________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૦
૩૪૯ બૃહકત્વ પણ છે, અને આ બન્ને ભાવોથી અર્થાત્ બૃહત્ત્વ અને બૃહકવરૂપ બન્ને ભાવોથી શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિમાં પરબ્રહ્મ આલંબનરૂપ છે.
વળી સંસારથી અતીત તત્ત્વને કેટલાક “સિદ્ધાત્મા' કહે છે, અને તેનો અર્થ એ છે કે સંસારથી અતીત અવસ્થાને પામેલા જીવો કૃતકૃત્ય છે અર્થાતુ બધાં કૃત્યો કરી લીધાં છે, હવે તેઓને કંઈ સાધવાનું બાકી નથી. આ અર્થ પ્રમાણે પણ “સિદ્ધાત્મા' શબ્દથી સંસારથી અતીત આત્માનું સ્વરૂપ વાચ્ય બને છે.
વળી બૌદ્ધદર્શનવાળા સંસારથી અતીત તત્ત્વને ‘તથાતા' કહે છે, અને તેનો ભાવ એ છે કે સદાકાળ તેવા પ્રકારનો સમાન ભાવ હોવાથી સંસારથી અતીત તત્ત્વ તથાતા તેવા પ્રકારનો ભાવ છે જેને એવા છે. તેમાં સાક્ષીપાઠ આપ્યો, તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – | સિદ્ધ થયેલા આત્માઓની પૂર્વેક્ષણ ઉત્તરક્ષણ પ્રત્યે ઉપાદાન કારણ છે, અને બીજાને પોતાના સદશ ભાવ પ્રગટ કરાવવામાં નિમિત્ત કારણ છે. તેથી સિદ્ધ થયેલા આત્માની પ્રથમ ક્ષણ ઉપાદાન અને નિમિત્ત દ્વારા અધિકારી છે, અર્થાત્ પ્રથમ ક્ષણ ઉત્તરક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાની અધિકારી છે અને તેનું આલંબન લેનારને નિમિત્ત દ્વારા પોતાના જેવો બનાવવા માટે અધિકારી છે. તેથી સિદ્ધ થયેલા આત્માઓમાં ઉપાદાન અને નિમિત્ત દ્વારા અધિકારીપણાથી ધ્રુવ તથાતા છે; કેમ કે સર્વકાલ તે પ્રકારનો ભાવ છે અર્થાત્ સિદ્ધ થયેલા આત્માની પ્રથમ ક્ષણ સર્વકાલ પોતાના જેવી જ ઉત્તરક્ષણ ઉત્પન્ન કરે છે, પણ વિસદશ ક્ષણ ઉત્પન્ન કરતી નથી, અને જીવોને પોતાના જેવા થવામાં નિમિત્તરૂપે સદા કારણ બને છે, અન્ય રીતે કારણ બનતી નથી. તેથી સિદ્ધ થયેલા આત્માઓમાં સર્વકાલ તથાભાવ હોવાથી સિદ્ધ થયેલા આત્માઓને તથાતા' કહેવાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે સંસારી જીવોની દરેક ક્ષણ ઉત્તરક્ષણ પ્રત્યે ઉપાદાન કારણ છે, અને સંસારી જીવો બીજા જીવોને ભાવો કરવામાં નિમિત્ત પણ બને છે. તેથી ઉપાદાન અને નિમિત્તથી અધિકારીપણું સંસારી જીવોમાં પણ છે. આમ છતાં તેઓનું ઉપાદાન અને નિમિત્તથી અધિકારીપણું ધ્રુવ તથાતારૂપ નથી, પરંતુ ક્યારેક તત્સદશભાવ=જેવો પૂર્વેક્ષણમાં છે તત્સદશભાવ કરે, ક્યારેક વિસદશભાવ=જેવો પૂર્વેક્ષણમાં છે તેના કરતાં વિશભાવ પણ કરે, તેમ અન્ય જીવોને પણ જુદા જુદા ભાવો કરવામાં નિમિત્ત બને છે. તેથી સંસારી જીવોમાં ધ્રુવ તથાતા નથી, જ્યારે મુક્ત આત્માઓમાં ધ્રુવ તથાતા છે. માટે મુક્ત આત્માઓને કેટલાક તથાતા” શબ્દથી કહે છે. વળી તે તથાતાનું સ્વરૂપ જ સ્પષ્ટ કરે છે --
તે તથાતા વિસંયોગાત્મિકા છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે સંસારી જીવો દેહ આદિના સંયોગવાળા છે, અને તે તથાતા સર્વ સંયોગથી રહિત છે. વળી ત્રણ પ્રકારનાં દુઃખોથી રહિત છે. જેમ સંસારમાં જીવોને અશાતારૂપ દુઃખ છે, તે દુઃખદુ:ખ છે. સંસારમાં જીવો ભોગાદિ કરે છે ત્યારે તેઓમાં રાગના સંસ્કારો પડે છે, જે ઇચ્છાના પરિણામરૂપ છે, અને ઇચ્છા સ્વયં સુખ નથી, તેથી ભોગકાળમાં ફરી ઇચ્છા ઉત્પન્ન કરાવે તેવા જે સંસ્કારો પડે છે, તે સંસ્કારદુઃખ છે. અને સંસારના સર્વ ભોગોથી કર્મબંધ થાય છે, અને તે કર્મબંધ પરિણામે સંસારના પરિભ્રમણરૂપ દુઃખોની પ્રાપ્તિ કરાવે છે, તેથી સંસારના ભોગો પરિણામદુઃખ છે.
