabhraMza 'u~' ityAdezo vA bhavati / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 389 53 ti vagere pratya)mAMnA aMtya traNanuM je Adya vacana te (pratyayane apabhraMzamAM-kuM evo Adeza vikalpa thAya che. u0 (1) vihi viNaDau, pIDaMtu gaha maM dhaNi karahi visAu / saMpai kadgAu~ vesa jiva chuDu agghai vavasAu / sAtha vihi-vidhiH / vinnddu-vyaakuliikrotu| pIDatu-pIDayantu / gaha-grahAH / maM-mA / dhaNi (he.)-priye / karahi-kuru / visAu-viSAdam / saMpai-sampadam / kaDUDhau~-karSayAmi / vesavezyAm / jiva-yathA, iva / chuDu-yadi / agghai--arghate / vavasAu-vyavasAyaH / / chAyA vidhiH vyAkulIkarotu / grahAH pIDayantu / he priye, ( tvam ) viSAdam mA kuru / yadi vyavasAya: arghate (: syAt ?), (aham ) sampadam vezyAm iva karSayAmi / vidhAtA bhale vyAkuLa kare. graho bhale paDe. he priye, viSAda kara mA. je (mAtra kaI anukULa vyavasAya hoya, (te) saMpattine (to) vezyAnI bhayo dA. u0 (2) bali kijjau~ suaNassu / / (nu| 338) vRtti pakSe // bhora , uhA0 (3) 'kaDDhAmi' ityAdi // (kaDDhau~ parene mahaA) kaDDhAmi kore (thAya.) 386 bahutve hu~ // bahuvacanamAM huM. vRtti tyAdInAmantya-trayasya sambandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasya hu~' ityAdezo vA bhavati / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa ti vagera(pratyayomAM nA aMtya traNamAM je vacana bahutvanA arthamAM raheluM che, tenA pratyaya) ne -huM e Adeza vika9pe thAya che. 10 (1) khagga-bisAhiu jahi lahahu~ pia, tahi desahi jAhu~ / ___ raNa-dubhikkheM bhaggA viNu jujhe na valAhu~ / zahAtha svagga-bisAhiu--vA-nisAdhitam / jahi-yatra / lahahuM-labhAmahe / pia-priya / tahi-tasmin / desahi-deze / jaahu-yaamH| raNadubhikkheM-raNa-durbhikSeNa / bhaggAi-bhagnAH / viNu-vinA / jujjhe yuddhena / na-na / valAhu~-valAmahe / ch| priya, yatra khaDga-visAdhitam labhAmahe, tasmin deze yAmaH / raNa durbhikSeNa bhagnA: ( vayam ) yuddhena vinA na valAmahe // he priya, khaDUgathI sAdheluM (khaga vAparIne prApta thatI vastu) jyAM ApaNane maLe, te dezamAM jaIe. yuddhanA dukALathI ApaNe (te) bhAMgI paDyA. yuddha vinA ApaNe nahIM vaLIe. vRtti pakSe // mI pakSa, Gl0 'lahimu' ityAdi / / / ..(lahahu~ porane // 42) lahimu vagaire (thAya). hi-svayoridudet // hi, sva n| i, u, eN. vRti paJcamyA hisvayorapabhraMze 'i', 'u', 'e' ityete traya AdezA vA bhavanti / / it / mAzAya nA hi, svanI, 255zamAM i, u, e, oma trae Adeza vidhe thAya che. (ma hai) iu0 (1) ku jara sumari ma sallaiu saralA sAsa ma melli / kavala ji pAviya vihi-vasiNa te cari mANu ma melli // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 sallaiu - sallakIH / saralA-saralAn / sAsa-zvAsAn / ma mA / melli (he.) - muJca | kavala - kavalA: / ji-ye / pAtriya-prAptAH / vihivasiNa - vidhivazena / te-tAn / cari-cara / mANu - mAnam / ma- mA / melli (he.) - muJca // chAyA kuJjara, sallakI : mA smara | saralAn zvAsAn mA muJca / ye kavalA : vidhivazena prAptAH tAn cara / mAnam mA muJca // sAMgA niHzvAsa bhU mAna mUke mA. sUtra 387 zadArtha kujara - kuJjara / sumari-smara / ma mA / (De) huM42, sahalIyone sAMbhAra bhA. mA. vidhivaza je keALiyA maLyA, te cara vRtti ut / u--- 60 (2) bhamarA, etthu vi liMbass ke vi diahaDA vilaMbu | phullai jAma kathaMbu | zabdArtha bhamarA - (he ) bhramara / etthu - atra / vi-api / liMbaDai - nimbe | ghaNa-pattalu chAyA - bahulu -vi-kAnapi / diahaDA - divasAn / vilaMbu - vilambasva | ghaNapattalu - dhana - patravAn / chAyA - bahulu - chAyA - bahula: / phullai - phullati / jAma - yAvat / kayaMbu-kadambaH / (he ) bhramara, atra nimbe api ( tAvat ) kAnapi divasAn vilambasva / yAvat dhanapatravAn chAyA-bahulaH kadambaH phullati // (De) brabhara, dhaNAM patravANI = ghaTAhAra !, gADhI chAyASANo uddha khIle, tyAMsudhI keTalAka divasa teA ahIM lImaDA para thANa ( = bhuDAbha 42 ). vRtti et / eN chAyA utkrA (3) priya eva~hi kare sellu kari chaDDahi tuhu~ karavAlu / jaM kAvAliya bappuDA lehi abhaggu kavAla || Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 apabhraMza vyAkaraNa zArtha priya-(he) priya / ehi -idAnIm / kare-kuru / sellu(he.) bhallam / kari-kare / chaDDahi (he.)-tyaja / tuhu~-tvam / karavAlukaravAlam / jaM-yad / kAvAliya-kApAlikAH / bappuDA (he.) varAkAH / lehi -gRhNanti / abhaggu-abhagnam / kavAlu-kapAlam / chAyA (he) priya, idAnIm kare bhallam kuru / tvam karavAlam tyaja / yad varAkAH kApAlikAH abhanam kapAlam gRhNanti / (3) priya, ve tutAra ch|, (2) DAyamA mAle 42 ( =), yI maa5| pAli (=pAline) mAmI bhoparI (1) se (= bhaNe). vRtti pakSe 'sumarahi' ityAdi / 2 pakSa, sugari ne mahase sumarrAha pore ( thAya ,. 388 varSIti-syasya saH // bhaviSyAnA syaM na sa. tti apabhraMze bhaviSyadarthaviSayasya tyAdeH syasya so vA bhavati / ti vagere (pratyaye lAgatAM,) bhaviSya arthane lagatAkALa nA ene vikalpa sa thAya che. SEle diahA jaMti jJaDappaDahi paDahi maNoraha pacchi / jaM acchai taM mANiai hosaI' karaMtu ma acchi / zahAtha diahA-divasAH / jaMti-yAnti / jhaDappaDahi (he.) -vegenaH / pAha-patanti / mnnorh-mnorthaaH| pacchi-pazcAt / jaM-yad acchai-asti / taM-tad / mANiai-mAnyate ( =bhujyate ) / hosai bhaviSyati / karaMtu-kurvan / ma-mA / acchi-Assva / chAyA divasAH vegena yAnti, manorathAH (tu ) pazcAt patanti / (ataH) / yad asti tad bhujyate ( = bhujiit)| 'bhaviSyati' (iti) kurvan mA Assva // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti pakSe 'hohii' / 389 sUtra 389 divase jhaTapaTa vahI jAya che, (ne) manAratha pAchA paDatA jAya che. (te) ne che te bhASIo, ( = bhASa, ne) 'thaze, kara esI rahe mA. (thaze)' jIne pakSe, ( hosai ne mahate ) hohii ( zrAya ). kriyeH kIsu // kriye no kIsu. 57 vRtti 'kriye' ityetasya kriyApadasyAbhraMze 'kIsu' ityAdezo vA bhavati / ziye e kriyApada =AkhyAtika rUpa)nA apabhraMzamAM pu eve Adeza vikalpe thAya che. St0 (1) saMtA bhoga ju pariharai tasu kaMtahoM balikIsu / tasu daitreNa vi (1) muMDiyau~ jasu khalliha Dau~ sIsu // - zabdArtha saMtA- sataH / bhoga- bhogAn / ju-ya: / pariharai - pariharati / tasu - tasmai / kaMtaho - kAntAya / balikIsu - balIkiye / tasu-tasya daiveNa - daivena / vi-api / muMDiyau - muNDitakam / jasu yasya khallihaDau N he.) - khalvATam / sIsu - ziras / 1 chAyA yaH sataH bhogAn pariharati, tasmai kAntAya ( aham ) balIkriye / yasya (tu) khalvATam ziras tasya daivena api (1) muNDitam / 1 chatA bhAgA ne je tyaje che, te kAnta para (huM) khalidAna tarIke mayArdha la ( = tenA para bArI la', tenI masihArI). mADI to menu zIza TAsi che, tenu' (to) hai ve pazu (1 hai ve ) bhu uThu che. vRtti pakSe, sAdhyamAnAvasthAt 'kriye' iti saMskRtazabdAdeSaH prayogaH | khIje pakSe, niye e sAdhyamAna avasthAvALA sa`skRta zabdamAMthI bhAve prayoga (thAya): * hA0 (1) balikijjau suaNassu / (bhubho 380 ) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 apabhraMza vyAkaraNa 380 bhuvaH paryAptau huccaH / / bhuune| 'pati ' sabhA hucca. vRtti apabhraMze bhuvo dhAto paryAptAvarthe vartamAnasya 'hucca' ityAdezo bhavati / a5zamA pastinA abhA 29sA bhU dhAtuno hucca. e Adeza thAya che. to ai-tuMgattaNu jaM thaNaha~ so cheau na-hu lAhu / sahi jai keva-i tuDi-vaseNa ahari pahuccai nAhu / / zahAtha ai-tuMgattaNu-ati-tuGgatvam / ja-yad / thaNaha~-stanayoH / so saH / cheau-chedaH / na-hu-na khalu / lAhu-lAbhaH / sahi(he) sakhi / jai-yadi / keva-i-kathamapi / tuGi-vaseNa-truTi-vazena, kAlavilambena / ahari-adhare / pahuccai-prabhavati / nAhu-nAthaH // chAyA stanayoH yad ati-tuGgatvam, saH chedaH, na khalu lAbhaH / (he) sakhi, yadi nAtha: adhare prabhavati kathamapi kAlavilambana (eva prabhavati) / stananu ati tupa (che, te hAni (35 che), nahI hai khAna (35), ( 3 ) sabhI, tethI rIna) nAtha ne sudhI pAye che, to (ta) bheya zana, visame (ar) (pAye cha). 381 bago bruvo vA / / bram (ba) no vixepe bruva. vRtti apabhraMze brUgo dhAto 'bruva' ityAdezo vA bhavati / ___ a57 zamAM bram (ba) pAtuno bruva sevA Adeza vipe thAya che. Gl0 (1) bruvaha suhAsi kiM-pi / zahAtha bruvaha-vrata / suhAsiu-subhASitam / kiM-pi-kimapi / / chAyA kimapi subhASitam nata / / se subhASita mAso. vRtti pakSe / / mIra pakSa, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 sUtra 391 uhA. (2) ittau~ broppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu broppi / 'to hau~ jANau~ eho hari jai mahu agga i broppi / / zahA ittau~-iyat / broppiNu-uktvA / sauNi-zakuniH / Thiu sthitaH / puNu-puna: / dUsAsaNu-duHzAsanaH / broppi-uktvA / to-tataH / hau -aham / jANau*-jAnAmi / eho-eSaH / hari-hariH / jai-yadi / mahu-mama / aggai-agre / broppi uktvA / chAyA iyat uktvA zakuniH sthitaH / punaH duHzAsanaH (evaM) uktvA (sthitaH) / 'yadi mama agre uktvA (tiSThati), tataH aham jAnAmi eSaH hariH' iti / eTaluM belIne zani rahI gaye. pachI du zAsana A pramANe mosIna (2DI. gaye), 'bhArI mAga mAlIna ne ye no 27), to huta se ri (531)'. 382 bajervAJaH / / baji (vraj)nA vuJa. vRtti apabhraMze vrajaterdhAto ' ityAdezo bhavati / / a55zamA vrajati (= vaj) dhAtuno vuja seve| mAheza thAya che. Gl0 vuAi / vuoppi / vuoppiNu / chAyA vrajati / vrajitvA / vrajitvA / / ____ jaya che. 44ne. . 283 dRzeH prassaH / / dRzi (-dRza) no prassa.. . vRtti apabhraMze dRzerdhAtoH 'prassa' ityAdezo bhavati / apazamA dRzi (=dRz) dhaatun| prassa meva mAheza thAyaM che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 10 prssdi| chAyA pazyati / jumme che. 384 graheNhaH // grahi (graha) ne| gRha.. vRtti apabhraze graherdhAto'gRha' ityAdezo bhavati / a57 zamAM grahi (=praha) dhaatun| gRha mev| mAheza thAya che. 60 paDha gRNheppiNu vratu / -zahAtha paDha-paTha / gRNheppiNu-gRhItvA / vratuvratam / chAyA vratam gRhItvA paTha / vrata laIne bhaNa. 395 takSyAdInAM chollAdayaH / / takSi (= takSa) porenA cholla vagere. tti apabhraMze takSiprabhRtInAM dhAtUnAM 'cholla' ityAdayaH AdezA bhavanti / a5zamA takSi (= takSa) ko dhAtumAnA cholla vagere aash| thAya che. 70 (1) jiva tiva tikkhA levi kara jai sasi chollijjantu / __to jai gorihe muha-kamali sarisima kA-vi lahantu / / zahAtha jiva tiva-yathA yathA / tikkhA-tIkSNAn / levi-gRhItvA / kara-karAn / jai-yadi / sasi-zazI / chollijjantu (he.) atakSiSyata / to tataH / jai-jagati / gorihe-gauryAH / muha.kamali-mukha-kamalena / sarisima-sadRzatAm / kA-vi-kAmapi / lahantu-alapsyata / chAyA yathA tathA tIkSNAn karAn gRhItvA yadi zazI atakSiSyata, tataH (sa:) jagati gauryAH mukha-kamalena kAmapi sadRzatAm alapsyata / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 395 61: game tema karIne tIkSNa kiraNo laI laIne, pachI) je zazIne kalavAmAM AvyuM hota, te (te) jagatamAM gaurInA mukhakamaLa. sAthe kiMcit samAnatA prApta karata. vRtti AdigrahaNAd dezISu ye kriyAvacanA upalabhyante te udAhAryAH / (sUtramA) Adi(za-4na 426 sabhAvezathI, dezI (bhASA)omAM je kiyAvAcaka zabda prApta thAya che, temanAM udAharaNa mA5vAM40 (2) cUDullau cuNNIhoisai muddhi kavoli nihittau / sAsAnala-jAla-jhalakkiau bAha salila-saMsittu / / zahAtha cUDullau-kaGkaNam / cuNIhoisai-cUNI bhaviSyati / (he) muddhi mugdhe / kavoli-kapole / nihittau-nihitam / sAsAnala-jAlajhalakkiau (he.)-zvAsAnala-jvAlA-saMtaptam / vAha-salila-saMsittau bASpa-salila-saMsiktam / chAyA0 (he) mugdhe, kapole nihitam kaGkaNam zvAsAnala-jvAlA-saMtaptam vAppasalila-saMsiktam cUrNIbhaviSyati / (3) mugdhA gAra nIye ( Ase) rAmeso (na tethI) ni:zvAsAminI jhALathI tapI gayele (ane azrujaLathI sIcAyele tAre) yUDo yuu| manI 4. 0 (3) abbhaDavaMciu be payai~ pemmu niattai jAveM / savvAsaNa-riu-saMbhavaho kara pariattA tAveM // zahA abbhaDavaciu-anuvrajya / be-dve / paya--pade / pemmu-prema (priyA) niattai-nivartate | jAva-yAvat / savvAsaNa-riu-saMbhavahIM -sarvAzana.ripu-sambhavasya candrasya) / kara-karAH / pariattAparivRttA: ! tAva-tAvat / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa -chAyA (priyam) anuvrajya yAvat dve pade prema ( = priyA) nivartate tAvat candrasya kiraNAH parivRttAH / / (priyana) vApIna priyA yAM me 5ni pachI paNe cha, tyo (te) caMdranAM kiraNa prasarI vaLyAM. 'hA0 (4) hiai khuDukkar3a goraDI gayaNi ghuDukkara mehu / vAsAratti pavAsuaha~ visamA saMkaDu ehu // -zahAtha hiai-hRdaye / khuDukkai-zalyAyate / goraDI-gaurI / gayaNi-gagane / ghuDukkai-garjati / mehu-meghaH / vAsAratti-varSArAtro, varSAsu / pavAsuaha~ pravAsinAm / visamA-viSamam / saMkaDu-saGkaTam / ehu-etat / chAyA hRdaye zalyAyate gaurI / gagane garjati meghaH / vaSAsu pravAsinAm etat saMkaTam viSamam / hRdayamAM gerIne viraha) khaTake che, gaganamAM megha gaDagaDe che. varSomAM (nIkaLelA) pravAsIone A sakaTa AkaruM hoya che. 60 (5) ammi paohara vajjamA niccu je saMmuha theti / ___ mahu kaMtahosamaraMgaNai gaya-ghaDa bhajiu jati / / Aaa ammi-amba (=skhi)| paohara-payodharau / vajjamA-banamayau / niccu--nityam / je-eva / samuha-saMmukhau / thaMti-tiSThataH / mahumama / kaMtaho-kAntasya ( =kaanten)| samaraMgaNai-samarAGgaNe / gaya. ghaDa-gaja-ghaTAH / bhanjiu - bhagnAH / jati- yAnti / chAyA amba (= sakhi) (maga payodharI vanamayo / (yataH tau) nityam eva (mama kAntasya) saMmukhI tiSThataH / samarAGgaNe gaja-ghaTAH (api) mama kAntasya bhagnAH yAnti / __ bhAjI, (mA) stana 400 cha, (412 3 te) sadaiva (bhaa2| 4-dil) samu5 29 cha ( tane sAmane43 cha), nyAre sabha. rAMgaNamAM gajaghaTAo (paNa) mArA kAnta pAsethI hArIne bhAge che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyA sUtra 35 u0 (6) puoM jAeM kavaNu guNu jA bappIkI mu~haDI avaguNu kavaNu mueNa / capiJjai avareNa || -zabdArtha putteM - putreNa / jAeM - jAtena / kavaNu - kaH / guNu-guNaH / avaguNu avgunnH| katraNu-kaH / mueNa - mRtena / jA - yAvat / bappIkI (he.)paitRkI / mu~haDI - bhUmi: / caMpijjai (he.) - bhArAkrAntA ( = Akramyate ) / avareNa - apareNa / kriyate -chAyA (tena) putreNa jAtena kaH guNaH, mRtena (vA) kaH avaguNaH, yAvat paitRkI bhUmiH apareNa Akramyate 1 jyAMsudhI bApIkI bhUmi bIjA koIthI dukhAvAya (= dakhAyelI rahe) tyAMsudhI, putranA janamyAthI ze| lAbha (tema) tenA maryAthI zI hAni ? 40 (7) taM tettiu jalu sAyaraho so DuvithAru / V tisahe nivAraNu palu vina-vi para dhuDuai asAru / / zadvArtha taM tad | tetti - tAvat / jalu - jalam / sAyaraho - sAgarasya / so - saH / tevaDu - tAvanmAtraH | vitthAru - vistAra: / tisahe - tRSAyAH / nivAraNu-nivAraNam / palu - palam | vi-api (na.vi - nApi (= naiva) para-param | buddhuai (he.) - zabdAyate / asAra -asAraH / sAgarasya tad tAvat jalam / saH tAvanmAtra: vistAra: / tRSAyAH nivAraNam (tu) palam api naiva / param asAraH zabdAyate / 63 sAgaranu eTalu e jaLa, ne evaDe e vistAra ! paNa // mATe ce tarasanuM nivAraNa (tenAthI thatuM nathI. kevaLa nakAmeA (ta) dhUdhArA re che ! 386 anAdau svarAdasaMyuktAnAM ka kha-ta-tha-pa-phAM ga-dha-da-dha-ba-bhAH // anAdya, svara pachI bhAvatA ne sayukta sevA '4', 'ja', 'ta''tha', 'ya', '3'nA 'ga', 'dha', 'ha', 'dha', 'Ja', 'la'. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa vRtti apabhra ze'padAdI vartamAnAnAM svasat pareSAmasaMyuktAnAM ka-kha-ta-ya-pa phAnAM sthAne yathAsaMkhyaM ga-gha-da-dha-ba-bhA prAyo bhavanti / / apabhraMzamAM padanA AraMbhe na hoya tevA, svara pachI AvatA ane asaMyukta evA "ka", "kha", "ta', "B", "pa", "pha" ne sthAne manu '', 'gha', '4' 'gha', 'ma', 'a' 5gii pA2 thAya che. vRtti kasya gaH / __ nA ''. 50 (1) jaM diTThau~ soma-ggahaNu asaihi hasiu nirAku / pia-mANusa-vicchoha-garu gili gili rAhu miyaMku' / / zahAya ja-yad / diTThau~-dRSTakam , dRSTam / soma-ggahaNu-somagrahaNam / asaihi-asatIbhiH / hasiu-hasitam / nisaMku-niHzaGkam / piamANusa-vicchoha-garu-priya-manuSya-vikSobha-(= viyoga-)karam / gili gili-gila gila / rAhu-(he) rAho / miyaMku-mRgAGkam / yA yad soma grahaNam dRSTam , (tataH) asatIbhiH niHzaGkam hasitam / (uktam ca) (he) 'rAho, priya-manuSya-viyoga-karam mRgAGkam gila gila' / caMdranuM grahaNa thatuM) jevuM eTale asatIo niHzaka rIte isI hI (mane mosal), (3) rAhu, priyazanane viyoga rAvanAra ya ne gaNI M, jInata !' vRtti khasya ghaH / '' ''.. S0 (2) ammie~ satthAvatthehi sughe ciMtijjai mANu / pie~ diTTe hallohale Na ko ceai appANu // zahAtha ammie~-(he) amb(=skhi)| satthAvatthehi -svasthAvasthaiH / sughe - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 396 I sukhena | ciMtijjai - cintyate / mANu-mAnaH / pie~- priye / diTThe - dRSTe hallohale Na (he.) - vyAkulatvena / ko-kaH / ceai-cetayati / appANuAtmAnam / chAyA amba (= sakhi) svatthAvasthaiH mAnaH sukhena cintyate / priye dRSTe (tu) vyAkulatvena ko AtmAnam cetayati / vRtti ta thapa phAnAM dadha-ba-bhAH / bhADI, svastha ( bhne|) hazAvANA (Doya te) mAna (bhAM rahevA)no subhethI vicAra 42 (= zaDe). (pazu khADI to) priyane jotAM sAthe vyAkuLatAmAM jAtanuM bhAna (ja) kAne rahe che (ke bhAnano vicAra 42 ) ? 'ta', 'tha', 'thu', '5', nA 'ha', 'dha', 'ma', 'L'. Galo (3) sabadhu karepiNu kadhidu mai~ 'tasu para sabhalau~ jammu ! na. ya pahu udham // jAsu na cAu na cAraha 5 65 zahArthaM sabadhu - zapatham / kareSpiNu-kRtvA / kadhidu-kathitam / mai~ - mayA / tasu-tasya / para-param, kevalam / sabhalau~ - saphalakam, saphalam / jammu - janma | jAsu-yasya / na-na / cAu-tyAgaH / na-na / cArahaDi-cArabhaTI, zauryavRttiH / na-ya-na ca / pahuu (4.) - viluptaH / dhammu- dharmaH / chAyA mayA zapatham kRtvA kathitam (yad) kevalam tasya saphalam yasya tyAga zauryavRttiH dharmaH ca naM viluptaH // janma Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa (3) lenI hAna (vRtti), zauryavRtti meM zapatha sardhana ne dharma lupta nathI thayAM tenA ja mAtra janma saphaLa che. vRtti anAdau iti kim | 'sabadhu kareNu' atra kasya gatvaM na bhavati / svarAditi kim / 'gili gili rAhu miyaMku' | asaMyuktAnAmiti kim / 'ekkahi~ akvihi~ sAbaNu' / (sUtrama ) anAdi zubha (che to the) ubha ? 'sabadhu kareNu' bhAM (krepinnune|) ka (khAdya hovAthI te) ne| ga nathI thte|; (sUtrabhAM) svarAt bhebha (che to the) prema ? (presa Ge) 'gili gili rAhu miyaMku' (lugyo uda6/1) (sUtramA) asaMyuktAnAm bha (che to the) prema ? (prema 4) ekahi akkhihi~ sAvaNu (lumA 357/2). vRtti prAyo'dhikArAt kacinna bhavati / (sUtra 328 bhAM) adhighRta rekhA prAyaH (= dhI vAra) zahathI, nathI pazu thato. (lebha :-) akiA kuDDu karI / pANiu navai sarAvi jiva~ savvaMgeM parasIsu // 40 (4) jai keva-i pAvIsu piu zabdArtha jai yadi / keva-i-katham api / pAvIsu prApsye / viu kuDDu kautukam / kriisu| navai - nave / sarAvi - zarAve / priyam / akiA - akRtam / kariSyAmi / pANiu - pAnIyam jiva~ - yathA / savvaMgeM - sarvAGgana / paisIsu -pravekSyAmi / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 387 67 chAyA yadi katham api priyam prApsye, akRtam kautukam kariSyAmi / yathA nave zarAve pAnIyam, (tathA) sarvAGgena pravekSyAmi / ne bhaya (4zana) priyane pAbhI, (al) ( 32) na yu (heya evuM) kautuka karIzaH navA zarAvamAM pANInI jema (huM bhA21) sAgathI () (priyabhA) praveza zaza! uhA0 (5) ua kaNiAru paphulliau kaMcaNa-kati payAsu / gorI-vayaNa-viNijjiau naM sevai vaNa-vAsu // sAtha ua (he.)-pshy| kaNiAru krnnikaarH| paphulliau-praphullaH / kaMcA-kati-payAsu -- kAJcana-kAnti-prakAzaH / gorii-vynnvinnijjiau-gaurii-vdn-vinirjitH| naM-nanu / sevai-sevate / vaNa-vAsu-vana-vAsam / 914 / karNikAraH praphullitaH kAJcana-kAnti-prakAzaH / gaurI-vadanavinirjitaH nanu (ayam ) vana-vAsam sevate / je, kareNa khIlI (che te kevI) senerI kAMtithI prakAze che! jANe ke gerInA vadanathI parAjita thaIne (e) vanavAsa sevI 2DI che! . 397 mo'nunAsiko vo vA // 'bhAnA sAnunAsi '', vipe. vRtti apabhraMze'nAdau vartamAnasyAsaMyuktasya anunAsiko vakAro vA bhavati / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa apabhraMzamAM anAdya, asaMyukta maMkArane sAnunAsika vikAsa vikalpa thAya che. udA. vAghehu | jANu mA~ amara chAyA mam | amaraka che kamaLa. bhramara. vRtti sAkSaNiyAra | (ahIM ApelA) niyamAnusAra siddha thayelAne paNa. udA. nila ! ria ! ! te ! chAyA thA che tathA te athA vathA | jema. tema. jema. tema. vRtti janavighera ! "mathag | RyuttAva ke "tasu ramajha8 kam'. anAvane ja "(mana ke manaY). asaMyuktane ja "tasu jara samajI jJa' (juo 3963). 398 vA'dho ro luk / / pAchaLane "ru' vikalpa lupta. vRtti apabhraMze saMyogAdadho vartamAno repho lugU vA bhavati / apazamAM saMyukta vyaMjanemAM paravata rapha vikalpa lupta thAya che. udA. (2) kapha - vIdu vikaI (juo 396/8) " vRtti pakSe ! bIje pakSe Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 39 Sl0 (2) jai bhaggA pArakaDA to sahi majhu prieNa (me| 378/2). 3e abhUto'pi kvacit // na hato te paNa kyAMka. vRtti apabhraMze kacidavidyamAneo'pi repho bhavati / ___ apazamA 4is, (bhUmai) na ya te23 54 lAya che. 'ul0 (1) vAsu mahA-risi eu bhaNai 'jai sui-satthu pamANu / mAyahaM calaNa navaMtAha~ dive dive gaMgA-hANu' // zArtha vAsu-vyAsaH / mahA-risi-maharSiH / eu-etad / bhaNai bhaNati, kathayati / jai-yadi / sui satthu-zruti-zAstram / pamANupramANam / mAyaha~-mAtRNAm / calaNa-caraNau / navatAha~-namatAm dive dive-divA divA (divase divse)| gaMgA-hANu-gaGgA snAnam / chAyA maharSiH vyAsaH etad kathayati-yadi zruti-zAstram pramANam (tataH) mAtRNAm caraNau namatAm divase divase gaGgA-snAnam (iti) / maharSi vyAsa Ama kahe che ke je kRtizAstra pramANarUpa haya, (te) mAtAonAM caraNane namanArAone divase divase gaMgAsanAna (sabhu puSya prApta thatu DAvAnu bhAnane). vRtti kaciditi kim / (sUtramA) kvacit (=4yAM) me (che se) bha 1 (dus| // hA21): Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa Glo (2) vAseNa vi bhAraha-khaMbhi baddha / zAya vAseNa-vyAsena / vi-api / bhAraha-khabhi-bhArata-stambhe / baddha-baddhAH / chAyA vyAsena api bhArata-stambhe baddhAH / vyAse 54 lArata35stale madhyA...... ApadavipatsampadAM da i|| Apad, vipad, sampadnA dno i. vRtti ApabhraMze 'Apad' 'vipad 'sampad' ityeteSAM dakArasya ikAro bhavati / apabhrazabha 'Apad', 'vipad', 'sampad' amanA 62ne| IkAra thAya che. ul0 (1) anau karaMtahA~, SurisaoN Avai Avai / zapatha anau-anayam / karaMtahA~-kurvataH / purisaoN -puruSasya / Avai-Apad / Avai-Agacchati / chaay|| anayam kurvataH puruSasya Apad Agacchati / aviveka karatA puruSa para Apatti Ave che. Glo (2) vivai / saMpai / chAyA vipad / sampad / vipatti. saMpati. vRtti prAyo'dhikArAt / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 401 71 (sUtra 328 bhAM) dhikRta prAyaH (= 'dhA bha2") me 274 manusAra : Slo (3) guNahi na saMpaya kitti para // (gume| 335). 401 kathaM-yathAM-tathAderemehedhA DitaH // ema, ima, iha, katham , yathA, tathAnA thUthI za3 thatA(A) idha (me) Dit. vRtti apabhraMze 'kathaM' 'yathA' 'tathA' ityeteSAM thAderavayavasya pratyekam 'ema' 'ima' 'iha', 'idha' ityete ditazcatvAra AdezA bhavanti / apabhraMzamAM kathaM, yathA, tathA ye 424nA ththI za3 thA azA ema, iha, ima, idha sevA yA2 Dit mAheza thAya che. Gl0 (1) 'kema samApau duhu diNu kidha rayaNI chuDu hoi' / navavahu dasaNa-lAlasau vahai maNoraha so-i // zahAtha kema-katham / samApau-samApyatAm / duI-duSTaH / dinnu-dinH| kidha-katham / rayaNI-rajanI / chuDu-zIghram / hoi-bhavati / navavahudaMsaNa lAlasa u--navavadhU-darzana-lAlasaH / vahi-vahati / maNoraha-manorathAn / so-i-saH api / / chAyA navavadhU-darzana-lAlasaH saH api 'duSTaH dinaH katham samApyatAm , rajanI katham zIghram bhavati' (iti) manorathAn vahati / navoDhAne jovAnI lAlasAvALo te ye "duSTa divasa kema pUre thAya ? rAta ma hI 53 ?' (sevA) bhanA25 sove che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra apabhraMza vyAkaraNa 6l0 (2) o gori-muha-nijiau vadali lukku miyaMku / annu-vi jo parihaviya-taNu so kive bhavai nisaMku / zArtha o-o| gorI-muha nijjiau-gaurI-mukha-nirjitaH / vadali(he.) -abhre / lukku-nilInaH / miyNku-mRgaangkH| annu-vi-anyad api / jo-yaH / parihaviya-taNu-paribhUta-tanuH / so-saH / kiva-katham / bhavai-bhramati / nisaMku-niHzaGkam / chAyA o gaurI-mukha-nirjitaH mRgAGkaH abhre nilInaH / anyad api ya: paribhUta-tanu; saH katham niHzaGkam bhramati / je ! garInA mukha pAse hArele caMdra vAdaLamAM saMtAI gayo ! ane je jAta-parAbhava pAmyuM hoya te niHzaMka bhame (paNa) kema? El0 (3) 'vibAhari taNu rayaNa-vaNu kiha Thiu siri-ANaMda / __ niruvama-rasu pie~ piavi jaNu sesaheA~ diNNI mudda' / zahAtha bibAhari-bimbAdhare / tnnu-tnuH| rayaNa-vaNu--radana-traNaH / kiha katham / Thiu-sthita:-siri-ANaMda-zro-Ananda |niruvm-rsunirupm rasam / pie~-priyeNa / piavi-pItvA / jaNu iva / sesahoM-zeSasya ! diNNI-dattA / mudda-mudrA / chAyA 'zrI-Ananda, bimbAdhare tanuH radana-traNaH katham sthitaH' / 'priyeNa nirupama-rasam pItvA zeSasya mudrA iva dattA' / zrI AnaMda, biMbAdhara para rahele namaNe daMtakSata ke che? anupama (adhara-rasa pIne priye bAkIna para jANe ke mudrA sagAvI (dhI) ' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 402 73 Blo (4) bhaNa sahi nihuau~ teva ma. jai piu diTUThu sa-dosu / / jaiva na jANai majjhu maNuM pakkhAvaDiaM tAsu // zArtha bhaNa-bhaNa, kathaya / sahi-sakhi / nihuau-nibhRtam / teva tathA / mai~-mAm / jai-yadi / piu-priyH| diThu-dRSTaH / sadosu-pa-doSaH / jehA~-yathA / na-na / jaannaai-jaanaati| majhu mama / maNu-manaH / pakkhApaDia-pakSApatitam / tAsu-tasya / chAyA sakhi, yadi priyaH sa-doSaH dRSTaH (tarhi) mAm (prati) tathA nibhRtam kathaya, yathA tasya pakSApatitaM mama manaH na jAnAti / samIne (bhArI) priyatama 2552||dhii (DAvAnute) neyu DAya, (to) ane (te vAta) evI chAnI rIte kahe ke jethI tenuM pakSapAtI (sa) mA bhana (te) ome na laya. Sel0 (5) ji jiva baMkima loaNaha~........... tiva~ tiva' vammahu niay-sr......(nus| 344/2) hA0 (6) mai~ jANiu~ pia virahiaha~ ka-vi dhara hoi viAli / navara miaMku-vi tiha tavai jiha diNayaru khaya-gAli / (ogo 377/1). vRtti evaM jidha-tidhAvudAhAyau~ / me (4) pramANe jidha, tidhanai SIS291 5i. 402 yAdRktAhakIgIdRzAM dAdeDehaH // __ yAdRza , tAdRzU, kIdRza , IdRzUnA thI 13 thAnA Dit ave| ha. vRtti apabhraMze yAdRgAdInAM dAderavayavasya Dit 'eha' ityAdezo bhavati / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 apabhraMza vyAkaraNa ___ a5zamA, yAdazU korenA thI 23 thatA mazinA Dit me| 'eha' mAheza yAya che. Gal0 mai~ bhaNiau bali-rAya tuhu~ kehau maggaNu ehu / jehu tehu na-vi hoi vaDha sai~ nArAyaNu ehu / zArtha mai~-mayA / bhaNiau-bhaNitaH / bali-rAya-bali-rAja / tuhu~-svam kehau-kIhak / maggaNu-mArgaNaH / ehu-essH| jehu-yAdRk / tehutAdRk / na-vi-na api / hoi-bhavati / vaDha (3.)-mUrkha / sai~ svayam / nArAyaNu-nArAyaNaH / ehu-eSaH / chAyA bali-rAja, mayA tvam bhaNitaH eSaH kIdRk mArgaNaH (iti)| mUrkha na api yAdRk tAdRk bhavati / svayam nArAyaNaH eSaH / balirAja, meM tane kahyuM ke A kevo mAgaNa che! mUrkha, je tevA nathI (a.) se (I) che svayaM nArAyaNa ! 403 atAM ddisH|| ano Dit meve| aisa. vRtti apabhraMhe yAhagAdInAmadantAnAM ya dRza-tAdRza-kIdRzedRzAnAM dAderavayavasya Dit 'aisa' ityAdezo bhavati / apa'zamA, 24||2it yAdRza vagerenA-(meTave ) yAdRza, tAdRza, kIdRza, IdRzanA-dathI 13 yatA mazana Dita sevA aisa Adeza thAya che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 404 75 404 Sel0 jaiso / taiso / kiso| aiso / chAyA yAdRzaH / tAdRzaH / kIdRzaH / IdRzaH / vA. tevA. va. A. yatra-tatrayostrasya Didetthyattu // yatra, tatrana banA Dit sevA etthu, attu. vRtti apabhraMze yatra-tatra-zabdayostrasya 'etthu' 'attu' ityetau Ditau bhavataH / apazamI, yatra, tatra se za honA banA etthu, attu sevA Dit (mAheza) thAya che. Gl0 (1) jai so ghaDadi prayAvadI ketthu vi leppiNu sikkhu / jetthu-vi tetthu-vi etthu jagi bhaNa to tahi sArikkhu / / zabdArtha jai-yadi / so-saH / ghaDadi-ghaTayati / prayAvadI-prajApatiH / ketthu-vi-kutra api / leppiNu-gRhItvA / sikkhu-zikSAm / jetthu-vi-yatra api / tetthu-vi-tatra api / etthu-atra / jagi -jagati / bhaNa-kathaya / to-tataH / tahi-tasyAH / sArikkhu sAdRzyam / chAyA yadi saH prajApatiH atra jagati yatra api tatra api kutra api zikSAm gRhItvA ghaTa yati, tataH api kiM (sidhyate) tasyAH sAdRzyam ? bhnn| kahe, je e prajApati A jagatamAM jyAM-tyAMthI-(are) kyAMyathI 5 zikSaNa bhagavAna ( 35) ghaDe, tA (2) te (l)nu sAbhya (siddha thAya ma) 1 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 apabhraMza vyAkaraNa Selo (2) jattu Thido / tattu Thido / chAyA yatra sthitaH / tatra sthitaH / ___yai 2al. tyAM raDato. 405 etthu kutrAtre // kutra, atramA enthu. vRtti : apabhraMze 'kutra' 'atra' ityetayostrasya Dit etthu' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM, putra, zatra emanA trane hitu e parazu Adeza thAya che. Sto...........ketthu-vi leppiNu sikkhu / jetthu-vi tetthu-vi patthu jagi // (nu| 404/1. __ yAvattAvatorvAderma u~ mahi // yAvat , tAvatnA vathA 23 thaane| ma, u~, mahi. vRtti apabhraze yAvattAvadityavyayayorvakArAderavayavasya 'ma', 'u', 'mahi" ityete traya AdezA bhavanti / apabhrazamA, yAvat , tAvat ye avyayAnA vathI za3 thatA bhazanA ma, hu, mahiM me|| e mAheza thAya che. Sl. (1) jAma na nivaDai kuMbha-yaDi sIha-caveDa-caDakka / tAma samattaha~ mayagalaha~ pai pai vajjai Dhakka / 406 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 406 77. zIrtha jAma-yAvat / na-na / nivaDai-nipatati / kuMbha-yaDi-kumbha taTe / sIha caveDa-caDakka(he.)---siMha capeTA-prahAraH / tAmatAvat / samattaha-samastAnAm / mayagalaha~-gajAnAm , madakalAnAm / pai pai-pade pade / vajjai-vAdyate / Dhakka-DhakkA / chAyA yAvat kumbha-taTe siMha-caceTA-prahAraH na nipatati tAvat samastA-. nAm gajAnAm pade pade DhakkA vAdyate / jyAM sudhI kubhataTa para siMhanI thappaDane phaTake nathI paDate, tyAMsudhI (ja) samasta hAthIone pagale pagale Dhola vAge che. u0 (2) tilaha~ tilattaNu tAu~ para jAu~ na neha galati / nehi paNaTui te ji tila tila phiTTavi khala hoti / zahAtha tilaha~-tilAnAm / tilattaNu-tilatvam / tAu~-tAvat / para mAtram , eva / jAu~-yAvat / na-na ' neha-snehAH / galaMtigalanti / nehi-snehe / paNadui-praNaSTe / te-te / jji-eva / tila-tilAH / tila-tilAH / phiTTavi-naSTvA / khala-khalAH / hoMti-bhavanti / chAyA tilAnAm tilatvam tAvat eva, yAvat snehA : na galanti / snehe praNaSTe te eva tilAH, tilAH naSTavA khalAH bhavanti / chAyA talanuM talapaNuM tyAM sudhI ja hoya che, jyAM sudhI temanA sneha (=prema, tesa) gajI tA nathI. sneha naSTa thadi tenAta. or da, dana 'ua' (=poga, 3) mane che. Gl0 (3) jAhi~ visamI kajja-gai jIvaha~ majjhe ei / tAmahi acchau iyaru jaNu suaNu-vi aMtaru deha // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 apabhraMza vyAkaraNa -zahAtha jAmahi-yAvat / visamI-viSamA / kajja-gai-kArya-gatiH jIvaha~-jIvAnAm / mjjhe-mdhye| ei-aiti / taamhi-taavt| acchauAstAm / iyaru-itaraH / jaNu-janaH / suaNu-vi-sujanaH api / aMtaru-antaram / dei-dadAti / chAyA yAvat jIvAnAm madhye viSamA kArya-gatiH aiti, tAvat AstAm itaraH janaH, sujanaH api antaram dadAti / / jevI prANuo vacce viSama dazA Ave che (= AvI paDe che) tevo (ja), bIjuM kaI mANasa te samajayA-sajana paNa aMtara rANe cha (= rAmato thas 14 cha)! 407 vA yattado'to vaDaH // - vidhe yad , tdn| atune| Dit sevA evaDa. vRtti apabhraMze 'yad' 'tad' ityetayoratvantayoryAvattAvatorvakArAderavayavasya Dit 'evaDa' ityAdezo vA bhavati / apazabhA, mate atu ya tev| yad, tadnA (meTo hai) yAvata, taavtn| vArathI 23 thatA zanI Dita sevA evaDa mAheza vikalape thAya che. Su0 (1) jevaDu aMtara rAvaNa-rAmaha~, tevaDu aMtaru paTTaNa-gAmaha~ // sArtha jevaDu-yAvat / aMtaru-antaram / rAvaNa-rAmaha~-rAvaNa-rAmayoH / tevaDu tAvat / aMtaru-antaram / paTTaNa-gAmaha~-paTTaNa-grAmayoH / chAyA yAvat antaram rAvaNa-rAmayoH, tAvat antaram paTTaNa-prAmayoH / jevaDuM rAma ane rAvaNa vacce aMtara, evaDuM (ja) nagara ane gAma vacce aMtara. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 408 78 408 vRtti pakSe // bhI 52. Sl0 (2) jettulo / tettulo / yAvAn / tAvAn / Reat. deal. vedN-kimoryaadeH|| vip idam , kimnA yathI 23 thatAnA. vRtti apabhraMze 'idam' kim' ityetayoratvantayoriyat-kiyatoryakArAdaravaya vasya Dita-evaDa ityAdezo vA bhavati / a5zamA, mate atu DAya tevA idam 2 kimnA-(meTa hai) iyat ne kiyatnA yArathI 23 thatA ashn| Dit so evaDa Adeza vikalape thAya che. u0 (1) evaDu aMtaru / kevaDu aMtara / chAyA iyat antaram / kiyat antaram / avatara. paDa mata ? vRti pakSe / bhAra pasaH Slo (2) ettulo kettulo / chAyA iyAn / kiyAn / bheTato. a 1 . 400 prspsyaadirH|| parasparanA mAhimA a. vRti apabhraMze parasparasyAdirakAro bhavati / apazamAM, parasparanA mAhimA a2 bhAve che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - apabhraMza vyAkaraNa Sto te muggaDA harAviA je pariviTThA tAhU~ / avaroSparu joaMtAha~ sAmiu gajiu jAha~ / / zahAtha te-te / muggddaa-mudgaaH| hraaviaa-haaritaaH| je-ye / pariviTThA pariviSTAH / tAha~ tebhyaH / avaropparu-parasparam / joatAha~ pazyatAm / sAmiu-svAmI / gaMjiu (he.)-parAjitaH / jAha~-yeSAm / chAyA ye mudgAH tebhyo pariviSTAH, te (taiH) hAritAH, yeSAm parasparam pazyatAm svAmI parAjitaH / jeo parasparane jotAM ( jatA rahyA, ne chatAM svAmIne parAjaya thayo, temane je maga pIrasyA hatA te aphaLa (ja) gayA. 410 kAdisthaidotoruccAra-lAghavam / / ka vageremAM rahelA ane konuM uccAra-lAghava. vRtti apabhraMze kAdiSu vyaJjaneSu sthitayore oriityetayoruccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / a57 zamAM, 'pore 0yanAmA 27 // e, o memanu uccAraNa prAyaH laghu thAya che. Sl. (1) sughe citijjai mANu / me| (346/2). SEl0 (2) tasu hau~ kali jugi dulahahA~ / (jume 338). 411 padAnte u-huM-hi-iMkArANAm // . padane aMte laMkAra, huMkAra, hiMkAra ne hUMkAranu. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 412 81 vRtti apabhraMze padAnte vartamAnAnAM 'u', 'hu', 'hiM', 'haM' ityeteSAM uccAraNasya lAghavaM prAyaH bhavati / apabhraMzamAM, padane aMte rahelA 3, dU, hiMne hUM emanuM uccAraNa prAyaH laghu thAya che. GE10 (1) annu ju tucchau tahe dhaNahe / (gulm| 350 / 1). Sel0 (2) balikijau~ suaNassu / (junmA 338). SEl0 (3) taruhu~-vi vakalu / (gulmI 341 / 2 ). Sel0 (4) khagga-visAhiu jahi lahahu~ / (mme| 3891). Gl0 (5) taNahU~ taijI bhaMgi navi (jummA 338). 412 mho mbho vA // mha vi48pe mbha. vRtti apabhraMze 'mha' ityasya sthAne 'mbha' iti makArAkAnto bhakAro vA bhavati / 'mha' iti 'pakSma-3madhma-sma-jhAM mhaH' ( 8 / 2 / 74) iti prAkRtalakSaNa-vihito'tra gRhyate / saMskRte tadasaMbhavAt / apabhraMzamAM, ane sthAne ja ema pUrva kArayukta makAra vikalpa thAya che. saMskRtamAM te asaMbhavita hevAthI " eTale 'pakSma-ima-Sma-sma-jhAM mhaH / (= pakSma, ima, Sma, sma ne bhne| mh-8|274) ema prAkRta vyAkaraNa pramANene ahIM samajavAno che. Gl0 (1) gimbho / simbho| chAyA grISmaH / zleSmA / zrIma. ma. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa . 6. (2) bambha te viralA ke vi nara je savvaMga chaikla / je vaMkA te vacayara je ujjua te bailla / / hAtha bambha-brahman / te-te / viralA-viralAH / ke-vi-ke api / nara-narAH / je-ye / savvaMga-chailla (he.)-sarvAGga-vidagdhAH / je-ye / vkaa-bkraaH| te-te / vaMcayara-kacakAH / je-ye| ujjua-RjavaH / te-te / bailla( hai.)-balIvaH / chAyA brahman , ye sarvAGga vidagdhAH, te ke api narAH viralAH / ye vakrAH, te vaJcakoH / ye RjavaH, te balIvaH / (he) brahmana, jeo sarva prakAre vidagdha hoya tevA puruSe 58 vi2a (1) choya che. ( mA ta) is / DAya te // 2 // rAya, (na) sIdhA DAya te paNa DAya ! 413 anyAdRzo'nnAisAvarAisau // .. anyAdRza se annAisa, avarAisa, vRtti apabhraMze anyAdRzazabdasya 'annAisa', 'avarAisa' ityAdezau bhavataH / a5zamA, anyAza zapanA annAisa ne avarAisa sevA meM Adeza thAya che, 'Gl0 annAiso / avarAiso / chAyA anyAdRzaH / anyAdRzaH / wlon mevA. mI yA. 414 prAyasaHprAu-prAiva-prAimva-paggimbAH // prAyasnA prAu, prAiva, prAimva, paggimva. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 414 83 vRtti apabhraMze 'prAyas' ityetasya 'prAu', 'prAiva', 'prAimva' 'pagimva' ityete catvAra AdezA bhavanti / sapazamA, prAyasUnA prAu, prAiva, prAiva ne paggimva vA yAra Adeza thAya che. u0 (1) anna te dIhara loaNa, annu ta bhua-jualu / anna su ghaNa-thaNa-hAru, ta~ annu-ji muha kamalu // __ anna-ji kesa-kalAvu, su anna ji prAu vihi / jeNa niambiNi ghaDia, sa guNa-lAyaNNa-Nihi // Aaltha anne -anye / te-te / dIhara-dIrdhe / loaNa-locane / annu anyad / ta-tad / bhua-jualu-bhujayugalam / annu-anyaH ! su-sH| ghaNa-thaNa-hAru-ghana-stana-bhAraH / ta-tad / annu ji-- anyad eva / muha-kamalu-mukha-kamalam / anna-ji-anyaH eva / kesa kalAvu-keza kalApaH / su-sH| annu-ji-anyaH eva / prAuprAyaH / vihi-vidhiH / jeNa-yena / niyambiNi-nitambinI / ghaDia ghaTitA / s-saa| guNa-lAyaNNa-Nihi-guNa-lAvaNya-nidhiH / chAyA te dIrgha locane anye / tad bhuja-yugalam anyad / saH ghana stana-bhAraH anyH| tad mukha-kamalam anyad eva / saH kezakalApaH anyaH eva / yena sA guNa lAvaNya-nidhiH nitambinI ghaTitA (saH) vidhiH ( api) prAyaH anyaH eva / anerAM che e dIrgha cana; aneruM che e bhayugala anerA che e ghana stanane bhAra; aneruM ja che e mukhakamaLa ane ja Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa che e kezakalApa (ne) jeNe e guNa ane lAvaNayanA nidhi rUpa nita minIne ghaDI (ta) vidhAtA (5), sAge cha hai, ane| 4 cha ! Glo (2) prAiva muNiha~-vi bhrataDI teM maNiaDA gaNati / akhai nirAmai parama-pai ajju-vi lau na lahaMti // zahAya praaiv-praayH| muNiha~-vi-munInAm api / aMtaDI-bhrAntiH / te-tena / maNi aDA-maNIn / gaNaMti-gaNayanti / akhai-akSaye / nirAmai-nirAmaye / parama-pai-parama-pade / ajju-vi-adya api / lau layam / n-n| lahaMti-labhante / chAyA prAyaH munInAm api bhraantiH| tena (te) maNIn gaNayanti / akSaye nirAmaye parama-pade (ca te) adyaH api layam na labhante / ____vAgecha , bhuniyAna pazu prAMti (or) Doya che ( = bhuniyA 5 pratibhA 1 kheya ). bheTave t| (tA) bhe| ye chane hajI paNa akSaya ne nirAmaya (evA) paramapadamAM laya prApta karatA nathI. Sl0 (3) asu-jale prAimba goriahe sahi uvvattA nayaNa-sara / / te saMmuha saMpesiA deti tiricchI ghatta para / / Aval asu-jale -azru-jalena / prAimva-prAya: / goriahe-gauryAH / shi-skhi| uvvattA uddhRtau / nayaNa-sara-nayana-zarau / te-tena / saMmuha-sammukhau / saMpesiA-saMpreSitau / deti-dttH| tiricchI tiryagU / dhatta-ghAtam / para kevalam / 14. sakhi, gauryAH nayana-zarau anu-jalena prAyaH uvRttau / tena saMmukhau . saMpreSitau (api) kevalam tiryag ghAtam dasaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 414 85 sakhI, lAge che ke gorInAM nayana-zara azrujaLathI kharaDAyAM che. tethI (to sIdhAM) sAme mokalyAM (chatAM te) mAtra ADI coTa de che (= temanI mAtra mADI yATa dANe cha). S10 (4) 'esI piu rUsesu hau~ ruTThI maI aNuNeI' / paggimba ei maNorahai~ dukkaru daiu karei // sAtha esI-eSyati / piu-priyaH / rUsesu-roSiSyAmi / hau~-aham / ruTThI-ruSTAm / mai~-mAm / aNuNei-anunayati (= anunessyti)| pagi mva-prAya: / ei-etAn / maNorahai~-manorathAn / dukkara dusskrH| daiu-dayitaH / karei-karoti / / chAyA 'priyaH eSyati / aham roSiSyAmi / mAm ruSTAm ( saH) anuneSyati / ' prAyaH etAn manorathAn duSkaraH dayitaH karoti / 'priyatama mAvI. hussA za. bhane risAyadAna (2) mnaavshe'ghaNuMkharuM AvA (AvA) mane ratha duSTa dayita (dayitAonA manamAM) 42 ( = 4-bhAve) che. 415 vA'nyatho'nuH // vi anythaane| anu. vRtti apabhraMze 'anyathA'- zabdasya 'anu' ityAdezo vA bhavati / mazabhAM, anyathA zahanA vipe anu / mAheza thAya che. (1) virahANala-jAla-karAliyau pahiu ko-vi buDivi Thiau anu sisira-kAli sIala-jalahu / dhUmu kahaMtihu uThiau // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa zArtha virhaannl-jaal-kraaliyu-virhaanl-jvaalaa-piidditH| pahiu pathikaH / ko-vi-kaH api / buDivi-maGktvA / Thiau-sthitaH / anu-anyathA / sisir-kaali-shishir-kaale| sIala-jalahu-zItala jalAt / dhUma-ghUmaH / kahaM tihu-kutH| uDhiau-utthitaH / chayA virahAnala-jvAlA-pIDitaH kaH api pathikaH (atra ) maGktvA sthitaH / anyathA zizira-kAle zItala-jalAt kutaH dhUmaH utthitaH / virahAnaLanI javALAthI piDAyele koI pathika (ahIM) DUbI (=481 bhArIne ) 2wo (mAge cha). nahI to zizira*tumai (2 vii) zIta mAMthA dhumAdhyAthI ? vRtti pakSe // bhora pakSa. Gl0 (2) chAyA: annaha ( = anyathA ). naDI tA. kutasaH kau kahaM tihu // kutasnA kau, kahaMtihu. vRtti apabhraMze 'kutasU'-zabdasya 'kau', 'kahaMtihu' ityAdezau bhavataH / apabhrazamA, kutas se zahanA kau ne kahaMtihu sebha me mAheza thAya che. 10 (1) mahu katahA~ guTTha-TThiaheoN kau jhupaDA balaMti / aha riu-ruhire ulhavai aha apaNe, na bhaMti / / zahAtha mahu-mama / kaMtoM-kAntasya / guTTha-TiaheoN-goSTa sthitasya / ka u kutaH / jhupaDA-kuTIrakANi / balaMti-jvalanti / aha-atha / riu ruhire| 416 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 417 87 -ripu-rudhireNa / ulhavai (hai. )-nirvApayati / aha-atha / appaNe-svakIyena / na-na / bhaMti-bhrAntiH / ch| mama kAntasya goSTha-sthitasya (sataH ), kutaH kuTIrakANi jvalanti / atha ripu-rudhireNa nirvApayati, atha svakIyena, na bhrAntiH / mArA priyatama geSThamAM heya ne jhuMpaDAM kayAMthI ( kema) baLe? kAM te te zatrunA lehIthI (temane) olavI nAkhe, kAM te pitAnA (soDIthI)-(samA ) 4 4 / nathI. (2) dhUmu kahaMtihu uThiau / (bhus| 4151) 417 ttstdostoH|| tatas , tdaane| to. vRtti apabhraMze 'tatas', 'tadA' ityetayosto' ityAdezo bhavati / ayazamA, tatasU bhane tadA se meno to meve| mAheza thAya che. Sla jai bhaggA pArakaDA to sahi majjhu pienn| (junthe| 37813 ) 418 evaM paraM-sama-dhruvaM mA-manAk-emba para samANu dhruvu maM maNAu~ // evam, param , samam , dhruvam , mA, manAknA emva, para, samANu, dhruvu, maM, maNAu~. vRtti apabhraMze evamAdInAM emvAdaya AdezA bhavanti / evamaH emva / ayazabhAM, evam poren| emva vagaire mAheza thAya che. evmne| emba : Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 apabhraMza vyAkaraNa Su0 (1) priya-saMgami kau niddaDI piahA~ parokkhahA~ kemva / mai~ binni-vi vinAsiA nida na eva na temva / / samhA piya-saMgami-priya-saGgame / ku-kutH| nihaDI-nidrA / piaheoMpriyasya / parokkhahaoN-parokSasya / kemva-katham / mii-myaa| binnivi-dve api / vinnAsiya-vinAzite / nidda-nidrA / n-n| emva evam / na-na / temva-tathA / chAyA priya-saGgame kutaH nidrA / priyasya parokSasya ( sataH) katham / mayA dve api vinAzite / nidrA na evam, na tathA // priyanA saMgamAM nidrA kyAMthI (= kevI)? priya AMkhathI dUra DAya tyAre ( pa ) vI 1 meM to (a) ne (zata) zubhAvInidrA na mAma (3) na tema ! vRtti paramaH paraH // prmne| para. Sl0 (2) guNahi na saMpaya kitti para ( 335). vRtti samamaH samANuH // smmne| samANu. Sel0 (3) kaMtu ju sIhaho uvamiai taM mahu khaMDiu maannu| sIhu nirakkhaya gaya haNai piu paya-rakkha-samANu // zahAtha kaMtu-kAntaH / ju-yad / mIhahIM-siMhasya (= siMhena) uvami ai-upmiiyte| taM-tad / mhu-mm| khNddiu-khnndditH| mANumAnaH / sIhu-siMhaH / nirakkhaya-nIrakSakAn / gaya-gajAn / haNaihanti / piu-priyaH / paya-rakkha-samANu--padAti-rakSaka-samam / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 418 chAyA yad kAntaH siMhena upamIyate tad mama mAnaH khnndditH| (yataH) siMhaH nIrakSakAn gajAn hanti, priyaH (tu) padAti-rakSaka-samam / (bhA) priyatamana 2 minI 5 // apAya cha, tethI bhAra abhimAna khaMDita (thAya che, kema ke) siMha rakSaka vinAnA gajene o cha (nyAre ) priyatama pAti 2kSa sahita (nane cha). vRtti dhruvamo dhruvuH|| dhruvam no dhruvu. Sl0 (4) caMcalu jIviu dhrubu maraNu pia rUsijjai kAi~ / hosahi diahA rUsaNA divai~ varisa-sayA // sAtha cacalu-caJcalam / jIviu-jIvitam / dhruvu-dhruvam / maraNu maraNam / pia-rupriya / rUsijjai-rUSyate / kAi-kiMm / hosahibhaviSyanti / diahaa-divsaaH| ruusgaa-rossyuktaaH| divvai~ divyAni / varisa sayAi~-varSa-zatAni / 'chAyA jIvitam caJcalam , maraNam (ca) dhruvam / priya kiM rUpyate / roSayuktAH divasA: divyAni varSa-zatAni bhaviSyanti / vita yayaNa cha (A) bha2 nizcita cha. ( pachI) 3 priyatama, zuM kAma rUsaNuM le che? rUsaNAnA divasa seMkaDe divya 12sa (2 samA) panI naze ! tti mo mN| maane| maM. S0 (5) maM dhaNi karahi visaau| (dumA 385 / 1 ) vRtti prAyograhaNAt / prAyaH kheta : Slo (6) mANi paNadui jai na taNu to desaDA caijja / mA dujjaNa-kara-pallave hi dasijjatu bhAmaja // zahAtha mANi-mAne / pnndui-prnnsstte| jai-yadi / na-na / taNu-tanum / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa to- tataH / desaDA-dezam / caijja-tyajet / mA-mA ( = na) / dujjaNakarapallavehi durjana kara palavaiH / daMsijaMtu darzyamAnaH / bhamijja-bhrAmyet / chAyA mone praNaSTe yadi tanum na ( tyajet ), tataH dezam tyajet / na (tu) durjana- kara - palavaiH dazyamAnaH bhrAmyet / bhAnalauMga thatAM le zarIra na tyane, to deza (to tyaka (bha) hene. (pazu) hunAnA urapadAvathI yI dhAteo bhA labhane (= labhIza bhA). Gal0 (7) loNu vilijjai pANieNNa ari khala meha ma gajju bAliu galai su jhuMpaDA gorI timmai ajju // zahArtha loNu-lavaNam, lAvaNyam / vilijjai vilIyate / pANieNNapAnIyena / ari-are / khala- khala | meha - megha / ma mA / gajju-garja bAliu - jvAlitam ( = dagdham ) / galai galati / su-tad | jhuMpaDA (he.)kuTIrakam / gorI-gaurI | timmai - timyati / ajju-adya / chAyA lavaNam (lAvaNyam) pAnIyena vilIyate / are khala meMgha, mA garja / tad dagdham kuTIrakam galati, gaurI (ca) adya timyati / bhedha, lavaNa ( lAvaNya ) te pANIthI AgaLI jAya, re duSTa gara bhA (=ganA na 12 ) me manyuM yaDDu gaNe che (ne) gArI Aja bhI jAya che. vRtti manAko mnnaauN| manAkane manAu~. riddhihi jaNa - sAmannu / sasi aNuharai na annu || zArtha vihabi-vibhave / paNaTThai pranaSTe / va kuDa vakraH / riddhi-i Rddhau / jaNa-sAmannu--jana-sAmAnyaH / kiM-pi-kim api / maNAu~ manAk / 60 (8) vihavi paNaTUi vaMkuDau ki -pi maNAuM mahu piaho Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 418 mahu - mama / piaho - priyasya / sasi - zazI / aNuharai - anuharati / na-na / annu - anyaH / chAyA vibhave praNaSTe vakraH / RddhI (ca ) jana-sAmAnyaH / mama priyasya zazI kim api manAk anuharati / na anyaH / vaibhava naSTa thatAM vAMkeA, (ane ) samRddhimAM sau lokonA jevAema ( eka mAtra ) caMdra mArA priyatamane kAMIka jarA maLatA Ave che, bIjo kAI nahIM. 418 kilAthavA divA-saha-nahe: kirADavai dive sahu~ nAhi // kila, athavA, divA, saha, nahinA kira, ahavai, dive, sahu~, nAhi. 91 vRtti apabhraMze kilAdInAM kirAdaya AdezA bhavanti / kilasya kiraH / apabhra MzamAM, kila vagerenA kira vagere Adeza thAya che kilo kiraSato ( 1 ) kara khAi na piaina vidavai dhammina veccai rUaDau / iha viNu na jANai jai jahA~ khaNe Na pahuccai dUaDau || zabdArtha kira-kila / khAi - khAdati / na-na / piai-picati / na-na / aas - vidravati ( = dadAti) | dhamma - dharme / na-na / veccai-vyayati / rUaTAu-rUpakam / iha - iha | kiraNu - kRpaNaH / I na-na / jANaijAnAti / jai-yadi / jahA~- yamasya / khaNe Na-kSaNena / pahuccaiprabhavati / dUaDau -dUtaH / chAyA kRpaNaH kila na khAdati, na pibati, ( na ) dadAti, na dharme rUpakam vyayati / iha (saH) na jAnAti yadi yamasya dUtaH kSaNena prabhavati T Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa kahe che ke kRpaNa nathI khAtA, nathI pIte, nathI rUpiyA roDa) dhamartha vAparata. AmAM (eTaluM e) nathI jANatuM ke kayAMka yamana ita me3 sabhA 1 (mAna) pAMyI paNe (=qze ). vRtti athavo'havai / athvaan| ahavai. SU0 (2) ahavai na su-saha~ eha khoDi / zArtha ahavaha-athavA / na-na / su-vaMsaha-su-vaMzAnAm / eha-eSA (=eSaH ) / khoDi (he.)-doSaH / chAyaathavA na eSaH su-vaMzAnAm doSaH / athavA te, kulIne mATe e kheDa nathI. vRtti prAyo'dhikArAt / prAyaH mdhi4|2thii. Sl0 (3) jAijai tahi desaDai lagabhai piaho pavANu / jai Avai to ANiyai ahavA taM ji nivANu // zAya jAijjai-gamyate / tahi-tasmin / desaDai-deze / labhailabhyate / piahA~-priyasya / pavA~Nu-pramANan / ji-ydi| AvaiAgacchati / to-tataH / ANi ai-AnIyate / ahavA-athavA / taM-tad / ji-eva / nivANu-nirvANam (=antH)| chAyA tasmin deze gamyate ( yatra) priyasya pramANam labhyate / yadi (saH) Agacchati tataH AnIyate / athavA saH eva antaH / te dezama pAya cha (=M chu',) (nyAM) priyanA (DAvAnA) puraave| bhaNe. 2 (ta) sAvaze, to (pA) vA (=atIza), nahI to, me 24 (bhA) ni ( =bhAro mata )! Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 419 23: vRtti divo dive / divaan| dive. Glo (4) dive dive gaMgA-nhANu / ( nume| 388 / 1 ) vRtti sahasya sahu~ / shne| sahu~. Gal0 (5) jau pavasaMte na sahu~ gaya na mua vimaoeM tassu / lajjijai saMdesaDA ditihi suhaya-jaNassu // zArtha jau ytH| pvsNteN-prvstaa| na-na / shuN-sh| gy-gtaa| na-na / mua-mRtA / vioeM-viyogena / tss-tsy| lajjijjai lajjayate / saMdesaDA-sandezAn / ditihi -datIbhiH / suhaya-jaNamsu--. subhaga-janasya / chAyA yataH pravasatA saha na gatA, tasya viyogena na mRtA, (tena) subhaga-janasya sandezAn dadatIbhiH (asmAbhiH ) lajjyate / na te pravAse gaye tenI sAthe gaI te tenA vize bharI : (sAthI) priyana bhATa sazA tai (mane ) al24 mAva cha. vRtti nahernAhi / nahinA nAhi / l0 (6) ettahe meha piaMti jalu ettahe vaDavANalu AvaTTai / pekkhu gahIrima sAyarahoM eka-vi kaNia nAhi ohaTTai / / sAtha ettahe-itaH / meh-meghaaH| piaMti-pibanti / jalu-jalam / ettahe -itaH / vaDavANalu-vaDavAnalaH / AvaTTai (he.)-vinAzayati / pekkhu-prekSasva / gahIrima-gabhIrimANam / sAyarahoM-sAgarasya / eka-vi-ekA api / kaNia-kaNikA / nAhi -nahi / ohaTTai(3.)hIyate / . Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa chaay| itaH meghAH jalam pibanti / itaH vaDavAnalaH vinAzayati / sAgararasya gabhIrimANaM prekSasva / ekA api kaNikA nahi hIyate / mAhI me 4 pIne cha, mAhI (=tyai)vAna vinAza 42 cha. (ne chatAM) sAgaranI gabhIratA (te) je ! eka kaNa paNa ochI thatI nathI! 420 pazcAdevamevaivedAnI-pratyutetasaH pacchai eva~i ji eva~hi __paJcalliu ettahe // pazcAd, evameva, eva, idAnIm , pratyuta, itasnA pacchai, evai, ji, evahi , paccalliu, ettahe / vRtti apabhraMze pazcAdAdInAM pacchai ityAdayaH AdezA bhavanti / pazcAtaH pacchai / apabhrazabhA, pazcAt vgeren| pacchai vagere mAheza thAya che. pshcaatne| pacchaiSl0 (1) pacchai hoi vihANu / (jumyo 392). vRtti evamevasya evai / evmevne| evaiu0 (2) evaMi surau samattu / (nuyo 332/2). vRtti evasya jiH / eva / ji. 30 (3) jAu ma jaMtau pallavaha dekhiu~ kai paya dei / __ hiai tiricchI hau~ ji para priu DaMbara karei // zArtha jAu-yAtu / ma mA / jaMtau-yAntam / pallavaha-pallavata / dekhiu~pazyAmi / kai-kati / paya-padAni / dei-dadAti / hiaihRdaye / . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 420 95 tiricchi-tirazcInA / hau~-aham / ji-eva / para-param / priu-priyaH / ddNbrii-ddmbraanni| karei-karoti / ch|yaa yAtu / yAntam mA pallavata / pazyAmi,kati padAni dadAti (iti)| hRdaye aham eva tirazcInA / param priyaH DambarANi karoti // ma taya. tAne patraine 4x51 1 / / . ne cha (2) 6i nei cha (te)! (tenA) huyamA mADI (274ii chu): priyatama ADaMbara (FkhAlI cALA) kare che. vRtti idAnIma evahiM / idAnIm n| ehi . ul0 (4) hari naccAviu paMgaNai vimhai pADiu lou / ehi rAha-paoharaha~ jaM bhAvai taM hou // zamdA hari-hariH / naccAviu-nartitaH / paMgaNai-prAGgaNe / vimhivismye| pADiu-pAtitaH / lou-lokaH / evahi-idAnIm / rAhapaoharaha~--rAdhA-payodharayoH / jaM-yad / bhAvai-bhAvayati / taM tad / hou-bhavatu / chAyA hariH prAGgaNe nartitaH / lokaH vismaye paatitH| idAnIm rAdhApayodharayoH yad bhAvayati tad bhavatu / harine prAMgaNamAM nacAvyA, ne ema) lokone vismaya pamADyo. ve rAdhAnA 5|52nu dhAre (=dhAyu |y) thaame| ! vRtti pratyutasya paccalliu / prtyutne| paccalliu. 810 (5) sAva-saloNI goraDI navakhI ka-vi visa-gaMThi / maDu paccalliu so marai jAsu na laggai kaThi // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 apabhraMza vyAkaraNa 1 zabdArtha sAva-saloNI - sarva salAvaNyA / goraDI-gaurI | navakhI - navInA | ka-vi-kA api / visa-gaMThi- viSa-pranthiH / bhaDu-bhaTaH / paccalliu - pratyuta / so- saH / marai - mriyate / jAsu-yasya / na-na / laggailagati / kaMThi-kaNThe | chAyA sarva - salAvaNyA gaurI kA kaSi navInA viSa-pranthiH / pratyuta saH bhaTaH mriyate yasya kaNThe ( sA ) na lagati / sarvAMgasuMdara gArI koI aneAkhI (=aneAkhA prakAranI ) viSagraMthi (=vachanAga ) che. UlaTu jenA kaMThe e na vaLage e subhaTa prebhI bhare che ! vRtti itasa eta / itas n| eta. Galo (6) etta he meha piaMti jalu / (lukha 4199 ) 421 viSaNNokta-vartmano vuna- vRtta-viccaM // viSaNNa, ukta, vartmannA vunna, vutta, vicca. vRtti apabhraMze viSaNNAdInAM vunnAdaya AdezA bhavanti / viSaNNasya vunnaH / ayabrazamAM, viSaNNa vagereno vunna vagere maheza thAya che. viSaNNaneo vunna Galo (1) mai~ vRtta tuhu~ dhura gharahi pai~ viNu dhavala na caDai bharu zabdArtha mai~-mayA / vuttau~ - uktam / tuhu~-tvam / dhura-dhuram / dharahi kasarehi viguttAi~ / eva~i vunna kAi~ | Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 421 dhara / kasarehiM (hai. )-galivRSabhaiH / viguttAi~ (he.) vinaattitaaH| piN-tvyaa| viNu-vinA / dhavala-dhavala / n-n| caDai(he.)Arohati / bhara-bharaH / evai-syameva / vunna u-viSaNNaH / kAi~-kim / chAyA mayA uktam , tvam dhuraM dhara / (vayam) galivRSabhaiH vinATitAH / (he) dhavala, tvayA vinA bharaH na Arohati / evameva kiM viSaNNaH / meM kahyuM ke, tuM ja dhUMsarI upADa-gaLiyA baLadothI (ame to) pA mApA gayA ! u qa (=vRSottama), tArA vinA mA2 nahI caDe. (tuM) ama kAM khinna thaI gayo? vRtti uktasya vuttaH / uktne| vutta. uhA0 (2) maI vuttau~ / (gme| u52nu 295 (1)) vRtti vrmne| viccaH / vmnn| vica. 6.0 (3) jaM maNu vicci na mAi / (g // 350/1) 422 zIghrAdInAM vhillaadyH|| zIghra korenA vahilla pore. vRtti apabhraMze zIghrAdInAM vahillAdayaH AdezA bhavanti / apabhraMzamAM phora vagerenA vahi4 vagere Adeza thAya che. Sal0 (1) eku kaiaha~-vi na Avahi annu vahillau jAhi / maI mittaDA pramANiau pai~ jehau khalu nAhi // zahAtha eka-ekam / kaiaha~-vi-kadA api / na-na / AvahiAgacchasi / annu-anyad / vahillau (he.)-zIghram / jaahi-gcchsi| 7 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 apabhraMza vyAkaraNa mii-myaa| mittaDA-mitra / pramANiau~-pramANitam / piN-tvyaa| jehau yAdRzaH (=sdRshH)| khlu-khlH| nAhi-nahi / chAyA ekam kadA api na aagcchsi| anyad zIghram gacchasi / (he) mitra mayA pramANitam (yada) tvayA sadRzaH khalaH nahi / eka te kyArathI ( keTalA samayathI AvatuM nathI, bIju, jaladI cAlyA jAya che. he mitra, mane khAtarI thaI che (ke) tArA je duSTa (mAna adha) nathI. tti jhakaTasya ghNghlH| jhakaTaneghaMghala. Bato (2) jiya su-purisa tica ghaMghalai~ jiva nai tica valaNAi~ / jiDugara ti koTTarai hiA ghisUrahi kAI / / za-14 jiva-yathA / su-puris-su-purussaaH| tib-tthaa| ghaMghalaI (he.)-jJakaTakAH (= klhaa.)| ji-yathA / ni-ndyH| tiva-tathA / calaNA-ghalanAni / ji-yathA / DuMgara-girayaH / tigh-tthaa| koharakoTarANi / hiA-(he) hRdaya / visUrahi (3.)-khidyase / kAi~-kim / chaay|| yathA su-puruSAH tathA klhaaH| yathA nadyaH tathA balanAni / yathA girayaH tathA koTarANi / (he| hRdaya, kiM khidyase / rema satyuSo (DAya cha), tema / (55 DAya cha). ma nhii| DAya che, tema quia (pae DAya che). ma 2 (DAya cha). tema kaTara (paNa hoya che. to) he hadaya, kAM khinna thAya che? vRtti aspRzyasaMsargasya vidyAlaH // aspazya sNsgn| vidyAla. S60 (3) je chaDreSiNu rayaNa-nihi appau~ taDi ghallati / taha saMkhaha viTTAla para phukkijjata bhmNti|| zahAtha je chaDDeviNu-tyaktvA / rayaNa-nihi-ratnanidhim / appau-- aAtmAnam / tddi-ttte| ghalaMti(he.)-kSipanti / taha-teSAm / saMkhaha~zaGkhAnAm / vidyaalu(3.)-aspRshp-sNsrgH| para-param (= kevalam ) / phukijjaMta-phUkriyamANA: / bhamaMti-bhramanti / 'chAyA ye ratnanidhim tyaktvA AtmAnam taTe kSipanti teSAm zaGkhA. nAm aspRzyasaMsarga: kevalam / (te) phUtkiyamANAH bhramanti / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 421 && jeo ratnanidhi (31 samudra, 2 ratnane bhaMDAra) chAMDIne pitAne kAMThA para pheke che, te zaMkhene kevaLa vaTALa ja thAya che. teo AtA mame che. vRtti bhayasya drvkH| bhen| dravakaH 310 (4) dive hi viDhattau~ khAhi vaDha saMci ma ekka-vi drammu / ko-ghi dravakkau so paDai jeNa samappai jammu // zAya dive hi -divsH| ghiDhattau~ (1.)-arjitam |khaahi-khaad / vaDha (he.)-mUrkha / saMci-saMcinu / ma-mA ] ekka-vi-ekam api / drammudrammam / ko-ghi-kaH api (=kim api)| dravakkau (he.)-bhayam / so-sa: (-td)| paDai-patati / jeNa-yena / samappai-samApyate / jammujanma / chAyA mUkha, divasaH arjitam khaad| ekam api drammam mA sacinu / kam api tad bhayam patati, yena janma samApyate / mUkha divase divasanuM raLeluM khAI nAkha. eka paNa drampa saMghara mA. (kema ke acAnaka) kaMIka evuM saMkaTa paDe che, ke jethI jIvana sabhAta (24) 5 taya che! vRtti AtmIyasya appnnH|| aatmiiyne| appaNa. 310 (5) phoDe ti je hiyaDau~ appnnuN| (4 // 750/2) vRtti dRSTene hiH| dRSTinA rohi. 810 (6) ekAmekkau~ jai-vi joedi / hari suThu saghAyareNa to vi drahi jahi kahi dhi rAhI / ko sakai saMparevi daDDha-nayaNa neheM paluTTA // 53deg ekmekkuN-ekaikm| jai-vi-yadi api| joedi-pazyati / hri-hriH| suThu-suSTu / saghAyareNa-sarvAdareNa / to-vi-tataH api / drahi-dRSTiH / jahi -ytr| kahi -bi-kutra api| rAhI-rAdhikA / ko-kaH / sakkai-zaknoti / saMvarevi-saMvarItum dddddh-nynn-dgdh-nyne| neheM-snehena / paluTTA-paryaste (= vyaakulite)| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 apabhraMza vyAkaraNa chAyA yadi api hariH ekaikam suSThu sarvAdareNa pazyati, tataH api (tasya) dRSTiH (tatra) yatra kutra api rAdhikA / snehena vyAkulite dagdha-nayane saMvarItum kaH zaknoti / je ke kRSNa ekeeka (vastu)ne sArI rIte ane pUrA AdarathI se cha, ta! 555 (tenI) Ta (ii) jyAM yAMya 5 pitA (Deya, tyAM ja hoya che). snehe vyAkuLa banelAM banyAM nayanane kaNa DhAMkI za? vRtta gADhasya nicvaTTaH / gaaddhne| niccaTTa. Sto (7) vihave kassu thirattaNa jovvaNi kassu marau / so lekhaDau paThAvi ai jo laggai nicca1 // zAya vihave -vibhave / kassu-kasya / thirattaNau~-sthiratvam / jovvaNiyauvane / kassu-kasya / mara1 (he.)-garvaH / so-saH / lekhaDau-lekhaH / paThAviyai-prasthApyate (= pressyte)| jo-yaH / laggai-lagati / nicca? (he.)-gADham / chAyA vibhave kasya sthiratvam / yauvane kasya garvaH / saH lekhaH prasthApyate (= preSyate), yaH gADham lagati / vaibhavanI kene sthiratA hoya che? yauvanane kone garva hoya cha ? ( a) va 53 541, 2 // 6 (= parAma2) yA TI.ya. vRtti asAdhAraNasya saDUDhalaH / asaadhaarnnne| saDDhala. Gl0 (8) kahi sasaharu kahi mayaraharu kahi barihiNu kahi mehu / dUra-ThiAha~ vi sajjaNaha~ hoi asaDDhalu nehu / / zamA kahi-kutra / sasaharu-zazadharaH / kahi -kutra / mayaraharumakaragRhaH / kahi-kutra / barihiNu-bauM / kahi -kutra / mehu-megha: / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 422 101 dUra-ThiAha~-vi-dUra-sthitAnAm api / sajjaNaha~-sajjanAnAm / hAi -bhavati / asaDDhalu (8.)-asAdhAraNaH / nehu-snehaH / chAyA kutra zazadharaH, kutra makaragRhaH / kutra bI, kutra meghaH / dUrasthitAnAm api sajjanAnAm asAdhAraNaH snehaH bhavati / kayAM caMdra ne kyAM sAgara? kayAM mora ne jyAM megha ? dUra rahelA sajajano vacce paNa asAdhAraNa neha hoya che. u0 (9) kuMjaru annaha~ taruaraha~ koDe Na ghallai hatthu / maNu puNu ekkahi sallaihi jai pucchaha paramatthu // zArtha kuMjaru-kuJjaH / annaha~-anyeSAm / taruaraha~-taruvarANAm / koDDe Na-kautukena / ghallai (he.)-kSipati / hatthu-hastaH / maNu-manaH / puNu-punaH / ekka hi-ekasyAm / sallaihi -sallakyAm / jai-yadi / pucchaha-pRcchatha / paramatthu-paramArtham / chAyA kuJjaraH anyeSAm taruvarANAm (upari) kautukena hastaH kSipati / (tasya) manaH punaH ekasyAm salvakyAm, yadi paramArtham pRcchatha / kuMjara bIjA taruvara (para to) kautukathI sUDha nAkhe che. paNa (tenu) bhana, ma puuch| to, me sImA 4 cha. vRtti krIDAyAH kheDaH / kriiddaane| kheDDa. S0 (10) kheDDaya kayamamhehiM nicchayaM, kiM payaMpaha / aNurattAu bhattAu amhe mA caya sAmiya / sanhA kheDDaya-krIDA / kayamamhe hiM-kRtam (=kRtA) asmAbhiH / nicchaya-nizcayaM / kiM-kim / payaMpaha-kathayatha / annurttaauanurktaaH| bhattA u-bhaktAH / amhe-asmAn / maa-maa| caya-tyaja / sAmiya-khAmin / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 apabhraMza vyAkaraNa / chaay| asmAbhiH nizcayaM krIDA kRtA / kiM kathayatha / svAmin, asmAn anuraktAH bhaktAH mA tyaja / zuM kaho che? nice ame te (e) ramata karI hatI. svAmI, (tA) mata ne manu24ta sevI abhane tya7 nahai. vRtti ramyastha ravaNNaH / rmyne| ravaNNa. DA0 (11) sarihisarehi na saravare hi na vi ujANa-vaNehi / desa ravaNNA heAMti vaDha nIvasaMte hi suaNehi // zahAtha sarihi-saridbhiH / na-na / sarehi -sarobhiH / na-na / saravare hi -sarovaraH / na-vi-na api / ujANa-vaNehi-udyAnavanaiH / desa-dezAH / ravaNNA-ramyAH | hoMti-bhavanti / vaDha(he.) -~-mUrkha / nivatasaMte hi-nivasaddhiH / suaNehi-sujanaiH / chAyA mUrkha, na saridbhiH, na sarovaraiH, na api udyAna vanaiH, (api tu) nivasadbhiH sujanaiH eva dezAH ramyAH bhavanti / mUrkha, deze ramaNIya hoya che te tyAM vasatA sajajanene lIdhe, nahIM ke nadIone lIdhe, nahIM taLAvone, nahIM sarovarene, nahIM* udyAna ane vanene lIdhe ! vRtti adbhutasya DhakkariH / adbhutano Dhakkari. SO (12) hiaDA pai~ eNhu bolliau~ mahu aggai saya vAra / 'phuTTisu pie~ pavasaMte hau~' bhaMDaya DhAra-sAra / / zArtha hiaDA-hRdaya / pai~ tvayA / eNhu-etad / bolliau~-kathitam / mahu-mama / aggai-agre / saya-vAra-zata-vAram / phuTTisu-. sphuTisyAmi / pieN-priye| pavasaMte -pravasati / hau~-aham / bhaMDayaH (he.)-nirlajja ! Dhakkari(1.)-sAra-adbhuta-sAra / chAyA hRdaya, nilaja, adbhuta-sAra, mama agre tvayA zata-vAram etad kathitam 'priye pravasati aham sphuTiSyAmi' (iti) / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 422 103 he hRdaya, nirlajaja ! addabhuta daDhatAvALA ! te mArI AgaLa so se vAra evuM kaheluM ke priyatama pravAse jatAM huM phUTI jaIza! vRtti he sakhItyasya helli / he skhiine| helli. SEl0 (13) helli ma jhakhahi Alu / (nu| 378/ 3). vRtti pRthak pRthagityasya juaMjuaH / pRthkpRthkuun| juaMjua. Gal0 (14) ekka kuDullI paMcahi ruddhI taha~ paMcaha~-vi juaMjua buddhii| bahiNue~ taM gharu kahi ki naMdau jetthu kuDubau appaNa-chadau~ / zArtha eka-ekkA / kuDullo-kuTI / pacahi-paJcabhiH / ruddhii-ruddhaa| taha~-teSAm / pacaha~-vi-paJcAnAm api / juaMjua-pRthak pRthak / budvI-buddhiH / bahiNue-bhagini / ta-tad / gharu-gRham / kahi-kathaya / kiMva-katham / nadau-nandatu / jetthu-yatra / kuDubau-kuTumbakam / appaNa-chahau~-Atma-chandam / chAyA ekA kuTI paJcamiH ruddhA / teSAm paJcAnAm pRthakUpRthak buddhiH / bhagini, kathaya, yatra kuTumbam Atma-chandakam tad gRham katham . nandatu / bhadunI se ne pAMya rolI, (ane) se pAyanI (pAchI), nuvAdI suddhi ! paDena, De, nyo Tupa (mAsu) pAtapAtAnA chaMdavALuM hoya, te ghara kema sukhI thAya? parida mUDhasya nAlia-vaDhau / mUDhanA nAlia bhane vaDha. Gal0 (15) jo puNu maNi-ji khasapphasihUau citai dei na dammu na rUau / raivasa-bhamiru karagullAliu gharahi ji kotu guNai so nAliu // .. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 apabhraMza vyAkaraNa zahAtha jo-yaH / punnu-punH| maNi-ji-manasi eva / khasAphasihUau (he.)-vyAkulIbhUtaH / ciMtai-cintayati / dei-dadAti / na-na / dammu-drammam / na-na / rUau-rUpakam / raivasa-bhamiru-rativazabhramaNazIlaH / karagullAliu-karAgrollAlitam / gharahi -ji-gRhe eva / kotu-kuntm| guNai-guNa yati / so-saH / nAliu (he.)-mUrkhaH / chAyA yaH punaH rativaza bhramaNazIlaH vyAkulIbhUtaH manasi eva cintayati, na (tu) drammam rUpakam (vA) dadAti, saH mUrkhaH karAgrollAlitam kuntam gRhe eva guNayati / rativivaza (dazama) bhamyA karate je kaI vyAkuLa banI, (ApavAnuM) manamAM ja vicAre-paNa dramma ke rUpiyA Ape nahIM, te bhU 52mA (2hI. 4) 4thI Sanii mAsu (vaa52vaan|) abhyAsa kare che. S10 (16) dive hi viDattaI khAhi vaDha / (o 422/4). vRtti navasya navakhaH / nvne| navakha. Gl0 (17) navakhI ka-vi visa-gaMThI / (jumA 420/6). vRtti avaskandasya daDavaDaH / avskndne| daDavaDa. GE10 (18) cale hi valaMte hi loaNe hi je tai~ diTThA bAli / tahi mayaraddhaya-daDavaDau paDai apUrai kAli // -zahAtha cale hi-claabhyaam| valaMte hiM-valamAnAbhyAm / loaNe hi - locanAbhyAm / je-ye / taI-tvayA / divA-dRSTAH / bAli-bAle / tahi -teSu / mayaraddhaya-daDavaDau (he.)-maka dhvajAvaskandaH / paDai patati / apUgi-apUNe / kAli-kAle / chAyA bAle, calAbhyAm valamAnAbhyAm lovanAbhyAm ye tvayA dRSTAH, teSu makaradhvajAvaskandaH apUrNe kAle patati / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 sUtra 422 he bALA, caMcaLa ane kaTAkSayukta lecanothI jemane teM joyA hoya, temanA para kAmadevane chApe adhUre kALe (=akALe, kAcI kyamA 4) 59 che. vRtti yadezchuDuH / ydin| chuDu. G0 (19) chuDu agghai kvasAu / (nu| 385/1). vRtti sambandhinaH kera-taNau / smbndhinn| kera sane taNa. Sl0 (20) gayau su kesari piahu jala niccita: hariNA / jasu kera huMkAraDae~ muhahu~ paDaMti tRNA' / zahA gayau-gataH / su-saH / kesri-kesrii| piahu-pibata / jalujalam / niccita-nizcintAH / hariNA-hariNAH / jasu-yasya / kerae~ -sambandhinA / huMkAraDae~-huGkAreNa / muhahu~-mukhebhyaH / paDati-patanti / tRNAi~-tRNAni / chAyA hariNAH, nizcintAH jalam pibata / maH kesarI gataH, yasya sambandhinA huGkAreNa mukhebhyaH tRNAni patanti / hu / , nizcita (dhana) 41 pAsa nahure mAtAbhAthI ta 53 (=54di), te sarI (l) yAdayA gayA. 'GENO (21) aha bhaggA ammahaha~ taNA / (numA 378/4.) vRtti mA bhaiSIrityasya mabbhIseti strIliGgam / mA bhaiSoH sanA sI mabbhIsa. G10 (22) satthAvatthaha~ AlavaNu sAhu-vi lou karei / Adannaha~ mabbhIsaDI jo sajaNu seA dei // zahA satthAvatthaha~-svasthAvasthAnAm / AlavaNu-Alapanam / sAhu-vi sarvaH api / lou-lokaH / karei-karoti / Adannaha~-ArtAnAm / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 106 ma bhosaDI - mA bhaiSIH / jo yaH / sajjaNu - sajjanaH / seo- saH / dei dadAti / chAyA svasthAvasthAnAm ( prati) sarvaH api loka Alapanam karoti / ArtAnAm (tu) yaH sajjanaH sa (eva) mA bhaiSIH : (iti) dadAti / svastha avasthAvANA sAthai (to) sau so vAta 1re che. (yAgu) duHkhIyone (to) ne sabhavana hoya te (4) alayavayana (=sAvAsana) Aye che. vRtti yad yaddRSTaM tad tadityasya jAiTThiA ! yad yaddRSTaM tdne| jAiTThiA. u0 (23) jai raccasi jAiTThiaeN hiaDA muddha-sahAba | loheM phuNapaNa jiva~ ghaNA sahesahi tAva // zabdArtha jai-yadi / raccasi - rAjyase / jAiTriae- yad yad dRSTaM tena tena / hiaDA - hRdaya / muddha-sahAva - mugdha - svabhAva / leAheM lohena / phuTTaNaeNa- sphuTanazIlena / jiva~-yathA, iva / ghaNA- bahUn: / sahesahisahiSyasi / tAva-tApAn / chAyA mugdha-svabhAva hRdaya, yadi yad yad dRSTaM tena tena rajyase, (tarhi) sphuTanazIlena lohena iva bahUnH tApAn sahiSyasi / he mugdha svabhAvavALA hRdaya, jo je je dIThuM temAM temAM (tuM) rAzIza (= rAyavA bhAMDIza), (to) azA soDhAnI prema (tu)) dhaSNuA tAtha (= 1 tAtha, 2 hu:ma) sahIza. 423 huhuru-ghugdhyAdayaH zabda- ceSTAnukaraNayeAH // huhuru, ghugdhi vagere zaha bhane yeSTAnA anu42zu bhATe. vRtti apabhraMze huhurvAdayaH zabdAnukaraNe ghugdhyAdayazceSTAnukaraNe yathAsakhyaM prayoktavyAH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 423 107 apabhraMzamAM, anukrame zabdAnukaraNa mATe dudu vagere, ane ceSTAnukaraNa mATe zughi vagere prajavA. Glo (1) mai~ jANi 3 buDDIsu hau~ pemma-drahi huhuru-tti / navari aciMtiya saMpaDiya vipiya-nAva jhaDatti // zahAtha mai~-mayA / jANi u-jJAtam / buDDosu (he.)-makSyAmi / hau aham / pemma dahi-prema-hrade / huhuru-tti-'huhuru' iti zabdaM kRtvA / navari (8.)-pratyuta / aviMtiya-acintitA / saMpaDiya-saMpatitA (sNpraaptaa)| vippiya nAva-vipriya-nauH / jhaitti-jhaTiti / chAyA mayA jJAtam, aham prema-hade 'huhuru' iti zabdaM kRtvA maMkSyAmi (iti) / pratyuta acintitA jhaTiti vipriya-nauH saMprAptA / meM jANyuM ke huM premanA dharAmAM ghaLaghaLa karatI DUbI jaIza. tyAM te ociMtI (priyanA) aparAdha rUpa naukA jhaTa daIne sAMpaDI ga ! vRti Adi grahaNAt ! sUtranA Adi (24) khetai : 3610 (2) khajai nau kasarakakehi pijai nau ghuTehi / ___ evai hoi suhacchaDI pira diveM nayaNehi // zArtha kha jai-khAdyate / nau-na / kasarakakehi -'kasaraka' iti zabda kRtvA / pijai-pIyate / nau-na / ghuTehi -'ghuTa' iti zabdaM kRtvA / evai-evameva / hoi-bhavati / suhacchaDI-sukhAsikA / pie~priyena / dinai-dRSTena / nayaNehi -nayanAbhyAm / chAya! 'kasarakka' iti zabda kRtvA na khAdyate / 'ghuTa' iti zabdaM kRtvA na pIyate / evameva nayanAbhyAm dRSTena priyena sukhAsikA bhavati / 'sa24' '4224' (="ya' bhaya') bhAta nathI, hai 'ghara' 'ghara' pikAta nathI. priyatamane (mATI) mema. -(bhAtra) nayano 43. nayAthI (4) subhazAta paNe che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 apabhraMza vyAkaraNa pRti ityAdi / vagaire. S10 (3) aja-vi nAhu mahu-ji ghari siddhatyA vaMdei / tAu~-ji virahu gavakhehi makkaDa-ghugghiu dei // zahAtha ajja-vi-adya api / naahu-naathH| mahu-ji-mama eva / ghari -gRhe / siddhasthA-siddhArthAn (=sarSa pAn) / vaMdei-vandate / taauN| ji-tAvat eva / virahu-virahaH / gavakhehi -gavAkSeSu / makkaDa-.. ghugghiu (he.)-markaTa ceSTAH / dei-dadAti / chAyA adya api nAthaH mama gRhe eva sarSapAn vandate / tAvat eva virahaH gavAkSeSu markaTa-ceSTAH dadAti / __ to pati (bhA21) gharamA 4 sarasavane he cha; (54) teTalAmAM ja viraha gavAkSemAMthI vAMdaracALA karI rahyo che ! vRtti Adi-grahaNAt / (sUtranA) Adi (A) vetA : Selo (4) siri jara-khaMDI loaDI gali maNiaDA na vIsa / to-vi goTaDA karAviA muddhae uTTha-baIsa // zArtha siri-ziAsi / jara-khaDI-jarA-khaNDitA / loaDI-lomapaTI / gali-gale / maNi aDA-maNayaH / na-na / vIsa-viMzatiH / to-vitad api / goddaa-gosstthaaH| karAviA-kAritAH / muddheN-mugdhyaa| uTTha-baIsa-utthAnopavezanam / chAyA zirasi jarA-khaNDitA lomapaTI, gale (ca) maNayaH na viMzatiH (api) / tad api mugdhayA goSThAH utthAnopavezanam kAritAH / mAthe (tI) rIpurA mI, (mana) sAmai (pU21) vIza bhae / (5) - (STI). (ana) to ye mugdhA gAThIne mesa 4zavI ! vRtti ityAdi / vagere. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sUtra 425 424 ghaimAdayo'narthakAH / gha. kore artha nA. vRtti apabhraMze ghaimityAdayo nitA anarthakAH prayujyante / apabhraMzamAM artha vagaranA gharuM vagere nipAte prayojAya che. Sal0 ammaDi pacchAyAvaDA piu kalahiau viAli / gha. vivarerI buddhaDI hoi viNAsaho kAli // zahAtha ammaDi-amba / pacchAyAvaDA-pazcAttApaH / piu-priyaH / kalahiau-kalahAyitaH / viAli-vikAle / ghai~(pAdapUraNaH)nUnam / vivarerI-viparItA / buddhaDI-buddhiH / hoi-bhavati / viNAsahA~ -vinAzasya / kAli-kAle / chAyA amba, (me) pazcAttApaH (yad) priyaH vikAle kalahAyitaH / nanam vinAzasya kAle buddhiH viparItA bhavati / bhADI, (bhane) 5staav| (thAya cha ) priyatama sAthe sAnA (4) jhagaDo thayo. kharekhara ! vinAza kALe buddhi viparIta thAya che. vRtti Adi-grahaNAt khAi~ ityAdayaH / Adi khetAM khAI mere. 425 tAdathye kehi-tehi-resi-resiN-tnnennaaH|| bhATe' athe kehi, tehi, resi, resiM, taNeNa. vRtti apabhraMze tAdathye dyotye kehi, tehi, resi, resiM, taNeNa ityete paJca nipAtAH prayoktavyAH // ___ a57 zamAM, te bhATe' atha suuy| kehi, tehi , resi, resiM bhane taNeNa sevA pAya niyAta prayAvA. Gl0 (1) DholA eha parihAsaDI ai bhaNa, kavaNahi desi / __ hau~ jhijjau~ tau kehi pia tuhu~ puNu annahe resi // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 apabhraMza vyAkaraNa zArtha DhollA (he.)-priyatama / eha-eSA / parihAsaDI paribhASA / __ ai-ayi / bhaNa-bhaNa (=vada) / kavaNahi-kasmin / desi-deze / hau~-aham / jhijau~-kSiye / tau-tava / kehi-kRte / pia-priya / tuhu~-tvam / puNu-punaH / annahe -anyasyAH / resi-kRte / chaay| ayi priyatama, vada / eSA paribhASA (rItiH) kasmin deze (vartate)-aham tava kRte liye, tvam punaH anyasyAH kRte / o priyatama, kahe (te khare) A rIta kyA dezamAM (hoya cha) ?- tAre bhATe kSIra thA, ane tu mI mATe ! vRtti evaM tehi resimAvudAhAryo / se 4 pramANe tehi bhane resiMnai S2 apAya. Sl0 (2) vaDattaNahA~ taNeNa / (mo 3661). 426 punarvinaH svArthe DuH / / punara, vinAne sthAthi ti u. vRtti apabhraMze punarvinA ityetAbhyAm paraH svArthe DuH pratyayo bhavati / ____ 255zamA, punara ane vinA se menI pachI svAthiti u pratyaya bhAva che. 30 (1) sumarijai taM valahau~ jaM vIsAi maNAu~ / jahi puNu sumaraNu jAu gau tahe nehahA~ kaI nAu~ / zahAtha sumarijjai-smayate / taM-tad / vallahau~-vallabham / jaM-yad / vIsarai-vismayate / maNAu~-manAk / jahi-yatra / puNu-punaH / sumaraNu-smaraNam / jAu jAtam / gau-gatam / tahaoN-tasya / nehaheoN-snehasya / kai~-kim / nAu~-nAma / chAyA tad vallabham smayate, (yad) manAk (eva) vismayaM te / yatra punaH smaraNam jAtam (eva) gatam tasya snehasya kim nAma / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 427 111 te vahAlAnuM smaraNa karAya je saheja paNa bhulAya. paNa jayAM smaraNa thayuM ane gayu (evuM hoya, tevA sanehane zuM nAma (Apa) ? SEl0 (2) viNu jujhe na balAhu~ / ( 3891) 427 avazyamo De-Dau // avshymne| uit e, a. vRtti apabhraMze avazyamaH khArthe De' Da ityetau bhavataH / a5zamA, avazyamUne svArtha ut e, a me meM prtyye| dAge che. udA0 (1) jibhidiu nAyagu vasikarahu jasu addhinnai~ annai~ / mUli viNa?i tumiNihe avase sukkahi panna. / / zAya jibhidiu-jihavendriyam / nAyagu-nAyakam / vasikarahu vazIkuruta / jasu-yasya / addhinnai-adhInAni / annaI-anyAni / mUli-mUle / viNadui-vinaSTe tuMbiNihe-tumbinyAH / avase avasyam / sukkahi-zuSkAni bhavanti / pannaI-parNAni / chAyA jihvendriyam nAyakam vazIkuruta, yasya anyAni adhInAni / tumbinyAH mUle vinaSTe parNAni avazyam zuSkAni bhavanti / mIla bane adhIna cha (ta) driya(35) nAyane (4) vaza kare. taMbaDInuM mULa vinaSTa thatAM tenAM pAna avazya ( Apa bheNe 4) su taya cha. . .. . Blo (2) avasa na suahiM suhacchi ahi / (yo 3762) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa pakazaso DiH / ekazasne tU i vRtti apabhraMze ekazazzabdAt svArthe Dirbhavati / apabhraMzamAM ekazas e zabdane ekkasi sIla- kalaMki aha~ jo puNu khaMDai aNudiahu zabdArtha ekkasi - ekazaH / sIla- kalaMkiaha~ - zIla - kalaGkitAnAm / dijjahi M - dIyante / pacchittAi~ - prAyazcittAni / jo ya - yaH / puNu-punaH / khaDai - khaNDayati / aNudiahu - anudivasam / tasu-tasya / pacchitteMprAyazcittena / kAi~ - kim / 112 428 udA chAyA ekazaH zIla-kalaGkitAnAm prAyazcittAni dIyante / yaH punaH anu-divasam (zIlam ) khaNDayati tasya prAyazcittena kim / svArtha Ditu rU lAge che. dijjahi pacchittAi~ | tasu pacchit kAI / eka vAra zIla kalakita karyu. heAya temane prAyazcitto apAya. paNa je rAjeroja (zIla) kha'Dita kare tene prAyazcitta (ApTe) zu (vaNe) 1 429 a- DaDa-DullAH svArthika-ka - luk 3 a, Dit aDa, Dit ulla bhane svArthi vRtti apabhraMze nAmnaH parataH svArthe' 'a' 'DaDa' pratyayA bhavanti tatsanniyoge svArthe ka-pratyayasya lopazca / ca // kne| sAtha zApabhraMzabhAM, nAbhanI pachI svArthi a, Dit aDa, Dita, ulla me pratyayA Ave che ane temanA sayeAge svArthika pratyayanA traya sopa thAya che. sa 74|0 (1) virahANala - jAla - karAlibhAu 'Dulla' isyete trayaH pahiu paMthi aM diu / taM melavi savvahi paMthiahi seA-ji kiau agmiTThau || Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 430 113 zaNDA virahANala-jAla karAli au-virahAnala - jvAlA-karAlitakaH . (=pIDitaH) / pahiu-pathikaH / paMthi-pathi / jaM-yad / diu-dRSTakaH (dRSTaH) / taM-tad / melavi-militvA / savvahi -sarva: / paMthiahi -pathikaiH / so-ji-saH eva / kiau-kRtakaH (=kRtH)| aggiTTAu agniSThikA (=anggaardhaanii)| chAyA yad virahAnala jvAlA pIDitaH pathikaH pathi dRSTaH, tad sarve: pathikaiH militvA saH eva aGgAradhAnI kRtaH / virahAnalanI javAlAthI pIDita (keI) pathikane mArgamAM je eTale sarva pathikoe maLIne tene ja aMgIThI (=sagaDI) karyo! vRtti DaDa / Thita add| Sl0 (2) mahu kaMtahA~ be dosaDA / (yo 378/3). vRtti Dulla / Thita ulla / l0 (3) eka kuDullI paMcahi ruddhI / (yo 422/14). 430 yogajAzcaiSAm // ane temanA saMgathI thayelA. vRtti apabhraMze aDaDaDullAnAM yogabhedebhyo ye jAyante 'DaDaa' ityAdayaH pratyayAste'pi svArthe prAyaH bhavanti / DaDaa / apabhraMzamAM, , Dita bhaTTa ane Dit 3ra4nA bhinna bhinna saMyogathI je DituM kAma vagere pratyaye bane che te paNa prAyaH vAthe tANe che. (ma ) Thita aDaaSelo (1) phoDe ti je hiaDau~ appaNau~ / (kus| 350/2) vRtti atra 'kisalaya' (1/2 68) ityAdinA ya-luk / Dullaa / mI 'kisalaya' (1/268) vagere pramANe yane vA5 (thye| cha). Thita ullaa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 apabhraMza vyAkaraNa S0 (2) cUDullau cunnIhoisai / (nu| 385/2). vRtti DullaDaDa / [ut ulla+ut aGaGlo (3 ) sAmi-pasAu sa lajju piu sImA saMdhihi vAsu / pekkhivi bAhu-balullaDA dhaNa mellai nIsAsu // zahAtha sAmi-pasAu-vAmi-prasAdam / ma-lajju-sa-lajjam / piupriyam / sImA-saMdhihi -sImA-sandhau / vAsu-vAsam / pekkhi viprekSya / vAhu-balullaDhA-bAhubalam / dhaNa (he.)-priyA / mellai (he.) -muJcati / nIsAsu-ni:zvAsam / chAyA svAmi-prasAdam, salajjam priyam, sImA-sandhau vAsam, bAhubalam (ca) prekSya priyA niHzvAsam muJcati / mAlikanI kupA, zaramALa priyatama, sImADA bhegA thAya tyAM vasavATa ane priyatamanuM) bAhubaLa--(A) joIne priyA niHzvAsa vRtti atrAmi 'syAdau dIrgha husvau' (330) iti dIrva: / evaM mADI am (=dvitIyA savayananI pratyaya) anai 'syAdau dIrdha -hasvau' (sUtra 330) se pramANe au (thye| cha). 2. 4 pramANe : 610 (4) bAhu-balullaDau / chAyA bAhu-balam / pAhuNa vRtti atra trayANAm yogaH / sahI ! (prtyy)n| sayA (cha). 431 striyAM tadantADDIH // e aMte heya temanA liMgamAM Dita chuM. vRtti apabhraMze triyA vartamAnebhyaH prAktana-sUtra dvayoktapratyayAntebhyoH DI. pratyayo bhavati / apabhraMzamAM, AgalAM be sUtromAM kahevA pratye jemane aMte heya te strIliMgamAM hoya tyAre temane Dita chuM pratyaya lAge che. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 sUtra 432 u0 (1) pahiA diTThI gAraDI diTThI maggu niaMta / aMsUsAse hi kaMcuA tituvvANu karaMta / zahA pahiA-pathika / diTThI-dRSTA / goraDI-gaurI / diTThI-dRSTA / maggu-mArgam / niaMta(he.)-avalokayantI / aMsUsAse hiazrUcchavAsaiH / kaMcuA-kaJcakam / tituvvANu-timitodvAnam (=Ardra-zuSkam ) karaMta-kurvantI / chAya! 'pathika, gaurI dRSTA' 1 'dRSTA, mArgam avalokayantI azrUcchvAsaiH ca kacukam Adra-zuSkam kurvntii|' _ 'pathi4, gaurIne 18. 1' (81) -(tArI) pATaneta (ane) AMsu ane nasAsAthI kaMcavAne bhIne ane sUke karatI !" S10 (2) eka kuDullI paMcahi ruddhI / (y| 422/14) 432 AntAntADDAH // ___ mate a pANI mAte ya te 5chI ut A. vRtti apabhraMze triyAM vartamAnAdapratyayAnta pratyayAntAt DA-pratyayo bhavati / DyapavAdaH / 5 zamAM, mata a pratyaya pANe pratyaya (=aDaa) rana aMte che tevAM nAmonA strIliMgamAM Dita nA pratyaya lAge che. (A) DituM chuM ne apavAda che. Sto piu Aiu sua battaDI jhuNi kannaDai paiTTa / _____ tahA~ virahahA~ nAsaMtaahA~ dhUlaDiA-vi na didu // zahAtha piu-priyaH / Aiu-AgataH / sua-zrutA / vattaDI-vArtA / jhuNi-dhvaniH / knnddi-krnne| paiTTha-praviSTA (=prvissttH)| tahA~tasya / virahahaoN-virahasya / nAsaMtaahe-nazyataH / dhUlaDiA-vidhUliH api / na-na / diTTha-dRSTA / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 apabhraMza vyAkaraNa chAyA priyaH AgataH (iti) vArtA zrutA / ( tasya ) dhvaniH (mama) karNe praviSTaH / tasya virahasya nazyataH dhUliH api na dRSTA / vAta sAMbhaNI (3) priyatama khAvyA. (teneo) bhavAn (bhArA) anamAM (nevA) peThA, (tevA 4) nAsatA pesA virahanI dhUNa pazu (aDatI) na hemA ! asyede // A sAgatAM ana i. vRtti apabhraMze striyAM vartamAnasya nAmno yo'kArastasya AkAre pratyaye pare ikAro bhavati / 432 ) apabhraMzamAM strIliMga nAmaneA je kAra (che), tenI pachI bhA pratyaya AvatAM, teneA kAra thAya che. Gsto (1) dhUlaDiA-vi na diTTha / ( vRtti striyAmityeva / me pramANe strIliMgamA 4. u0 ( 2 ) jhuNi kannaDa paiTTha (lubheo 432 ) yuSmadAderIyasya DAraH // 434 yuSmad vagerenA paravartI Iyana Di Ara. vRtti apabhraMze yuSmadAdibhyaH parasya Iya-pratyayasya DAra ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM yuSmad vagerenA paravartI Iya pratyayanA Di Ara evA Adeza thAya che. 433 udA (1) saMdese kAi~ tuhAreNa suiNaMtari pie~ pANieNNa jaM saMgahoM na milijai / pia piAsa kiM chijjai // zabdArthaM saMdesa - saMdezena / kAi-kim / tuhAreNa tvadIyena / jaM-yada / saMgasA~-saGgAya / na-na / milijai - milyate / suddatari-svapnAntare / pie~- pItena / pANieNNa- pAnIyena / pia-priya / piAstra-pipAsA / kiM-kim | chijjai-chidyate / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 435 117 chAyA yad saGgAya na milyate (tad) tvadIyena saMdezena kim / priyatama, kiM svapnAmtare pItena pAnIyena pipAsA chidyate ? je saMge na maLAya te tArA saMdezAthI zuM (vaLe)? priyatama, svapnAvasthAmAM pANI pIdhe pyAsa chIpe kharI ? Sl0 (2) dekhi amhArA kaMtu / (dus| 345). Sl0 (3) bahiNi mahArA kaMtu (dus| 351 ). 435 ato tulaH // atune| Dettula. vRtti apabhraMze ida-ki-yattadetadbhyaH parasya atoH pratyayasya 'uttula' ityAdezo bhavati / ___ A5 zamai, idam , kim , yad, tad, etdn| 52vatI atu pratyayano Dit prajIsTa eve Adeza thAya che. Sel0 ettulo / kettulo / jenulo| tettulo / ettulo| iyAn / kiyAn / yAvAn / tAnAn / etAvAn / mATaal. al. Reat. Heal. saTo. 436 trasya uttahe // bane Dit ettahe. vRtta apabhraMze sarvAdeH saptamyantAt parasya tra pratyayasya 'Detahe' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM, saptamyaH sarva vagerenA paravatI = pratyayane uit ettahe the| mAheza thAya che. G0 ettahe tettahe bAri ghari lacchi visaMtula dhAi / pia-pabhaTTha va goraDI niccala kahi-vi na ThAi // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa - ' - tatra / bAri-dvAre | ghari gRheM / lacchi - dhAi - dhAvati / pia - panbhaTTha-1 - priyaniccala - nizcalA / kahi N - vi-kutra priya-prabhraSTA gaurI ahIM ane tahI', ghare ane khAraNe vihvaLa lakSmI dADe che: priyatamathI bhraSTa thayelI geArInI jema kayAMye nizcaLa (manI) nathI rakhetI. 118 hArthaM ettahe - atra / tetta lakSmIH / visaMThula (he.) -viGkhalA prabhraSTA / va- iva / goraDI - gaurI | api / na-na / ThAi - tiSThati / chAyA atra tatra dvAre gRhe lakSmIH vihnalA dhAvati / iva kutra api nizcalA na tiSThati // 437 tva-taloH paNaH // tva ne tane paNa. vRtti apabhraMze tva-taloH pratyayayoH 'paNa' ityAdezo bhavati / apabhraMzamAM va ane talU pratyayeAnA La eve Adeza thAya che. 60 (1) vaDapaNu paripAviai / (yo 369 / 1 ) vRtti prAyo'dhikArAt / prAyaH me adhiArathI : Gl0 (2) vaDDattaNaho taNeNa / ( bhumo 366/1 ). 438 tavyasya ievva evva evA // tavyA ievbauM, evva DaM, evA. vRtti apabhraMze tavya-pratyayasya 'ievvau~', 'evvau~', 'eva' ityete traya AdezA bhavanti / ayabhraMzabhAM, tavya atyayanA iebvau~, evvau~ bhane evA sebha trazu Adeza thAya che. Gato ( 1 ) eu mahu gRhepiNu mai~ karipavvau~ kiM-pi na vi jai prau uvvArijjai / marievvau~ para dijjai || Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 438 119 zArtha eu-etad / gRNhe ppiNu-gRhItvA / dhru-yad / miN-myaa| jai ydi| priu-priyH| uvvArijai(he.)-avazeSyate / mahu-mama / karievvau~-kartavyam / kiM-pi-kim api / na-vi-na api, naiva / marievvau~-matavyam / para-kevalam / dijji-diiyte| ch|4| yad etad gRhItvA yadi mayA priyaH avazeSyate, (tataH) mama kim api naiva kartavyam / kevalam martavyam (eva) dIyate / e laIne je huM priyatamane bAkI rAkhuM, (te pachI) mAre xis 56 42vAnu (27tu 4) nathI. mAtra bharavAnu (4) prAnta thAya che. SELO (2) desuccADaNu' sihi-kaDhaNu ghaNa-kuTTaNu gaM loi // maMjiTTae~ ai-rattie~ savvu sahevvau~ hoi|| 27 hAtha desuccADhaNu dezoccATanam / sihi-kaDhaNu-zikhi-kvathanam / ghaNa kuTTaNu-ghana-kuTTanam / ja-yad / loi-loke / maMji?eN-maJjiSThayA-ai. rattie-ati-raktayA / savvu-sarvam / sahevva u-soDhavyam / hoi bhavati / chaay| yad loke dezoccATanama, zikhi-kvathanam , ghana-kuTTanam sarvam (tad) ati-raktayA maJjiSThayA soDhavyam bhavati / jagatamAM je svasthAnamAMthI ukheDAvuM, AgamAM UkaLavuM, ghaNathI TAyu (vagere cha ta) madhu ati 24ta (1. matizaya dAsa, 2. atizaya anurakta) evI maMjiSThAe sahevAnuM hoya che. 50 (3) soevA para vAriA pupphabaIhi samANu / jaggevA puNu ko dharai jai so veu pamANu / / zabdArtha soevA-svapitavyam / para kevalam / vAriA-vAritam / puppha viihi-pusspvtiibhiH| samANu-samam / jaggevA-jAgartavyam / puNupunaH / ko-kaH / dharai-dharati / jai-yadi / so-sH| veu-vedaH / pamANu-pramANam / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 apabhraMza vyAkaraNa chAyA yadi saH vedaH pramANam ( tathApi ) puSpavatImiH samam svapitavyam vAritam / jAgartavyam punaH kaH dharati / je e veda pramANarUpa (hoya, te paNa) rajasvalA sAthe sUvuM (me) niSiddha che, paNa nAvAne 1 mA che ? 438 ktva i-iu-ivi-avayaH // __ ktvAnA i, iu, ivi, avi. vRtti apabhraMze ktvA pratyayasya 'i', 'iu', 'ivi', 'avi' ityete catvAra AdezA bhavanti / ___5zamAM, ktvA prtyyn| i, iu, ivi, avi vA yAra Adeza thAya che. u0 (1) hiaDA jai veria ghaNA to kiM abhi caDAhu~ / amhAhaM be hatthaDA jai puNu bhAri marAhu~ // zahAtha hiaDA-hRdaya / jai-yadi / veri a-vairinnH| ghaNA-bahavaH / to tataH / kiM-kim / abhi-abhre / caDAhu~ (he.)- AruhAmaH / amhAhaM-asmAkam / be-dvau| htthddaa-hstau| jai-yadi / puNu punH| mAri-mArayitvA / marAhu~-mriyAmahe / chAyA hRdaya, yadi vairiNaH bahavaH tataH kim abhre AruhAmaH / asmAkam (api) dvau hstau| yadi punaH mriyAmahe, (tarhi) mArayitvA / / se DeyA, veza ghaNA (cha), a (tethI) zu mAmAM 48 44zu? Apane (56) me / (te| che). ne bharIzu, (al) para bhArIne (bharIzu). vRtti iuhA0 (2) gaya-ghaDa bhaJjiu jati / (dumA 365/5) vRtti iviGlo (3) rakkhai sA visa-hAriNi be kara cuSivi jIu / paDibiMbia-mujAlu jalu jehi a-Dohiu pIu // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 440 121 zamhArthaM rakkhai-rakSati / sA-sA / visa-hAriNi viSa-hArikA (= pAnIyahArikA) / - dvau / kara-karau / cuviu-cumbitvA / jIu - jIvitam / paDibiMbia-mujAlu-pratibimbita - muJjavat / jalu -jalam / jehiyAbhyAm / a- - Dohiu (he.) - a - kaluSitam / pIu-pItam / chAyA sA pAnIya-hArikA (tau) dvau karau cumbitvA jIvitam rakSati, yAbhyAm pratibimbita - muJjavat jalam akaluSitam pItam / te panIhArI (peAtAnA e) ekara cUmIne jIvatara TakAvI rAkhe che, je (karA)e mujanA pratibiMbavALuM jaLa DaheALyA vinA pIdhu tu. vRtti avi 60 ( 4 ) bAha vichoDavi jAhi tuhu~ hau~ teva-i ko dosu / hiya-viu jai nIsarahi jANa muMja sarosu // zabdArtha bAha- bAhum / bichoDavi (he.) - vimocya | jAhi-yAsi / tuhu~-tvam / iu~ - aham | teva-i tathA api / ko-kaH / dosu-doSaH / hiaya-TTiu-hRdaya sthitaH (= hRdayAt) / jai - yadi / nIsarahi - niHsarasi / jANau~ - jAnAmi / muja- muJja / sa-rosu- saroSaH / chAyA bAhum vimocya ( yathA) tvam yAsi, tathA aham doSaH / muJja, yadi hRdayAt niHsarasi (tataH) jAnAmi roSaH (iti). I khAvaDuM' cheDAvIne tuM cAlyA jAya che, tema huM paNu (jAu)-- (ma) yo doSa (thye| ) ? (pAgu) le (bhArI) (hRdayabhAMthI nIsarI lato, he bhuMbha, (hu~) lAgU (Ge tuM areNa2) zeSe lraaye| che. eppyeSpiNvevye viNavaH / 440 epi, epiNu, evi, eviNu. vRtti apabhraMze ktvApratyayasya 'epi' 'eppiNu' 'evi' ' eviNu' ityete catvAra AdezA bhavanti / api / kaH (tvam ) sa apabhraMzamAM, pratyayanA kRtvA pratyayanA eppi, eppiNu, evi, eviNu evA cAra Adeza thAya che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 udvA0 jedipa asesu kasAya - valu levi mahavvaya sivu lahahi apabhraMza vyAkaraNa zabdArtha jeppi - jitvA / asesu -azeSam / kasAya-balu - kaSAya- balam / depiNu datvA / abhau abhayam / jayassu - jagate / levi - gRhItvA / mahatrvaya- mahAvratAni / sivu - zivam / lahahiM - labhante / jhAeviNudhyAtvA / tattassu-tattvasya (= tatvam ) | chAyA azeSam kaSAya-balam jitvA jagate abhayaM datvA mahAvratAni gRhIMtvA, tatram (ca) dhyAtvA, (sAdhavaH) zivam labhante / azeSa kaSAyasenAne jItI, jagatane abhayadAna dai, mahAvrata laI bhyane tattvanuM dhyAna dharIne (sAdhuoo) zivapaH (= bhokSa) pAme che. vRtti pRthagyoga uttarArthaH / (pratyayo) muddAnnuddA mAyA che te pachInA (sUtra) bhATe. 441 deviNu abhau jayassu / jhApaviNu tattassu / tuma evamaNANahamaNahiM ca // tumnA evam, aNa, aNaha~, aNahi paNa. vRtti apabhraMze tumaH pratyayasya ' evaM ' 'aNa,' 'aNaha~', aNahi" ityete catvAraH / cakArat 'eppi' 'eppiNu,' 'evi' ' evigu' ityete / evaM cATAvAdezA bhavanti / , apabhraMzamAM, tum pratyayanA evaM aNa, aha~, aNahi mevA yAra, ane cArathI epi, eppiNu, evi, eviNu me yAra -- oma ATha Adeza thAya che. 0 (1) devaM dukkaru niaya-dhaNu karaNa na tau paDihAi / eva~i suhu bhujaha~ maNu para bhujaNahi na jAi // I zabdArtha devaM-dAtum | dukkaru- duSkaram / niayandhaNu-nija-dhanam / karaNakartum / na-na / tau - tapaH / paDihAi-pratibhAti / eva~i evam eva / suhu-sukham / bhuM MjaNaha~-bhoktum / maNu-manaH / para-param / bhujaNahi - bhoktum / na-na / jAi - yAti / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 441 123 chAyA nija-dhanam dAtum duSkaram / tapaH kartum na pratibhAti / evam ___ eva sukhaM bhoktam manaH, param bhotum na yAti / potAnA dhana hAna 42vu du042 che. ta5 42vAnu sUtu nathI. emane ema sukha bhegavAnuM mana che, paNa bhogavyuM jatuM nathI. Slo (2) jeppi caeppiNu sayala dhara leviNu tau pAlevi / viNu saMte titthesareNa ko sakkai bhuvaNe-vi // dArtha jepipa-jetum / caeppiNu-tyaktum / sayala-sakalAm / dharadharAm / leviNu-svIkRtya / tau-tapaH ! pAlevi-pAlayitum / vinnuvinaa| saMteM-zAntinA / titthesa reNa-tIrthezvareNa / ko-kaH sakai zaknoti / bhuvaNe-vi-(tri)bhuvane api / chAyA zAntinA tIthe zvareNa vinA sakalAm dharAm jetum tyaktum ca, tapaH svIkartum pAlayitum ca, (tri)bhuvane api kaH zaknoti ? . (eka) zAMtinAtha tIrthakara vinA jagatabharamAM keNa (e che 2) sa4 pRthvIna tI as (ne pachI) tya za cha, (ane) ta5 (42vAnu) svArIne pANI za cha ? 442 gamereppiNvepyoreluMg vA // vRtti apabhraMze gamerdhAtoH parayoreppiNu eppi ityAdezayorekArasya lugU bhavati vaa| a57 zamAM, gam dhAtuna 52vatI' epiNu, eppi me. maashaan| ghakArane vikalpa lepa thAya che. Gl0 (1) gaMpiNu vANArasihi nara aha ujje Nihi gapi / . muA parAvahi parama-pau divvaMtara ma jaMpi // zahAtha gNpigu-gtvaa| vANArasihi-vArANasyAm (vArANasIm ) nara -narAH / aha atha / ujjeNihi-ujjayinyAm (=ujjayinIm ) / gapi-gatvA / muaa-mRtaaH| parAvahi-prApnuvanti / parama-pau-paramapadam / divyaMtarai~-dilyAntarANi / ma-mA / jaMpi-kathaya / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 apabhraMza vyAkaraNa chAyA narA vArANasIm gatvA, atha ujjayinIm gatvA, mRtAH paramapadam prApnuvanti / (ataH) divyAntarANi (=tIrthAntarANi) mA kathaya / loko vArANasI jaIne-athavA ujjayinI jaIne maravAthI paramapada pAme che. (eTale) bIjA tIrthonI vAta na kara. vRtti pakSe / bhIra pakSa: SEIO (2) gaMga gamepiNu jo muai jo siva-titthu gameppi / kI ladi tisAvAsa-gau so jama-lou jiNeppi // zabdArtha gaMga-gaGgAm / gmeppigu--gtvaa| jo yH| muai-mriyate / jo-yaH / siva-titthu-ziva-tIrtham / gameppi-gatvA / kIladi-krIDati / tidasAvAsa-gau-tridazAvAsa gtH| seA-saH / jama lou-yama-lokam / jiNeppi-jitvA / yA ya: gaGgAm gatvA ziva-tIrtham gatvA (vA) mriyate, saH yama-lokam jitvA tridazAvAsa-gataH krIDati / je gaMgA(kAMThe) jaIne ke zivane tIrtha jaIne mare che, te jamaloka jItIne devalokamAM kIDA kare che. 443 tano'NaH // tRnne| aNaa. vRtti apabhraMze tRnaH pratyayasya 'aNaa' isyAdezo bhvti| apabhraMzamAM 7na pratyayane aLaga evo Adeza thAya che. DA0 hatthi mAraNau lou bollaNau / paDahu vajjaNau suNahu bhasaNau // sAtha hasthi-hastI / mAraNau-mArayitA / lou-lokaH / bolaNauvatA / paDahu-paTahaH / vajjaNa u-vditaa| suNahu-zvA / bhasaNau bhssitaa| chAyA hastI mArayitA / lokaH vkaa| paTahaH vaditA / zvA bhaSitA / hAthI mArakaNe, leka belakaNA, pATaNa vAgavAnI Teva vALe (ane) kUtare bhasavAnI Teva vALe. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 444 444 ivArthe naM- nau - nAi nAi jaNi jaNavaH // ivanA arthe' naM, nau, nAi, nAvai, jaNi mane jaNu. vRtti apabhraMze iva zabdasyArthe 'na', ' 'nau', 'nAi', 'nAvai', 'jaNi', 'jaNu'' etyete SaT bhavanti / naM apabhraMzamAM iva me zabhanA arthabhAM naM, nau, nAi, nAvai, jaNi, jaNu me cha hoya che. (nema Ge) naM60 (1) naM malla - jujjhu sasi-rAhu karahi / (lukhe| 382 ). vRtti nau 40 (2) ravi-atthamaNi samAuleNa cakke khaMDa muNA liahe zabdArtha ravi-atthamaNi - vyastamane / kaNThe / viiNNu - bitIrNaH / na-na / chiNNu-chinnaH / cakke - cakravA * kena / khaMDa-khaNDaH | muNAliahe - mRNAlya1: / nau - iva, yathA / jIvagalu - jIvArgalaH / diSNu - dattaH / chAyA vyastamane samAkulena cakravAkena kaMThe vitIrNaH mRNAlyAH khaNDaH : na chinnaH, yathA jIvArgalaH dattaH / 125 kaMThi viSNu na chiSNu / nau jIvaggala diSNu // samAuleNa- samAkulena / kaMThi -- sUraja AthamatAM vyAkuLa cakravAke kamaLataMtunA TukaDo kaThamAM (=bhAMbhAM) bhUJjyo pazu toDyo nahIM - bhage } lava ADe bhAgajiyo.. hI dho ! u0 (3) valayAvali- nivaDaNa bhaeNNa dhaNa uddha-bhua jAi / vallaha-viraha- mahAdahahA~ thAha gavesai nAi // zabdArtha valayAvali- nivaDaNa bhaeNNa - valayAvali nipatana bhayena / dhaNa (he.) - nAyikA / uddha-bbhua - Urdhva bhujA / jAi - yAti / vallaha viraha -mahAdahahA~-vallabha viraha mahAhadasya / thAha - stAgham / gavesai - gaveSayati / nAi - iva / chAyA nAyikA valayAvali nipatana bhayena Urdhva bhujA yAti / vallabha viraha-mahAhRdasya stAdham gaveSayati iva / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 apabhraMza vyAkaraNa vala nIce paDavAnI bIke nAyikA UMcA hAtha rAkhIne jAya che--jANe ke (te) vAlamanA viraharUpI moTA dharAne tAga tapAsI (-S) 2DI che! tti na vai10 (5) pekhevigu muhu jiNavarahA~ dIhara-nayaNa-saloNu / nAvaha guru macchara-bhariu jalaNi pavIsai loNu // zArtha pekkhevigu-prekSya / muhu-mukham / jiNavarahoM-jinavarasya / dIharanayaNa-saloNu-dIrdha nayana-salAvaNyam / nAvai-iva / guru-macchara-bhariu guru-matsara-bhRtam / jalaNi-jvalane / pavIsai-pravizati / loNu-lavaNam / thAya jinavarasya dIrgha-nayana-salAvaNyam mukham prekSya lavaNam gurumatsara-bhRtam iva ubalane pravizati / 2nu vizaNa nayanAne sana 'sasava' (sA) (me) mukha joIne bahu matsarathI bhareluM "lavaNa agnimAM praveze che. vRtti jaNi4.0 (5) capaya kusumaheoN manjhi sahi bhatalu paidau / sohai iMdaNIlu jaNi kaNai baiThThau // zAya capaya-kusumaheoM-vampaka-kusumasya / manjhi-madhye / sahi-sakhi / bhasalu (he.)-bhramaraH / paiTThau-praviSTaH / seAhai-zobhate / iMdaNIlu indranIlaH / jaNi-iva / kaNai-kanake / baiTThau-upaviSTaH / chaay| sakhi, campaka-kusumasya madhye praviSTaH bhramaraH kanake upapiSTaH indranIlaH iva zobhate / sakhI, caMpAnA phUlamAM paDelo bhramara senAmAM beThelA (besADelA) IndranIla je zobhe che. vRtti jaNu 0 (6) niruvama-rasu pie~ pi avi jnnu| (tu| 401/3 ). Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 445 liGgamaatantram ||| siMga taMtra. vRtti apabhraMze liGgamatantra vyabhicAri prAyo bhavati / apabhraMzamAM, liMga ghaNI vAra 445 hoya che. 360 ( 1 ) gaya-ku bhai~ dAraM tu / ( lubho 345). vRtti atra puMlliGgasya napuMsakatvam / mahI. pulli ganu napuMsaka thavu. atatra eTale ke aniyamita u0 (2) acmA laggA DuMgare hi pahiu raData jAi / jo ehA giri-gilaNa-maNu seo kiM ghaNa ghaNAi // zabdArtha ammA - abhrANi / laggA -lagAni / Dugare hi - giriSu / pahiu - pathikaH / raData-raDat / jAi yAti / jeA yaH / ehA- IdRk / giri gilaNa- maNu-giri-gilana-manAH / seo-saH / kiM-kimU / dhaNahe (he.) - priyAyAH (= priyAs prati ) / dhaNAra - dhanam iva Acarati ( = rakSate) / chAyA abhrANi giriSu lagnAni / pathikaH raTan yAti yaH IdRk giri gilana-manAH saH kim priyAm rakSate ( iti ) / vAhaNa Dugarane vaNabhyAM pathi raTato ( raTateo) laya che : ne bhAvA DuMgarane gaLavA Icche che te priyAnuM zuM rakSaNa kare (=karavAnA hte|) 1 vRtti atra 'ammA' iti napuMsakasya puMstvam / maDI abbhA sebha nayusanu yusiMga dha. 60 (3) pAi vilaggI aMDI siru lhasita khaMvassu / to-vi kaTArai hatthaDau balikijjau~ kaMtassu // hA pAi pAde | vilaggI-vilagnA (= vilagnam ) | aMDI - antram / siru-ziras / lhasiu (he.) - bastam / saMghassu - skandhasya ( = skandham prati ) / to - vi-tataH api / kaTArai (he.) - kSurikAyAm / itthaDa - hastaH / balikijjau~ - balI kriye / kaMtassu - kAntAya / chAyA antram pAde vilagnam | ziraH skandham ( prati) kharatam / api hastaH kSurikAyAm | ( etAdRzaH ) kAntAya balIkiye | tataH 127 W Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 apabhraMza vyAkaraNa mAMta paNe paNajyu cha, zi2 245 52 DhagI Ayu che, (545) to ye DAya (al) TArInI 752 (24) cha : (141) 2 52 hu balidAna rUpe apAuM chuM (vArI jAuM chuM). vRtti atra 'aMbaDI' iti napuMsakatya trItvam / maDI aMbaDI mema nasanu strIli yayuH G0 (4) siri caDi A khaMti phalapuNu DAlai~ moDati / to vi mahaduma sauNAha~ avarAhiu na karati / / zapatha siri-zirasi / caDi A (he.)-ArUDhAH / khaMti-khAdanti / phalaha~-phalAni / puNu-punaH / DAlaha-zAkhAH / moDati-moTayaMti (=bhnyjnti)| to-tri-tataH api / mahaduma-mahAdramAH / sauNAha~ zakunAnAm / avarAhi u-aparAdham / na-na / karaMti-kurvanti / chAyA zirasi ArUDhAH phalAni khAdanti / punaH zAkhAH bhaJjanti / tataH api mahAdrumAH zakunAnAm aparAdham na kurvanti / mAthe caDIne phaLa khAya che, (ane) DALIo teDe che-te the mahAna vRkSe pakSIone zikSA karatA nathI. pati atra 'DAlai~' ityatra sroliGgasya napuMsakatvam / mI DAlai sebha zrIsinu nasasi yuH zaurasenIvat / / zerasenI pramANe. vRtti apabhraMze prAyaH zaurasenIvat kArya bhavati / apabhraMzamAM ghaNI vAra zIrasenI pramANe prakriyA thAya che. hA sIsi seharu khaNu viNimmavidu / khaNu kaThi pAlaMbu kidu radie~ vihidu khaNu muDamAlie / jaM paNaeNa taM namahu kusuma-dAma-kodaMDu kAmaho / / zahAtha sI sa-zISe / seharu-zekharaH / khaNu-kSaNam / viNimmavidu-vini mApitam / khaNu-kSaNam / kaThi-kaNThe / pAlaMbu-prAlambam / kidukRtam / radie~-ratyA / vihidu-vihitam / khaNu-kSaNam / muDamAlie 446 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 447 129 muvegAriyA (=muvekhAsTiA) . laM-cat ! vaLA-kora | taM-tatT namag namuttA suma-rAma-krovaMdu-muka-rAma-ra0m I alwdo-maracA chAyA yad ratyA praNayena kSaNam zArSe zekharaH vinirmApitam. kSaNaM kaNThe prAlambam kRtam , kSaNam (ca) muNDamAlikA vihitam tad kAmasya kusumtAra-joig namata ! jene premathI patie paLamAM zIza para zekhararUpa banAvyuM, paLamAM kaMThe prAlaMbarUpa karyuM. te) paLamAM muMDamAlikA rUpe rAkhyuM, te kAmadevanA pupamALAnA dhanuSyane praNAma karo. 447 ityacazva ! maryAdAnI bahAra paNa vRtti kAzvattAhi-mASa-rakSAnAM cacaya% mannati cA pAdacAM "riSTha uiz-' (kAra68) rUAyujja tathA prAkRti-vaizAvI-zaunI ghara marA prAkRta vagere bhASAnAM lakSaNe maryAdAnI bahAra paNa jAya che jema ke mAgadhImAM riSTi (4298) ema kahyuM che, te prAkRta, pizAcI ne zaurasenImAM paNa hoya che udA. (1) vira | titi UbhuM rahe che. vRtti : apabhraMze recAvo vA junu mAdhyAti mavati ' apabhraMzamAM pAchaLanA rephanA vikalpa lepa kahyo te mAgadhImAM paNa thAya che. udA. (2) zara-nApuza-vaMza-mAstra guma-kAza-vazA zarire ! zabdArtha zata-mAnuSa-mAMsa-mArA lukama-saa varAyA saMvataH | seMkaDe manuSyanA mAMsathI laDAyele, carabInA sahastra kuMbhanA saMcayavALo. vRtti ityAdyanyadapi draSTavyam / na kevalam bhASA-lakSaNAnAM tyAdyAdezAnAmapi vyatyayo bhavati / ye vartamAne kAle prasiddhAste bhUte'pi bhavanti / ityAdi bIjuM paNa jANavuM. mAtra bhASAlakSaNe ja nahIM, kALavAcaka pratyayenA Adeze paNa maryAdA bahAra jAya che. je vartamAnakALamAM prasiddha heya, te bhUtakALamAM paNa vaparAya che. athA-9 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 apabhraMza vyAkaraNa Bal. (3) aha pecchai rahu-taNao / vRtti 'atha prekSAMcakre [ raghu-tanayaH ]' ityarthaH / _ 'pachI 2dhun| vaza (rAbhe) yu' / atha che. Bal. (4) AbhAsai rayaNIyare / vRtta 'AbabhASe rajanIcarAn' ityarthaH / bhUte prasiddhA vartamAne'pi / "nizAcarane kahyuM e artha che. (vaLo) bhUtakALamAM prasiddha hiya te vartamAnamAM paNa vaparAya che). Bal. (5) sohIa esa vaMTho / vRtti 'zRNotyeSa vaNTha.' ityarthaH / 'se 48 sAla chmeve| atha che. 448 zeSaM saMskRtavat siddham bAkInuM saMskRta pramANe siddha vRtti zeSa yadatra prAkRta-bhASAsu aSTame noktaM tatsaptAdhyAyI-nibaddha saMskRtavadeva siddham / bAkInuM je ahIM prAkRta bhASAonA pratipAdana)mAM AThamA adhyAya)mAM nathI kahyuM. te sAta adhyAyamAM nibaddha saMskRta pramANe sira (thAya cha). Bha. heTa-Triya-sUra-nivAraNAya chattaM aho iva vhtii| jayai sa-sesA varAha-sAsa-dUrakkhayA puhavI // zahAtha-hecha-Thiya-sUra-nivAraNAya-adhaH-sthita-sUrya-nivAraNAya / cha -chatram / aho-adhH| iv-iv| vhNtii-vhntii| jayai-javati / sa-sesA-sa-zepA / vraah-saas-duurukkhyaa-vraah-shvaas-duurokssiptaa| puhvii-pRthvii| chAyA-adhaH-sthita sUrya-nivAraNAya adhaH chatraM vahantI iva varAha-zvAsa dUro kSiptA sa-zeSA pRthvI jayati / nIce rahelA sUrya (nA tApa)nA nivAraNa mATe nIce chatra dhAraNa karatI. varAhanA zvAsathI dUra uchALAyelI zeSa sahita pRthvIno jaya thAya che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 448 131 vRtti-atra caturthyA Adeza noktaH sa saMskRtavadeva siddhH| uktamapi kvacit saMskRtavadeva bhavati / yathA prAkRte 'uras'-zabdasya-saptamyeka vacanAntasya 'ure', 'urammi' iti prayogau bhavatastathA kvacid 'urasi' ityapi bhavati / parva para', "Ni ', 'si;i 'ka', 'sara', 'Ni . siddha prahaNam maGgalArtham / tato hyAyuSmacchotRkatAbhyudayazcati // AmAM, catuthIno Adeza nathI kahyo te saMskRta pramANe siddha che. (vaLI) kaheluM hoya te paNa keIka vAra saMskRta pramANe ja thAya che. jema ke prAkRtamAM raju zabdanA, saptamI ekavacanane (pratyaya) aMte lAgatAM re, safja evA prayoga thAya che. tema koIka vAra phari ema paNa thAya che. e ja pramANe zire, lima, liNi sAre, sAma, sahi. sUtramAM siddha che te maMgala mATe. tethI zretAne AyuSmattA ane ayudaya (prApta thAya che). ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu. zAsanavRttAvaSTamasyAdhvAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / Ama AcArya zrI hemacaMdraviracita "siddhahemacaMdranAmaka vyAkaraNanI svaracita vRttinA AThamA adhyAyano ceAthe pAda samApta thayA samAptA ceyaM siddhahemazabdAnuzAsanavRttiH prakAzikA nAmeti / siddhahema vyAkaraNanI A prakAzikA nAmaka vRtti paNa samApta thaI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa prAstAvika hemacaMdra raceluM apabhraMzanuM vyAkaraNa eka svataMtra ne svayaMparyApta racanA rUpe nathI. apabhraMza e prAkatane ja eka prakAra hovAthI hemacaMdranuM apabhra zA vyAkaraNa tenA prAkRta vyAkaraNane ja eka bhAga che, ane e prAkRta vyAkaraNa paNa tenA saMskRta vyAkaraNane ja eka aMza che: hemacaMdranA e bRhata vyAkaraNanuM nAma "siddhahemazabdAnuzAsana " ke TUMkamAM "siddhahema' "siddhahema' nA ATha. adhyAyamAMthI pahelA sAtamAM saMskRta vyAkaraNa che, AThamAma prAkRta vyAkaraNa prAkRta adhyAyamAM apabhraMza sahita cha prAkRtinuM pratipAdana nIcenI yojanA pramANe thayuM che : pahele, bIjo tathA trIje pAda : vyApaka prAkRta ke mahArASTrI cothe pAda satra 1-259 : saMskRta dhAtuone sthAne prAkRtamAM vaparAtA dhAtuo--eTale ke dhAtvAdeza - 260-286 : zaurasenI - 287-302 : mAgadhI 30 3-324 : paizAcI 325-328 : cUlikA-paizAcI - 328-446 : apabhraMza - 447-448 : prAta vize sarvasAmAnya Ama apabhraMzanA vyAkaraNe "siddhahema'nA ATha adhyAyamAMthI chellA adhyAyanA cethA padane pAchale aMza rokyo che-cothA pAdanAM kula 448 sUtromAMthI apabhraMzane phALe 118 sUtra AvyAM che. - vararucithI laIne mAkaDeya ke apaya dIkSita sudhInA badhAye prAkRta vyAkaraNa kAra prAkRtinuM svataMtra, anyanirapekSa dRSTie pratipAdana nathI karatA. pahelAM to saMskRtanI tulanAe prAkRtanAM sthAna ane pratiSThA ghaNAM nIcAM hatAM, ane emAM sudhAre thato gayo tyAre paNa prAkRtone sAhitya ane ziSTa vyavahAramAM maryAdita vaparAza ja hatuM, eTale prAkRtanA abhyAsanuM evuM kazuM mahattva na hatuM. AthI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNuM 13 jema saMskRtanuM svataMtra rIte tenA tatkAlIna svarUpanAM sUkSma nirIkSaNa ne pRthakkaraNane AdhAre vyAkaraNa racAyuM, te ja paddhatie ke tevI niSThAthI prAkRtanuM vyAkaraNa racAvAnI zakyatA na hatI. vastuta:, saMskRta jANanAra sAhityapriya saMskArI ziSTa vargane prAkRtamAM sAhityaracanA karavI hoya te temaNe saMskRtamAM zA zA pheraphAra karavA jethI saMskRta uparathI prAkRta banAvI zakAya--mukhyatve e daSTie ja prAkRta vyAkaraNaniyamo ghaDAtA. bIjA zabdomAM kahIe te saMskRtine prakRti mAnI, tenA uccAraNamAM, vyAkaraNataMtramAM tema ja zabdabhaMLamAM thayelA vikAro rUpe ja prAkRto jovAmAM AvatI. ane paraMparAgata prAkRta vyAkaraNamAM evA vikAronI je noMdha hoya che te sukSma pRthakkaraNa dvArA tAravelI vigatonI vyavasthita goThavaNI karIne, ke bhASAnuM svarUpa ane hArda samajavAnA AzayathI nahIM, paNa tarata najare caDe tevA pacIzapacAsa vikAra ane bhedaka lakSaNenI eka noMdhapothI raju karavAnA AzayathI ApI hoya che. A paraMparAgata paddhatine anusarIne hemacaMdra paNa saMskRtamAMthI mukhya prAkRta kema banAvavuM tenA niyamo ApI, te pachI, e niyama uparAMta bIjA je keTalAka viziSTa niyamo lAgu pAThavAthI zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, apabhraMza vagere siddha thAya che, tenI noMdha ApI che. ATalA vivaraNa uparathI spaSTa thaze ke hemaca dranA apabhraMza-sUtramAMathavA te bIjA koI paNa prAcIna prAkRta vyAkaraNamAM-zAstrIya dhoraNa pramANenuM sukSmadazI vyAkaraNa nahIM, paNa thoDIka, tarata ja pakaDAI Ave tevI lAkSaNikatAenI uparaTapakenI neMdha ja maLe. Ama "siddhahema" ne mAhArASTrIvibhAga tenA saMskRta vyAkaraNanA pariziSTa ke puravaNI je che, te apabhraMza sahita itara prAkRtone lagatA vibhAgo mahArASTra vibhAganAM pariziSTa ke puravaNI jevA che. joI zakAze ke apabhraMzavibhAganA abhyAsIne Agale mahArASTrIvibhAga jANu e anivArya che. saMskRtanI jema prAkRtavibhAga paNa saMskRta bhASAmAM ane sUtrazailImAM racele che. sUtromAM te khUba ja sa kSiptatA ane pAribhASika saMjJAone prayoga heya. AthI sUtrane artha ghaTAvavA viziSTa niyame ApavAmAM Ave che. A niyamo ane paribhASA saMskRta vibhAgamAM ApelAM che. apabhraMzavibhAganAM sUtro samajavA mATe e niyamo ane paribhASAmAMthI keTaluMka jANI lIdhA vinA cAle tema nathI. sUtrane samajAvavA hemacaMdra pite "prakAzikA" nAmaka saMskRta vRtti racelI che ane temAM temaNe mutramAM gUMthelA niyamanAM apabhraMza udAharaNo paNa ApyAM che. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 apabhraza vyAkaraNa apabhraMzanA 29 thI 446 sUtronuM viSayavAra pRthakakaraNa A pramANe karI zarAya : svaravyaMjanenA vikAra - sUtra 328, 39thI 400 41 thI 412. (ke vaniprakriyA-sUtra) nAmika rUpAkhyAna - , 33thvI 354. sAmAnya - - 330, 344thI 346. akArAMta puliMga- , 332thI 339, 342, 347. dhakArota-ukArAMta - , 340, 341, 343. strIliMga - , 348thI 35ra. napusakaliMga - 5 353, 354. sAvanAmika rUpAkhyAna- . 355thI 381. AkhyAtika , - 382thI 389. dhAtvAdeza - 390 thI 395. aya - 401, 40thI 406, 414thI 420, 424thI 428, 406, 444. itara Adeze 402, 403, 407thI 409, 413, 421-423, 434, 435. tati pratya 429thI 433, 437. kRta pratyaya - e sUtra 438thI 443. li ga sAmAnya svarUpa A nirUpaNa kama keTaleka aMza dekhIte ja tarkaviruddha che, ane temAM satronI bane teTalI karakasara karavI e eka kAraNa che, A pRthakkaraNa uparathI paNa joI zakAze ke prAkRtathI je je bAbatamAM apabhraMza judI paDatI hovAnuM tarata ja dekhAI Ave, tevI bAbatonI ahIM hemacaMde ThIkaThIka avyavasthita evI eka yAdI banAvI che. - - 446. sUtra 329. eka varane sthAne bIje varaH ahIM ghaNI vAra mULanA eka svarane sthAne apabhraMzamAM kaI paNa bIje svara AvatuM hovAnuM kahyuM che. AgaLa upara 445mA sUtramAM judI judI prAkRtanAM lakSaNe temanI bhASAnI ke arthanI yAkaraNukAre bAMdhelI maryAdAnI bahAra paNa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 135 jovA maLatAM hAvAnu kahyuM che. AvI AvI vastuo para'parAgata apabhraMza vyAkaraNunI paddhati amuka aMze sthULa ke zithila hovAthI dyotaka che. yAkaraNanA niyama eTale kahelI zarata ane maryAdAenI aMdara AvatI badhIye TanAone lAgu paDatuM eka sAmAnya vizvAna. siddhAMtanI dRSTie temAM apavAda na hoya. apavAda mAM tA IjA koI niyamane--judI zarate ne maryAdAonA sUcaka hoya. athavA teA te koIka bAhya prabhAvanuM pariNAma hAya. eka svarane sthAne kaI gharatAe bIjo svara Ave che ke zA kAraNe eka ne badale bIjuM liMga prayeAjAya che enI samajane abhAve ja upara kahyAM tevAM vidhAtA karavAnAM rahe. enA uparathI ema na samajavuM ke apabhraMzamAM theDIdhaNI avyavasthA ke zithilatA cAlatI. avyavasthA ke zithilatA kAI paNa bhASAmAM na cAle--na hAya. kharI rIte AvI khAkhatamAM nirIkSaNu ke vI`karaNa ja khAmIvALu hoya che. vyAkaraNakAra amuka sAmagrInA potAnA vagIkaraNamAM samAveza nathI karI zakayA-enu pRthakkaraNa eTale araze. adhUruM che ema ja samajavuM. ghaNI vAra dekhAtA apavAdo kAM te bhASAnI AgalI ane pAblI bhUmikAnI athavA teA che ke vadhAre melIenI sAmagrInI bheLaseLane AbhArI hAya che. hemacaMdre apabhraMza vyAkaraNa racavA mATe upayeAgamAM lIdhelI sAmagrI bhinnabhinna samayagALAnI ane bhinnabhinna pradezanI hatI, eTale tenA pratipAdanamAM vikA ane apavAde AvyA vinA na ja rahe. apabhraMzamAM dekhAtI zaurasenI ane mAhArASTrI prAkRtanI chAMTa A uparAMta vRttimAM, kAI vAra viziSTapaNe apabhra'za ne badale mAhArASTrI ke zaurasenI prayAga paNa thatA heAvAnu kahyuM che. kharI rIte te AnA atha eTale ja thAya ke apabhraMza bhASAmAM gUMthAyelI racanAomAM kavacit prAkRta ke zaurasenI rUpe paNa vaparAyelAM che. ane prasiddha apabhraMza sAhitya jotAM prAkRta asaranuM mULa zuM che te samajAI jaze. apabhrazamAM mAtra padyasAhitya ja che. ane apabhraMza kAvyeAmAM apabhraMza chaMdo uparAMta keTalIka vAra viziSTapaNuM prAkRta gaNAtA gAthA, zIrSaka, dvipadI vagere tema ja akSaragaNAtmaka vRtto paNa vaparAyAM che. AvA cha dezanI bhASA prAkRtabahula haiAya che. A uparAMta apabhraza chaTThAmAM keTalIka vAra cha dAbhaMgathI bacavA mATe prAkRta rUpa vaparAtuM. ghaNA apabhraMza zabdone atyAkSara laghu hoya che, prAkRta zabdAnA guru. eTale jyAM chaMda-sakaTa lAge tyAM koI vAra aMtyalallu apabhraMza rUpane badale ayaguru prAkRta rUpa vAparI kavi nabhAvI letA. apakSane badale kayAMka prAkRta prayeAga thatA hovAnu A ja rahasya che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V hy V 13 apabhraMza vyAkaraNa - zaurasenI prabhAvane jema ahIM ullekha che tema apabhraMzavibhAganA chelA (= 446mAM) sUtramAM paNa apabhraMzamAM ghaNI vAra prakriyA zaurasenInI jevI thatI hovAnI vAta karI che. AnA khulAsA mATe sUtra 396 uparanuM Ti5Na juo. udAharaNamAM svaraparivartana A pramANe che : rU>s, ga = > vu, 2 bAba : vIjA> vaLa>; a>, radda, hi >g : thai> 3> ke vAd>vANA. vAha > = gSTha>di tRLa>g >; : pRSTha>vida; >tiSNu sukRtamaUdu >>g : ga>puSTi : gss>ddhi, vidi, gTTa rU : fsUva>vinavuM > rUDhi : varuna:>jinika g>zuM ? jevA>TI v>3 sevA>sTi gau> : >mori >18 : zauraSTrAra >; : ja>ori, jari bhASAmAM thatAM parivartana niyamabaddha karI zakAya teTalA vyavasthita hoya che, jyAre uparyukta pheraphAro apabhraMzamAM sAva ataMtratA pravartatI hatI ke zuM, evI zaMkA UbhI kare tema che. kharI rIte te A pheraphAro je rIte rajU karavAmAM AvyA che te rIta ja vAMdhAbharI che. judAMjudAM baLo ne vyApAra dvArA siddha thayelA pheraphAronI uparanAM udAharaNamAM bheLaseLa karI dIdhelI che. 8 nA a, rU ne , sTra nA ru, dRSTi; 9 ne , rU; ne ; bau nA a3, tho; ane za, reM nA ja, rU e parivata'ne kramika dhvanivikAsanuM pariNAma che, jyAre vAhUnA vANA, vAda; vRzmunA chakArAMta pa. pati, ane rAjAnA da, dara e parivatane sAdazyamUlaka che. kamika avaniparivatanamAM paNa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ti paNa 137 zabdAra se rahelA >, oSThaya vyaMjane pachI 4>, itara vyaMjane pachI bolIbhede >pha ke > ane apabhraMzanA eka prakAramAM - avikRta (lekhana pUrato ja-tenuM uccAraNa te "ri ja hatuM ); zonA belIbhede ke samayabhede kara ne zo; ne sArU dvArA du ne vizleSa dvArA sa; prAkRta bhUmikAnA aMtya dIrgha svare apabhraMzamAM hasva banatAM, vAhUAnuM vA; ronuM gari ke ;i bhUmikAbhede vaLa ne keLA, tathA che, jIdda ne tri; e rIte belAbheda ke prakriyAbhedane AdhAre kramika dhvaniparivatane vyavasthita rUpe samajI - zakAya. sAdazyamUlaka parivartanamAM puliMga vAhU ane napuMsakaliMga vRkadama bIjA kaI aMgenA sAthe strIliga banatAM temane aMtya svara strIli ga aMgane anurUpa bane che. rivara nuM dira ne badale jada, ranna thAya che te bIjA ukArAMta ne akArAMta avyanA sAdakSe ema anumAna karI zakAya. sarakhAvo vinA>viSNu, bagha> g, sadda>E, jethu, teNu vagere, manu, tathA para, avasa, jema, tema vagere, niha, tig vagere. AgalI AvRttio tathA hastapratAmAM vAra e pATha che, paNa prAkRta 'uccAraNa pramANe e azakaya che. prAkRtamAM saMyukta vyaMjana pUrvene dIrdha svara vinA apavAde hasva hoya che. eTale vara e pATha rAkhyo che. mULe lAgyuM, jAvuM = jAvyama hovAnI zaMkA rahe che. hastapratamAM ja ne va no saMbhrama sahaja che. prAcIna TIkAmAM tathA tene anusarIne mizela ane vaidya , vILanI prakRti tarIke saMskRta veLI Ape che. IMkArAMta strIliMga sakArAMta banI gayAne kaI dAkhala AnA samarthanamAM TAMkI zakAya tema nathI. eTale ahIM mULa zabda tarIke vo svIkAryo che. divA, briSTinaranA mULa tarIke vedya vijhana Ape che te barAbara nathI. TAlA14pamAM hemacaMde Apelo vajUna svIkArIe te ja e zvALAne dattanuM udAharaNa banI zake. taLu, tig, tagnI jema suhRdu, suwdu (ke su3), sudu evI apekSA rahe che. 330 A satrathI apabhraMza rUpAkhyAnanI viziSTatAonuM nirUpaNa zarU thAya che. pahelAM nAmika rUpAkhyAna lIdhuM che ane temAM nirUpaNane kama e che ke vibhakta pratyaya lAgatAM nAmika aMganA aMtya svaramAM zA zA pheraphAra thAya che te 330thI 335 sudhInAM sutromAM ApyuM che, ne pachInAM sUtromAM saMskRta vibhaktipratyanuM apabhraMzamAM kevuM rUpAMtara thAya che te darzAvyuM che. zene mAtra agamAM thayela pheraphAra gaNu ane zene vibhakti pratyaya gaNu te aMgenI hemacaMdranI dRSTinI carcA mATe juo satra 331 uparanuM TippaNa. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 athaza vyAkaraNa AgalA satramAM ApelA niyamanI jema prastuta satramAM Apele niyama paNa sthULa svarUpane che. udAharaNomAM akArAnta puliMganA prathama, dvitIyA ane saMbodhana ekavacanamAM Dhora, nAnA (vAribA, tINa)mAM ane tenA prathama bahuvacanamAM ghoTA ane vividha mAM nAmanA aMtya hasva svara(ba)ne dIrdha (zA) thato hovAnuM gayuM che, jyAre te ja rIte akArAnta strIliMga prathamA dvitIyA ane saMbaMdhana ekavacanamAM maLi, putti, maritra ane paTTa (degpheda, vAjamAM dIdha (zA, ne hasva (, phu) thaye che. AgaLa 344 sUtra pramANe apabhraMzamAM prathamA (saMdhana) ane dvitIyAnA pratyaya lupta thAya che-e vibhaktiomAM kazo pratyaya lAgato nathI e dhyAnamAM rAkhavAnuM che. kharI rIte te akArAnta puliMga rUpamAM aMgane aMte ghaNI vAra ane badale A hoya che te svArthika ja pratyaya dvArA thayelA aMgavistAranuM ja pariNAma che. rAkaTa parathI sAruM thAya ane 4 pratyaya lAgatAM rAmada parathI rAmajI dvArA sAmA thAya strIliga aMgamAM aMtya svara hasva hoya che te apabhraMzanI eka agatyanI lAkSaNikatA che. sUtra 329 uparanA TippaNamAM kahyuM hatuM tema apabhraMzamAM atya svara hasva uccAravAnuM prabaLa valaNa che. Ama dIdhane hasva ane hasvane dIdha thAya che tenI pAchaLa amuka cokkasa niyama rahelA che ane te sAva judI judI prakriyAne AbhArI che. sAmA. vArikA, rIphA vagere dvArA hemacaMdrIya apabhraMzanuM eka mahattvanuM lakSaNa chatuM thAya che. rAma parathI prathamA ekavacanamAM sAru tema sAmaTaka paNa thAya che. vakhata jatAM sAmA jevAM AkArAMta rUpe khaDI belI jevI hindI belIomAM (jema ke ghoNa, raNA) ane rAmaro jevAM kArAMta rUpe (jema ke ghoDe," "chokarA' gujarAtI, brija jevI bhASAmAM lAkSaNika banI jAya che. hemacaMde ApelAM udAharaNemAM gAkArAMta rUpavALAM tema sarakArAMta rUpavALAM ema baMne che. eTale Azare agIAramI zatAbdIthI te A jAtanA bhedanAM bIja pharI cUkyAM hatAM e spaSTa che. udAharaNamAM prathamA ekavacananAM sAkArAMta rUpa mATe juo bhUmikAmAM vyAkaraNanI rUparekhA. upara kahyuM che tema vikape svArthika ra umerAIne ghaNuM ye nAme (ane khAsa karIne vizeSaNe ane kRdaMta)nAM, apabhraMzamAM babe aMga thatAM ane temane vibhaktipratyaya lAgI pAMtya che athavA bhA dharAvatAM bevaDAM rU thatAM. e ja rIte aMgane aMte (ne) ke ru (none ane ka (june) ke 3 (nava)ne vikapa hato. chaMdanI anukULatA pramANe AmAMthI eka ke bIjuM rUpa vaparAtuM A kAraNe paNa aMtya svaranuM mAna anizcita ke zithila hovAnI chApa UbhI thAya tema che. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 139330/1. "paNa"ne DhAle A5NuM prAcIna sAhityamAM jaNatA che. keTalAka cAlu gavAtAM sImaMtanAM gItAmAM dhaNuM sImaMtinI mATe vaparAya che, ane DholAmArUnI lekakathAnuM nAma koNe nathI sAMbhaLyuM ? sAru (hiM. nADuM) e nAvaDunuM TUMkuM rUpa che. nAvarUsavami-kasoTI' AvyuM che. AvA ja bhAvanA apabhraMza padya mATe juo pariziSTa'. chaMda : 10 (34+3+ 3)/10=4+4+ 2). pahelA caraNamAM dasane badale nava mAtrA che tyAM pATha truTita heya. 32/2. svAthika su pratyaya (juo sUtra 4ra9) pAchaLanA samayanA apabhra zanI lAkSaNikatA jaNAya che. cAraNI ane jUnA lekagItanI bhASAmAM (ane tene anusarIne arvAcIna kAvyabhASAmAM paNa) tenA lATha, laghutA ke komaLatA sUcavatA ke chaMda-pUraka prayoga chuTathI thayA che. hemacaMdranAM udAharaNemAMnA svArSika 4 vALA zabdo mATe juo bhUmikAmAM vyAkaraNanI rUparekhA. diyukta ane ravAnukArI saravadane arvAcIna gujarAtI "davADa', "daThavaDI', "davaDavuM'.. "daDabaDa, daDabaDavuM' sAthe saMbaMdha che. e sAthe "gaDabaDa', "taDabaTha', "lathabatha'. baladabada', "kalabala' ane "sabasa' jevA, tathA "taravara', "caLavaLa', "TaLavaLa, saLavaLa' jevA diktimUlaka zabdanuM ghaDatara sarakhAvI zakAya. vidyAnuM mULarUpa kapita vimAna (=vi+mAnuM bhU.kR. nAma tarIke vaparAyeluM) samajavuM. jema kamAta e ka+mAnuM bhU.kR. che. chada : dehA. mApa 13 (= 6 +4+ + ke -)/11 (= 6 +- - + 0. ke 6 +--+ - ). moTA bhAganAM udAharaNo A ja chaMdamAM che, eTale A pachI dehA sivAyane chaMda hoya tyAM ja te darzAvyo che. chaMda vize kazuM kahyuM na hoya tyAM dohA chaMda samaja. 330/3. mAtAnI-saMbhavataH vezyAmAtAnI, akkAnI, pitAnI putrIne uddezIne ukti bhejakRta zaMgArama jarI kathA" jevI kRtiomAM, kevI yuktithI puruSane vaza karI tenuM dravya harI levuM tenuM dhaMdhAdArI zikSaNa aA vezyAne Ape che, e. viSaya che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 10 apaza vyAkaraNa 330/ka. musima "aniyamita' rIte ghaDAyo che. manuSyanuM kA apUra-, puSa-nI asara nIce. nachUka-nuM muLara-, ane bhAvavAcaka -rUA- (trI.) pratyaya lAgI muLasima = manuSyava. 331. hemacaMdra, ghaNuM kharuM (aMga+umeraNa) evI rIte nAmika rUpa chUTuM pADI zakAya tyAM ja umeraNane vibhakti-pratyaya gaNatA jaNAya che. ane jyAM mAtra aMgane aMtya svara ja vikAra pAmyo hoya tyAM mAtra aMgavikAra thayele ane vibhakti-pratyaya lupta thayelo mAne che. AmAM eka saptamI ekavacananuM rUpa apavAda jaNAya che. AthI akArAMta puliMga-napusakaliMganA prathama ekavacanamAM vAsu jevAM rUpa na., karuM-nA A tya akArano ukAra banatAM siddha thayAM che ane temAM prathama ekavacanane koI pratyaya lAgele nathI evuM pratipAdana che. puMlliMga prathamA bahuvacanamAM paNa na jevAmAM pratyaya lupta gaNI aMtya svara dIrdha banyo gaNyo che. aitihAsika tema ja arvAcIna pRthakkaraNanI daSTie prathamAnA 3, pratyaya ja gaNAya. saM. nara > prA no (saM. no cAra jevAmAM vaparAtA naMdanA saMdhirUpa uparathI) ane narenA aMtya zonuM uccAraNa nabaLuM paDatAM dvArA e ja pramANe . ramajha>maDhanuM ghamaro ne pachI vAmaNu naH nuM nA. nAvarUPage #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe che : prathamA dvitIyA ni (=s) am tRtIyA ar (= 871) catuthI ke (= T) paMcamI inni (=s) ekavacana paDI 61 (=am) saptamI di(= rU TippaNa bahuvacana nayU (=am) rAta (=(sU) bhis bhyas .. Am su sUtramAM pulliMga prathamA ekavacanamAM nAmanA aMtya svara che te khale vikarSe o thatA heAvAnu kahyuM che. sa ne badale no. kharI rIte te raste rUpa zuddha prAkRta che ane mAtra jJa eja zuddha apabhraMza che. paNa upara kahyuM tema apabhraMza *AvyeAmAM vacce vacce kAi kAi aMzamAM prAkRtapracura bhASAnA upayega thatA, tathA chaMdanI jarzArayAta hoya tyAM apatra zane badale prAkRta rUpa mukAtuM. pAchaLa bhAravAcaka vi (=vi) hoya tyAre paNa sadhi prabhAve ekArAMta rUpa vAparavAnuM valaNa hatu. eTale kharekhara tA AkArAMta rUpA apabhraMzamAM thatA prAkRta rUpAnA mizraNanAM ja sucakra che. 141 no ane mA~ nAbhika rUpe nathI, sAva nAmika che, jyAre ahI' tA nAmikarUpAkhyAna prastuta che. pahelAkhInna puruSa sarvanAmeAnAM tathA itara sanAmAnAM kaI kaI rUpanA apavAde, sanAmeAnAM rUpAkhyAna nAma jevAM ja che. 338nA udAharaNumAM paNa Avu che. 332. (1). jhAkanuM mULa vaidika thAma 'sthAna' che. thAma-ThAma-ThAvuM-TAka.. praziSTa sa MskRtamAM na jaLavAyA hoya paNa vaidika bhASAmAM hoya evAM keTalAMka rUpe, zabdo, pratyayA ane prayAgaiA apabhraMzamAM maLe che. apabhraMzanA pAyAmAM rahelI melI. emAM vaidika samayanI kheAlIenA para parAe vArasA jaLavAyA heAvAnA A purAvA che. kAra rUpa madhyadezIya che. gujarAtImAM mULane makAra jaLavAI rahe che. eTale pazcimI rUpa 4Amu thAya, arvAM. guja. 'ThAma.' Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhra'za vyAkaraNa 332. (2). pitru e pratyayalupta thaSThInuM rUpa che. (jue sUtra 345), chaMdakhAtara vitra-mund-majI samAsane teADI vacce loyaMttiolR mUkI dIdhA hAya evu lAge. 142 333. prAkRta-apabhraMzamAM sa MskRtanI caturthI ane SaSThI eka banI gaI che, eTale ahIM catuthI artha che. bihA=bi + hA. TMi--- e parivatana mATe jue bhUmikAmAM vyAkaraNunI rUparekhA. mahu vayaMseLa, saphena, sAba, naLaMtip ane jJAika prAkRta bhUmikAthI cAlyAM AvelAM rUpeA che. apabhraMza mATe patrataMte, rahe, tArUM, gatide ane naHbika evAM rUpa lAkSaNika gaNAya. e rIte A dohAnI bhASA prAkRta tarapha DhaLatI che. tALa naLaMtimAM phaLa- kriyApadane yoge mavibhaktine badale sabaMdhavibhaktinA pratyaya vaparAyA che. saMskRtanI ane apabhraMzanI saMbaMdhavibhaktinA alaga alaga pradezo hatA. apabhraMzanA keTalAka viziSTa prayAgA mATe jue bhUmiAmAM 'vyAkaraNa'nI rUparekhA. 334. A sUtramAM nAmanA aMtya svaranuM ja parivartana nahIM', vibhaktipratyaya sahitanA anya svaranuM parivartana ApeluM che. rU (hi) ane 6 (7E ) ema e pratyayeA che, tenA khulAsA evA che ke saMskRta-prAkRtanA saptamI ekavacanane - apabhraMzamAM zarUAtamAM hasva (-haiM) bane che ane pachIthI rU. A parivatana prathamA ekavacananA -o>-cho >-3 te maLatu che. ju bhUmikAmAM ' vyAkaraNa 'nI rUparekhA. ghala- - OMvu, nAkhavuM' atha arvAM. guja.mAM badalAyA che. 'dhAlavu' eTale 'khAMsavu''. 'nAkhavuM"nA pheMkavu' ane 'khAMsavu" e e arthA paNa A saMbaMdhamAM dhyAnamAM levA joI e. 71 saMmALamAM AkhyAtika aMgane pratyaya sAthe joDanArA sayAjaka svara tarIke tra nahIM, paNa r che (jue 'vyAkaraNa'). chaMdamAM - evA atavALA zabda joItA haiAya tyAre keTalIka vAra e vaparAya che. prAkRtamAM 6 vALAM rUpAne vizeSa pracAra hatA. mULe haiM saskRta dasamA gaNunA -trayamAMthI UtarI Avye che, varAE - puli`gane badale napusakaliMga : jue sUtra 445 tathA 'vyAkaraNa.' - 335 'kheDI' e dramma, kAkiNI, varATikA ke kapardiza (= 'kADI") vagere jevA pahelAM pracalita eka calaNI sikko hatA. 20 kADhAnI eka kArrAhmaNI ke meThI madhyakALamAM thatI. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNu 143 336. A sUtrathI have vibhakti-pratyayeAnu parivatana apAya che te 359 sudhI cAlu rahe che. prApta apabhraMza sAhityamAM puliMga paMcamI ekavacanamAM du ke ddo pratyayAMta rUpA ja maLe che. maiM pratyayAMta rUpA maLatAM nathI. jUnAM mULane RkAra jaLavAI rahyo che. juo 'vyAkaraNa'. vatte, jareph--AvAM rUpA mATe 334mAM saMmALek uparanu` TippaNuM jue. nava e krimanuM rUpAMtara che (sUtra 97); krima mATe jIe sUtra 401. sUk e nAma cU dhAtu parathI prAkRta-apabhraza bhUmikAmAM sadhAyelu che. jIe 'vyAkaraNuM.' 338. saMskRtanA 6-atI aMgeA (manasa, saralaH) uparathI SaSThIne phai (ke "duM) pratyaya UtarI Avye che (maLato, samo>maLatA, saddA). 'dunI asara nIce saM. nanasya parathI thayelA pA. jJaLakSyanuM apabhraMzamAM nagaravu thayuM ane keTalAka sAva nAmika rUpomAM sAra ekavaDeA thatAM "su pratyaya sadhAyA (tasmu> samu). hemacaMdra degOM pAMcamI pUratA ja Ape che. paNa sAhityamAM SaSThInA tarIke ye te supracalita che. pratyaya talu sujJaLakSu-prAkRta-apabhra'zamAM SaSThI e saMskRta catuthI ane SaSThI 'tenuM kAma kare che. vRddhi balidAna ApavuM'. 'svirUpa' kama'Ni vartamAna pahele puruSa ekavacana. sarakhAvA 389 (1). 339. sa. su-matI aMgeAnuM SaSThI bahuvacanamAM sAm thAya; prAkRtamAM kuM. pachI OM, satu apabhraMzamAM sAmAnyataH saruM thAya che ... (sU. 419), pazu ahIM sad emane ema vaparAyuM che. godhiArata. udAharaNa eka anyokti che. vAta saMgrAma khelatA subhaTanI che. mAM te temanI sahAyatAthI svAmI vijaya meLave che, kAM te tee svAmInI sAthe ja paDe che. 340. 340, 341, 343 e sutrA RkArAMta-kArAMta agA vize che. sAhityamAM akArAMta nAmeAnAM paNa pratyayAMta jakhkhI bahuvacananAM rUpo maLe che. 340. (2) nA e DholhA sAmAnI jema prathamAdvitIyA ekavacananuM AkArAMta rUpa che. uttarArdhAmAM ja suttara jevu rUpa sAtheAsAtha vaparAyu che e yAnamAM rAkhavAnuM che. di ne badale i (eka mAtrA) chaMda jALavavA, prAcIna Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 apabhraMza vyAkaraNa sAhityamAM dhavala (= jAtavAna baLada)ne jAtavAna svAmIbhakta sevakanA pratIka tarIke anyaktiomAM vAparavAnI prathA hatI. 341. (1) -dezya che. gujarAtamAM saurASTramAM melavuM" = "mUkavuM e saMskRta catuhIne sthAne SaSThI che. UP-mAM gaotha-ne A svara lupta thayela che. vizeSa mATe juo sa. 368 uparanuM TippaNa. anna- uparathI rA' "raNa" ne za0 -ne saMbadha joDavAmAM vanidaSTie muzkelI che. mULa saM. zUri "nirjana pradeza hoya. (2) pagi sIdhe paridhAna- uparathI nathI. pari+dhA parathI dhAtu pAna"paheravuM', ane te uparathI nAma parA -"paheraNa". -saMskRta zaB-, prA. ajA-ne 4- tathA ca-(<-)pratyaya lAgIne thayo che. "AgaLa' mAruM-mAMthI che. ahIM viziSTa arthamAM vaparAya che. zAmaLamAM "guNa-AgaLa = guNathI aSika, caDiyAte. jUhUtiH apabhraMzamAM prakArabhede % ane saMyukta jaLavAI rahe che. juo "yAkaraNa', tathA sUtra 398. (3) mULa pAnI eka ja paMkti ApelI hovAthI artha adhUro lAge che. chaMda paddhaDI, mApa H 4+4+4+-- = 16 mAtrA 343. (1) vAEmAM zuM hasva-eka mAtrAne che. rAmAM be mAtrAne. pUrvArdhamAM u08 che, ane uttarArdhamAM tathA (ekavacana) che. sarakhAvo 340 (2), praphaLa ane jutta. swvruttay -ttA pratyaya mATe juo sUtra 437. (2) urivara=aparAdha. chaMda khAtara tainuM haiM. sarakhA 34. (2)mAM ji* tathA 388 (1)mAM tu. ahIM paNa pUrvArdhamAM bhArata ane uttarArdhamAM rahyA che. sarakhAvo upara (1), tathA 340 (2). 344thI 347 e sUtro nAmanA sarvasAmAnya rUpAkhyAnane lagatAM che. vidivAla puSpadaMtanA "mahApurANamAM (saMdhi 93) maLe che. 344. hemacaMdranA pratipAdana pramANe ghomAM "AkAra che, te pratyaya nathI. paNa satra 33 0 pramANe siddha thayela che, te na bhUlavuM. (2) vikapha, tirUnA 14 mAro juo satra 334 paranuM TippaNa. vajUda (saM. bhUtha-) ane vaM (saM. marmA) e rUpamAM Adya na> - evuM parivartana vairUyanuM (dissimilation) udAharaNa che. lagalaga rahelA be makAramAMthI pahelAne vakAra thayo che. sane ukAra hemacaMdrane mate pratyaya nathI, paNa svaravikAra che. juo, sUtra 332. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 145 345. apratyaya SaSThI mATe juo vyAkaraNa. -mahuM ema ja -ne samasta paNa gaNI zakAya. ema karatAM arUNa varAMuM e vizeSaNonuM vizeSya chatuM hovAne badale samAsanuM aMga banI gayuM gaNavAnuM rahe. AvA prayogo amuka dhoraNe zithila gaNAya to paNa praziSTa saMskRtamAM ane prAkRta-apabhraMzamAM pracalita hatA. TIkAkAre sAkSara - vAraMvAra sAdhu: "samasta zabda saMbaMdhanI apekSA rAkhatA hovA chatA, samajAI jAya tema hovAthI sAro prayoga" kahIne temane svIkArI letA. paNa pratyaya-rahita SaSThInA udAharaNa lekhe gaNavA mATe - ne chUTuM pada levuM jarUrI che. uparAMta juo 332 (2), 383 (3). ahIM ajJAmAM kag saMyukata vyaMjana nathI. hindI hUnI jema te sAdo vyaMjana gaNavAne che. AthI nI eka ja mAtrA che. AthI UlaTuM 357 (2)mAM jimamAM chuM saMyukta vyaMjana gaNavAnA che. rakArayukta vyaMjanAnA AvA ja DhIlA uccAraNa mATe jue 360 (1). 247. (2) traNa mAga te saMskRta kAvyazAstramAM jANItI traNa rItivaidabhI, gauDI ane pAMcAlI. eka sukumAra, bIjI vicitra, trIjI madhyama chaMda vastuvadanaka ke vastuka ke kAvya-pAchaLathI 11 ne 4 mAtrAe yati sAthe te roLA tarIke jANIto. mApa : 6 + 4 + 4 + + 6 = 24 mAtrA, 348thI 35ra e sUtro strIliMga aMgenA rUpAkhyAnane lagatAM che. 348 (2). chaMda aMdhaka jaNAya che. aMdhakamAM 4+44 = 12 ane 4+4+ 28 + 4 + 4 = 20 maLIne 32 mAtrA hoya che. ahI pahelI che mAtrA tUTe che. bAkIne 26 mAtrAno TukaDo che. bhASA prAkRta che. 365 (2), 370 (1), 422 (10) e paNa apabhraMzane badale zuddha prAkRta udAharaNo che. 349. (1). vinuM sthAna vAri pachI che, paNa vadhAra6 pachI tene ghaTAvIe te ja uttarAdha sAthenA virodha ceTathI pragaTa karI zakAya "zuM dUra sudhI na jaI zake?" ema paNa artha laI zakAya, chaMda : 13 + 12 mAtrAne che. 6 +4+ 3 ane 4 + 4+4 ema gaNavibhAga che. 39. (2). chaMda mAtrAsamaka. mApa : 4 +4+ - - - - - = 16 mAtrA, anyA- 10 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 apabhraMza vyAkaraNa - 50. (3). vAraMvAe =ArU-viziSTa paNe apabhraMza prayoga che. amuka kriyA karavAnI ati kaThinatA, azakti ke azakayatA darzAvavA apabhraMzamAM te AkhyAtanA hetvartha kRdaMta sAthe ane "javuM'nAM vartamAnakALanAM rU5 vaparAya che. arvA, guja. ane hiMdImAM svarUpa ane arthanA phere e prayoga UtarI AvyuM che. ApaNe tyAM hetvarthane badale bhUtakRdaMta sAthe nakAra ke praznArthaka avyaya tathA "javuM'nuM rUpa ke vartamAna kRdaMta vaparAya che (joyuM jatuM nathI', khAdhAM kema jAya ? " "sahyuM nahotuM jatuM ' vagere). hiMdImAM bhUtakRdaMta sAthe "jAnA" sasthabheda (Passive Voice) siddha kare che (vag gAtA hai ca vikrayA sAththA). A prayoganA bIjAM udAharaNa mATe juo vyAkaraNa".lava evuM pAThAMtara paNa che. juo sa. 441. madhyakAlIna ane jaina saMskRta graMthomAM paNa vAri Azcaryadyotaka udagAra lekhe vaparAya che. vAranuM mULa rUpa jaTTara hovuM joIe. zuddha apabhraMza bhUmikAmAM prAkRtanI jema svarAMtargata Tu zakaya nathI. svarAMtagata , , , , 3, 6 vagere apabhraMzettara bhUmikAnI lAkSaNikatA che. hemacaMdranA keTalAMka udAharaNomAM A arvAcInatAne pAsa dekhAya che. sarakhAvo vArU, ghacpachI, vagere. juo "vyAkaraNa.' mudramAM svArthika -- che. juo satra 429. vizi=vacce, hiMdI bIca." jue sUtra 421. chaMda raDA. e "mAtrA" ane dehA e be chaMdanA saMyojanathI thAya che. pahelI kaDI mAtrAnI ane pachInI kaDI devAnI. baMne maLIne ekAtmaka vAkya ke bhAva vyakta karatA hoya. mAtrA chaMdanuM mApa : pAMcacaraNa: paheluM, trIju ane pAMcamuM caraNa paMdara mAtrAonuM, bIju ane ethuM bAra mAtrAnuM. pahelA caraNanI paMdara mAtrAne gaNavibhAga : 3+4+3+5; trIjuM tathA pAMcamuM caraNaH 3+3+4+5; bIju' tathA cothuM caraNa 5+4+3. ghaNuMkharuM paheluM caraNa mukta hoya che, ane trIju ane pAMcamuM prAsabaddha hoya che. hemacaMdranA udAharaNomAM 350 (1) raDDAmAM ane 422(6) ane 446 mAtrA chaMdamAM che. 350 (2). hemacaMdra ghAne saMbadha trIjA caraNa sAthe laI, tene paMcamInuM rUpa gaNe che, paNa tene svAbhAvika saMbaMdha cothA caraNa sAthe ja che; 'leke, jAtane jALavaje. bALAnA stana viSama banyA che. dehalIdIpanyAye vAtrane Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 140 trIjA ane cothA baMne caraNe sAthe paNa joDI zakAya. je chaMda khAtara hasva vAMcavAnuM che. dagin ekavacana che. sarakhA hiMdI uparA, kare che. chaMda kapUra. mApa: 28 mAtrA. 5 dara mAtrAe yati. (4+4+4+ =) 15 + (6+4+* =) 13=28. A padya prakhyAta vidyAvilAsI paramArarAja muMjanuM banAveluM che. 395 (2), 414 (4), tathA 431 (1) paNa muMjakata che. 31. udAharaNamAM hiMdInI jevAM pra. eka va. nAM ghaNAM AkArAMta rUpa che. ne saM. vidhyartha degg- pratyayAta pahelA puruSa ekavacana parathI AveluM ane tene vAyogI gayAM che. vidhyarthanAM evAM rUpa apabhraMza mATe ghaNAM asAdhAraNuM gaNAya. tene badale bhUta hoya te su nnata saLaMga zabda gaNI zakAya. e rIte tene stranA kriyAtipAtyarthe vaparAyelA kamaNi vartamAna kRdaMta tarIke ghaTAvI zakAya. 35ra. jUThAM zukana denAre che ema mAnIne nAyikAe kAgaDAne uDAvyo ane te ja ghaDIe teNe ekAeka pravAsethI AvI rahelA nAyakane che. AthI tenAM aradhA baloyAM virahajanya kRzatAne kAraNe hAthamAMthI nIkaLI jaI bheMya para paDavAM, jyAre bAkInAM aradhAM piyunA aNadhAryA Agamane harSAvezathI thayelA zarIravikAsane kAraNe taDAka daIne tUTI gayAM. A dehAnA pAchaLathI thayelA rUpAMtaramAM aradhAM bayAM kAgaDAnAM gaLAmAM parovAI gayAMnI vAta che (AdhA valayA kAga-gala"). 353. 353 ane 354 e sUtro napuMsakaliMganAM viziSTa pratyaya Ape che. arvAcIna bhASAomAM napuMsakaliMga mAtra gujarAtI, marAThI ane kekaNImAM jaLavAI rahyuM che. AvAM keTalAMka lakSaNane kAraNe gujarAtI hiMdI karatAM apabhraMzanI vadhu samIpa hovAnuM joI zakAya che. mAe vALAM rUpa parathI gujarAtI napuM. ba vano -mAM ("sArAM', "pAMdaDAM) Avyo che. su raiOF= + pdA . vacceno makAra saMdhimUlaka che. prAkRtamAM te keTalIka vAra samAsamAM pAchaLane avayava svarathI zarU thatA hoya, tyAM maLe che. icchA (= rUchana) rU nuM hetvartha kRdaMta che. juo su. 441. AvA prayogamAM pAchaLathI arvAcIna bhASAo sAmAnya kRdaMta vApare che. (gu. "IcchavuM', hiM. "IcachanA'). e rIte AvAM -ana-aMtI rUpi hiMdI #AnA, rAjasthAnI vALI, marAThI vAnAM purogAmI che. 354. ahI je rUpanuM pratipAdana karyuM che, te parathI gujarAtI napuMsakaliMga ekavacananuM - aMtI rUpa (kayuM, "sAruM', chokaruM');UtarI AvyuM che. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 apabhraMza vyAkaraNa hemacaMdra pramANe nAmanA vibhakti-pratyayo ane rUpAkhyAna nIce pramANe che : akArAMta puMliga nAnAM rUpAkhyAna ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana prathamA 0 0 nara, na, nA dvitIyA ! tRtIyA anusvAra, di nare, narena , naref" pacamI de, zuM zuM nara, naradu nArthe SaSThI kSu, muM, pho, 0 e, 0 nANu, nANu, nAho , nara nAe, nara saptamI rU, E ?i tAra, nare' nahiM sabodhana " nA no " uparAMta AmAM jyAM jyAM chUTuM pratyayanI pUrva nara che tathA tyAM vikalpa nA paNa thaI zake che. akArAMta napuMsakaliMga sAmAnya. aMte 4 pratyayavALAM vamatranAM vanarakanAM rUpAkhyAna prathamA ) bahuvacana ekavacana bahuvacana ekavacana dvitIyA ! chuM ke kamalai~, kamalAi~ kamalau~ bAkInA pratyaya akArAnta puliMga pramANe. bAkInAM rUpa nA pramANe. akAzAMta ane ukArAMta puliMga girinAM rUpAkhyAna ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana tRtIyA 4, pa, anusvAra girieM, giriNa, giri paMcamI che SaSThI (he), 0 haiM, haiM, ziki, jiri nirdUi, jiei, niri saptamI hiM haiM, *i jif mrdUi, jiriSTi bAkInA pratye akArAMta puliMga pramANe girine badale ja badhe AvI zake che, sahunAM rUpAkhyAna upara pramANe. rUpAkhyAna Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 149 bahuvacana strIliMga pratya ekavacana prathama dvitIyA ! tRtIyA zuM paMcamI vAranAM rUpAkhyAna ekavacana bahuvacana vADha, bolau, bAlao W AC du as to bAlae vADha bAlahi bAlahu che saptamI gi bAlahi bAlahi saMbaMdhana - do bAla bAlaho vAtrane badale badhe vAcA AvI zake che. marU, na, veNu, vahUnAM rUpAkhyAna upara pramANe. hemaca sUtromAM jemanI neMdha lIdhI na hoya tevAM rUpa vize juo vyAkaraNa". 355. 355 thI 381 sudhInAM sUtromAM sArvanAmika rUpAkhyAnanI viziSTatAo noMdhelI che. keTaleka sthaLe hemacaMdra sAhityamAMthI uddadhRta karIne nahIM, paNa taiyAra ke "dhaDI kADhelAM hoya tevAM udAharaNe mUkI dIdhAM che-pate ghaDI kADhayAM hoya, ke pachI pahelAMnAM vyAkaraNamAMthI lIdhelAM hoya. prastuta sUtranAM udAharaNa e prakAranAM che. tevuM ja 359, kadAca 361, 363 (2), 369, 372, 373, 374, 376 (2), 379 (1), 380 (1), 381, 392, 393, 394, 397, 403, 404 (2), 408, 413, 435, 440, 441 ne kadAca 442 e sutro nIce ApelAM udAharaNanuM che. cAva>s >s. DhoMka e do (saM. ma_) "hevuMnuM vartamAna kRdaMta. AvA prayogomAM paMcamInA anuga tarIke kAma kare che. ApaNuM "thI', thakI'ne sthAne e che. nAraddo hatae "nagaramAMthI'. ugAro zaurasenI rUpa che. AvI asaravALAM prayogo 329, 360, 372, 373, 379 (1), 380, 393, 396, 422 (6), 446 e udAharaNomAM paNa che. 356. sudara ane nA eka sAthe vaparAyAM che. juo satra 330 uparanuM TippaNa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 apabhraMza vyAkaraNa ti-sarane artha vRttikAra udayasaubhAgyagaNI "tala jevI snigdha jenI tArA ( kIkI) che te" ema nAyakanuM saMbodhana le che. piksela tene luptapratyaya pachI gaNI to sAthe sAMdhe che. vaidya tene "jemAM kIkI tala jevI snigdha che te = tIvra" ema atha laI nettAnA vizeSaNa tarIke ghaTADe che. apabhraMza mahAkAvya puSpadaMtakRta mApunAmAM 75,3,13 uparanA TippaNamAM tiTane artha jo karela che. 357. (2) carimaja> >hiM. virahiNInuM varNana. meyapathArI mAghamAsa jeTalI ThaMDI. talanA choDa mAgazaramAM baLI jAya. kamaLa ziziranA hime myAna thAya. 358. (1) kAka. ahI pachI saMskRta caturthInA arthamAM che. kAra mATe jue 332 (1) uparanuM TipaNa. (2). kavAra nivasirU sati saptamI che. 350. kAmacalAu udAharaNe. 360. (1) vi,i jAne "di sa 396 pramANe. gratatA mAM rakAraprakSepa thatAM aMtri. ane prApta apabhraMza sAhityamAM nathI maLyAM. vartamAna 3. pu. ekavacanano ri pratyaya, Li ane pretramAM rakAranI jALavaNuM tema ja prakSepa ane che ane e rakAravALAM tema ja asAdhAraNa ane virala rUpa sUcave che ke udAharaNamAM rajU thayele apabhraMzabheda viziSTa che. tra ne taMmAM rakAraprakSepa thayele mAnI ghaTAvI zakAya. dhra no avanidaSTie uM sAthe saMbaMdha bAMdhavo azakya che. pravaku uparathI te hoya ane beTI rIte sAthe tene sAMkaLI devAyo hoya evI zaMkA jAya che. 438mAM paNa che vaparAya che, tyAM = artha thaI zake tema nathI. vaE letAM arthe barobara besI jAya che. mAM saMyogane uccAra DhIle che. juo 345 (2). saMdarbha vinA artha spaSTa na thAya. paNa vani e samajI zakAya ke mAro pati gharaAMgaNamAM dekhAya teTale samaya ja te raNabhUmimAM nathI hotuM. ghara bahAra jAya tyAre tene raNabhUmimAM ja javAnuM heya. (2) vorjiafa. vidhyarthane bhAva che. gujarAtImAM te vyApaka che. "evuM na belIe." nivArUnA rUpAMtara parathI gujarAtI "nabhe. udAharaNa eka kahevatarU5 che. chaMdadaSTie e dehAnuM 13 mAtrAvALuM caraNa che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 TippaNa 361. kAmacalAu udAharaNo. 362. sAhityamAM puMligamAM pradu ja maLe che. kavacit prakAra hasva heya che ane lekhanabhede phuda paNa hoya che. mULa saM. i. phuda parathI hidI caha. napuMsakaliMgamAM sAhityamAM , uM, vizeSa maLe che. 363 (2) kAmacalAu udAharaNa. 364. vaidika belIomAM Sa nA [nI jema, vadhu dUranA padArtha mATe zosarvanAma hatuM. koSa = ele. *koSaH parathI Avela zo, 36 apabhraMzamAM vaparAyele che. hemaca ke tenI noMdha nathI lIdhI. A phudu parathI ja hiMdI va6 Avyo che. napuMsakaliMganuM ba. va.nuM rU5 rU. arvA gujarAtImAM e. prAMtika "eluM', "vAM, uM . "ma" vageremAM paNa jo maLe che. 365 (2) udAharaNanI bhASA zuddha mAhArASTra prAkRta che, apabhraMza nathI. chaMda gAthA-tene pathyA nAmaka bheda. mApa : 4 + 4+ 4, +4+4+== 4+- = 30 mAtrA. bAre yati, ekI gaNemAM jagaNa na AvI zake 366 kharI rIte sAdunuM mULa sarva su che. sa3 du, sAvuM DhuM, sAva -du ane sAdu e vikAsakrama che pizela sadanuM mULa saM. zazva mAne che, te sAcuM nathI. sAdu parathI ravi vagerenI asara nIce ava guja. "sahu' sau " thayAM. toLa pachI vALA adhyAhata samajavuM. ghara a. hiMdImAM pracalita che. moDha3-: saM. mu-nuM sAdaDyabaLe mu-, temAM svAthika. Dha-pratyaya bhaLatAM mu-, saMyukta vyaMjana pUrvene ru ane 3 hasva i ke hasva zo rUpe paNa prAkRtamAM maLatuM hovAthI moDha-, ane mokSaramAM svArthika-Tu- pratyaya bhaLatAM mo :-. sava- uparAMta apa. sAhityamAM vAva- paNa maLe che. sava-mAMthI hiMdI sava ane sAva- parathI ApaNuM "sAva' = tadana" AvyA. 367. chaThThuM = ava. guja. kAM." vAva have mAtra kAvyabhASAmAM ApaNe vAparIe chIe. cAluM "NuM. vajuno saMbaMdha pAli patta, saM. : punaH sAthe che. 1) nAyikAne saMdeza laIne gayelI dUtI nAyakane saMga karIne Ave che, tyAre paristhiti pAmI gayelI catura nAyikA, daMtakSata saMtADavA nIcuM jotI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 apabhraMza vyAkaraNa dUtIne saMbodhIne A vyaMgyakti kahe che. vaya gliSTa che. "tAruM vacana na rAkhe ane "tAruM vadana-adhara khaMDita kare" ema be artha. (4). sjha (saM. jA.)no artha ahIM kAraNa che. je vaLa " kAma?" "kayA kAraNe ?" 368thI 374 e sUtro bIjA puruSa sarvanAmanAM viziSTa rUpa Ape che. 368. 10 . bhAi-ne Adya svara lupta thatAM 10aa, svArSika 3-ne-- lAgatAM 10 -. raNa parathI "rAnA Adyasvaralepa mATe sarakhAvo saM. ghaTTanuM rada6-('heTa'), saM. mAtanuM karacha, prA. guja. jIruM ('che'), sa. anya vi, varU, prA. guja. zana, rapha (ane ne); saM. 3pavitta, prA. varU (bese'); saM. raghavasatha, prA. pota6 (pAsa); saM. hari, vari, guja. "upara", "para" vagere. A jAtane Adhasvaralopa vAkayasaMdhimUlaka heya. vAkayamAM akArAMta zabda pachI akArAdi zabda AvatAM ane ukArAMta zabda pachI ukArAdi AvatAM Ag "e" ane "u" luta karavAnuM valaNa UbhuM thayuM. 369. kAmacalAu udAharaNa. tu ne hakAra "hame jevA arvAcIna uccAraNamAM jaLavAI rahyo che. 370. (1) apabhraMzane badale prAkRta udAharaNa chaMda gAthA. lakSaNa mATe juo 36pa (2) TippaNa (3) pahelA caraNamAM sati saptamI che. (4) ra. R-> - ane kAra jaLavAI rahe e prAcIna lakSaNe che. juo sa. 355 uparanuM TippaNa tathA "vyAkaraNa'. 371. duka-mAM svArthe 4 (3) pratyaya lAgyo che. juo satra 4ra9. - 372. (1) kAmacalAu udAharaNe. sudha sAhityamAM nathI maLatuM, paNa tu maLe che. bALako ane sui e prAcIna apabhraMzabhedanAM sUcaka. UMtara mATe juo sU. 355 uparanuM TippaNa (2) A udAharaNa paNa racI kADhayuM hovAnI chApa pADe che. eka dehAmAM ja traNe rUpo gUMthI lIdhAM che. vRttikAra 2 = pAse AvIne' evo artha ghaTADe che. yuvatti karyuM rUpa che ane A saMdarbhamAM tene zuM artha che te spaSTa nathI. pizela vRttikArane anusarIne upAya upajAvIne' ane vaidya saraF 'utpanna thaIne" ema atha le che, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 TippaNa 373-374. kAmacalAu udAharaNa. tuThThANuM dila prAkRta che. 375thI 381 e sUtro pahelA puruSa sarvanAmanAM viziSTa rUpo Ape che. 376. zaene hakAra hame jevA uccAraNamAM jaLavAI rahyo che. (1) jovAnuM mULa saM. sto-, prA. yoga che. be svara vacce 'vazruti AvI che. suma-pratyaya lAgI guja. DuM" the. (2) vaLa- sa. akasa, prA. zaMa-, nAmadhAtu caM-khATuM karavuM,' kriyAvAcaka nAma caMvA. anumAne khaTasavAda' artha karyo che. jUnI gujarAtImAM aMga zA biyAmanA bartha mAM maLe che. tyArU -sara. marAThI rAva. (3). kAmacalAu udAharaNe. 377. (1) mapheMarLae apabhraMzane lAkSaNika rUDhiprayoga che. "vikramorvazIyanA cothA aMkamAM AvatA apabhraMza padomAM paNa A prayoga che. hemacaMdranAM udAharaNomAM traNa vAra Ave che (40 1/6, 423/1). arvA. guja. bolIomAM te jIvaMta che : "meM jANyuM je bhUlI mujane mAta je, "meM ghelIe ema jANyuM ke soDamAM dIva mela dhara saM. dhrA "dharAvuM" uparathI dhAtunAma dharA, ghA. micaMdu = mayaMka svakADhaH -sara. "khegALe; "kerIgALe," "laganagALo." "gALe.' jue sUtra 39. 37. (1). kAmacalAu udAharaNe dataka mATe juo satra 355 paranuM TipaNa. jo zaurasenI rUpa. juo satra 396. | (2). vaita =detAM, kutaro =jhUjhatA. - parathI pAchalA vyaMjananI asara nIce ja>jU thatAM "jhavuM.' vyAjastutinuM udAharaNa che. niMdAnA paradA nIce stuti che. dAnanI saMpUNatAmAM eTalI UNapa ke patnI ApI devI bAkI rahI. pUrNa vIratAmAM eTalI UNapa ke sava' zatrune nAza karyo, paNa talavAra te bAkI rahI ! bIjA zabdomAM, ananya dAnavIra ane yuddhavIra. 3. zA- ane rAzi -mAM svArthika --pratyaya che. pArada ane bA~ tA e kamara samajavA. hArajItane samagra AdhAra mAtra priya upara ja che. jIta thaI hoya te priyanA parAkramathI, hAra thaI hoya to priyanA raNamAM paDavAthI. 38. kAmacalAu udAharaNa 381. kAmacalAu udAharaNa, te paNa prAkRta. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 apabhraMza vyAkaraNa 38rathI 389 e sutra AkhyAtika rUpAkhyAnanI viziSTatAo nedhe che. 382thI 386 sudhImAM vartamAnakALanAM pratyayo. 382. * pratyayamAMthI hakAra lupta thatAM prA. guja, "zuM, pachI rU ane pariNAme "(te) kare' jevAM trI pu. bahuvacananAM rUpa. > jarae> >> kare'. phi" pratyaya vikape che. vikapa (ka)ti pratyayane che. udAharaNamAM ja pati rUpa che. 382. (1) cAtaka mATe pacLI , vavI e dezya zabdo che. gujarAtImAM bapaiyo, hindI "papItA'. 383. (2) anyokti-kRpaNa dhanikanI pAse vAraMvAra yAcanA karanArane (ke udAsIna, rUpavatI strInI pAse vAraMvAra praNayayAcanA karanArane uddezIne. degfNa pratyayane hakAra lupta thatAM. "kuM ne pachI "(tuM) kare ' jevA rU5. di> > kare. (3). Tca mattae ema asamata gaNIne keTalAka ne pachI bahuvacananA rUpa tarIke le che. paNa mattA evA samAsane chaMda khAtara kAcabatta-ema ulaTAvavA prAkRta-apanna zamAM svAbhAvika che. eTale jagane SaSThI tarIke levAnI jarUra nathI. dama-nuM mULa nA + miH "sAme javuM, sAme thavuM', ane bhIDa-vuM"nuM mULa ma-javuM', "anAdara karavo" che. 384. degTu mAMthI "da lupta thatAM 13, pachI "kara' jevAM rUpa. krAhu#>karo'. 385. Dhae parathI guja. "kADhuM. (1). agharU "lAyaka hoya. 386, 'huM ne hakAra lupta thatAM pahele pu. bahuvacanamAM arvAcIna rUpa * ame karIe evuM thAya. paNa tene sthAne vidhyartha trIjA puruSa ekavacananA pratyayamAMthI Avele "phui ApaNe vAparIe chIe. "vaLavuM " eTale "maMdavADamAM dUbaLuM thayeluM zarIra bharAIne sAruM thavuM. "zarIra vaLavuM' e viziSTa paNe gujarAtI prayoga che. jema khAvAnuM na maLatAM dUbaLuM paDeluM zarIra kherAkathI vaLe, tema je yuddhapriya hoya te yuddha vinA dUbaLe paDI jAya ane yuddha maLatAM zarIre sAre thAya.. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 TippaNa vartamAnakALanA pratye ane rUpAkhyAna : pratya vAnAM rUpa ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana pahele purUSa haiM, mi chuM, mu. uM, ma huM, zaku (Amu va.), rAma, bIje , hiM, mi du, . zAha, vAta vAdu, vAda trIje - rU. (3)ti. 4 karahi, karaMti 387 AjJAthanA viziSTa pratyaya. oNnuM rUpAMtara rU. prA. guja. mAM pratyaya che. saiArASTra vagere pradezanI. bolIomAM camRti tarIke hajI paNa te bo che ( karyuM," "balya,' prAcIna vari, vo4i) (2), utta-mAM -4-pratyaya matvathIya che. (3). 4- vanidaSTie saM. rAjya mAMthI siddha thayuM che. talavArane ghA gavRnI khAparI cIrI nAkhe. bhAlAthI vIdhAIne marelA zatrunI khoparI AkhI rahe. zabdo nAyakanA ghAnI sacoTatAnA ane tenI parAkramazIlatAnA dyotaka che. AjJAtha bI je puruSa ekavacanamAM zRM 6, 3, hi ne su e pratyaya ane , ri, vAru, vAha, rAhu-evAM rUpa samajavAM. 388. bhaviSyakALanI viziSTatA. agri-nA mULamAM TAvaTa- che. bhAravAcaka rUpa hovAthI gujarAtI "jhaTapaTamAM mULane '' avikRta jaLavAI rahyo che. "jhaTapaTanA mULamAM paTTa uccAraNa che. sarakhAvo prAkRta-apabhraza kSatti ) ane ApaNuM "jhaTa'. arazne bahevuM" ane "besavuM" e baMne arthomAM udAharaNamAM prayoga thayo che. chaMda khAtara tune anusvAra anunAsika tarIke uccAravAne che. vAstuH karato" jevAM arvAcIna rUpanuM A puragAmI hoya. savALo bhaviSyakALa gujarAtImAM UtarI Avyo che. ivALA bhaviSyakALane braja, avadhI vagere prAcIna hiMdI bhASAone vArase maLyo che. 38m satra eka viziSTa rUpanuM ane 30thI 395 sudhInAM saMge dhAvAdezanuM pratipAdana kare che. 399. kharI rIte te zI e nA zuM evA karmaNi aga parathI thayeluM bhaviSyakALa pahelA puruSa ekavacananuM rUpa che, vartamAnakALanuM nahIM. su= (huM) karAIza." ucita arthabhAranI daSTie ne badale ninI apekSA rahe che. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 apabhraMza vyAkaraNa 390thI 395 sudhInA sUtromAM viziSTa dhAtvAdeza ApyA che. 39. saM. banne paMdura-Adeza thAya che. kharI rIte te padugUsaMskRta cakArAMta dhAtuonAM rUpanA sadazya sadhAye che : saM. nis uparathI sina, prA. pittotirapha saM. vajU parathI saM. uttara, prA. kutto-suvar vagerenI jema saM. mUta, prA. paMduttA-duH . atha "pUrA paDavuM, paryApta thavuM' e nahIM, paNa "AMbavuM" evo che. chegA svArthe umerAI che - uparathI che ahIM hAni" evo viziSTa artha che. pachIthI haka ranA prakSepathI banela che e ja arthamAM jUnI gujarAtI mAM maLe che : "lAhaI viNiju kare hau, dehau mAI carsa' ("sAlibhadra-kaka, pa7) paNa "saMta" evA arthamAM uttara pratyaya lAgIne che Te cheDo' sadhAyuM che. 391. Dha rakAra jALavI rAkhatA apabhraMzavizeSanuM rUpa che. juo satra 398, bIjA udAharaNa tro, 393ne karaNari, 384ne kRgiy ane vrata paNa e keTinAM che. bannadine ri tathA vratamAM jaLavAyelo asAdhAraNa sa paNa viziSTa apabhraMzaprakAranA sucaka che. 392. AkhA apaza sAhityamAM 3 vya jana A sunna dhAtunAM rUpo sivAya kyAMye maLatuM nathI. ane te rUpAye prApta sAhityamAM maLatAM nathI. 393. ghara- prasiddha apa. sAhityamAM dekhAtuM nathI. karU-nA mULamAM ghaNaya- che. para-nuM pallu- thavAne badale rakAra-prakSepathI (juo satra 399) - thayuM. * imATe juo 391 paranuM TipaNuM udAharaNapagha nathI ApeluM ghaDI kADheluM rU na ja ApI dIdhuM che. 394. kRSNa- apa.mAM kavacita jaLavAI rahelA kAranuM udAharaNa pUruM pADe che. 36, zULa, araMta vagere AvAM bIjA udAharaNa che. juo "vyAkaraNa. cho nu kamaNi aMga chosTika - ane te uparathI vartamAna kRdaMta chotirakannara prAkRta-apabhra zamAM vartamAna kRdaMta kriyAtipatyarthanA vAcaka paNa che. jotirakasaMta ane daMta AnAM udAharaNa. gujarAtImAM paNa karata', "jota' vagere. kharuM tRtIyA ekavacananuM rUpa che, hemacaMde . ekava. mATe ru pratyaya no nathI. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 157 35 (2) sUra- ane -3-ne -- pratyaya lAgI (juo satra 429) hutha thavuM che. sa . @1- raheza- thAya che, tema sa dazya maLe nirittathAya che. saM. -nuM kannaDDa-, saM. su-nuM mukA-mutta, ane e bIbA pramANe saM. vidhA-nuM dakinna-nitti-. upara 390 paranA TipaNamAMnuM dUra tathA saM. ki-nu ni - uparAMta ji- paNa A ja rIte sadhAyuM che. gva nA mULamAM sa. kAr- che. saM. vAig-nuM vada- thavuM joIe. paNa ardhamAgadhI (ke pUrva prAkRta)nA valaNa anusAra vAva-dvArA vAhU thayela che jema vIrya>vI >tI. A doha mujano banAvelo che. juo 350 (2) paranuM TippaNa. (3) ukta no "priyA' evo artha levo paDe che, paNa pratItijanaka nathI. sAvAva-hi-saMmatra = sarvAzana-ripu-kaMmara eTale ke savabhakSI (= vaDavAnala)nA zatru (= samudra)mAMthI jene janma thayo che te-caMdra. paryAyakti che. rAtta5 parivAra mAM vakArale pa. (4) vUDuM - ane puDu- mAM dhAtunAM sAdAM rU5 *suTa- ane purache. "va- uparathI guja. "khaDakhaDa-vuM"ne "khaTha- aMza Avela che. artha chAyA pharI gaI che. du3- ne "dhaDa-' guja. "ghaDaghaThATAmAM che. vAsArA-nuM mULa saM. varAtra-che. varSArAtra = varSARtu. varSo-nuM prAkRtaapabhraMzamAM vAsA yAra, tema vizleSathI varasAM paNa thAya, e rIte vAtranuM vasiAtta evuM rUpa thAya ane te parathI varasArata ane "varasAta', "varasAda. ghavAya. ka+ vara- ne -va-e kartavAcaka pratyaya lAgI *gaa%- thAya te parathI ghavAyuma. artha "pravAsI" ja che visanA madhyadezIya rUpa che. jeo 330 uparanuM TipaNa. (5) rijha mAtAnuM tema ja sakhInuM paNa sa bedhana che. ahIM paheluM levAmAM anaucitya che. arvA. guja.mAM paNa 'hA, mADI, hA " " hA, bApu hA " ema samavayaskane vAta karatAM kahevAya che. saM56 parathI samudra ane pachI " sAmuM ', "sAme '. maniSa e hemacaMdra (439,2), iMdrikAkAra, pizela ane vaidya samaje che tema saMbaMdhaka bhUtakRdaMta nathI. paNa manAkanuM TuMkAveluM strIliga prathamAM bahuvacana che. tae e pachI ahIM tRtIyA arthe che. sarakhA gujarAtI prayoga "dharane baLe, gAma bALe", "keIne lIdhe jAya, te nathI', "dUdhano dAjha, chAza pheMkIne pIve', 'hAthanAM karyA haiye Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa 158 vAge' vagere. manna = 'bhAgelI', 'nasADelI'. tti ane lattane virAdha Ama atha ghaTAvIne ja prakaTa karI zakAya che. kAnta sAme TakI na zakatI gajaTAo karatAM pazu nitya samukha rahetA payAdhara kaThoratAmAM caDe che. (6) jJAZjJAtra tayAr. khIjAona=cA artha kare che-- purIneM nALuM (tRtIyA saptamInA athe`) sati saptamI'nA prayAga laIne paNa a` dhaTAvI zakAya. vaLIjI e vrupa-te matvathI ya -rU -pratyaya lAgI siddha thayelA vpirdhAnA strIliMga viI parathI jhU ekavaDA thaI, pUrva svara dI thatAM, siddha thayu` che. A saMyeAgalApa ane pU.svara-dI-bhAvanI prakriyA arvAcIna bhAratIyaAya bhUmikAnuM lakSaNu che. apabhraMzabhUmikA sudhI viziSTa apavAde saMyukta vyaMjanA jaLavAi rahyA hatA. hemacaMdranAM udAharaNAnI bhASAmAM keTalAMka AvAM arvAcIna rUpe maLe che-juA 'vyAkaraNa'. muThThI sudhArI muddo vAMce. muTThImAMthI -3-pratyaya kADhI nAkhatAM muddI ke muddi rahe, e mummi evA uccAraNa parathI, jUnI jema, siddha thayuM hoya. sa~vu =cAMpavu. (7) tevadu---jue sUtra 407. ApaNe dhUMdhave' ne badale 'dhRdhave' vAparIe chIe. dhAtu judA che. ahIMnA dhAtu dhUdhakArA'mAM joI zakAya che. sUtra 396thI 400mAM keTalIka dhvaniviSayaka lAkSaNikatAonI noMdha che. 396. e svare lacce rahelA ka, ga, ta, 6, 5nA lepa ane kha, dha, ta, tha, dha, ph, bhane hakAra thavAne badale ke, ta, 5, kha, tha, ne zveSabhAva ane ga, 6, dha, dha, bhatI avikRti e zaurasenInAM lakSaNa gaNAya. hemacaMdra (ke tenA purAgAmI abhraMza vaiyAkaraNAnA) AdhArabhUta apabhraMza-sAhityamAM AvI prakriyA vALA eka apabhraMzabheda paNa hatA e keTalAMka anya sUtreA nIcenAM udAharaNA parathI paNa pratIta thAya che. jue 'vyAkaraNu'. 396. (1) vinodu parathI prAcIna guja.mAM 'vachehA' = viyeAga, viraha. - nuM .na- thayu' che. 'kahyAgaru" 'kAmagaru' 'kAjaga" vageremAM A ja jaNAya che. paNa phArasI 'Dabagara' 'raphUgara' vagere paNuM dhyAnamAM rAkhavA dhaTe. i>T mATe arvA, guja.nAM udAharaNA narasiMharAve neAMthyAM che, jue guja. le. e.... liTa. 1,449-450. 396 (4) trAp!, adbhuta-, vica-nAM pAtra-, niya- ane visa- na thatAM pAvana, ati- ate pajJa- thAya che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 159 396 (5) forgAra-mAMthI sadhAyeluM jaLagA - bevaDe vyaMjana ekavaDe thayAnuM udAharaNa che. juo 'vyAkaraNa". 37. lakSaNa vyApaka hovAthI chUTaka zabda ja udAharaNa tarIke ApyA che. - avikRta rahe ane -ka-ne "" tha e judIjudI bolIonI viziSTatA hatI. vyApaka sAhityabhASA tarIke apabhra zamAM judI judI bolIonAM ati vyApaka lakSaNonuM mizraNa uttarottara vadhatuM gayuM che. hiMdavibhAganI bolIomAM 50R lAkSaNika che, gujarAtImAM 5 jaLavAI rahe che. "bharA'-'bhamaro; "", " - jema" - tema" vagere aneka udAharaNa ApI zakAya. 398. A bheda paNa mULe te belIgata che, arvAcIna gujarAtImAM ghaNA zabdo evA che jemAM mULanA saMyukta rakAra jaLavAI rahyo che, jyAre hiMdImAM tenuM sArUpya thayuM che. bhatrIjo bhatIjA', "bhAdaravo'- bhAda', "chatarI'- chAtA", "trIza--"tIsa vagere. namimAdhue uddata karelA apabhraMza vyAkaraNa sutrAmAM paheluM cheH ropoDAmraroDapore 2nAM udAharaNa tarIke prAca Apo che. 39. gujarAtImAM A valaNanA udAharaNa mATe juo "vAgyApAra,' 211-215. "zrApa" "zA5)', "sarANu (zANa)", "kareDa' '(keDi)' vagere jANItAM udAharaNa che. namisAdhue TAMkela bIju sUtra che : mUto varagho citte . udAharaNa tarIke vAvADhA (= vAvAsa) Apela che. o) hemacaDhe ahIM TAMkelAM udAharaNa jenetara-vedika paraMparAnA apabhraMza sAhityamAMthI che. evI kaI kRti hajI maLI nathI AvI, tethI emanuM mahattva gaNAya. udAharaNa 402, 438 (3), 442 (12) paNa AvAM ja che. kri ti mATe juo sUtra 419. (ra) hemanuM mULa vaidika davAma- ke, AdhAra che. taima- mAMthI thaMbha thAya che. ri viryo, paraMma, rAma, saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA dig, viSNu, tRtIyA ba. va. ne deggf guNavAcaka nAma sAdhatA , cq pratyaya vagere jevI sAmagrI che, jenAM mULa vaidika samayamAM che ane jene maLatuM praziSTa saMskRtamAM kazuM nathI. apabhraMzane thAka aMza tenA pAyAmAM rahelI lekabelIo dvArA vaidika samayanI lekabolIemAMthI UtarI AvyA hovAnuM anumAna AvI sAmagrIne AdhAre karAya che. 100 saM. vyaMjanAMta saMva- jevA strIliMga zabda zarA jevAM AkArAMta strIliMga nAmonI asara nIce AkArAMta banI prAkRtamAM saMpaDyo vagere bane che : savathAnuM apabhraMzamAM saMpa ane pachI saMparU. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 apabhraMza vyAkaraNa 401 thI 409, 413 thI 428 ane 444 e sUtromAM chuTaka zabdagucache ke zabdone lagatAM parivartana ke Adeza ApyAM che. ma parathI rAma ane ziva paththI unna thayeluM che. saM. Izva parathI ane tenA sAdagdha jema vagere. pAchaLanA apabhra zamAM nAsikatha vyaMjana pUrvenA g, ne hasva karavAnuM valaNa che. hasva che, je ghaNIvAra rU, 3 rUpe paNa lakhAtA. eTale , pAnAM cepa, ghera ane jima, rUma gujarAtImAM temAMthI kAvyamAM vaparAtAM "kayama', "yama", "jyama' ane bolImAM vaparAtAM "ima', 'kima', jima", "kama", "jama AvyAM che. ane "je" "te 'nI asarathI "jema', 'tema' ghaDAIne mAnya bhASAmAM vaparAya che. vidha vagere saM. ji-aMga (ni vageremAM che te) ane -tha pratyayathI sadhAyelA - jevAM rUpa paratho che. prAcIna apatra mAM dhi, uttarakAlInamAM vi. 401 (1). samacq e samacq- "samAta thavuM"nuM AjJAthe pu. eka va. che. (2) nu-vi parathI anna-, zarU, "a", "ne." >ihiMdI vaLyo. (3) lekasAhityamAM ANaMda-paramANuMdanA duhA jANItA che. temanAM mULa hemacaMdra sudhI jAya che e prastuta dUha batAve che. dUhA praznottaranA rUpamAM che. mATe juo sUtra 444. 402-403. hemacaMdra cAdarA ane sAdarA-nA AdezamAM bheda pADavo che te barAbara nathI. cArA- vageremAM prAkRtamAM - vagere sArvanAmika agonI asarathI =-. g>hUe prakriyAthI jJa-, pachI je- ane svArSika 3 pratyaya bhaLIne - evo vikAsa che. 402. mahuM maLiyA sAthe sarakhAvo cAlu prayogamAM meM kIdhuM,' kahuM chuM ke' vagere lahekA. vaDha mATe sUtra 422 (15, 16). udAharaNa hindu paraMparAnA sAhityamAMthI che. 43. kAmacalAu udAharaNe. 404. vaidika rUthA parathI rUratha ane pachI prA. vAthi, taratha tema ja zuM, velyu ane teU. ghara ane kayAvaronI va>phu ane > e prakriyAo. prAcInatAnI sUcaka Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 TippaNa 406. tAvata ne 3, koI kAraNe anunAsika thatAM tAe, tAma, jatApachI tAe. saptamIne "hiM lAgI tA6i vagere, (1) ma -- "madajharatA' uparathI maca - "megaLa'. pagale pagale hela vAge che = baLanA gavamAM dhamadhamatA cAle che. 407. tevAM-nuM mULa teag- che. e rIte A saMyogalapanuM udAharaNa (ane arvAcInatAnuM lakSaNa) che. juo "vyAkaraNa". teva=tezvara- varU - (dezya)= vaDuM moTuM.' teva=tevuM moTuM'. (1). IdaLa mAtrAne 4+4+4+-~) vadanaka che. pAchaLathI te "pAI" tarIke jANIte thayo che. tez- paNa mULa tez4- che. teDha = te+gDha-. suhR-e prakriyA ajANI che. juo, ghIma' < bAmaNa" <, 'tame Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 apabhraza vyAkaraNa (2). aMtaha e rakAra jALavI rAkhatuM rUpa che. prAtinuM prati ane svArSika Dha pratyaya lAgatAM aMtarI. anilA mATe jue sUtra 430. makag-fka parathI za-vi ane pachI kI thavuM joIe, paNa kai vastu parathI kag-sC/ (prAcIna hiMdI "ajahu") ane "hajutha, tenA hakAranI asarathI "haja' thayuM. (3). udasaubhAgyagaNi, mizela, vaidya vagera sane artha sahu 'sarevara' kare che. paNa te sahiyA sAthe tene saMbaMdha kaI rIte na ghaTe. daSTi-saranI sIdhI gatine badale azrujalane pariNAme ADI gati dekhAya che-thAya che e atha ja svAbhAvika lAge che. (8) ru e ema preraka tarIke levAnuM che. 45, anuso-tara>to, yata > >>o e bIbAM pramANe zas. 17. (1) uttava. saM. ut-bhInuM karavuM.' parathI -pratyaya lAgI *ra-thAya (sarakhA samudrasamudra-), tema Dha-pratyayathI *katra thAya. kratu >mA uDha-, borasTa-- prerakane 6 pratyaya lAgI uThaDhavu, bosTa6. > - e prakriyAthI 3 -, bohaNa- "olavavuM" ("helavavuM'). 418. sama = mAna. eTale sarSa sAthe" uparathI AvelA samu = samag " sAthe, ghaDumAM rakAra jaLavAI rahyo che, 398 sUtra anusAra. () viyo: govaNo. ahIM ghAThI sati saptamInA athe che. vinAzita - 6, vinAsikamAM chaMda khAtara bevaDAyo che. virAsara-(< niSiAra-) karyuM hota to e chUTa levI na paData. (6) phaksa, manakA vidhyartha che. juo vyAkaraNuM'. ApaNAM bhaviSya AjJArthanAM (karaje', "bhamaje') rUpanA mULamAM e che. vitta, saMkUnuM karmaNi vata bhAna kRdaMta che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TipaNa 13 (7). jema lavaNa pANImAM ogaLI jAya tema A gerI, jhuMpaDu samuM karanAre videza hovAthI cUtA pANIthI bhIMjAtAM, tenuM lavaNa (= lAvaNya) virahazAgrAM naSTa thaI rahyuM che, e bhAvArtha samajAya che. (8). vaM zamAM hemacaMdra na noMdha -33-3-pratvaya che. va-> caMvA+ - 36--= vaira-, prA. guja. vaoNkuharSe, "vAMkaDuM'. 10. hirenA mULamAM vaidika vive che. vaidika vidhinI apabhraMzamAM paNa have vire che. ava. guja, "die die . nAhiM uparathI guja. "nA". prA. hiMdI "nAhIM '. (7) zonuM mULa mag + gha -che. ghaTavuM', ghATa mAM e dhAtu che TTa- parathI "oTa' (nAma). chaMda: 13 + 16 mAtrAno che. ekI caraNe bahAnAM ekI caraNe che. bekI caraNe vadanakanA che. 20. pazca-nuM i-, svArthika pratyayathI pachaw-, ane saptamInuM rUpa pachaDu, gharanuM mULa i-viPage #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 apabhraMza vyAkaraNa thayA pachI ja nathaa- thaI zake, jyAre navamI zatAbdI pahelAMthI ja navagha- sadhAyeluM che. 421. saM. utta, kaDha- jevAnuM prAkRta-apabhraMzamAM 3-, - thavuM joIe, paNa vajU-, var- e mULa dhAtuonI asara nIce yuro, gUDha- thAya che. vidatta-ne "vartana" sAthe vanidaSTie te saMbaMdha nathI ja. paNa artha daSTie paNa te "mAga karatAM "madhya sAthe saMbaMdha che. hiMdI bIca' ane ApaNuM 'vacce emAMthI AvyA che. "adhavaca', 'vacALa", "vacaluM', "vacagALo', "vacamAM ane "vaceTamAM paNa e che. tenA mULamAM saM than heya. 42 (1) kAryasAdhaka samartha puruSane sabodhIne anyakita che. 422 (2) ghaMghaDha-nA artha" lekhe Apele zaMkara zabda bhraSTa pATha hovAnuM jaNAya che. saMjaTa artha ja baMdha bese che. udAharaNumAM, mAThI dazAthI hatotsAha banelA hRdayane AzvAsana che. jagatamAM sukhanI sAthe ja duHkha che. nadInA su dara pradeza che, tema nadInA vAMkavaLAMka paNa che. (4) saM. zaramana nuM acNa thayuM, ane te svavAcaka sarvanAma tarIke vaparAvA lAgyuM. bhacpazunA "pita' ane "jAta' baMne artha che. dukaa-valI jevo prayoga "asahya azanipAta", "vIjaLI paDI. evA arthamAM puSpadaMtakRta "mahApurANa" (7, 14, 2)mAM tathA mA-vahI "pAraMThadehA" (102)mAM maLe che. (6) " hU ane te ke huM jevuM" emanA saMkarathI *a- ane te parathI nAma phri thayuM hoya. udAharaNanI bhASA prAcIna che. navamI zatAbdI pahelAM svayaMbhUmAM A padya uddhata thayeluM che, paNa tyAM hemacaMdramAM jaLavAyAM che tevAM prAcIna lakSaNa nathI jaLavAyAM. chada : mAtrA. juo 340 (1) paranuM TipaNa. (7) vajuDamAM apabhraMza vaniprakriyA mATe asAmAnya gaNAya tema - jaLavAI rahyo che, tene "ha" ke "gha' nathI thayo. A arvAcIna valaNa che. | (9) - uparathI AvelA guja. "keDaramAM artha cheDeka pharI gayo che. kautuka ne badale "abhilASAnA arthamAM te vaparAya che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 165 (10) apabhraMzane badale zuddha prAkRta udAharaNa. chaMda anuTubhA caraNadITha ATha ATha akSara, pAMcame laghu, chaThTho guru, sAtame ekI caraNomAM guru, bekImAM ladhu. (12) maLa uparathI samaya ane pachI agg. (14) zarIrane kuTInuM rUpaka ApyuM che. purI parathI guDI, tenA 3eaMgane laghutAvAka svArSika -kara4- lAgI, strIliMgane zuM lAgatAM sutI . sarakhAva saM. mahiSA, prA. DhisA, guja. "maDhI', "mehUlI'. jhubaMgjha-nuM mULa saM. yutaMta- te parathI jUjavuM" ("nAmarUpa jUjavAM')="judujAdu. vajukasamAnInuM aniyamita vaLI; tenA vagi- aMgane svAthika -3 --pratyaya lAgIne vaMdagba- sadhAyo che che. "nAnAlAla" tharathI banAnuM," "kezavajI' parathI "kezu." "himAMzu" parathI 'hemu" vagere lADavAcaka saMkSepamAM mULa A ja pratyaya che. AThamI zatAbdI lagabhaganA rAjasthAna-gujarAtanA zilAlekhamAM - - pratyayavALAM vizeSanAme maLe che (vaka-, zatruva-, vagere). chaMda 16 mAtrAno vadanaka che. juo 407 (1) paranuM TipaNa. (15) premapAtranI prAptino vicAra karyA kare paNa te aMge eka pAI paNa kharace nahIM tenI sarakhAmaNuM evA gehenadI" sAthe karI che, je bhAlAne kharekhara raNabhUmimAM upayoga karavAne badale gharamAM beTho beThe ja mananA gheThA doDAve che cheda vadanaka. jue sUtra 47 (1) paranuM TippaNuM Dagumagu manavALA", "Dhacupacu" evA arthamAM vavaBaomago jinezvarasUrinA kathAkeza-prakaraNuM' (I.sa. 1052)mAM vaparAya che (pR. 36). (1) juo 420 (5) paranuM TipaNa. (18) kapUrU varU = vaNakhUTa, kAcI uMmaramAM, AyuSya pAkathA pahelAM, akALe. (20) keruM' ane taNuM' gujarAtImAM UtarI AvyA che. have te mAtra kAvyabhASA pUratA ja vaparAya che. tR-mAM AkAra jaLavAI rahyo che. (21) jamInanuM mULa mA mIH che e kharuM, paNuM ane lakSaNathI vikAsa thayo che. bIzamAM e abhaya vacana thayuM, eTale amIra = abhayavacana, AzvAsana. apabhraMzamAM majamIna dhAtu tarIke paNa 'abhayavacana ApavuM, AzvAsana ApavuM' arthamAM vaparAya che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa (23) . zAvarE - rUA, prA. zAva+vidizA, nAji . prAkRta kavi "je dekhe te mAgata' (de. nA, 3, 44), jaeNmaNo jema phAve tema bolate" (e ja) AvA ja prakAranA zabdo che. 423. (2) ghuMTa- ne artha 'ghUMTaDe nahIM paNa ravAnukArI levAno che, eTale ja ghaTa ghaTa'. (4) sonaparI> sToavahI>orI>ohI A rUpa madhyapradezanA dhvanivalaNane anurUpa che. ApaNe tyAM Dhovaro parathI lebaDI'. 3 ane varUNa parathI apabhraMzabhUmikAmAM pracalita thayelA valaNane anusarIne strIliMga kriyAnAma. gujarAtImAM "mAMga" "bhALa" "pahoMca", "samaja' vagere strIliMga nAma A ja prakAranAM, 4ra4. eka ja padyamAM svArthe su vALA traNa zabdo eka sAthe vaparAyA che. uttarArdhamAM vinAzakALe viparIta buddhi e jANatI kahevata che. vRttimAM archuM ne paNa anarthaka pAdapUraka tarIke nirdeza che. ardhamAgadhImAM sAruM prAga maLe che. jema ke te che je vAruM he aMte gurU ("bhagavatI-sutra " 17, 21) pa pAtika-sUtranI TIkAmAM vAkuM of fa rezamApavA vAvavADhAre evuM vivaraNa che 'dezI zabdakoza') kara5 (1) je parathI hiMdI che. prAcIna gujarAtImAM vaparAtuM rahyuM che. to e mULa taLa vALane kAraNe parathI apabhraMzamAM anyatra DuiM maLe che : jaM maNu mUDhaha mANusaha, baMchai dullaha vatthu / te sari-maha-jAdu-hiM, ya ipasArU hRthu || kumArapAlapratibodha', pR. 303) 426. puna-kuno-puLo-puNu e vikAsakrama. vinAnuM vinA, pachI traNa thavuM joIe paNa sAthe vaNa thayuM che. arvAcIna "vaNuM =vinA, tema ja nagarthaka pUrva pratyaya (jema ke "vaNanetaryo, 'vaNo '.) padyanI mULabhUta gAthA mATe juo pariziSTa. 47. avara-javarasa>avasa evo vikAsakrama che. sarakhAvo >sadA >. tRtIyAno pratyaya letAM lava. sa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa dhIra parathI ardhatatsama dina- thayuM che. te parathI arvA. "AdhIna." Ama AdhIna" e parAdhIna vagere parathI mAtra tAraveluM na paNa hoya; arvAcIna ghaDataranuM nahIM, paNa paraMparAgata heya. chaMda 27 mAtrAne kuMkuma. e dvipadI che. 15mI mAtrA pachI yati. mApa 15+12; gaNavibhAga : 4+4+4+3 ane 4+4+4. A 5gha "paramAtmaprakAzamAM paNa maLe che, juo pariziSTa sUtra 429 -437mAM keTalAka taddhita pratyayA ApyA che. 429. pratyaya -6- ane -- - che, temane satramAM raha-ane-hu- rUpe ApelA che. AgaLa umerAyele sukAra pAribhASika che. svarathI zarU thatA pratyaya ke AdezanA AraMbhe evuM sUcavavA mATe kAra mUke che ke e pratye lAgatAM temanI pUrvene svara-aMgane aMtya svara-lupta thAya che. AvA pratyayonuM pAribhASika nAma hindu che. Dita- eTale e - - pratyaya, je lAgatAM aMgane anya svara lupta thAya che. +-aDa-=Dhova+- -=vonag-. A pratyayo "svArtho lAge che - 'svaarthe lAge che, eTale ke e pratyaya lAgatAM A gana mULa arthamAM kazo pharaka paDatuM nathI. pratyayasahita ke pratyayarahita aMgane artha ekane eka rahe che. eTale te svArthika prayo paNa kahevAya che. kharI rIte te evA pratye AtmIyatA, vahAla, lADa, laghutA, hInatA, apakarSa vagere bhAvachAyAo sucavavA vaparAtA thAya che. pachI ati paricayathI temanI e arthachAyAo ghasAI jatAM te svArthika pratyaye banI jAya che--mAtra aMgavistAraka pratyayo banI jAya che. saMskRtamAM che. pratyaya (vALa vageremAM) pracAramAM hatA. temAMthI AvelA - pratyayane pradeza prAkRta-apabhraMzamAM ativistRta banyo. apabhraMzamAM te lagabhaga game te aMgane --pratyayathI vistAra karavAnuM valaNa che. gujarAtInAM chokarI ne hiMdInA laDakA' e prakAranA age apabhraMzanA svArthika --pratyayane AbhArI che. gujarAtImAM vartamAnakUdata, bhUtakRdaMto ane "vikArI" vizeSa vageremAM A -- pratyaya che. --pratyaya, pachIthI - 4>-Dha- ema gujarAtImAM UtarI AvyA che. mojI> morale'. kharI rIte -Ara- ane -- ekalA nathI vaparAtA -kahe - ane- katha- ema --pratyayanA saMge ja te maLe che. juo pachInuM sUtra. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 apabhraMza vyAkaraNa hemacaMdranAM udAharaNanuM AdhArabhUta apabhraza sAhitya vividha kakSAnuM hevAnuM jaNAya che. svaya bhU, puSpadaMta jevAnI praziSTa apabhraMza kRtio uparAMta laukika sAhityamAMthI paNa udAharaNe levAyelAM che. -maNuM- pratyayane chUTA hAthe vaparAza e hemacaMdranA samayanI samIpanI lekabelInuM lakSaNa hoya ema lAge che. evA pratyayavALA zabdo dharAvatI bhASA vadhu A taraphanI-vadhu jIvaMta che. ApaNuM lekagItamAM ru, stra vagere svArthika pravALA zabdo chUTathI vaparAyelA che ( rAtalaDI,' "vIjalaDI." "garabaDiye,' 'jhALI DAM' "cUMdaDalI', naNadala," paroNalA." "pANIDAM vagere anekAnekI, te parathI AvuM anumAna karI zakAya che. gujarAtanA aMgavistAraka pratyo mATe juo "vAdhyApAra', pR. 234-241. 30hemacaMdranA vyAkaraNanA prAkRta vibhAganA pahelA pAdamAM (sa. 269) vinaya, ajrAyaNa ane dUrane ja prAkRtamAM lupta thavAne niyama Ape che, tene AdhAre daravanuM -i ne pachI -baha- ane --pratyA umarAIne phica-. vasUrasTAramAM sAruM- -Aha- ane -- ema traNa pratyaya sAthe che. jaNAvelAM kAraNe nAyakane vAraMvAra yuddhamAM saMDove tevAM-tene gharathI satata dUra ane jokhamamAM rAkhe tevAM che. 43ra-433. AgalA sUtramAM svArthika pratyenuM strIliMga phu pratyathI sAdhavAne niyama Ape che. paNa pUrI jevA zabda parathI dUka bane che, te sAdhavA A be satro ApelAM che. hemacaMdra pramANe pUrI-bahA-= dhUDha-. bUDhama-ne strIliMgane huM nahIM, paNa A pratyaya lAge che, ane te lAgatAM tenI panA no zuM thAya che. yUjha-ne hita mAM lAgatAM dhUrA ane su. 433 pramANe dhUmar. kharI rIte te - rama- pratyayanuM strIliga -ahi- thAya che. saM-() - pratyayanuM strIliga -Du- che (vADhA-, vADhiA -) te pramANe ra parathI jAma- ane strIliMga hila thAya. nahimAnuM aMtya svaranA hasvabhAvanA niyama pramANe gohila, ane phaLane chuM ema svarasaMkeyanI prakriyAne lIdhe zorI ema vikAsakrama che. 43ra. kuLa (< ina puM) apabhraMzamAM strIliMga bane che. keTalAMka IkorAMta pulliga nAme AvI rIte bakArAMta strIliMga nAmonI asara nIce AvelAM che. guja. "Aga" (bI.) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa che. guja. ane hiMdImAM pUra strIliMga che. hiMdImAM te AnI asarathI phArasI mULanA bAvAsa paNa strIliMga che. apabhraMzamAM mULanA li gataMtranA thayelA parivartana mATe juo satra 445. 435, juo satra 407 (1) paranuM TippaNu. udAharaNe kAmaya lAu. 437. ta=saM.-tA pracaya (vAtA vageremAne) vaLanuM mULa vaidika vana che. ra3ra-nA -va-ne dvividha vikAsa thAya che. roccAraNamAM oSThathatA pradhAna rahetA 3nI eSTha thatA ane 7nI saSatA maLIne --->-rq- evo vikAsa thayo che, ane daMtyatA pradhAna rahetAM -hyu->tta- e vikAsa thayo che. AthI mAMthI degcva ane naLa prApta thAya che. nAnapaNa", "moTapaNa", "potApaNu, bALapaNuM vageremAM "paNa" paNuM" ane "hevAtana"mAM 'taNuM gujarAtImAM pracalita che. "zUrAtana', 'puruSAtana', saM. "zUrAyatana", "puruSAyatana" parathI che. sUtra 438thI 443 keTalAka kRta pratyayane lagatAM che. 38. saM. tarA, deg -parathI svArthika -34- umarAIne apabhraMzanA pratyaya thayA che. varSo parathI > degga> > >(reaauM >tvae>vie > >q) evo vikAsa thayo che. 438 (1) rakAra jALavatAM rUpa dhyAnamAM rAkhavAM. mATe jue sUtra 360 (1) paranuM TipaNuM. saMdarbha vinA artha aspaSTa rahe che (2) atizaya anurAgane bhAge sahana karavAnuM paNa ghaNuM hoya che. sattalisTa che. "rAtu" ane "anurakta ema be artha. (3) sopavA, navA kriyAvAcaka nAma tarIke vaparAyAM che. "sUvuM', "jAgavuM'. 409-440. degTu pratyayavALA saMbaMdhaka bhUtakRda te parathI arvAcIna hiMdInA zUnya pratyayavALAM rUpo (mAra , vojha vA vageremAMnAM mAra, thoDha) prApta thayAM che. phuDa pratyayavALAM rUpe parathI gujarAtInAM saM. bhU. kudarate AvyAM che ( 3 > ). ba ne saMskRtanA paga dhAtune lAgatA ja pratyaya (anupa vageremAMnA) parathI thayA heya : ekamAM va>, bIjAmAM vizleSathI rUA. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 apabhraza vyAkaraNa vaidika strI parathI abhiSa, ne pachI kavi, vi, vi: vaidika ravIna parathI qg, gva. saMbaMdhaka ane hetvartha kRdaMtanA cArapAMca pratye havA e AdhArabhUta sAmagrInA mULamAM vividha belIo hovAnuM sUcaka che. 429, (1). te zuM AkAzamAM caDI jaIzuM ?" e jIvaMta lokabolIne rUDhiprayoga che. hArdu, marahuM. ahIM tema ja anyatra ghaNe sthaLe vatamAna bhaviSyArthaka che. juo "vyAkaraNa. (3) viSane eka artha "pANI' paNa che. saMbhavataH "muMja' zliSTa che. muMja" ghAsa ane "muMja" rAjA. ho parathI athaphere gujarAtI DAvuM" Avyo che. (4) kika anuga che dUra-Traka eTale "hRdayathI', "hadayamAMthI'. ApaNe "thI' daMtya rUpa zira mAMthI che. prAcIna prayogomAM ane atyAranI keTalIka bolIomAM je ", "thI, "zuM' ema vikArI che, te taranA rUpAMtara sutara>tara uparathI thaye che. 440. udAharaNa ghaDI kADheluM che 441. ghauM e vidhyartha kudaratane pratyaya heI hetvartha kRdaMta mATe vaparAya che. jana e saMskRta kriyAvAcaka nAma sAdhate kAra pratyaya ja che (jamana-, karaNa- vageremAM). "janavALA aMgane pachI chuM ane tRtIyA-saptamIne phri lAgI jAe, "aLa isadhAyAM che. rAjasthAnamAM zo, hiMdI vAsanA, marAThI vagere rUpane saMbaMdha hetvartha mATe vaparAtA jaLacaMtI rUpi sAthe che. maMgaLa mATe juo. 350 (1) paranuM TipaNa. 44 (2), (2) ghaDI kADhelAM udAharaNa che. 442. udAharaNa brAhmaNIya paraMparAnA sAhityamAMthI che. dIra, tikSAvAta prAcIna rUpe che. 443. gujarAtImAM bheLo ne badale 1% pratyaya che. "mAraka" "bolakaNo" vagere. AmAM mAra' vagerene "ka pratyayathI vistAra thayelo che. 444. (2) mULa prAkRna tathA e ja bhAvanA saMskRta padya mATe juo pariziSTa. (3) kaddamuLa ne badale chaMdakhAtara dvAmuka, gujarAtI "tAga' zabda thAhamAMthI nathI UtarI AvyA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 17 (4) najara utAravA-aniSTane aLaguM rAkhavA luNa utAravAnI, mIThuM utArIne devatAmAM nAkhavAnI prathA jANItI che. jinadeva parathI utArIne devatAmAM nAkheluM lUNu mAne, "salUNuM mukhathI thayelI adekhAIthI prerAIne agnipraveza kare che, evI upekSA che. (5) tulanA mATenA padya mATe juo pariziSTa. chaMda. 11 + 10 mApane jaNAya che. trIju caraNa adhUruM che. sopha e pATha kapIe to chaMda jaLavAI rahe. 445. liMgamAM thayelA pheraphAronA mULamAM ghaNuMkharuM kAM te aMtya svaronuM. athavA to arthanuM sadazya hoya. pachIthI strIliMgane IkAra laghutAne, te napuMsakaliMga sAmAnya svarUpanuM vAcaka banatAM, anukULatA anusAra koI paNa puliMga aMgane e pratyaya lAgavA mAMDayA, ane napusakaliMga ane puliMganA bhedaka ekabe pratyaya hatAM, te paNa lupta thavA jatAM, temanI vacce keTalIka vAra kharekhara saMbhrama paNa thatA hoya. zaMtrI AMtaraDI" e nAnuM "AMtaraDuM' evA arthamAM che. 446. A sUtra zaurasenI prabhAvavALA apabhraMza sAhityane paNa hemacaMde upayogamAM lIdhuM hovAnuM sUcaka che. a> e prakriyAvALAM cAra rUpa ane sne jALavI rAkhatuM rUpa "zaurasenI'paNuM darzAve che. chaMda "mAtrA'. juo 450 (1) paranuM TipaNa. 447-448. A sutro mAtra apabhraMzane nahIM paNa samasta prAkRtaprakArone lagatAM che. bolIonuM vadhatuM ochuM mizraNa sAhityabhASAmAM anivArya hoya che, ane padyasAhityamAM chaMdane sAcavavA keTalIka vAra prAcIna bhUmikAnAM, keTalIka vAra bAlacAlanAM to keTalIka vAra saMbaddha belIonAM rUpa ane prayoga paNa vaparAya che. uparAMta apabhraMza upara sAhityika pratiSThAne kAraNe saMskRtaprAkRtane sAre evo prabhAva raheto-ghaNa apabhraMza kavie saMskRta prAkRtanA vyutpanna paMDita hatA. eTale sAhityika apabhraMzamAM saMskRtaprAkRtanI asaravALAM zabda, rUpa, prayogo chUTathI vaparAtAM. arvAcIna gujarAtI kavitAmAM paNa ApaNe puSkaLa saMskRta zabdane, te kavacita vibhaktirUpa ke AkhyAtika rUpano upayoga karIe ja chIe ne. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330/1 sAthe sarakhAvA : maragaya-vannaha piyaha uri piya caMpaya-paha - deha | kasavaTTai dinniya sahai nAi suvannaha reha || (kumarapAlapratidha; pR. 108) bharaktanA vAna vALA prayanA ura para rA'pAnI dehAnti vALI priyA, seTInA patthara para sAnAnI rekhA dIdhI hoya tevI zobhe che.' 360/2 sAthe sarakhAve pariziSTa " de suaNu pasia ehi puNo vi sulahAi~ rUsiavvAI | esA maacchi maalaMchaNujjalA galai chaNa - rAi // (saptazataka, 5/66) (he sutanu, atyAre prasanna thA. rUsaNAM pachI paNa sahelAIthI laI zakAze. mRgAkSI, A ya drovala utsavarAtrI vahI jAya che.') ' TIkAkAra muLune sthAne re suddha 'subhaga ' evA pATha noMdhe che. e pAThAMtara letAM pU` daLa nAyakane ane uttara daLa nAyikAne sodhIne dUtIe kahelA samajavA. TIkAkAre teAMdheluM pAThAMtara letAM gAthAnA dhruva daLanA bhAvAtha hemacaMdre ApelA duhAnA pUrvArdhanI nikaTa Ave che. 'vajrajAlagna'nI eka gAthAnuM uttara daLa paNa AvA bhAvanu che : mANa mA naDijjasu pANasiNi galai chaNa - rAI / mAnaMnI, mAtathI pIDA mA. utsavarAtrI vahI jAya che.' 330/3 sa the sarakhAve : (vajAlagna, 12/35) kassa na bhidai hiyayaM agaMga-sara- dhoraNa vva nivaDatI / bAlAe~ valiya loyaNa phuraMta-mayaNAlasA diTThI // 'bAlAnI tIrachI AMkhAmAM sphuratA premane lIdhe alasa banelI dRSTi, anaMganI zaradhArAnI jema, paDatAM ja kAnu` hRdaya na bhede ? ' Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 sAthai saramAvA : jagadAhUlAda kazcaMDa - pratApo'khaMDa - maMDalaH / vidhinA nanu caMdrArkAvekIkRtya vinirmitaH || pariziSTa 332 (2) sAthai saramAve : hauM saguNI piu NigguNaDa, NillakkhaNu NIsaMgu / ekkahiM aMgi vasaMtAhaM, miliu Na aMgahi aMgu // (pADu holA, 100 ) padamAM paNa vyakta thayA che. (sthAsaritsAgara, 12 /24/5) A ja bhAva 'surasAgara'nA 86 mA 333 sAthe sarakhAve : 340 / 2 sAthai saramAvA : hatthesu a pAisu a aMguli - gaNaNAi aigaA diahA / for uNa keNa gaNijjauti bhaNaDaM ruai muddhA || (saptazata, 4/7) 'hAthanI ane paganI AMgaLIthI gaNanA karatAM (paNa avadhinA) divase bAkI vadhyA. have te zenAthI gaNavA?' ema melIne mugdhA raDe che. 340 /1 sAthai srmaave| : vari khajjai giri-kaMdara kaseru / u dujjaNabha uhAkiyAI, dosaMtu kalusa - bhAvakiyAi // ( mahApurA, 1/3/12-13) kasarekka-cakka thakke bharammi dhavaleNa jhUriyaM hiyae / hAki na khaMDiUNa junohaM dohi-mi disAhiM || (4 sAmiyAM23, 7,6, gAthA 6) 341/1 bhane 2 sAthai sarAva : aDavI varaM vAso samayaM hariNesu jattha sacchaMdo / na ya erisANi sAmiya subbaMti jahiM duvayaNAI // (vimalasUri, 'pabhayariya' 35 / 11 ) kUlesu giri-iNaM nivasAmi vare araNNa- vAsammi | na ya khala- vayaNassa gehaM pavisAmi puNo bhaNai rAmo || (ye 13 thAi~ aralAI vitthinna - silAyalAi~ sayaNIyaM / asaNa' jattha phalAI taM rannaM kaha na ramaNIyaM || (nAlayayabhIDA, 6/51) 35 /17) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 apabhraMza vyAkaraNa jyAM vaTakalanAM vastra, vistIrNa zilAtalanI pathArI ne phaLonuM bhojana (sulabha) che, te araya kema ramaNIya na mAnavuM) ?' 343/2 sAthe sarakhAvo : jeNa viNA Na jivijjai aNuNijjai so kaAvarAho vi| patte vi NaaradAhe bhaNa karasa Na vallaho aggI // (saptazataka, 2/63) jenA vinA jIvI na zakAya, tene aparAdha karyo hoya to ye manAva paDe. nagara saLagatuM hoya tyAre paNa agni kene vahAle na hoya ? "vajalagamAM (papa7) maLatI A ja gAthAmAM vasTikaachuM "(zarIra) na vaLe- na sAruM thAya evuM pAThAMtara che. prAkRtapaMgalamAM (mAtrAvRtta 55) paNa A gAthA maLe che. 350/ra sAthe sarakhAvo : svakIyamudaraM mittvA nirgatau ca pAyodharau / parakoyazarIrasya bhedane kA kRpAlutA // (subhASita ratnabhAMDAgAra, pR. 256, zleka 264) stane pitIkuM udara bhedIne nIkaLyA che, (to) pArakuM zarIra bhedavAmAM (e) zuM dayALu thavAnA hatA !' 3511 sAthe sarakhAvo ? annA paI niyacchai jaha piDhiraNamuhe na desi tumaM / mA sahiyaNassa purao oguliM nAha kAhisimo // (paumacayi, pa6/15) bIjI patine ema dabANa kare che ke tame saMgrAmane mokhare pITha na pheravaze. nAtha, rakhe ApaNe sakhIonI AgaLa halakA paDIe." 3pa2 "zRMgAraprakAza', pR. 1222 upara A deho maLe che. uparAMta sarakhA : pAsAsaMkI kAo Necchadi diNNaM pi pahia-gharaNIe / oNaMta-karaalogalia-valaa-majjha-TTi piMDaM / / | (saptazataka, 3/5) namatI hatheLIne kAraNe sarI gayelA bayAnI vacce rahele piTha pathikagRhiNIe ApyAM chatAM, pAzanI AzaMkAthI, kAga (khAvA) irachata nathI. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 175 kAga uDAvaNa dhaNa khaDI, AyA pIva bhaDaka AdhI cUDI kAga-gala, AdhI gai taDakka / ( 22thAnI holA, pR. 238 52) 357/2 / 'sarasvatI ma265' 2/76mAM tathA 'shu25||sh', pR. 2 38 052 bhane che. 364 sarAvA: vihaluddharaNa-sahAbA huvaMti jai ke vi sappurisA // [saptazata, 3/85(2)] dukhiyAne uddhAra karavAnA svabhAvavALA te kaIka ja puruSa hoya che." 315/1 sa2pAva: nayaNoi nUNa jAIsarAI viyasaMti vallahaM daauM / / kamalA iva ravi-karavohiyAI mauleMti iyarammi // ( mAyariya, pR. 28, 55 33) ' padezabhAvA-viva29' pR. 127 tayA 153 52, jAIsarAI manne imAI nayaNAI hoti loyassa / viya saMti pie dihe avvo maulaMti vesammi // (DAyapAsa, 52) aipasaNNu muhu hoi sabhAsaNu paDivajjai / putva-bhavaMtara-Nehu jaNa-diTTie~ jANijjai // (mhaapu2|9, 8/5/13-14) "mukha ati prasanna thAya, saMbhASaNa kare : (Ama) pUrvabhavane eha lekenI dRSTithI jaNAI Ave." jAIsarAI manne imAi nayaNAi loa-majjhammi / jaM paDhama-dasaNe cciya muNaMti sattu mittaM ca // ( tAjyAna, pR. 47, 50 44) 388/1nu anu4291 'igsaisi' 88mA bhaNe cha : sayala-vi ko vi taDaphaDai siddhattaNahu taNeNa / siddhattaNu pari pAviyaha cittaeM nimmalaeNa / / 317/1 sarAvA jai so na ei gehaM tA dui ahomuhI tumaM kIsa / so hohI maljha pio jo tujjhana khaMDae vayaNaM / (406, 417) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 apabhraMza vyAkaraNa "he dUtI te ghera nathI Avate temAM tAruM mAM kema nIcuM che ke tAruM vacana (tathA "vadana") je kha Dita na kare te ja mAre priya hoya." 367/3=paramAtmaprakAza 2/76. (pAThAMtara trikriya bAjula-=-HvA revadyutaE para ). 367/6 sarakhA : kiM gatena yadi sA na jIvati, prANiti priyatamA tathApi kim / ityudIkSya navamedhamAlikAM, na prayAti pathikaH svamandiram // (bhartRhari, zRMgArazataka 67) 368. sAthe sarakhAvo mAru-vihe re tana-mAstra mA zravaNa nimarvayaM (vajajAlaga, 241) re taruNa bramara, mAlatIviraha tuM Uce gaLe bharapUra re nahIM." 370/2 uttarAdha sAthe sarakhAvo : nA sujJa varu, taM pi manna, veNo viga, tuSa4 mahuM (saptazataka, ra/ra6) e che tane vahAlI, tuM che mane, tuM che enuM dhikkArapAtra, (to) huM chuM tAruM" 376/= "kumArapAlapratibaMdha', pR. 257 uparanuM pa. (pAThAnera : thorA, rUka rAyA vinaMti, kapha ko.) uparAMta sarakhAvo : amhi thovA riu bahuya, eha amaNUsaha gaNNa Sayahai / ekaha sUraha uggayaNi, tAro-niyaru asesu-vi phiTTai // (kathAkAza-prakaraNa 163, 5. 28-3). 377/1 "kumArapAlapratibodha', pR. 86 uparanuM pA. 382/1 sAthe sarakhA : ghaNasAratAra-NaaNAe gUDha-kusumoccayo cihura-bhAro / sasi-rAhu-malla-jujjha va dasidameNa-NaaNAe // . * kapUramaMjarI, -21) kapUra jema camakatA nayanevALI (te suMdarInA) kezalApamAM gUDha puSpapu ja che. tethI e) hariNAkSIe jANe ke zazI ane rAhunuM malayuddha batAvyuM." Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382/1 sAthe sarakhAve : mA sumarasu caMdaNa - palLavANa kari NAha geNDa jaM jaha pariNamadda dasA taM taha dhIrA pariziSTa chappaya gamesu kALaM manne jiyaMto pecchasi (vAla5,1992) 'huM gajapati, caMdanapalaveAne (have) na sa MbhAra, dhAsanA kALiyA laI le. je (bhAgya)dazA je rIte Ave che, tene dhIra puruSo tema ja svIkArI le che.? 387/2 sAthe sarakhAve : tiNa-kavalaM / paDhicchaMti // vAsava - kusumAi tAva mA muyasu / paurA riddhi vasaMtassa || (jAlagna, 244) 'bhramara (jema tema) vakhata gALI kADha. baheDAnA phUlane teA na detA. mAnaje ke jIvatA haIza te vasaMtanI pracura riddhituM joIza.' 389/1=paramAtmaprakAza 270. ja cheDI (pAThAMtara : viSaca jI, vaTiAiruM haluM tAmu, so phlena tri, sauthu kijIka jJApu). tathA saMta-dArU cArU vajAro muditro cetra | (puhuica`da-cariya, pR. 217, 5` 28, gAthA 193) 390, 6 6-tri divasenuM / 177 ( jugAjaNa dayi, gA. 394, pR. 30.) 391/2. 'vRttajAti-samuccaya'mAM kornAr = trUte maLe che. e apabhraMza dehAnI gheADI azuddhi sudhArI letAM pATha nIce pramANe che : yahuM mattahuM aMtimau, jAvahi duvahau bhodi / to taduM nAma rada chu, iM= rU-naputroIi|| (4,37) 395/1 sAthe sarakhAve : paMDuraM jai vi rajjae muhaM dijjae puNa kavola - kajjalaM komati hima-Dvena / tA lahenja sasiNo viDaMbaNaM // (kapUramaMjarI, 3/33} ' huM komalAMgI, tAruM mukha khaDInA pANIthI dhALavAmAM Ave ane gAle kAjaLa lagADavAmAM Ave te| te cadranuM anukaraNa sAdhe.' abhyA-12 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 apabhraMza vyAkaraNa 395/2="kumArapAla pratibodha', pR. 108 uparanuM paDyuM. (pAThAMtara : gs, nigi, sAmATina, laMpA.) uparAMta sara khAvoH kAhi-vi virahANalu saMpalitta, aMsujalohaliu kavole ghittu / paluTTaI hatthu karaMtu suNNu, daMtimu cUDullau cuNNu cuNNu // (jabUsAmacari3, 4, 11, 12). 39pa/4 "saMgAraprakAza' 5. 269 upara tathA 1069 upara bhraSTa rUpamAM. 395/6 sAthe sarakhA : ne kALa = La vaMti.. te nA thaig TNuM... 6i tAjI temAM kAju... (svayaMbhUchaMda, 4/27) jene jamavAthI ripuo na kepe..tenA janmavAthI zuM lAbha...te putranA janmavAthI zuM ?" uparAMta sarakhAvo : beTA jAyA kavaNu guNa avaguNa kavaNuM miNa ! jAM UbhAM dhara ApaNu, gaMjIje avareNa che' (rAjasthAnI dohA, pR. 627) 395/7 taM tettiyaM jalaM sAyarasa socceva parama-vitthAro ekkaM vi palaM taM nathi jaM pivAsaM nivArei / (chappaNaya-gAhA-kese, 147) 306/1 uttarA sAthe sarakhAvo : re re viDappa mA muyasu dujjaNaM gilasu puNNimAyaMdaM / (vijAlagna, 483) re rAhu, duSTa pUrNimA caMdrane cheDI na de, gaLI jA." /4 dehApAhuDa 177mAM A bhraSTa rUpa mAM maLe che. uparAMta sarakhAvo. sajjana bichare jo mile, palaka na melaM pAsa / roma roma meM mili rahUM, jyau phUlana meM bAsa // 401/4 sarakhAvA : vIH pa ri thita ninu che ghAva thati (amaruzataka) tathA "harue kahu me hiya basata sadA bihArIlAla ' (sattasaI) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 406/1 te uparAMta sarakhAvo : tAva-cciya galagajji kuNaMti prvaai-mtt-maayNgaa| jaLa-ve - 7 re UMya deva-sUra-dUrI . (purAtana-prabaMdha-saMgraha, pR. 26, padya 71) aso kiM nAma mae vicchoho kassaI purA raio / paDiyA jeNAkaMDe dukkha caDakkA maha sirammi / (jinadatta-kathAnaka, pR. 91, padya 410) kao/2 sAthe sarakhAvo : tAva cciya DhalahalayA jAva cciya neha-pUriya-sarorA / siddhatthA uNa cheyA neha-vihUNA khalIhuMti // (vajAlaga, 559) tyAM sudhI ja kemaLa hoya che jyAM sudhI temanuM zarIra snehapUNa hoya che. sarasava tema ja vidagdhajana snehavihIna thatAM khala (1 duSTa, 2 kheLa) banI jAya che.' 414/2ne dehA pAhuDa' 169mAM paDe che. adha UlaTasulaTAM che. ja14 sAthe sarakhAvo : ehai so vi pauttho ahaM a kuppejja so-vi aNuNejja / ia kassa-vi phalai maNorahANaM mAlA piaamammi / / (saptazataka, 1/17) pravAse gayele e paNa Avaze, huM kopa karIza, ane te paNa mane) manAvaze -priyatama pratyenA baneranI AvI mALA keIkanI ja phaLe." Avihii pio cubihii niTTharaM cuMbiUNa pucchihii / daie kusala tti tumaM namo namo tANa divasANaM / / | (vajajAlaga,784) 'priya Avaze, gADha cumbana leze, cUmIne pUchaze "priya, tuM kuzaLa che ne -AvA divasone aneka namaskAra." 418/1 "zRMgAraprakAza', pR. 280 upara bhraSTa rUpamAM. 418/6 = kumArapAlapratibaMdha.' pR. 12 uparanuM paDyuM. 418/7 = dohApAhuDa', 176no AraMbha. 41941 ghani na nagarA (jinadattAkhyAna-daya pR. 29, padya 114) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 apabhraMza vyAkaraNa 419/pa sAthe sarakhAvo. jasu pavasaMta na pavasiyA muia vioi Na jAsu / jika hiMsI para pizAva che (saMdezarAsaka, 90) kara0/3 =sarasvatIka ThAbharaNa, 3/62; "zaMgAraprakAza", 5. 268 uparanuM pA. 421/1 vAsA eTale "gaLiye baLada', hemacaMdra "dezInAmamAlA'mAM "adhama balIvaE e artha Apyo che. svayaMbhUe "paumariyamAM jJA-nAnA putra zaki raghuttA dharaDA gaLiyA baLada kAdavamAM khUMpI gayA hoya tevA" evI upamA ApI che. vizeSa mATe juo, ratnA zrImAna, A Critical Study of the Desya and Rare Words from 'Puspadanta's Mahapurana and his other Apabhraisa Works', 1969 pR. 110. 422/2 sarakhA zorefhuM niriNI, variyALo vicitta-va-vaDhimhiMda ghaMghala-saehiM suyaNA, viNimmiyA haya-kayaMteNa // (puhaIcaMdariya, pR. 128, 5, 16) 422/3 bhraSTarUpe dahApAhuDa 151mAM maLe che. 422/6 "svayaMbhUchaMda' | ra3mAM pATha A pramANe che : 422/6. "svayaMbhuchaMdamAM pATha nIce pramANe che : savva goviu jai-vi joei hari suThu vi AareNa dei dihi jahi kahi vi raahii| ko sakkai saMvarehi DaDDha-NaaNa he paloTThau // 4rara/8 sAthe sarakhAve. dUraThio vi caMdo suNinvui kuNai kumuyANa / {vajAla, 78 (2)). dUra rahyo te ya caMdra kumudane parama nivRttikara che.' gayaNaDio vi caMdo AsAsai kumuy-sNddaaii|| (vajajAlaga, 77 (2)) gaganamAM rahyo chato caMdra kumudasamUhane AzvAsana Ape che." katto uggamai ravI katto viyati pNky-vnnaaii| suyaNANa jattha neho na calai duridaThiyANaM pi // (vajAlaga, 80) WWW.jainelibrary.org Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 181 "kyAM saya Uge che ane kyAM paMkajavane khIle che ! sajajano dUra rahelA hoya te paNa temane neha jyAM hoya tyAMthI) calita thato nathI." 422/11 sAthe sarakhAvo : nayaraM na hoi aTTAla ehi pAyAra-tuMga-siharehiM / gAmo vi hoi nayara jattha chaillo jaNo vasai // (vajAlazka, ra70) aTTAlathI ane UMcA zikharavALA prAkArothI nagara nathI banI jatuM. jyAM vidagdha mANasa vase che, (te) gAma paNa nagara banI jAya che." 422/18 sAthe sarakhAvo : jatto vilola-pamhala-dhavalAi calaMti navara nayaNAI / AyaNNa-pUriya-saroM tatto cciya dhAvai aNaMgo / (vajAlagna, 294) je tarapha caMcaLa pAMpaNavALAM zveta nayane vaLe che, te tarapha ja karyuM sudhI kheMcelA zaravALo anaMga doDe che." jatto pesei diThi sarasa-kuvalaApIDa-rUaM sarUA muddhA iddhaM salIlaM savaNa-vilasira daMta-kaMtI-saNAI / tatto koaMDa-muTThi-Nihia-saravaro gADhamAbaddha-lakkho dUra ANAviheo pasarai maaNo putvamArUDha-vakkho / (svayaMbhU chaMda, 1/119). 4ra6/1 sAthe sarakhAvo : so NAma-sumarijjai panbhasio jo khaNaM pi hiaAhi / saMbharianvaM ca kaaMgaaM ca Semma NirAlaMbaM // (saptazataka, 1/95) so NAmaM sumarijjati jo pamhusAMta khaNaM vi hiyaAto / saMbhariyANaM ya kataM gayaM ca tavvelayaM pemmaM // jugAIjirNicariya, pR. 53) saMbhAravAnuM che te heya je hRdayamAMthI (eka) kSaNa paNa khase. je prema saMbhAravA je karyo, te nirAdhAra hoI gayo (ja jANavo)." 427/1 = "paramAtmaprakAza" 271. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa (pAThAMtara : vA~ nAyaDu, keLa Dhoti pti maLa, tattvad, navasA sudi 11). 434/1 sAthe sarakhAve : ahi- pekkhaNijjeNa takkhaNaM mAmi teNa diTTheNa siviNaa-pIeNa va pANieNa taNha cicaa Na phiTTA || (saptazataka, 1/93) 182 ' he sakhI, te kSaNe, jotAM tRSNA, chIpe ja nahIM' tevadanIya tene joyAthI, jANe ke svapnamAM pANI pIdhAthI, tRSNA na ja chIpI.' 438/2 sAthe sarakhAve : pakkhukkhe naha- sUi-khaMDaNaM bhamara-bhara- samuvvaNaM / uya sahai tharaharatI vi dubbalA mAlai cceva // (vAlagna, 255) ' pAMkha(nA mAra)thI UMce pheMkAvuM, nakhathI ma MjarI tUTavI, bhramarane bhAra upADaveA--(e badhu) dUbaLI te tharatharatI hovA chatAM mAlatI ja sahe che.' kaMdukakhaNaNaM nia - desa laMDaNaM kuTTaNaM ca, kaDDhaNaM ca / airatA mAMjaTThA ki dukkhaM jaM na pAvei // (sukRtasAgara), patra 9, uSkRta-gAthA 1, tathA mAramAhA' pR. 1606 gAthA 129; pAThAMtara : 'aSTa kaDhaNu" 'airo majike', 'pAvasi.' 438/3 sAthe sarakhAve : jai loa-giMdiaM jai amaMgalaM jai vi mukka- majjA | puSphai - daMsaNaM taha - vi dei hiaassa nivvANaM // (saptazataka, 5/80) lekaniMdita che, amaMgaLa che, maryAdAhita che te paNa puSpavatInu darzAna hRdayane nivRti Ape che.' ' loo jUi jUra va aNijjaM hoi hou taM NAma / fe mijjasu pAse pupphabai Na ei me NiddA || (saptazataka, 6/29) . leka nide che? ni davA de. apavAda thAya che ? thavA do. Ava puSpavatI, paDakhAmAM samA--mane UMdha nathI AvatI.' Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 43/4 sAthe sarakhAvo : AmoDiuNa balAu hatthaM majjha gaosi bho pahia / hiaAu jai ya NIhasi sAmatthaM to hu jaNisaM // (saptazata, 748, panapA 323.) 444/2 sAthe sarA: bhUmogayaM na cattA sUra daThUga cakavAeNa / jIyaggala vva dintA muNAliyA virai-bhIeNa // (Aaratal, 723) caMcupuDa-chinna-nava-naliNi-nAla-khaMDeNa cakka-mihaNehiM / mittatthamaNe dinna vva aggalA jIva-niggamaNe // (gaa|-2y- sa, 540) surajane bheNe aDele joIne virahabhIta cakravAke kamaLataMtu (moMmAMthI) bhUrI nahI:-521 173 Ahe . yAnI gema (nAmA 1) 2||ye.' caMcU-khaMDitamujjhitaM kathamapi tyaktaM gRhItaM punaH kaMThaM no vizati ... ... ... svAditaM jihvayA / thakAMgasya zucA mRNAla-kavalaM prANaiH samaM dhyAyato nAnA duHkhazatAni ceha labhate premA-cetA janaH // (natAnyAnadvaya, pR. 74 952 55). 444/3 sAthe s2paave| : taha jhINA tuha virahe aNudiyahaM suMdaraMga taNuyaMgI / jaha siDhila-valaya-nivaDaNa-bhaeNa ubbhiya-karA bhamai / / (Arel, 433) "he suMdara aMgavALA, tavaMga tArA virahamAM divase divase evI kSINa thaI gaI ke DhIlAM valaya sarI paDavAnA bhaye te UMcA hAtha rAkhIne phare che.' 445/3 sAthe sarAva : dAhiNa-kareNa khaggaM vAmeNa siraM dharei nivaDataM / aMtAveDhiyacalaNo dhAvai bhaDo ekamekassa // (Aaneru, 117) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 apabhraMza vyAkaraNa jamaNe hAthe khagnane ane DAbe hAthe DhaLI paDatA cirane pakaDe che ? AMtaraDAMthI vIMTAyelAM caraNavALA subhaTa ekameka tarapha doTa mUke che." 446 kusuma-ca-muMgA e zabda "jinadattAkhAnadaya" pR. 82 upara maLe che. 447/3="setubandha" 2/1. 448/1="gauvo 15. pariziSTane vadhAre 1. dhavalagIta 340 (2) AvI anyaktio "dhavalAkti ' tarIke jANItI che. 421 (1) enuM bIjuM udAharaNa che. e prakAranAM gIte IsavI bIjI zatAbdIthI racAtAM hatAM. vividha prakAranAM dhavalagItanA chaMdanI vyAkhyA apabhraMzanA chaMdagraMthamAM ApelI che. prAkRta ane anniza racanAomAMthI dhavalagItanAM udAharaNa maLe che. prAkRta subhASita saMgraha "vaja jAlagna mAM eka vibhAga dhavalA-vajajAne che. pachIthI gujarAtI, rAjasthAnI, marAThI vagerenA madhyakAlIna sAhityamAM dhavalagI tenI paraMparA cAlu rahI che. Aje paNa vaiNavaparaMparAmAM strIo rAtre ekaThAM besIne dhULa gAya che. vivAhagIte paNa dhaLane ja eka prakAra che. vadhu mATe juo mAro lekha "Dhavalas in the Prakrit Apabhramsa and post-Apabbramsa Traditions', Bulletin d'Etudes Indi. ennes, 6, 1988, 93-103. AvI dhavalA tio phUTakaLa apabhraMza--jUnI gujarAtInA subhASita-saMgrahamAM paNa maLe che. udAharaNa tarIke- naI UDI tala cIkaNI, paya thAhara na laheti | tima kaDhijaje dhavala bhasa, jima dujaNa na hasati nadI UMDI che, enuM taLiyuM lapasaNuM che, paga TheravI zakAtA nathI, to te dhavala, bhAra kheMcIne pAra pahoMcaje, jethI karIne dujane tArI hAMsI na uDAve." (bho. ja. sAMDesarA, prAcIna gujarAtI duhA', "Urmi navaracanA' pA. 286 upara) 5a 12. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 185 2. bhramaranyokti 387 (2). hemacaMdranuM A udAharaNa-padya chaMda lekhe duho che. paNa eka prAcIna subhASita-saMgrahamAM te thoDAka pAThaphere kuMDaLiyA chadamAM racAyelA subhASitanA pahelA ghaTaka tarIke maLe che. kuMDaLiyA chaMda dehA + vastuvadanaka (= LA)no banela che. temAM dehAnuM chelA caraNanuM vadanakanA AraMbhe punarAvartana thAya che. e padya nIce pramANe che : bhamarA kayAM nibaDai, dIhA ke-vi vila bu ghaNa-taruvaru chAyA-bahalu. phulaI jAva karyAkhuM . phulaI jAva karyAbu surahipAla-sevaMtiI avare paDakhahi divasa pAMca caMpamAlattiI bhamaru ki kaDuyaI raI kaI paNa daiva sahAI janma maraNa videsa-gamaNuM kiM kasu vihAvaI. ("prAcIna gujarAtI duhA", bhe, ja. saMDesarA, UrmanavaracanA, 1978, pR, 286 ane pachInAM; padya kramAMka 16). 3. dvibhaMgInAM bhAgarUpa udAharaNa aTakaLe paMdaramI zatAbdInI manAtI. bIkAneranA baThA bhaMDAranI eka subhASita-saMgrahanI pothImAMthI keTalAka apabhraMza ke prAcIna gujarAtI subhASito bhogIlAla sAMDesarAe 'umi navaracanA'nA 583-584mA aMkamAM (okaTo.-nave., 1978, pA. 285 290) prakAzita karela che. temAM pAMca subhASito evAM che je kAM to paraspara sAthe saMkaLAyelAM-jeDakAM rUpe che, athavA te e ghaTakanA banela che. e ahI udhUta karela che. temAMthI cArano chaMda dehe ke seraThe che. pAMcamo je be be ghaTakane baneluM che tene jIda prAkRta paMgalamAM jene kuDaliyA tarIke oLakhAve che te che-eTale ke dehAvastuvadanaka (=roLA). pahelAM cAra jaThakone praznottara rUpe ke uktipravukti rUpa dhaTAvI zakAya tema che. pAMcamAmAM dehAmAM nibaddha arthanuM roLAmAM vistaraNa thayeluM che ane ullAsanI prayukti (dehAnA cethA caraNanuM roLAnA pahelA caraNane AraMbhe punarAvartana) yojI hevAthI te paNa uparyukta cAranI hAramAM bese tema che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 apabhraMza vyAkaraNa AmAM traNa e dRSTie rasaprada che ke temAMnuM mAtra paheluM padya hemacaMdranA apabhraMza vyAkaraNamAM paNa udAharaNa tarIke maLe che (335, 442 3-pAThaphare, 387.2). AthI savAla e UThe che ke hemacaMdrane (ke enA AdhArabhUta strotane) e dehA kayA rUpe jANatA haze ? eTale ke praznottaranA, uktipravutinA ke tribhaMgI chaMdanA pahelA ghaTaka lekhe ke svata - muktaka rUpe ? je pAchalA vikalpa svIkArIe te subhASita saMgrahamAM je rUpe te maLe che tene mULa rUpanuM vistaraNa gaNavuM paDe. koI uttarakAlIna kavie purogAmI racanAnA viSayanuM anusaMdhAna karyu hoya. nahI te, hemacaMdramAM mAtra eka aMza udAharaNa rUpe levAyo hovAnuM mAnanuM paDe. 1. (prazna) : IhiM rani vasaMtayoM, evaDu aMtara kAMI siMhu kavaThThI nau lahaI, mayagaluM lakhi vikAI (uttara) : mayagalu gati badhevi kari, jahi lijaja tahiM jAI 1 sahu paribhava jaI sahaI, daha-lakhuM vikAI 2. (ukti) : deuli deuli phakkiAI, gali ileviSNu na- 1 saMkha samuha chaDiyA, joI ja huI avatha che (prayukti) bhAIa saMkha ma roI, raNayara- vihiyau para siri padama (2) ma joI, jaI vihi lihiu na ApaNuI che 3. (ukti : haMsihi jANi eu saru, hau sevisa cirakAluM ! pahilaI ca yu-cabuwsI, umaTiyau sevAnuM | (prayukti) haMsA se sara seviya, je bhariyau nipapha che ochauM saru sevaMtayaha, niI caDai kalaMka 1 4. (prazna) : sahira jhINau kAMI, hiNi pAsi bichaThiyaha ! aha huya dukha-sayA, ramaNa rAmaNa le gaya che (uttara) : kAMI mUrahi tuhe rAma, sIta gaI vali AvisiI ! sonaI na lAgaI kATi (? sAma), mANiki malu baisaI nahi 5. A upara "jamarAjyokti nI nIce Apela che. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 187 4. jJAta sAhityaprakAro TipaNa"mAM udAharaNonA chaMda vize mAhitI ApI che. te uparathI je sAhityaprakAranA saMketa maLe che te vize thoDIka aTakaLa karI zakAya. 1. DAbaMdha : goviMdakavi vALuM udAharaNa (422.6) ane sU. 446 nIcenuM udAharaNa rahyAbaMdhanAM sUcaka che. 2. sadhibaMdha: catumukhanA apabhraMza rAmAyaNamAMthI lIdheluM udAharaNa (331) sa dhibaMdhanuM sUcaka che. 3. rAsAbaMdha : 37.2 ane 350.1 e udAharaNa rAsAbaMdhanAM sUcaka che. 4. dohAbaMdha: (1) lA-mAru' prakAranA duhA (330.1, 2, 425.1). (2) anya premakathAonA duhA (muMjakata : 350.2, 395.2, 414,3, 431,1. muMjavize : 439.3, 4). (3) vIrasanA duhA. (4) jaina agamanigama paraMparAnA duhA. (4ra7.1). (5) ANaMda-karamANuMdanA duhA jevA lakika duhA (401.3). (6) subhASitaH zRMgArika, vIrarasanAM, aupadezika, ati (36,387.2) 5. gIta : dhavalagIta (340.2. 21 1). 5. puragAmInA vyAkarasUtro namisAdhue kiTanA kAvyAlaMkAra' uparanI pitAnI vRtti (I.sa. 1068)mAM apabhraMzanAM be-cAra lakSaNa, saMbhavataH koI purogAmI apabhraMza vyAkaraNane AdhAra (jeno hemacaMdra paNa upayoga karyo hoya ? zabdAnuzAsanane samaya 1094-95) nedhyAM che : 1. na lopo'pabhraMze'dhorephasya / udAharaNa : bhraSada (sara. he. 198 : trADo juThTha) 2. abhUto'pi kvApyadhorephaH kriyate / udAharaNa : trAgAsTara (sara. he. 399 : zamUtoDa java7) 3. tathottA (2) vA mavati | Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 apabhraMza vyAkaraNa udAharaNaH jovu nig? Tu) maTiTu paratu? g) rUrayAti (sara. he. 396, ane trIjA udAharaNamAM dhaTu) 4. RtaH sthAne vAro vA mavati | udAharaNa tR-sA (? ) I (sara. he. 358 (2) : tiLakama LarU visi tathA vyAkaraNanI rUparekhA 5.3ra upara noMdhela udAharaNe. mizelanA vyAkaraNamAM hemacaMdranAM tema ja anya udAharaNe neMdhyAM che. (u. 268). 6. "siddhahema'nA A patra zavibhAga-gata keTalAMka udAhaNenA anuvAdanI sUci hemacaMdrAcArye apabhraMza vyAkaraNamAM ApelAM ghaNuM udAharaNe kAvyadaSTie paNu ghaNuM AsvAdya che, ane te dvArA UMcI kakSAnI apabhraza kavitAnA vividha prakAranI ApaNane vAnagIo maLe che. emAnAM keTalAMka muktakanA gujarAtI padyAnuvAdo me muktakamaMjarI' (bIjI AvRtti H 1990)mAM AvyA che. tenI ci nIce ApI che. apabhraMza udAharaNanA sutrAnusArI kramAMkanI bAjumAM kauMsamAM "muktamaMjarI'mAM Apela muktakane kramAMka mUkyo che. 333 (144) 395.4 (153) 434.1 (146) 357.2 (140) 3964 (12) 439.3 (143) 357.3 (145) 401 4 (100). 439.4 (105) 358.1 (163) 40 6.1 (16) 442.2 (130) 415,1 ( 7). 444.2 (79). 418.1 (116) 366.1 (216) 420.3 (1 04! 367 5 (154) 42 0.5 (95). 379-2 (11) 422.6 (177) 379 3 159) 422.11 (-3 ) 382 (111 423.2 (99) 386 1 162) 387, 3 (16 0) 423, 3 (17) 3891 216) 423.4 (94) 431.1 (15) 395 2 (cf) 432 (114) che Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI ai 425.1 ai-tuMgattaNa 360 ai-matta 345 ai-ratta 438.2 aisa 403 aMga 332.2, 357.2 aMguli 333 aMtara 406.3,407.1,408.1,434.1 aMtra 445.3 aMdhAraya 348.1 aMbaNa 376.2 asu-jala 414.3 aMsUsAsa 431.1 a-kia 386.4 akkha 350.1 akkhi 357.2 akhaya 414.2 agalia-neha-nivaTTa 332.1 agga 381.2, 422.12 aggala 341.2, 444.2 aggi 343.1, 2 aggiTThaya 428.1 Vaggha 385.1 a-citiya 423.1 Vaccha 388, 401.7 ajja-vi 423.3 ajju 414.2 a-Dohia 436. VaNuNe 414.4 aNuttara 372.2 aNudiaha 428 aNuratta 422.10 VaNuhara 367.4, 418.8 aNNa mA anna attha 58.1 degasthamaNa 444.2 addha 352 addhinna 427.1 anaya 400.1 anu 415.1 anna ( aNNa) 337, 350.1, 357.2, 370.2, u72.2, 383.3. 401.2,414.1,418.8, 422.1, 8, 425.1, 427.1. annaha 415.2 annAisa 413 apUraya 422.18 appa 346, 422.3 appaNa 337, 338, 350.2, 416.1 appaNa-chaMda 422.14 appANa 3&1.2 a-ppia 95.1 abbha 434:1, 445.2 abbhaDavaMcia 385.3 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kyAkaraNa 'abbhatthaNa 384.1 /abhiDU 36 3.3 'abbhuddharaNa 314 a-bhagga 387.3 abhaya 440 ammi 385.5, 386.2, 424 amha 371, 376, 378,.379.3, ___ 380, 301, 422.10, 438.1 amhAra 345 ari 418.7 a-lahaMta 350.1 ali-ula 343 avaguNa 365.6 avaDa-yaDa 830 avara 385.6 abarAisa 413 avarAhiya 445.4 avaroppara 404 avasa 371.2, 427.1 abasara 358.2 asaDDhala 422.8 a-sai 386.1 asaNa 341.2 a-sAra 395.7 a-sulaha 343 a-sesa 440 aha 338, 341.3, 384.3, 365.5 __378.3, 419.1, 442.1 ahara 312.2, 380 ahabai 414.2 ahavA 419.3 aho 317.1 Aia 432 Agada 355,372.1,373.1,380.1 VANa 419.3 degANaMda 401.3 Adanna 422.22 Aya 365, 383.3 Ayara 341.2 Ala 378.2 AlavaNa 422.22 'Ava 357.1, 400.1, 422.1 Avai 400.1 VAvaTTa 418.6 "AvaDia 401.4 Avalideg 444.3 degAvAsadeg 442.2 AvAsiya 357.2 Asa 383.1 degi 388.2, 384.1, 380, 386.4, 401.1, 438.4 iMdaNola 444.5 Vicchu 384.1 iTTa 358.2 ittaya 381.2 ima 311 iyara 406.3 iha 414.1 ua 386.5 uahI 365.2 'uccADaNa 438.2 ucchaMga 338.1 ujjANavaNa 422.11 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 11 ujjua 412.2 ujjeNi 442.1 uTTha-baIsa 42 3.4 VuTThabhU 365.3 uTria 415 'uDDANa 337 VuDDAv 352 uNha 343.1 Vuttara 336 uddha-bbhua 444.3 uppatti 372.2 upari 434.1 Vummilla 354.2 Vulhava 411.1 Vuvam 418.3 uvvatta 414.3 undharia 378.2 'ucvANa 431.1 VubvAra 438.1 UsAsa 431.1 Ve 351, 406.3, 414.4 ea 330.4, 362, 363, 381.2, 385.4, &9.1,402, 414.4, 48.2, 422.12, 425.1, 438.1, 445.2 eka 331, 357.2, 416.1, 422.1, 4, 8, 14 eka-i 38 3.2 eka khaNa 371 ekameka 422.6 ekkasi 428 ecchaNa 353 ettahe 416.1, 436 ettia 341.2 ettula 408.2, 435 etthu 330.4, 387.2, 404.1 evaDa 408.1 eca 376 1, 418.1 evai 332.2, 421.1, 42 3.2, 441.1 enahi 383.3, 420.4 o 401.2 oi 314 VohaTTa 416.6 ka 355.3, 358.2,359.3,370.3, 376.2, 377.1,384.1,387.2, 385.1,386.2, 412.2,415.1, 420.5, 422.4, 6,7,438.3, 438.4, 4412 kai 376.1, 420.3 kaiaha~ 422.1 kai~ 421.1 kaisa 403 kau 416.1, 418.1 kaMgu 17.4 kaMcaNa kati payAsa 386.5 kaMcua 431.1 kaMTha 420.5, 444.2, 446 kaMta 345, 351, 357.1, 358.1, 14, 378.2, 38 3.3, 389.1, 395.5, 411.1,418.3, 445.3 deg kaMti 348.2, 386.5 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 apabhraMza vyAkaraNa kacca 328 kari-gaMDa 33 kaccu 328 'kalaMkia 428 kajja 343.2, 3174 kalahia 424 kajja-gai 401.3 'kalAva 414.1 kaTari 350.1 kali 341.3 kaTAra 445.3 kali-juga 338 kaDu 336.1 kalevara 365.3 VkaDUd 385.1 kavaNa 350.2, 17.4, 395.6, 425.1 deg kaDhaNa 438.2 kaNia 418.6 kavala 387.1 kavala 387 kaNiAra 341.5 kavAla 387.3 kadhida 341.3 kavola 385.2 kanna (kaNNa) 330.3, 34.01,432 kasava 3301 Vkapp 357.1 deg karibandha 382 kasara 421.1 deg kamala 332.2, 343, 385.1, kasaraka 423.2 387, 414.1 kasAya-bala 440 kaya 422.10 Vka 422.14 kayamba 387.2 kaha 370.1 Vkara 330.3, 337, 338, 340.2, / kahaM tihu 415.1 346, 357.3, 310.1, 370.2, kahi 357.3, 422.6, 8, 436 u76.1, 382, 385.1, 387.3, kAi~ 348.1, 357.3, 3671, ____370 2, 383.2,418.4,421.1, 388, 386.3, 4,400,414.4, 422.2, 428, 434.1 420.3, 422.22, 431.1, kAma 446 438,1, 441.1, 445.4 kAya 350.1 kara 348.1, 354.2, 387.3, kAyara 376.1 u85.1, 3, 418.6, 438.3 kAla 415.1, 422.18, 424 karaggullAlia 422.15 kAla-kkhe va u57.3 karavAla 354.2, 378.2, 387,3 kAvAliya 387.3 karAlia 415.1, 428.1 kia 371.1, 428.1 kirA 423 4 ki 340.2 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 zabdasUcI kiM 315.2, 381.1, 418.8, ketthu 404.1 422 10, 434.1, 438.1, kema 401.1 438.1, 445.2 kera 358, 373.2,422.20 kitti 334 kevaDa 408.1 kittiya 383.1 keva 343.1, 360, 386.4,418.1 kida 446 kesa 370.3 kidha 401.1 kesa-kalAva 414.1 kinnaya 328 kesari 335, 422.20 kira 344.1, 414.1 kehaya 402 kilinnaya 328 kehi 425.1 kiraNa 414.1 koMta 422.15 kiva 401.2, 422.14 koTTara 422.2 kiha 401.3 kohaDa 4228 kihe 356 kodaMDa 446 VkIla 442 2 kkhe va u57.3 kuTTaNa 438.2 VkhaMD 3671, 428 kuMjara 387.1, 422.4 straMu 340.2, 423.4, 444,2 kuMbha 345 khaMDia 418.3 kuMbha-yaDa 406.1 khati 372.2 kuDuMba 422.14 khaMgha 445.3 kuDI 422.14 khaMbha 388.2 kuDIra 314 khagga 330.4, 357.1 kuDDa 286.4 khagga-visAhiya 381.1 kumAra 312 'khaNa 37, 416.1, 441 kurala 382 khaya-gAla 377.. kula 361 khara-patthara 344.2 'kusuma 444.5 khala 334.1, 337, 365.5, 4012 kusuma-dAma-kodaMDa 446 418.7, 422.1 kRdaMta 370.4 khala-vayaNa 340.1 kettala 408.2, 435 khalihaDa 384.1 a5-13 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 apabhraMza vyAkaraNa khasAphasihUa 422.15 gali 332.1 VkhA 418.1, 422.4, 42 3.2, gavakkha 423.3 445.4 "gaves 444.3 khAI 424 (tti) gaha 385.1 VkhuDukk 385.4 gahIra 48.6 kheDDa 422.10 gAma 407.1 Vkhella 382 'gAla 377.1 khoDi 418.2 gimbha 412.1 'gai 406.3 gimha 357.2 gaurI 328 giri 341.1 gaMga 442.2 giri-gilaNa-maNa 445.2 gaMgA-hANa 99.1 giri-siMga 337 gaMjia 408 /gila 370.2, 381.1 'gaMThi 420.5 guTTa-hia 411.1 'gaMDa 350 VguNa 422.15 gaMDa-sthala 357.2 guNa 334, 338, 347.1, 395.6 Vgajja 367.5, 418.7 guNa-lAyaNNa-nihi 414.1 VgaNU 333, 343, 358.2, 414.2 guNa-saMpai 372.2 gada 378.1 guru-macchara-bharia 444.4 gam 330.2, 332.1, 2 gRhU 446.1, 2, 384, 438.1 gaya (gata) 352, 17.5, 370.3, VgRha 341.2 u76.2, 418.5, 422.20. goTTha 423.4 426.1 gora 28, 383.2, 45.1, 365.4 gaya (gaja) 335, 345, 418.3 414.3, 418.7, 420.5,431.1 gaya-ghaDa 385.5 gayaNa 365.4 gorI-muha- nijjia 401.2 gayaNa-yala 376.1 gorI-vayaNa-viNijjia 366.5 gaya-matta 363.8 /govU 338 "gara 381. gahaNa 386.1 garua 340.2 dhai~ 424 gila 406.2, 418.7 ghaMghala 422.2 gala 423.4 ghaDU 331, 404.1, 414.1 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ghaDa 357.1, 385.5 VghaDAvU 340.1 ghaNa 422.23, 438.1. ghaNa-kuTTaNa 438.2 ghaNa-thaNa-hAra 414.1 ghaNa-pattala 387.2 ghatta 414,3 ghara 341.1, 343.2, 351, 314, 367.1, 422.14, 15, 423.30 436 ghariNi 370.3 Vdhall 334.1,2, 422.3. 4 ghAya 346 ghuTa 423.2 " ghugdhi 423. 3 VghuDukkU 385.4 ghRNa 350.2 Vghe 335, 341.1 ghoDaya 330.4, 3.44.1 cabhuha 331 caMcala 418.4 caMdima 348. 1 caMp 385.6 caMpaya - kusuma 444.5 caMpA - vaNNa 330.1 zabdasucI cakka 444.2 VcaD 331, 421.1, 435.1, 445 4 caDaka 409.1 cittaM kula 383.3, 345 cayU 418.6, 422.10, 441.2 car 387.1 cala 422.18 calaNa 358.1 'caveDa 409.1 cAya 389.3 cArahaDi 386.3 / cit 392, 386.2, 422.15 423.1 VciTThU 360.1 VcuMb 438. 3 VcuNIho 385.2 cUDulalaya 385.2 cUra 337 Vcea 386.2 cia 365.2 chailla 412.2 chaMda 422.14 VchaDD 387.3, 422.3 chammuha 331 chAyA 370.1 chAyA-bahula 387.2 chAra 315.3 V chijjU 357.1, 434.1 chiNNa 444.2 chuDu 385.1, 401.1 chea 380 195 330.8. 932.1, 333, 332, 343.1, 345, 350.1, 2, 358.1, 310.2, 365.2, 3, 317:1, 318, 370.4, 371, 376.2, 383.30 388, 388.1. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 apaza vyAkaraNa 390, 395.5, 6, 396., 3, 401, 2, 409-412.2,414.1, 418.3, 4ra0.4, 5, 422,3,4, 7, 18, 22, 426.1, 4ra7.1, 428, 429.1, 438.2. 439, 3, 442.2, 455.2, 446 GrU 343.2, 351, 356, 364, 365.3, 367.1, 5, 372.2, 379.3, 384.1, 390. 391.2, 395.1, 396.4, 39.1, 401.4, 404, 1, 418.6, 419. 1, 3, 422 6, 9, 15, 23, 438.1, 3, 439 1, 4 jaisa 403 43 419.5 Vi5 442.1 "kavira 3pa0.1 HT 343.6, 404.1 Vjagg 438.2 kArika 333 sana 336.1, 337 339, 364, 371, 372.2, 376.1, 40 6.3, 415 ka-sAmana 418.8 jaNi 444.5 gag 401.3 jattu 404.2 419.1 jama-ghariNi 370.3 nama-ro 442.2 Tw 383.3, 396.3, 422.4 | jaya 440 sI-siri 370.3 jhA-vaMTa 423.4 V7 365.2 kara 365-2, 383.1, 2, 385.7 419.6, 414.3 45, 1, 42.20, 439. 3 365 2, 444.4 phri 349.2, 357 1, 386.1, 42.6, 4ra6.1 Vaa 332.1, 350.1, 386.1, 388, 19, 3, 4ra0.3, 439.4 441.1, 444.3, 445.2 gAdi ka22.23 gA-365.1 VAi 330.4, 369, 37.1, 391, 2, 401.4, 419.1, 423.1, 439.4 nAma 387.2, 40 6.1 jAmahi 401.3 gAya 350.2, 395.6, 426.1 *=AruM 395.2, 415.1, 4291 gAe 395.3 li 341.3, 387.1, 414.1, 419 3, 420.3, 42.15, 423.3, 429 1 Vtti 442.2 jiNavara 444.4 jibhidia 4271 via 330.3, 336.1, 344,2. 347.2, 354.2, 367.4, 376. 2, 385.1, 395.1, 396.4, 307, 4222, 23 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zasUcI 187 jiha 337, 377.1 jIv 365.5 jIva 401.3, 436.3 jIvaggala 444.2 jIbiya 358.2, 418.4 "juala 414.1 juaMjua 422.14 "juga 338 Vjujjha 376.2 jujjha 382, 386.. nutta 340.2 je 440, 441.2 jettula 407.2, 435 jetthu 404.1, 422.14 jevaDa 4071 jeva 47, 401.4 jeha 402 jehaya 422.1 Vjoa 332.2, 345, 314, 409, 422.6 joaNa-lakkha 332.1 joNha 371.1 joThavaNa 422.7 'jji 406.2, 42 3.3 VjhaMkha 376.2 jhaDatti 423.1 jhaDappaDa 388 "jhalakia 365.2 VjhA 331, 440 Vjhijj 415.1 jhaMpaDa 416.1, 418.7 jhuNi 432 "Tia 411.1, 439.4 VThav u57.3 VThA 431 ThANa 12 ThAva 332.1, 358.1 Thia 374, 381, 341.2.401.3, 4151.422.8 Thida 404.2 DaMbara 420.3 VDajjha 365.3 DAla 445.4 'Dibha 382 Dugara 422.2, 445.2 'Dohia 439.3 Dakka 406.1 Dhakkari-sAra 422.12 Dholla 330.1, 2, 425.1 degNhANa 3&k.1 ta 330.4, 333, 336.1, 338, 33. 340 .343.1,2,350. 1, 2, 343, 355.2, 348, 357.2, 358.1, 358.2, 10, 2, 365.2, 3, 317.1, 318, 370.1, 2, 371, 379.2, 376.3, 381, 38 3.3, 384.1, 387.1, 388, 388.1, 340, 385.7, 347.3, 401.1,2,4, 404.1, 406.2, 408,412.2, 414.1, 2, 3, 418.3, 7, 418.3, 5, 420.4, 5, 422, Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 apabhraMza vyAkaraNa / 3, 4, 7, 14, 15, 20, 22, 426.1, 428, 426.1, 432, 438.3, 434.. 442.2, 445.2, 446 taijja 330 taisa 403 Vtakka 370.3 taDa 422.3 taDa-tti 352, 357.3 VnaDa-phaDa 361.1 taNa 326, 334.1, 336 taNa 361.1, 316.1, 378. 3 taNu 401.2, 418.6 taNu 401.3 tatta 44 ta 404.2 taru 340.1, 341.1, 2. 370.1 taruara 422.4 taruNa 346 tala 334.1, 2 Vtava 377.1 tava 441.1, 2 tahi u57.1, 386.1, 422.18 to 370.1 tAu~ 406.2, 423.3 "tAra 348 tAma 406.1 tAmahi 4.6.3 tAva 422.23 tAva 385.3 ti 347.2 431.1 Vtikkha 344.2 VtikkhAl 365.1 tiNa 328 tiNa-sama 358.2 'tittha 442.2 titthesara 441.2 tidasAvAsa-gaya 442.2 timira-Dibha 382 tiriccha 414.4, 420.3 tila 357.2, 406.2 tila-tAra 356 tiva 344.2, 367.4, 376.2, 385.1, 387, 422.2 tisa 385.7 tiha 377.1 tu 351 degtuMga 380 tuMviNi 427.1 tuccha 350.1 tuccha-kAya-vammaha-nivAsa 350.. tucchaccha-romAvali 350.1 tuccha -jaMpira u50.1 tuccha-majjha 350.1 tucchayara-hAsa 350.1 tuccha-rAya 350.1 tuTTa 356 tuDa-vasa 380 tudhra 372.1, 2 tumha 369, 371. 373, 374 'tulia 382 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 199 thirattaNa 422.7 thova 376.1 tuhAra 434.1 tuhU~ 330.2, 3; 357.3, 361.1, 367.1, 318, 370, 372, 383.1, 387.3, 402, 421.1, 422.12, 18,425.1,438.4 tRNa 326, 422.20 tettahe 436 tettia 385.7 tettula 407.2, 435 tetthu 404.1 tevaDa 385.7, 407.1 tevaDDa 371 te 343.1, 3&7, 401.4, 418, 1, 438.4 teha 402 tehaya 357.1 to 336.1, 341.1, 343.2, 314, 365.3, 5, 379.3, 385.1, 404.1, 418.1,4183,422.1, 423.4. 436.1, 445.3,4 tomia-saMkara 331 tti 423.1 sthala 357.2 traM 360.1 Vthakk 370.3 thaNa 350.2, 39. thaNaMtara 350.1 degthaNahAra 4141 thali 330.4 VthA 385.5 thAha 444.3 daia 333, 342, 414.4 daiva 331, 340.1, 389.1 /dasa 418.6 dasaNadeg 401.1 daDavaDa 330.2 degdaDavaDaya 422.18 daDUDha 343.2 daDDha-kalevara 365.3 daDDha-nayaNa 422.6 damma 422.15 daha 444.3 dahamuha 331 degdAmadeg 446 dAra 345 Vdi 383.2, 414.5, 428, 438.1 diaha 333, 387.2, 388, 418.4 diTra 352, 365.1, 371, 386.1, 2, 401.4, 422.18, 423.2, 428.1,431.1, 432 diTTi 330.3 diNa 401.1 diNayara 377.1 diNNa 330.1, 333,401.3, 444.2 diba 368.1, 422.4 dibva 418.4 divaMtara 442.1 disi 340.2 dIha 330.2 dIhara 414.1 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 apabhraMza vyAkaraNa dIhara-nayaNa-saloNa 444.4 du 340.2 dukara 414.4, 441.1 dukkha -saya 357.3 dujjaNa-kara-pallaba 418.6 duTTa 401.1 dubbhikkha 386.1 duma 336.1, 445.4 dulalaha 336 dUa 367.1, 419.1 dUra 344.1, 353 dUra-Thia 422.8 dUruDDANa 337 dUsAsaNa 381.2 vde 378.2, 384.1, 406.3, 414.3, 420,3,422.15, 22, 423.3, 440, 441.1 Vdevakha 345, 344.1, 354.2, u57.3, 361.2, 376. 3, 420.3 desa 386.1, 418.6, 418.3, 422.11, 425.1 desaMtaria 18 desuccADaNa 438.2 do 340.2, 358.2 hosa 378.2, 401.4, 438.4 dramma 422.4 dravakka 422.4 draha 423.1 Trehi 422.6 dhaNa 330.1, 350.1,367.5, 430 3, 444.3, 445.2 dhaNa 358.2. 373.2, 441.1 VdhaNA 4452 dhaNi 385.5 dhaNu 373.2 dhamma 341.3, 386.3, 48.1 Vdhara 334.1, 336.1. 382, 421.1, 438.3 dhara 377.1 ghara 441.2 dhavala 340.2, 421.1 VdhA 436 dhAra 383.2 Vdhu a 385.7 dhura 421.1 dhUma 415.1 dhUli 432 dhru 360.1, 4381 dhruva 418.4 na 330.4, 332,2. 334, 336, 340.1, 2, 341.1, 348.1, 350.1,356.358.2, 360.1, 365, 3671, 370, 376.2, 383.1. 2, 386.1, 380, 365,7, 386.3,401.4, 402, 406.1, 2, 414.2, 416.1, 418.1, 8, 418.1, 2, 5, 420.5, 421.1, 422.1.4, 11, 15, 423 4, 432, 431, 438, 441.1, 444.2, 445.4 nai 422.2 mau 423.2. 444.2 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 201 naM 382, 386.5 VnaMdU 422.14 VnaccA0 420.4 nam 446 nayaNa 422.6, 423.2. 444.4 nayaNa-sara 414.3 yara 382, 412.2, 442.1 nava 367.4, 388.1 nava 96.4 nakkhI 420.5 navara 377.1 navari 423.1 navavahu-dasaNa-lAlasa 401.1 naha 333 nAi 330.1, 444.3 nAyaga 427.1 nArAyaNa 402 nAlia 422.15 'nAva 423.1 nAbai 331, 444.4 nAva 426.1 VAsU 432 nAha 36..1, 380, 423.3 nohi 414.1, 422.1 Vni 4311 niabiNi 414.1 Vniatta 385.3 nia-muha-kara 348.1 niaya-ghaNa 441.1 niaya-bala 354.2 niaya-sara 344.2 niggaya 331 nigdhiNa 383.2 niccaTTa 422.7 niccala 431 niccita 422.20 niccu 385.5 nicchaya 358.1, 422.10 nijjia 371, 401.2 niNNeha 317.5 nida 330.2, 418.1 nirakkhaya 418.3 nirAmaya 414.2 niru 344.2 niruvama-rasa 401.3 "nivaTTa 332.1 VnivaD 358.2, 406.1 nivaDaNadeg 444.3 Vnivasa 422.11 nivaha 357.1 nivANa 418.3 nivAraNa 385.7 degnivAsa 350.1 VnibbahU 310.2 nisaMka 386.1, 401.2 nisia 330.4 VnihAla 376.1 nihiM 414.1 nihitta 365.2 nihua 401.4 VnIsara 438.4 nIsAvaNNu 341.. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza vyAkaraNa nIsAsa 430.3 neha 332.1, 356,401.2, 422. 6, 8, 421.1 paiTTa 330.3, 343.1,432,444.5 Vpais 386.4 paohara 95.5, 420.4 paMkaya u57.2 paMgaNa 420.4 paMca 422.14 paMtha 424.1 paMthia 428.1 pakka-phala 340.1 pakkhAbaDia 401.4 paggimba 414.4 paccalliu 420.5 paclai 062 pacchAyAva 424 pacchi 388 pacchitta 428 pajjatta 365.2 paTTaNa-gAma 407.1 paTTi 328 piThAva 422.7 VpaD 337, 388, 422.4, 18, paNaya 446 pasa 332.2 patta 370.1 pattala 387.2 'patthara 344.2 panna 427.1 paphullia 38.5 upabmaTTha 431 pamANa 3&e.1, 438.3 vamhuTTha 381.3 paya 385.3, 406.1, 414.2, 420.3, 442.1 pavaMpU 422.10 VpayaTTa 347.2 payaDa 330 paya-rakkha-samANa 418.3 payAra 95.5 VpayAs 347.1 degpayAsa 391.5 para 334, 338, 354.2, 366.1, 378.2, 3457, 381.,406.2 414.3, 420.3, 422 3, 438.1, 3, 441.1 paramattha 422.9 parama-paya 414.2, 442.1 parAya 350.2, 376.2 parAva 442.1 pariatta 385.3 pariviTTha 404 parihaviya-naNu 401.2 parihaNa 341.2 20 paDaha 443 VpaDipeksu 349.1 paDibiMbia-muMjAla 438. 3 VpaDiho 441.1 Vpada 344 VpaNaTha 406.2, 418.6 paNaTTha 418.8 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 207 Vparihara 334.1, 389.1 parihAsa 425.1 parokkha 418,1 pala 85.7 paluTTa 422.6 Vpallava 420.3 pallava 338.1, 418.6 pavas 333, 342, 418.5, 422.12 mavAsuU 365.4 SavA~Na 418.3 VpavIs 444.4 pasaria 354.2 degpasAya 430.3 pahAva 341.3 pahia 376.2, 415.1, 426.1, 431.1, 445.2 Vpahucca 380, 418.1 pADia 420.4 pANia 386.4, 418.7, 434.1 pAya 445.3 pAraka 378.3 VpAl 441.2 pAlaMba 446 pAv 366.1, 387deg1, 386.4 *Si 361.1 /pia 383.1, 401.3, 419.1, 6, 422.20, 423.2 pia 332.2, 343.2, 352, 354. 2, 365.1. 317.1, 383.1, 381.2,4,401.3, 4,414.4, 418.3, 4, 8,418., 422.12, 423.2. 424, 425.1 432, 434.1 pia-panbhaTTa 46 pia-mANusa-vicchoha-gara 341.1 pia-vayaNa 350.1 piAsa 434.1 piThi 328 poa 438.3 VpIDU 385.1 Vpuccha 364, 422.4 puThi 328 puNu 342.1, 348.1, 358.2, 3705. 1, 384.1, 381.2, 422.8.15,. 425.1, 421.1, 428, 438.3; 438.1, 445.4 putta 385. putti 330.3 pupphabaI 438.3 purisa 400.1, 422.2 deg pUraya 422.18 pUria 483.1 pekkha 340.2,416.6, 430.3,. 444.4 peccha 348.2, 383, 368 Semma 875.3 pemma-draha 42 3.1 pphala 445.4 praMgaNa 310.1 pramANia 422.1 prayAvadI 404.1 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 apaza kayAkaraNa /prass 343 'prAiva 414.2 prAimba 414.3 prAu 414.1 'pria 370.2, 376.3, 387.3, 418.1, 430.3, 438.1 pria-virahia 377.1 phala 335, 31.1, 340.1, 341.1, 2 - phiTTa 370.1, 406.2 VphukA 422.3 VphuTTa 357.2, 422.12 phuTTa 352 phuTTaNa 422.23 Vphulla 387.2 VpheD 358.1 /phoDU 350.2 baiTha 444.5 bailla 412.2 'baIsa 42 3.4 *baMdha 382 vaddha 348.2 vappIka 365.6 bappIha 38 3.1, 2 bappuDa 387.3 baMbha 4122 barihiNa 4228 Vbala 46.1 bala 354.2, 430.3, 440 bali-abbhatthaNa 384.1 balikara 338, 389.1, 445.3 bali-rAya 402 bahiNi 341 bahiNu 422.14 bahu 376.1 bahua-jaNa 371 degbahula 387.2 bAra 436 bAla 350.2, 422.18 bAlia 418.7 bAha 329, 438.4 bAhA 328 bAha-salila-saMsitta 385.2 bAhu 325 bAhu-bala 430.3 bi 365.5, 38 3.1, 418.1 bibAhara 40 1.3 biTrIa 33..3 'buDha 415, 423.1 buddhI 422.12, 424 be 370.3, 378.2 365.3, 438.1,3 boDia 35 Vvolla 390.2, 383 2, 422.12 bollaNaya 443 'bhua 444.3 Vbub 381.1 Vbro 381.2 bhaMgi 334 bhaMDa 422.12 bhaMti 95.1, 416.1 bhagga 341, 354.2, 39.3, 3861. bhajj 365.5 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaDa 420.5 bhaDa-ghaDaDa- nivaha u57. 1 bhaN 330.3, 317.4, 370.3, 371.1, 383.1, 388.1, 404.1, 4. 402, 425.1 bhatta 442.10 bhaddavaya 357.2 bham 418.6, 423.3 bhamara 368, 387.2, 387 bhamara - ula - tulia 382 'bhamira 422.15 degbhaya 440, 444.3 'bhayaMkara 331 0 dhara 3402, 371, 421.5 bharia 383.2, 444.4 bhali 353 bhalla 351 bhalli 330.3 jamar 401.2 bhavara 387 bhasaNaya 443 bhasala 444.5 bhAIrahi 347.2 bhAraha khaMbha 388,2 bhArahi 347.2 VbhAvUdeg 420.4 bhicca 334.1, 341.2 bhua-juala 414.1 /bhuMj 335, 441.1 mu~haDI 385.6 bhuvaNa 441.2 zabdasUcI bhuvaNa - bhayaMkara 331 bhoga 388. 1 aMtI 414.2 tri 360.1 na 341, 355.2, 318.3, 384.1 387.1, 388, 418.7, 420.. 3, 442.1 V maulia 365.1 maM 384.1 maMjiTTha 438.2 'maMDaladeg 348.1, 372.2. makkaDa - ghugghi 423.3 magga 384.1 205 magga 347.2, 3571, 431.1 maggaNa 402 maggasira 357.2 maccha 370.2 O macchara 444, 4 majj 336 * majjha 350.1, 406.3, 444.5. maNa 350.1, 401.4, 422.40. 15, 441.1 maNAuM 418.8, 426.1 maNi 414.2, 423.4 maNoraha 388, 401.1, 414.4 maNoraha-ThANa 312 'matta 345, 383.3 madi 372.2 mabbhIsa 422.22 mayagala 40 6.1 mayaNa 387. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 mayaraddhaya - daDavaDa 422.18 -mayarahara 422.8 ma 368, 420.5, 438.1, 438.1 maragaya-kaMti 348.2 maraTTa 422.7 -maraNa 418.4 malla-jujjha 382 V mahU 343 mahadduma 326.1, 445.4 * mahavvaya 440 mahAdeg 444.3 mahAra 351, 358.1 mahA-risi 388.1 mahi 352 -mahi ala-satthara 357.2 -mahi-maMDala 379.2 mahumahaNa 384.1 mA 3302, 3, 350.1, 418 1, 422.10 apabhraMza vyAkaraNa mANU 388 mANa 330.2, 3871, 386.2, 4. u mANusa 341.1, 356.1 mAya 388.1 V mAr 330.3, 337, 438.1 -mAraNaya 44 mAri 351, 375.3 mAlai 368 mAi 357.2 miaMka 377.1, 356.1, 401.2 mitta 422. 1 mila 332.1, 2, 382, 434.1 mua 385.6, 418.5, 442.1, 2 muMja 438.4 * muMjAla 435. 3 muMDa - mAla 446 muMDiya 388.1 mukka 370.1 mugga 408 muNAla 444.2 muNi 341.2, 454.2 muNiya 346 muNIsima 330.4 mudda 401.3 muddha 348.1, 350.1, 376.1, 385.2, 4234 muddha-sahAva 422.23 'muha 348.1, 397.1, 401.2, 422.20, 444.4 muha - kabaribaMdha 382 muha-kamala 332.2, 385.1, 414.1 muha-paMkaya 357.2 mUla 427.1 mel 427.1 mell 341.1, 387.1, 430.3 meha 15.5, 357.2, mokkala 366.1 moDU 445.4 417.6, 422.8 353, 370.4, 385.4, 418.7, degya 386.3 raivasa - bhamira 422.15 V rakkha 350.2, 438.3, rakkhadeg 418.3 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabadasUcI /racca 422.23 raD 445.2 raNa 360.1 raNa-gaya 370.3 raNa-dubhikkha 381.1 raNNa 341.1, 18 ratta 438.2 rattI 330.2 radi 446 rayaNa 334.1 rayaNanihi 422.3 rayaNa-vaNa 401.3 rayaNI 4.11 ravaNNa 422.11 ravi-asthamaNa 444.2 'rasa 401.3 rahadhara 331 "rAma 407.1 'rAya 340.1, 402 rAvaNa-rAma 407.1 roi-paohara 420.4 rAhI 422.6 rAhu 382, 381.1 riu 376.1, 364.3 riu-ruhira 416.1 riddhi 48.8 risi 98. Vrua 383.1,4 rucca 341.1 ruTa 414.4 ruNajhuNU 318 ruddha 422.14 207 ruhira 416.1 rUa 418 1, 422.15 VrUs 358.1, 414.4, 418.4 rUsaNa 418.4 resi 425.1 reha 330.1, 354.2 romAvali u50.1 rosa 434.4 lakkha 332.1, 35 ligga 338, 420.5, 422.7 lagga 445.2 lacchi 46 Vlajja 351, 416.5 'lajja 430.3 libbha 419.3 laya 404.2 lihU 335, 341.2, 367.4, 383.2, 381.1, 385.1, 414.2 lahuIhUa 384.1 VlAyU 331, 376.2 deglAyaNNa 414.1 lAlasa 401.1 lAha 380 liMbaDa 387.2 liha 328 lihia 335 lIha 329 luka 401.2 Vle 370.3, 387.3, 385., 440, 441.2 lekha 422.7 leha 328 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 apabhraMza vyAkaraNa 0.2 651, 366.1. vasia 341 420.4, 422.22. 438.2, 'vayaNa 340.1, 350., 267.1.. 442.2, 443 386.5 loaDI 423.4 vara-taru 370.1 loaNa 344.2, 351, 314.1,414.1 vari 340.1 loNa 418.7, 444.4 varisa-saya 332.1, 418.4 loha 422.23 Vvala 386.1, 422.18 lhasia 445.3 valaNa 422 2 va 436 valaya 352 vaMka 330.3, 353, 412.2 valayAvali-nivaDaNa-bhaya 444 3 baMkima 344,2 vallaha 358.2,383.1, 4211 vaMkuDa 418.8 vallaha-biraha-mahAdaha 444.3 vaMcayara 412.2 vavasAya 385.1 VvaMdu 423.3 Vvas 338 vaMsa 418.2 vasa 380 vakala 341.2 Vvasikara 427.1 vagga 330.4 Vvaha 401.1 vaccha 331.1.2 vahilla 4221 Vvajj 336.1, 406.1 vahu 401.1 vajjaNaya 44 vANArasi 442.1 vajjama u85.5 vAya 343.3 vaDavAnala 365.2, 418.6 vAyasa 352 DDa 14, 11.1, 367.3, 384.1 degvAra 356, 383.2, 422.12. vaDha 312, 402, 422.1, 11 vAra-i-vAra 383.2 VvaNNa 345 vAria 330.2. 438.3 vaNa 340.1, 357.2, 422.11 VvAla 330.4 degvaNa 401.3 vAsa 386.5, 430-3 vaNa vAsa 386.5 vAsa 389.2 "vaNNa 330.1 vAsAratta 365.4 vatta 432 365 baddala 401.2 vi 330.4, 332.1, 334.1, 334.. vammaha 344.2, 350.1 336.1, 33, 336, 340.1,. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zabdasUcI 341.1,2. 343.2, 346.1, 343, u48, 348.1, 2, 365.2, 316, 17.5, 370, 376.2, 377.1, 303.1, 3, 387.2, 3881, 385,1,7,401.2, 402,404.1, 401.3. 412.2.414.2, 415.1, 418.1, 4161. 420.5, 422.1. 4, 6, 8, 14, 22, 423.4, 432, 431, 438,441.2, 445.3, 4 viAla 377.1, 424 viiNNa 444.2 vioa 318, 418.5 vigutta 42.1.1 vicca 350.1 degvicchoha 386.1 'vichoDa 438.4 viTTAla 422.3 viDhatta 422.4 viNaTTha 427.. VviNai 3702, 385.1 viNAsa 424 viNijjia 341.5 viNimmavida 446 viNu 757.3, 386.1,421.1,441.2 vitthAra 385.7 vidavU 48.1 vinnAsia 418.1 vipia-nova 423.7 vippiayAraya 347.2 vimala - jala 383.2 vimhaya 420.4 virala 412.2 virala-pahAva 341.3 viraha 423.3, 431, 444.3 virahANala-jAla-karolia 415.1, 428.1 virahia 377.1 VvilaMba 387.2 vilaga 4453 vilAsiNI 348.2 Vvali 487 vivai 400.2 vivarera 424 bisaMtula 436 visa-gaMThi 420.5 visama 350.2, 385.4, 401.3 visa-hAriNi 434.3 visAya 385.1 visAhia 381.1 visiTTha 358.2 VvisUr 340.2, 422.2 vihalia-jaNa-abbhuddharaNa 364 vihava 48.8, 4227 Vvihas 15.1 vihANa 40.2, 312 vihi 347.3, 385.1, 414.1 vihida 446 vihi-vasa 387.1 vINa 328 vIsa 424.4 15-14 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 VvIsa 426. 1 VvuJ 382 vRtta 421.1 vunna 421.1 vea 438.3 veggala 370.4 Vvecca 418. 1 veNa 328 veria 438.1 vesa 385.1 vrata 384 vrAsa 388.1 " vvaya 440 sa 332.1. sai~ 335, 402 sauNa 445.4 sauNi 340.1, 381.2 saMkaDa 385.4 * saMkara 331 saMkha 422.3 saMga 434.1 0 saMgama 418. 1 saMgara- saya 345 saMci 422.4 saMta 388.1 saMti441.2 apabhraMza vyAkaraNa saMdesa 418.5, 434. 1 0 saMdhi 430.3 i saMpa 372.2, 3851, 400.2 saMpadi 423.1 saMpaya 334 saMpesia 414.3 saMbhava 385.3 saMmuha 385.5, 414.3 / saMvar 422.6 saMvalia 347.2 * saMsitta 385.2 sa- kaNNa 330.3 sakkU 422.8, 22 sajjaNa 422.8, 22 sajjha 370.4 sattha 358.1 9 satya 388.1 satthara 357.2 satthAvattha 351.2, 422.22 sa- dosa 471.4 sabadha 389.3 sabhala 389.3 " sama 358.2 samanta 332.1, 406.1 VsamappU 401.1, 422.4 samaraMgaNa 3855 samara-bhara 371 samAula 44.2 samANa 418.3, 438.3 V sammANU 334.3 0 saya 332.1, 357.3, 418.4 sayala 441.2 saya-vAra 356, 422.12 sara 344.2, 3571, 414.3 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 211 sAmi 334.1, 340.2,341.2, 408, 422.10 sAmi-pasAya 4 80.3 soyara 334.1, 383.2, 385.7. 418. sara 422.11 saraya u57.2 sarala 387.1 saravara 422.11 sarAva 38.4 sari 422.11 sarisima 384.1 sa-rosa 438.4 sa-lajja 430.3 salila' 385.2 saloNa 444.4 sallai 387.1, 422.4 satra 391.2, 428.1, 438.2 'savvaMga 348.2, 381.4 savvaMga-chailla 412.2 savvAyara 422,4 savvAsaNa-riu-saMbhava 384.3 sasahara 422.8 sasi-maMDala-caMdima 348.1 sasi-rAhu 382 sasi-reha 354.2 /sahU 382, 422.23, 438.2 saha 336 sahasa-tti 352 sarAva 422.23 sahi 332.1, 358.1,367.1.378.3, 380, 401.4, 414.3, 444.5 sahu~ 346, 418.5 sAmanna 418.. sAmala 303.1 sAra 365.3, 385.7, 422.12. sArasa 370.4 degsArikkha 404.1 sAvaNa 357.2 sAva-saloNa 420.5 sAvali 344.2 sAsa 387.1 sAsAnala-jAla-jhalakkia 365.2 sAha 311.1, 422.22 siMga 337 Vsikkha 344.2, 372.2 sivakha 404.1 siddhattha 423.3 simma 412.1 sira 317.4, 423 4, 445.3,4 degsiri 370.3 sis-iANaMda 401.. sila 337 DilAyala 341.1 siva 440 siba-tittha 442.2 sisira-kAla 415.1 sisira 357.2 si-kaDhaNa 438.2 sIala 343.1 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 sIala-jala 415.1 sImA - saMdhi 430.3 sola- kalaMkia 428 sIsa 388.1, 446 sIha 418.3 sIha-vayeDa-caDhakka 406.1 Vsua 376.2 sukha 432 suaNa 336.1, 338, 406.3, 422.11 suiNaMtara 434.1 sui- sattha 388.1 suMdara - savyaMga 348.2 sukia 327 sukida 325 sRkuda 328 Vsukk 427.1 sukkha 340.1 sudha 386.2 suTTa 422.6 suNaha 443 supurisa 367,4, 422.2 su-bhicca 334.1 V sumara 387.1, 426.1 sumaraNa 426.1 suraya 332.2 su-sa417.2 suvaNa - reha 330.1 apabhraMza vyAkaraNa suha 370.3, 441.1 suhacchi (cchI) 376.2, 423.2 suhacchI - tilavaNa 357.2 suhaya - jaNa 418.5 suhAsiya 381.1 Vsev 386.5 sesa 40 1.3, 440 sehara 446 V so 438.3 sokkha 332.1 soma-ggahaNa 386.1 / sohU 444.5 V sosU 365.2 ha 330.2, 333, 338, 340.2, 341, 367.1, 370.2,3,4, 3773, 378, 383.1, 387, 31.2, 385.5, 346.3, 401.4, 402, 4144, 416.1, 418, 1, 3, 8, 420, 4211, 422. 1,12, 423,1, 3, 425.1, 438, 438.4 VhaNU 418. 3 hattha 358.1, 366.1, 422.7, 438.1, 445.7 hathi 443 - vihi 3573 hayAsa 383.1 Vhazav 408 hari 381.2, 420.4, 422.6 hariNa 422.20 hali 332.2, 358.1 halloila 356.2 V has 383.3, 389.1 hAriNi 434.3 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUcI 213 | phA sa 350.1 phiga 330.3, 350.2, 3pa7.3, 370.2, 395.4, 4ra0.3, 422.2, 12, 23, 439.1 TTa-Trika 439.4 "huM 390 suka 351 422.20 dura 423.1 gi 379.2 Vo 330.2, 340.1, 362, 367.1, 370.1, 377.1 388, 401.1, 402, 406,2, 418,4, 42 1.4, 42.8, 11. 423.2, 424,438.4 ta2 355, 373.1, 379.1, 380.1 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________