________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૩
૩૭૭
અહીં કહ્યું કે યોગીના જ્ઞાનથી સર્વજ્ઞાદિ અતીન્દ્રિય અર્થનો નિર્ણય થાય છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે યોગીઓ “સર્વ દર્શનનાં આગમવચનો જાણવા પ્રયત્ન કરે છે, અને યુક્તિથી તેને સમજવા પ્રયત્ન કરે છે, અને વિચારે છે કે “સર્વ દર્શનો મોક્ષમાર્ગ બતાવનારાં છે, અને મોક્ષના ઉપાયરૂપે અહિંસાદિ પ્રવૃત્તિઓ બતાવે છે, તેથી મોક્ષ અને મોક્ષના ઉપાયરૂપ અહિંસાદિમાં કોઈને વિવાદ નથી. આમ છતાં મોક્ષના ઉપાયને કહેનારાં આગમવચનો કયાં યુક્તિયુક્ત છે અને કયાં યુક્તિયુક્ત નથી, તેનો નિર્ણય કરવા માટે આગમવચનોની કષ, છેદ અને તાપથી પરીક્ષા કરવી જોઈએ, અને તે યુક્તિયુક્ત વચનાનુસાર યોગમાર્ગના સેવનની પ્રવૃત્તિ ક૨વી જોઈએ, જેથી અનુભવથી પણ આ વચનઅનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાથી આ જ યોગમાર્ગને બતાવનાર સર્વજ્ઞ છે તેવો નિર્ણય થાય.” આ રીતે વિચારીને યોગીઓને જે આગમવચનો કષ-છેદ-તાપશુદ્ધ જણાય તે આગમને કહેનારા સર્વજ્ઞ છે તેમ નિર્ણય થાય છે. તેથી યોગીના જ્ઞાનથી અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞાદિ પદાર્થોનો પણ નિર્ણય થાય છે; અને તેથી યોગીઓના જ્ઞાનથી કષ-છેદ-તાપશુદ્ધ એવા આગમને કહેનારા વીરભગવાન સર્વજ્ઞ છે, અને કષ-છેદ-તાપશુદ્ધ આગમને કહેનાર કપિલાદિ નથી, માટે સર્વજ્ઞ નથી, તેમ પણ નિર્ણય થાય છે. આથી પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે પણ કહ્યું છે કે અમને વીર ભગવાન પ્રત્યે પક્ષપાત નથી કે કપિલ પ્રત્યે દ્વેષ નથી, પરંતુ વીર ભગવાનનું વચન યુક્તિયુક્ત છે માટે વીર ભગવાનને અમે સર્વજ્ઞરૂપે સ્વીકારીએ છીએ. આ રીતે યોગીઓને સર્વદર્શનકારોથી બતાવાયેલાં યોગમાર્ગને કહેનારાં વચનોથી, અને તે વચનોની યુક્તિયુક્તતાના નિર્ણયથી, અને તે વચનાનુસાર યોગમાર્ગના સેવનથી પ્રગટેલી નિર્મળ પ્રજ્ઞાને કા૨ણે નિર્ણય થાય છે કે આ વચન કહેનારા ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ છે; કેમ કે તેમનાં સર્વ વચનો કષ, છેદ, તાપથી શુદ્ધ છે; અને અમુક વચનને કહેનારા કપિલાદિ સર્વજ્ઞ નથી; કેમ કે તેમનાં આ વચનો કષ, છેદ, તાપથી શુદ્ધ દેખાતાં નથી. આ રીતે યોગીઓ છદ્મસ્થ હોવા છતાં આગમ, અનુમાન અને યોગના અભ્યાસ દ્વારા અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરી શકે છે.
જે યોગમાર્ગના અર્થીઓ હજી વિશેષથી સર્વજ્ઞના તત્ત્વને જોનારા નથી તેઓ અંધકલ્પ છે, અને તેવા જીવો, અમારા ભગવાન સર્વજ્ઞ છે અન્યના નહિ, તેમ વિવાદ કરીને અન્ય દર્શનમાં રહેલા પણ યુક્તિયુક્ત એવા યોગમાર્ગને કહેનારાં વચનોને, આ કપિલથી કહેવાયેલાં છે અને કપિલ સર્વજ્ઞ નથી માટે આ વચન બરાબર નથી અને તે યોગમાર્ગના ઉપાસકો સર્વજ્ઞના ઉપાસકો નથી, તેમ કહીને મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ એવાં યુક્તિયુક્ત વચનોને પણ, સ્વદર્શનના રાગથી વિચાર્યા વગર જ આ વચનો સર્વજ્ઞનાં નથી તેમ જેઓ કહે છે, તેઓ તેનાથી તત્ત્વની જિજ્ઞાસારૂપ પોતાના સત્ ચિત્તનો નાશ કરે છે.
વિશેષથી તેના=અતત્ત્વદર્શી એવા અંધકલ્પોના, વિવાદ વડે કોઈ અર્થ નથી એમ કહ્યું. તેનાથી એ કહેવું છે કે જે જીવો અતીન્દ્રિય પદાર્થને આગમ, અનુમાન અને અનુભવથી જોઈ શકતા નથી, તેઓ વિશેષથી સર્વજ્ઞાદિરૂપ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જોવામાં અંધકલ્પ છે અર્થાત્ કેટલાક માને છે કે સર્વજ્ઞ નથી; વળી કેટલાક માને છે કે અનાદિશુદ્ધ હોય તે જ ઈશ્વર હોય, અન્ય નહિ; વળી કેટલાક માને કે કવલભોજી હોય તે સર્વજ્ઞ ન હોય; આ સર્વ કથનો કરનારા વિશેષથી અતત્ત્વદર્શી એવા અંધકલ્પ છે; અને તેઓ અતીન્દ્રિય પદાર્થ
