________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૫૮
ભાવાર્થ :
ગાઢ અંધકારમાં પણ દીવા જેવો બોધ હોવાને કારણે દીપ્રાદૃષ્ટિવાળા યોગી ભાવરેચન, ભાવપૂરણ અને ભાવકુંભન કરે છે અર્થાત્ અશુભભાવોનું રેચન કરે છે, શુભભાવોનું પૂરણ કરે છે અને પૂરણ થયેલા શુભભાવોનું કુંભન કરે છે અર્થાત્ સ્થિરીકરણ કરે છે; અને તેના કારણે ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવોને સંશય વગર ઇંદ્રિયાદિ દશ પ્રાણો કરતાં ધર્મ મહાન દેખાય છે. તે ધર્મ મહાન કેમ દેખાય છે ? તે બતાવવા માટે પોતાનામાં પ્રગટ થયેલી ધર્મની મહાનતાની બુદ્ધિ કેવું કાર્ય કરે છે તે બતાવે છે :
૧૯૭
ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવોને ધર્મનું અત્યંત મહત્ત્વ હોય છે, તેથી પ્રાણના ભોગે પણ ધર્મનું રક્ષણ થતું હોય તો અવશ્ય ધર્મનું રક્ષણ કરે છે, પરંતુ પ્રાણના સંકટમાં પણ ક્યારેય ધર્મનો ત્યાગ કરતા નથી. એ બતાવે છે કે ચોથી દૃષ્ટિમાં ધર્મનું મહત્ત્વ અતિશયિત થયેલું છે, જે શુભભાવના કુંભનરૂપ છે અર્થાત્ પોતાનામાં શુભભાવો સ્થિર થયા છે તેનું ફળ છે.
અહીં કહ્યું કે તે પ્રકારની ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિથી ધર્મ માટે પ્રાણત્યાગ કરે છે. તેથી એ ફલિત થયું કે જો પ્રાણના ત્યાગથી શુભભાવરૂપ ધર્મનું રક્ષણ થતું હોય તો ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિ હોવાથી અવશ્ય તે પ્રાણત્યાગ કરે છે; અને જો એમ જણાય કે ધર્મના રક્ષણ માટે હું પ્રાણત્યાગ કરીશ તો તેવા વિષમ સંયોગમાં મને દુર્ધ્યાન થશે, અને બાહ્ય શુભઅધ્યવસાયરૂપ ધર્મનું રક્ષણ થાય તેમ નથી; તો અપવાદથી ધર્મના રક્ષણ અર્થે પ્રાણત્યાગ ન પણ કરે, પરંતુ જો પ્રાણના ભોગે શુભઅધ્યવસાયરૂપ ધર્મનું રક્ષણ થતું હોય તો અવશ્ય પ્રાણનો ત્યાગ કરે. જેમ સુસાધુ જંગલમાંથી પસાર થતા હોય અને કોઈ હિંસક પ્રાણી સામેથી આવતું હોય અને પોતાની ચિત્તની ભૂમિકા તેવી સંપન્ન હોય તો સમિતિ આદિનું ઉલ્લંઘન કરીને દેહનું રક્ષણ ક૨વા યત્ન ન કરે, પરંતુ દેહના ભોગે પણ સમિતિ આદિના પાલનમાં જ યત્ન કરે. જેમ વજ્રાચાર્યે સામેથી આવતા સિંહને જોઈને વિચાર કર્યો કે જો ત્વરાથી વૃક્ષ આદિ ઉપર હું ચડી જાઉં તો દેહનું રક્ષણ થાય તેમ છે, તોપણ જીવરક્ષાના શુભ અધ્યવસાયથી ત્યાં જ ધ્યાનમાં બેસી જાય છે, અને સિંહ આવીને તેમનો વિનાશ કરે છે, તોપણ સમતાના પરિણામથી કેવલજ્ઞાનને પામે છે; અને જે સાધુ એ ભૂમિકામાં નથી, તે સાધુ દેહના રક્ષણ માટે યત્ન ન કરે તો હિંસક પ્રાણીના હુમલાથી દુર્ધ્યાનને પ્રાપ્ત કરીને સંયમના પરિણામથી પણ ભ્રષ્ટ થાય. તેવા સાધુને આશ્રયીને દેહના રક્ષણ માટે અપવાદથી વૃક્ષાદિ ઉપર ચડવાની ભગવાનની આજ્ઞા છે. તે રીતે ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો પણ જો ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિથી ધર્મનું રક્ષણ થતું હોય તો પ્રાણના ભોગે પણ ધર્મનું રક્ષણ કરે છે, અને અપવાદથી પ્રાણનું પણ રક્ષણ ધર્મના રક્ષણ અર્થે કરે છે. તે બતાવવા માટે કહ્યું કે ‘તોત્સઽપ્રવૃત્ત્વા’=ધર્મનું રક્ષણ થાય તે પ્રકારની ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિથી ધર્મ માટે પ્રાણત્યાગ કરે છે. વળી ટીકામાં બીજી વખત કહ્યું કે પ્રાણસંકટમાં તે પ્રકારની ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિથી જ ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો ધર્મત્યાગ કરતા નથી, ત્યાં પણ ‘તયોત્સńપ્રવૃત્ત્વ' નો એ અર્થ છે કે જે પ્રકારે ધર્મનું રક્ષણ થતું હોય તે પ્રકારની ઉત્સર્ગની પ્રવૃત્તિથી પ્રાણસંકટમાં ધર્મનો ત્યાગ ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો કરતા નથી. માટે બાહ્ય આચરણારૂપ ધર્મનું રક્ષણ કરવા માટે પ્રાણનો ત્યાગ કરવા તૈયાર થાય, અને ચિત્તમાં ધર્મનું રક્ષણ ન થાય તેમ જણાય, તો ચિત્તમાં ધર્મના ૨ક્ષણ માટે પ્રાણનું રક્ષણ કરે, અને અપવાદથી બાહ્ય આચરણારૂપ ધર્મનો ત્યાગ કરે, એ પ્રકારનો વિવેક ચોથી દૃષ્ટિવાળાને હોય છે.
